Қолданылатын бифидобактериялардың штаммдары
1 КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі мен практикалық маңыздылығы.
Қазіргі уақытта көптеген шаруашылық орындары ауыл шаруашылығы жануарлары мен құстарды өсіруде антибиотиктерді пайдалануды ұйғарады. Оларды бактериялық әртүрлі аурулардын алдын алу және ем үшін ғана пайдаланып қоймай, сонымен қатар азықтық қосымша ретінде, жас төлдердін өсуі мен дамуын, өнімділік пен өміршендік қасиеттерін жоғарылату үшін де қолданады. Антибиотиктерді пайдалану негізінде өндірістің экономикасы жақсарып, ет, сүт, жұмыртқа және басқа да мал шаруашылығы өнімдерінен көп мөлшерде қосымша қаражат табады. Алайда бұл жағдай агробизнесте антибиотиктерді жоғарғы қызығушылықпен және шектеусіз пайдалануға әкеп соғуда. Сол себепті, әлемде мал шаруашылығы өнімдері өндірісінің көлемін ұлғайту үшін бұл препараттарды кеңінен қолдану жоғарғы қарқынмен өсті [1]. Қазіргі уақытта дүние жүзінде жүз мың тоннадан астам азықтық антибиотиктер пайдаланылады. Мұндай озық ұстанымды алға қойған елдердің бірі АҚШ-та мал шаруашылығы өнімдерін өндіру үшін 15 мың тоннадан астам азықтық антибиотиктер жұмсалады. Одан кейін Қытай Республикасы, Бразилия елдері мал шаруашылығы өнімдерін тек қана ішкі нарық үшін ғана емес, сонымен бірге көп мөлшерде басқа да елдерге экспорттау үшін антибиотиктерді пайдаланады [2]. Осыған байланысты мал шаруашылығында антибиотиктерді үнемі және жүйесіз пайдаланудың нәтижесінде олардың ағзаға әсер ету тиімділігі айтарлықтай төмендеуде. Себебі патогенді және шартты-патогенді бактериялардың белгілі бір уақыт аралығында антибиотиктерге қарсы тұрақтылық қасиеттері пайда бола бастайды. Яғни бактериялар антибиотиктердің әсеріне дағдыланып, жануарлар ағзасында кері процесстер орын алып, пайдалы ішек-қарын микрофлорасының саны төмендейді. Нәтижесінде ағзадағы пайдалы микрофлора популяциясының құрамында экологиялық қасиеттері өзгерген жаңа штаммдар жинала бастайды. Ал грамм-оң микрофлораның антогонистикалық және биохимиялық белсенділіктері төмендеп, ал грамм - теріс микробтардың уыттылық қасиеттері арта түседі [3]. Жағдайды қорытындылай келе шаруашылықта жануарлардың өсуі мен дамуы бәсендеп, әлсіз жануарлар ағзасына патогенді микроорганизмдер тез әсер етіп, өзінің уыттылық деңгейін белсенді түрде жоғарылатады. Стационарлық жағдай жасалынбаған шаруашылықтарда жұқпалы аурулардың жаңа кезеңі басталып, ол басқа да шаруашылықтарға таралуы мүмкін. Қазіргі уақытта антибиотиктерге тұрақтылық қасиеті бар микроорганизмдердің жануарлардан адамдарға берілу мүмкіндігі дәлелденген. Жануарлардың өсуі мен дамуын ынталандыру және терапевтикалық мақсаттар үшін пайдаланылатын антибиотиктер ет, сүт, жұмыртқа сияқты азықтық өнімдерде белгілі бір мөлшерде жиналады. Антибиотиктерді шектен тыс пайдалану кезінде олардың біршама мөлшері жануарлардың ағзасынан нәжіс, зәр және алынатын өнімдер сүт, жұмыртқа арқылы сыртқа шығады. Ал ақуыз және басқа да компоненттермен байланысты мөлшері ағзада ұзақ уақытқа дейін сақталады. Ағзадан нәжіс арқылы шыққан антибиотиктер органикалық тыңайтқыш түрінде топыраққа түсіп, картоп, жеміс-жидектер және басқа да өсімдіктектес азық өнімдерінде жиналады. Бұл жағдай адамдардың денсаулығына қауіп төндіріп, дисбиоз, аллергия және иммунитетті төмендетуге әкеліп соғады. Әсіресе иммунитеті толық қалыптаспаған балаларға және жасы келген қариялар мен созылмалы аурумен ауыратын адамдарға өте қауіпті [4,5]. Соңғы жылдары дамыған елдерде өнімнің сапасына айтарлықтай көп көңіл бөлінуде. Әсіресе азықтық өнімнің бойында антибиотик қалдықтарының мөлшерінің болуына. Кейбір елдерде қатаң ұлттық стандарттар әрекет етеді, басқаларында мал шаруашылығында тіпті мүлдем антибиотиктерді пайдалануға тиым салынған. Қазір әлемде мал шаруашылығында антибиотиктерді алмастыратын тиімді жолдар іздестірілуде. Көптеген тәжірибелік зерттеулердің нәтижесіне сүйенетін болсақ, ең тиімді бағыттардың бірі пробиотиктерді пайдалану болып табылады. Олар потогенді және шартты-потогенді микрофлораға антагонистік белсенділік көрсететін вегетативтік немесе споралық түрде нақты айқындалған бактериялар биомассасынан тұрады [6]. Пробиотиктер жануарлар ағзасы мен адам ағзасына қолайлы әрекет жасайды. Профилактика және ішек-қарын ауруларын алдын алу және азықты ауыстыру негізінде экономикалық шығынды төмендету, жануарларды тасымалдау, ұзақ уақыт антибиотик және вакциналық емдеу курстарын жүргізгеннен кейін ағзаны қалпына келтіру мақсатында, көптеген тәжірибелік зерттеулердің нәтижесінде B. Subtilis және B. Licheniformis штаммдары негізінде өнеркәсіптік мал шаруашылығында, құс шаруашылығында және балық шаруашылығыда пайдалану үшін пробиотикалық препараттар қатары шығарылды. Бұл пробиотикалық препараттардың бактериялық споралары жоғары өміршеңдік, антибиотик, химиялық препараттарға, жоғары және төменгі температураға тұрақты қасиетке ие. Пробиотиктер құрғақ және сұйық күйінде шығарылып, көбіне құрғақ түрін өндірісте кеңінен қолданады. Оларды құрамажемге, құнарлы азық, премикстерге, сүт алмастырушы немесе басқа да құрғақ және сұйық азықтарға және суға қосып беруге болады. Пробиотикті мал шаруашылығында тиімді пайдалану жоғары экономикалық нәтиже береді [7]. Елімізде көп шаруашылықтар антибиотиктерді пайдалануды толықтай шектеп, азықпен бірге пробиотиктерді қолдануда. Бұл шаруашылықтың өндірген өнімдерінің құрамында антибиотиктердің қалдық мөлшері кездеспейді. Бұл өнімдер халық үшін қауіпсіз, әрі үлкен сұранысқа ие болып, жоғары бағамен сатылады. Қазіргі уақытта елімізде мал шаруашылығына арналған отандық пробиотиктердің түрлері сатылмайды. Алайда ауыл шаруашылығы саласындағы бұл қызмет бағыты кәсіпкерлік пен биологиялық ғылымдардың қызығушылығын арттыруда. Мысалы, солардың бірі Алматы облысында орналасқан Антиген ғылыми өндірістік кәсіпорын ЖШС пробиотиктер зертханасы. Пробиотиктердің мал шаруашылығы саласында, жалпы экологиялық таза өнім алуда тигізетін пайдасын ескере отыра, алдағы уақытта мал шаруашылығының бір саласы ретінде асыл тұқымды Астана-МИАКРО қоян шаруашылығында жүргізіліп жатқан тәжірибелік-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде шетелдік пробиотиктермен қатар, отандық пробиотиктерді еліміздің мал шаруашылығы саласында кең қолданысқа енгізуге мүмкіндік туады. [1]..
Жұмыстың негізгі нәтижелеріне сипаттама.
Қазіргі уақытта ет өнімдерін өндіруде импортталған ет өнімдері көптеп қолданылуда. Ескеретін жайт импортталған ет шикізаты негізінен сойылғаннан кейін тоңазытөыш камераларына салынады, яғни етте табиғи жетілу процессі дұрыс жүргізілмейді. Ал бұл өз кезегінде дайыналатын өнім сапасына әсері тигізетіні мүмкін [3].
Сондықтан міндетті түрде импорталған ет шикізатының сапасы органолептикалық, физико-химиялық және микробиологиялық көрсеткіштерне тексерілуі тиіс.
Ет өнімдерін өндіретін кәсіпорындарында жүргізілетін ветеринариялық-санитариялық шаралардың сапасы жоғары ет өнімдерін өндіруде алатын орны зор. Себебі, ет шикізаты, қосымша заттардың (дәмдеуіштердің, қабықшалар және т.б.) және дайын өнімнің экзлгенді ластануы көбінесе осы ветеринариялық-санитариялық шараларды орындамау салдарынан болады. Сондықтан тағам, оның ішінде ет және ет өнімдерін өндіретін цехтардың және технологиялық қондырғыларды жуып тазалау жоғары деңгейде жүргізілуі керек [4,5] .
Дипломдық жұмысты орындау мерзімі және базасы.
Қара ой ЖШС Алматы қаласынан 15 км жерде Алматы облысы Іле ауданыда орналасқан. Шаруашылық 2001 жылы құрылған. Қара ой ЖШС-нің негізгі қызметі шошқа шаруашылығы болып табылады.
Тәулігіне 70 т шошқа өнімдерін өндіреді. Шаруашылық аймағында негізігі және қосалқы аймақтардан басқа жанар-жағар май май қоймасы орналасқан.
Кәсіпорынды электр жүйесімен АПК ГРЭК қамтамасыз етеді. Кәсіпорынға су өзінің насостық станциясы арқылы жүргізілген.
Зерттеулердің мақсаты және міндеттері. Жұмыстың мақсаты - шошқалардың өсімталдылығын, өнімделегін арттыруда қолданылатын пробиотикалық препараттардың тиімділігіне салыстырмалы түрде баға беру және олардың шошқа етінің сапасына тиігізетінәсерін анықтау.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді қойдық:
- Лактур және Естур пробиотиктерінің мегежіндердің өнімділік көрсеткіштеріне әсерін анықтау;
- Лактур және Естур пробиотиктерінің 2-4 айлық бордақыдағы төлдерді өсіру кезіндегі тиімділігін анықтау;
- Лактур және Естур пробиотикалық препараттарын қолданған және бақылау тобындағы мал қанының морфологиялық және биохимиялық көрсеткіштерін зерттеу;
- Шошқа төлдерін бақылау сою нәтижелерін зерттеу.
1 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1. Пробиотиктерді қолданудың шығу тарихы мен қазіргі жағдайы
Пробиотиктерді қолдану химиопрепараттармен, агрохимикаттармен, пестицидтермен және басқа да адам, мал организмдеріне және қоршаған ортаны ластайтын басқа заттармен салыстырғанда болашағы зор.
Зазіргі таңда пробиотикалық препараттар халықаралық нарықта жақсы орынға ие болған тауар болып табылады. Әсіресе адам организмін сақтауда және денсаулығын арттыруда қолданылатын пробиотиктердің алатын орны зор. Өз кезегінде бұл заттар функционалдық мақсаттағы басқа заттарды өндіруге әсерін тигізеді. Мысалы, құрамында пробиотиктері бар тағамдық қосымша заттар организімде:
- инфекцияға қарсы тұра алатын механизм жұмысын атқарады; - иммуномодуляторлы әсер етеді; - қорғаныс қасиетін жоғарлатады; - метоболитикалық үрдістерге қатысады; ішек жұмысының моторикасын өзгертеді және т.б.
Пробиотикалық препараттарды өсімдік, мал, құс, балық шаруашылықтарында қолданады. Сонымен қатар оларды мал қора-жайларында санитариялыұ-гигиеналық шараларды жүргізгенде, лас заттарды жоюда, жағымсыз иістерді жоюда, қиды өңдеуде қолданылады. Сонымен қатар, пробиотиктерді тағам, ет, сүт өндірістерінің, лас сулардың қалдықтарын өңдеуде қолданылады .( В.А. Блинов, С.В. Ковалева, С.Н. Буршина, 2011). Лактобактериялардың нақты түрлерінің асқазан ішек жүйесінің функционалды жағдайына әсерін анықтау жұмыстары 100 жылдан аса зерттеліп келеді. 1904 жылы профессор Илья Мечников болгар йогуртынан Lactobacillus delbrueckii subsp. Bulgaricus бөліп алған болатын. (Рубель И.С., 2013). Оның ойынша асқазан ішек трактысына дені сау бактерияларды енгізу арқылы эндогенді интоксикациясының алдын алуға болады деп есептеген. Осы мақсатта И.Мечников тағамға Lactobacillus bulgaricus культурасымен байытылған простоквашаны қолдануды ұсынған.
20-30-шы жылдары L. acidophilus культурасы іш қатумен сипатталатын асқазан-ішек жолдарының ауруларын емдеуде көп қолданылған. 50-ші жылдары осы сұраққа қайта айналып келіп L. Acidophilus жәні осыған ұқсас культуралармен іш өту ауруларын емдеген.
Осы кезде бифидобактериялардың, ішек таяқшасының кейбір штаммдарының және улы емес сүтқышқылды стрептококктардың оң нәтижелі қасиеттері туралы мағлұматтар алына басталды. Бұл микроорганизмдердің штаммдары пробиотиктерді дайындау үшін негіз болып табылды. Пробиотик термині (грек. "pro bio" - "өмір үшін", "өмірді қалыптастыратын") алғаш рет 1954ж. F. Vergio, "Anti- und Probiotika". Lilly и Stillwell (1965) монографиясында кездескен. Пробиотиктерді микроорганизмдер бөледі және олар басқа микроорганизмдердің өсуін жылдамдатады. Бұдан кейін аталған терминмен пайдалы бактерияларды да атай бастады. Мысалы, 1977 ж. Л. Ричард және Р. Паркер пробиотик түсінігін зардапты микроорганизмдерге антогонистік белсенділігі бар тірі организмдер мен олардың өнімдерін атаған. 1989 ж. R. Fuller осы атпен малға оң әсер беретін тірі микроб клеткасын атауды ұсынды. Vanbelle et al. (1990) пробиотик ұғымын антибиотиктердің антонимі ретінде санауды ұсынды (D.M.Lilly, 1965, Г.А. Ноздрин, 2005).
G.R. Gibson және М.В. Roberfroid (1995) ұғымында, пробиотиктер - бұл иесінің ішегінің микробиологиялық тепе теңдігін сақтайтын микробиологиялық тағамдық қосымша заттар деп санады. Guarner және Schaafsma (1998) бұл ұғыммен қажетті мөлшерде адам пайдаланғанда оның организіміне оң әсер ететін тірі микроорганизмдер деп санады.
Қазіргі уақыттапробиотик терминінің басқа да атаулары ұсынылған. 2001 жылы ВОЗ -- пробиотик ұғымына мынадай сипатта берді: Пробиотиктер дегеніміз қажетті мөлшерде қолданылғанда адам организіміне пайдалы әсер ететін тірі микроорганизмдер. ГОСТ Р 52349-2005 Ресейдің терминологиялық стандартында пробиотикті препарат, БАЗ немесе тағамның құрамына кіретін трі микроорганизмдер түріндегі физиологиялық функционалдық ингредиент деп атаған.
Бірақ қазіргі уақытта пробиотиктерге тек тірі микроорганизмдер ғана емес , сонымен қатар олардың компонеттері, бактериалды ДНҚ жатады.
Б.А. Шендерова (2001) , пробиотиктер - құрамында микроб тектес және микроб жоқ препараттар немесе тағамдық заттар, қалыпты жағдайда организмге енгізгенде олар организмнің микробиологиялық статусын көтеру арқылы оң нәтижелі әсер етеді. Е.А. Лыкованың мәлемдеуінше (2001) пробиотиктер - тірі немесе өлтірілген микроорганизмдер немесе олардың компонеттері бар микроб тектес өнімдер. Г.А. Ноздрин, А.Б. Иванова және т.б. (2005) пробиотиктер терминімен микроорганизмдердің және олардың ферментациядан кейінгі тұрақталған өнімдерін атаған. Блинов В.А., Ковалева С.В., Буршина С.Н. (2011), пробиотиктер-өсімдіктерден, малдардан бөлініп алған микроорганизмдердің арнайы таңдалған тірі штамдары.
1.2 Пробиотиктердің жіктелуі
Қазіргі уақытта пробиотиктерді келесі түрлерге бөледі:
монопробиотиктер - құрамында микроағзаның тек бір түрін ғана ұсынатын түп негіз;
полипробиотиктер (қауымдасқан пробиотиктер) - өзімен микроағзалардың бірнеше түрінің, штаммның қауымдастығын ұсынатын түп негіз (2-ден 30-ға дейін: бифацид, ацилакт, витафлор, вето 2 және т.б.);
метаболиттік пробиотиктер - жасушалар, метоболиттер компоненті негізіндегі түп негіз;
синбиотиктер - тірі микроағзалар мен пробиотиктер негізіндегі кешенді препараттар - индигендік микроағзалардың (бифилиз, аципол, кипацид, нутролин В және т.б.) өсуін қолдайтын әртүрлі құрамдағы қосылулар [5, 6];
Пробиотиктер тағайындалуына қарай былай бөлінеді:
гетеропробиотиктер - пробиотикалық бактериялар штаммы бөлінген бастапқы иесінің түрлік тиістілігіне қарамай тағайындалады.
гомопробиотиктер - тек тиісті штаммдар бөлінген биоматериалдан жасалған ағзалар түрінің өкілдеріне тағайындалады.
аутопробиотиктер - нақты индивидумнан оқшауланған және оның микроэкологиялық түзетуі үшін арналған қалыпты микрофлоралар штаммы. [5].
Соңғы он жылдықта пробиотикалық препараттар тұжырымдамасында айтарлықтай өзгерістер болды, және пробиотикалық препараттардың жаңа жұмыс классификациясы құрылды.
Аталмыш классификация бойынша пробиотикалық препараттарды үш негізгі буынға бөледі:
Бірінші буындағы препараттар - симбиондық (эндогендік) микробтар негізінде құрылған препараттар. Олардың артықшылығы асқазан-ішек жолдары және оларға жақын текті қалыпты микрофлоралар микрағзаларын-өкілдерін пайдалану. Аталмыш препараттар шырышты отарлануға, ішекте өсуге қабілетті және сыртқы орта факторларына, ферменттер мен жағдайлар ықпалына болмашы төзімділік, асқазан-ішек жолдарына тән құбылыс.
Екінші буындағы препараттар - көбінесе патогендік емес бациллдің, сапрофиттік (экзогендік) микробтары негізінде жасалған препараттар. Осындай пробиотиктер құрамына кіретін микроағзалар, ішек шырышты қабыршығы 3-5 тәуліктен кейін асқазан-ішек жолдарында тұрып қалмайды және алып тасталмайды. Олар сыртқы ортаның және ферменттердің қолайсыз факторларының әсеріне айрықша төзімді болып келеді.
Үшінші буынды препараттар - сапрофиттар мен симбионттардың генетикалық тұрғыдағы модифицирленген штаммдары негізінде алынған преператтар. Аталмыш штаммдарды патогендік емес бацилл гендік инженерия әдісімен алады. Соның ішінде генетикалық өзгерген штаммдар және лактобацилл пайда болады [4, 7].
Осындай штаммдар негізіндегі пробиотикті препараттар қазіргі уақытта ветеринарлық препараттарды жасау кезінде кеңінен қолданылады.
Пробиотиктер культуралогиялық, морфологиялық, физиологиялық және басқа да қасиеттері бойынша айырмашылықтары микроорганизмдердің біршама тобы. Осыған байланысты өазіргі таңда пробиотиктердің бірыңғай классификациясы жоқ. Бірақ пробиотиктерді жіктеу үшін бірақ жұмыстар жүргізілді. Мысалы, ішек микрофлорасын жүйелейтін пробиотиктерді 4 туысқа бөлген: I. - құрамында бір ғана бактериядан тұратын классикалық монокомпонентті препараттар: бифидумбактерин, лактобактерин, колибактерин;
II - антагонисттер: бактисубтил, биоспорин, споробактерин және т.б.;
III - бірнеше бактериялардың штаммдарынан тұратын (поликомпонетті) комбинириленген препараттар: аципол, ацилакт, линекс, бифилиз, бифи-форм; IV - нормофлоралрға жататын тірі бактериялар, құрамында бифидо бар пробиотиктер: бифидумбактерин форте және пробифор (Б.А. Шендеров, 2001)
Қазіргі таңда пролбиотиктерді жіктеу кезінде олардың құрамындағы микроорганизмдер саны, шығу тегі, басқа да компоненттердің болуы есептеледі. Осыған байланысты пробиотиктер монокомпонентті (монопробиотиктер), көпкомпонентті (полипробиотиктер), комбинирленген пробиотиктер (симбиотиктер); рекомбинантты (генно - инженерлік); құрамында бифидобактериялары, лактобациллалар бар пробиотиктер, сонымеен қатар споралық бактериялары бар және сахаромицеттер бар (Е.А. Лыкова, 2001, Г.Г. Онищенко, 2002).
Әсер етуіне байланысты пробиотиктерді үш топқа бөледі: - аутопробиотиктер - әсер етуі қалыпты жағдайдағы микрофлорала, олардың тиімділігі тек өздерін бөліп алған малдарға әсер етеді; - гомопробиотиктер - нақты бір малдан бөлініп алынған және тек сол малға ғана әсер ететін штаммдар; - гетеропробиотиктер - адам мен малдарға ортақ әсер ететін пробиотиктер.
Пробиотиктерді жіктеудің осыған ұқсас классификациясын Рублев И.С. (2013) ұсынады: монопробиотиктер -- нақты бір штаммы бар микроорганизмдерден дайындалған. Полипробиотиктер -- бір микроорганизмнің екі немесе одан да көп штаммдарынан тұратын пробиотиктер. Кешенді - микроорганизмдердің бірнеше түрі мен штаммдарынан тұрады. Пребиотиктер - микроорганизмдердің қоректенуіне қолданылатын қосылыстар (микрофлораның өсуі мен дамуын қамтамасыз етеді). Симбиотиктер (simbiotik) - өздері бактерия және азық болып табылады. Лиофильді кептірілген және сұйық күйінде белсенді споралық микроорганизмдерден құралған пробиотиктер де бар (самоэлеминирующие). Ең тиімділері -- сұйық күйдегі белсенді активные пробиотиктер. Lilly D.M. (1965), Pedersen, K. (1989) пробиотиктер микроооганизмдердің санының көбеюіне әсер етеді деп санайды. Осы талаптарға байланысты пробиотикалық микроорганизмдерге бифидо- және лактобактерияларды, сонымен қатар стрептококктардың кейбір түрлері жатады. Ең көп тараған пробиотикалық микроорганизмдерге: - бифидобактериялар (Bifidobacterium bifidum, Bifidobacterium adolescentis, Bifidobacterium infantis, Bifidobacterium longum, Bifidobacterium thermophilus) (Y.L. Rasic, Y.A. Kurman, 1983); - лактобактериялар (Lactobacillus acidophilus, Lactobacillus casei, Lactobacillus bulgaricus, Lactobacillus reuteri, Lactobacillus plantarum т.б.); - граммоң кокктар (Streptococcus thermophilus, Staphylococcus diaacetylactis, Enterococcus faecium). (L. Drago, E. De Vecchi, 2009).
Шығу тегіне байланысты пробиотиктер былай бөлінеді: сүтқышқылды штаммдар (L acidophilus, L. plantarum, L. bulgaricum, L. casei, L. fermentum, Str. thermophylus, Enterococci L-3, B. lactis). Донорлық штаммдар (Bifidobacteriae bifidum, B. longum, B. infantis, B. adolescents, L. rhamnosus GG, L. gassed, Enterococci faecium, salivarius). Антагонистер (В. subtilis, S. boulardii).
1.3 Пробиотиктерді ветеринариялық мақсаттарда қолдану тиімділігі
Пробиотикалық бактериялар В тобының дәрумендерін, фоли және никотин қышқылдарын өндіріп қана қоймайды, сонымен қатар майда еритін дәрімендердің қорытылуын қамтамасыз етеді. Бұл организмнің дәрімендік статусын коррекциялайды. (Borriello S.P., Hammes W.P., Holzapfel W. et al., 2003). Пробиотикалық микрофлора организмге түскен химиялық құрамы жағынан әр түрлі бөгде заттарды, оның ішінде канцерогендерді де инактивтейді. (В.М. Бондаренко, 2004). Пробиотиктердің әсер ету механизмі ішектің ішіне пайдалы бактериялармен-пробионттармен толтырып, оларөз кезегінде шартты-зардапты микроорганизмдердің мөлшеріне бақылау жүргізіп, ішектен бөлінуін қамтамасыз етеді. Бұл кезде микроорганизм-пробионттардың әсері 4 бағытта жүргізіледі: 1. Қажет емес микроорганизмдерді жою. 2. Бактериялардың метоболизмін өзгертеді. 3. Иммуниттеті көтеру. 4. Экзогенді және эндогенді субстраттар мен метаболиттерді детоксикациялайды. Сонымен қатар қалыпты жағдайдағы ішек микрофлорасының антимутагенді қасиеті дәлелденген. (В.А. Блинов, С.В. Ковалева, С.Н. Буршина, 2011)
Қазіргі таңда ішек микрофлорасының жұмысын қалыптастыру үшін пробиотиктермен қатар пребиотиктерді, синбиотиктерді, симбиотиктерді де қолданады., (Berg R. D., 1998).
Ең алғаш рет 1974ж. Parker R. пробиоткалар пайдалы микроағзалар деп аталды. Бірақ кейбір деректерге сүйенетін болсақ , 1965 жылы бұл термин қолданылған Lilly D. ; Stilluell R.
Поробиотиктарға жатқызылатын биологиялық препараттар олар микроағзалардан немесе тіршілік ететін өнімдерден тұрады. Пробиотиктер адам ағзасына мына жолдармен , яғни арнайы фармацептикалық биологиялық преараттар арқылы, тағамға белсенді биологиялық қоспалар арқылы, тағамдық өнімдер арқылы, порбиотиктреді байыту немесе биотехнологиялық жолымен қолданылып алынған пробиотикалық ашытқыны қолданукультура алу арқылы түседі.
Пробиотиктер - микроағзалар төрт топқа бөлінеді: бактериялар, сутті және пропион қышқылын продуцрлейді (түрлері Lactobacterum, bifidobacterum, propionobacterium, Enterocjccus және басқалары); споратүзуші аэробты топтарына Bacillus (B. subtilis, B.cereus, В. Licheniformis, B. Coagulans); дрожжилар, пробиотиктерді жасаған кезде көбінесе шикізат ретінде қолданады.
Адам ағзасы және қоршаған орта бір экологиялық жүйені құрайды, онда үлкен көледі физиологиялық рөлді микробтар - адам симбионттар. Бактериалды пробиотиктерге жататындар , классикалық түрге - эубиотиктер, олар асқазанның дұрыс жұмыс істеуіне қатысатын микрофлора кіреді. ХХғ басында франсуз ғалымы Тисье емшектегі баланың асқазанынын бифидобактерияны бөліп алды. Бірақ бұл мироағзаларды өндірісте 70жыл өткеннен кейін сүтқышқыл өнімдерді өндіру үшін қолданды. Транзиттік деп адам асқазаныңда әрқашан кездеспейтін, бірақ пробиотиктік қасиетке ие микроағзалады айтады. Бұларға сүтқышқылды таяқшалар және коккалар, грам оң бактериялар, проион қышқылын синтездейтін және Bacillus тобына жататын сонымен қатар Escherichia coli, Citrobacter,дрожжилар Saccharomyces, Candida pintolepesii, саңырауқұлақтар - жоғары-Aspergillus, Rizopus, Cordiceps жатады.
Bergeu (1974) ді анықтаған келісулерден кейін бұған бифидобактериялар Actinomucetaceace cумиясына жатады. Қазіргі кезде бифидобактериялардың 32 түрі бар .Біздің елімізде бифидобактерияның 3 түрін қолданады: B. infantis, B. Longum,B. Anotoscentis.
Бифидобактериялар адам және балалар ағзасы үшін үлкен маңызға ие, себебі олар үлкен көледі жұмыс атқарады. Бифидобактериялар адам ішектерінің заттарды жақсы өткізуіне себепші болып табылады. Олар ағзаға В тобының витаминдерін (рибофловин, никотин қышқылын, придоксин, кобаламин, тиамин, пантотен және фолил қышқылдарын) стнымен қатар С витаминін белсенді түрде синтездейді. Бифидобактериялар азоттық қосылыстар әсерінен кебір аминқышқылдарын аланин, валин, аспергинді түзеді. Бифидобактерияға ішектердің дұрыс жұмыс істеуі жатады.
Бифидобактериялар анаэробты микроағзаларға жатады, бірақ культивирлеу процесі кезінде олар біраз көлемді оттегінің әсерінен көбейе береді. Бифидобактериялардың кейбір штамдары оттегінің әсерініен өзререді. Көбінесе көп штамдарына 36-38С температура оптималды болып келеді,ал барлық штамдарғада 20С төмен температура , максималды температурасы 45-50С болып табылады. Бифидобактерияның рН 6-7 оптималды болып келеді. Ал егерде рН 5,5 болған жағдайда олардың өмір сүруі тоқтатылады.
Симбиотиктер- термин симбиоз сөзінен алынған, бірнеше препататтың комплексі. Мироорганизмдер бір - бірін толтырып, жақсы әрекет етеді. Адам организмінде симбиоттық микрофлора 2кг болады, ал микроағзалар клеткасы адам клеткасының санынан да көп болып кетеді. Биотехнологияда көбінесе бір ғана кулльтура түрлерін қолданбайды, олар симбиозды, ассоцияны, консорциумды және аралас ашытқыларды қолданады.
Микроорганизмнің көптүрлі ашытқыларына негізінен стрептококкалар, лактобацилалар және бифидобактериялар жатады. Қолданылатын көптүрлі құрамды культуралар биологиялық жағынан бір - біріне сай болу керек және де потогенді микроағзаларды өлтіру үшін жоғары энергетикалы мықты болу керек.
Микроорганизмдер консорциумын үш топқа бөлуге болады:
oo Консорцум, бір түрлі штамдар түрінен түратын , яғни жеке - жеке дами алатын штамдарды жатқызуға болады.
oo Консорциум, бұған жеке штамдар , яғни олар жаңа түрлі қасиеттер немесе жаңа эффект беретін микроорганизмдер жатқызылады.
oo Консорцум, бұлар жеке түрлі микроағзалар симбиоздар, жаңа қасиет көрсететін немесе жаңа эффект беретін алдынғы штамдарда жок олған штамдар жатқызылады.
Пробиотиктер - бұлар тағам азығының қорытылмайтын ингредиеттері,денсаулықты жақсартады.
Қорытылмайтын олигосахариттерге жатады: фруктозаның қалдығы олигомерлер, фруктоолигасахариттер, глюкандар және декстриндер; галактозаның қалдығынан тұратын - галактолигосахариттер, сонымен қатар олигосахаритттер, өсімдік клеткасына жататын қарапайымдылар жатқызылады.
Микроорганизм-пробиотиктердің алдында тұрған басты тапсырма - адамдар мен жануарлардың асқазандарының берілген жағдайларда олардың кезекті адаптациясымен орналастырылуы болып табылады. Сонымен қатар, оларды асқазан ішек жолы микроорганизмдерінің құрамынан сығып алу және олардың дамуын ұстап тұру (немесе патогенді заттардың синтезі) жолымен шартты-патогенді микрофлораның реттелуі жүреді. Пробиотикалық микрофлораның қорғаныш механизмдері шіріткіш және патогенді бактериялардың белсенділігінң берілуіне; иммунды процесстердің белсенділігіне; алмасу процестерінің реттелуіне; асқазан қызметтерінің белсенділігіне негізделген.
Антибиотик заттармен шақырылған, тікелей антогонитикалық әсерлермен байланысты болатын және қоректік субстраттар мен асқазан эпителиіне орналасуға бәсекелес болатын жағымсыз микробтардың санын төмендетеді.
Соңғы қасиет (эпителийге жабысу) микрофлораның қалыпты өмір сүруіне міндетті болып табылады. Микробты метоболиттердің концентрациясының өзгеру жолымен немесе микробтардың ферментті жүйелерінің белсенділігімен микроб метаболизімін өзгерте отырып пробиотиктер иесінің қанына түскен токсиндердің концентрациясын реттейді. Антибиотиктік белсенділік сальмонеллалардың, эшерехиялардың, клостридиалардың және дрожжылардың кейбір түрілерінің өсуін ингибирлейтін органикалық қышқылдарға: сүт, сірке, пропион қышқылдарына негізделген. Микробтар продуцирлейтін маңызды компонент болып сутегі асқын тотығы табылады. Ол шартты-патогенді микроорганизмдерге, сонымен қатар, псевдомонадтардың, эшерихиялардың, сальмонеллардың, стафилакоккалардың кейбір түрлеріне таңдаулы әсер етеді.
Бұл эффект көмірқышқылының қатысуымен жүреді, яғни гексоздардың биосинтезі кезінде сутегі акцепторының ролін атқарады, ыдырап, көмірқышқыл газын түзеді. Микроорганизм-пробиотиктер микроорганизмдердің шектеулі мөлшеріне таңдамалы әсер етуге қабілетті антибиотиктерді түзеді. Бұл заттарды бактериоциндер деп атайды. Олардың эффектісінің мәні төмен молекулалы ақуыздар бола тұра олар жасуша мембраналарында сорбирленеді де, қоршаған орта иондарының, ДНК және басқа да қосылыстар мен жасуша арасындағы транспортты қиындатады. Пробиотиктердің әсер етуінің мүмкін болатын басқа принципіне организмге тамақпен, сумен, ауамен түсетін немесе организмде заттардың тасымалдануы кезінде пайда болатын эндогенді және экзогенді сипаттағы қауіпті қосылыстардың детоксикациясы жатады. Детоксикация процесі аздаған токсикалық немесе мүлде токсикалық емес (немесе бауырдың бұзылуын тез тудыратын), микроорганизм көмегімен түзілген метоболиттермен байланысты. Токсикалық заттар микроорганизмдердің қалыпты өмір сүруіне қажетті субстрат болуы да мүмкін. Пробиотиктер иесінің иммунитетін жақсартады, стимулдайды, лизоцим құрамының жоғарылауы, қан сарысуының бактериоцидті белсенділігі жоғарылауы және т.б организм резистенттілігі күшейеді.
Микроорганизм-пробиотиктер ішектегі колибактериялардың өсуін ингибирлейтін анти-E-coli-фактор түзу керек және патогенді болмау керек. Тағам өндірісінде қолданылатын культуралар құрамында ауру тудырушы бактериялар, соның ішінде БГКП (патогенді емес микроорганизмдердің елеулі емес саны, 103-104 КОЕг босатылады) болмау керек.
Адамдар үшін пробиотиктерді алыудың неғұрлым табиғи және психологиялық жағынан қолайлы жолы ол табиғи, көбінесе ашытқы ретінде әртүрлі микроорганизмдерді қолдану арқылы биотехнологиялық әдіспен алынған сүтқышқылды өнімдерді тұтыну болып табылады. Қазіргі кезде пробиотиктерді зерттеу жалғасуда және олардың кең таралған аурулардың емі және профилактикасы үшін қолдану перспективасы да кең.
Функционалды тамақтанудың өнім топтарын сүт өнімдері құрайды. Қазіргі кезде сүт негізінде эффективті пробиотикалық өнімдер өндірілуде. Бұл адамның эндоэкологиясын жөндеуге қатысатын көптеген микроорганизмдердің сүтте жақсы дамитындығын көрсетеді.
Функционалдық тамақтануда құрамында өмір сүруге қабілетті микрорганизмдер бар пробиотиктердің маңызы зор. Олар белсенділігі жоғары және сыртқы ортаның жағымсыз факторларына тұрақты болып келеді.
Сүттегі ферментті процестерді иницирлейтін біріншілік субстрат лактоза, ол β -галактозидаза әсерінен моносахаридтерге ыдырайды: глюкоза және галактоза. Сөйтіп, бұл фермент сүт лактозасының ашытқыш культуралардың микроорганизмдерімен ыдырауында негізгі болып табылады, сондықтан көптеген ферментирленген сүт өнімдерінің өндірісінде зерттелетін микроорганизмнің β-галактозидаза белсенділігін анықтап алады.
Пробиотикалық өнімдер келесі спецификалық талаптарға жауап беруі керек: ашытқылармен енгізілген өмір сүруге қабілетті микроорганизмдердің жасушаларының жеткілікті саны болу керек; тағамдық және биологиялық сіңімділігін жоғарылататын әлсіз қышқылды болу керек.
Пробиотик культураларын таңдағанда биохимиялық (сүтті ұйыту жылдамдығы, қышқылтүзушілік қабілеті, протеолитикалық қабілеті) белгілерін, ішекте өмір сүру қабілеттерін (фенол, индол, өтке тұрақтылығы), антибиотикалық қасиеттерін де анықтайды (1-кесте).
1-кесте. Бифидобактериялардың антогонистік белгілері
Тест-микроорганизмдердің атауы
Ингибирлену көрсеткіштері, бірлік жартысы
24 сағаттан кейін
48 сағаттан кейін
S. typhimirium
0.54
0.72
E. coli BKM-125
0.44
0.54
Sh. sonnei
0.40
0.55
P. aeruginoza
0.44
0.44
S. aureus 209p
0.55
0.66
B. subtilis ATCC 633
0.20
0.29
М.А. Сидоров бифидоқұрамды өнімдерді 3 топқа бөлуге болатындығын көрсетті. Бірінші топ, арнайы субстраттарда өсірілген бифидобактериялардың өмір сүруге қабілетті жасушаларын қосатын өнімдерді жеке топтайды. Мұндай микроорганизмдердің өнімде көбеюі қарастырылмайды. Екінші топ, бифидобактериялардың таза культураларымен немесе аралас культураларымен ұйытылған өнімдер жатады. Бұл жағдайда бифидобактериялардың белсенділігін жоғарылату үшін сүтке бейімделген және аэробты жағдайларда өсуге қабілетті немесе бифидобактериялардың немесе бифидогенді факторлардың үйлесуін туғызатын мутагенді штаммдарды қолданады. Үшінші топ, аралас ашу өнімдері, әсіресе бифидобактериялар мен сүтқышқылды микроорганизмдердің культураларының аралас ұюы. Бұл біріншіден, сүттегі бифидобактериялардың өсуін стимулдайды, екіншіден, бифидобактериялармен түзілетін сірке қышқылының татымын маскирлейді.
Біздің елімізде өндірістік қолдануда бифидобактериялардың 3 тобы қарастырылады: B.bifidium, B.longum, B.adolescentis.
2-кестеде Сүт өнімдері өндірісінде бифидобактерияларды қолдану варианттары көрсетілген.
Қолданылатын бифидобактериялардың штаммдары
Сүтқышқылды өнімдері
B.bifidium 1, 791, ЛВА-3 штаммдары
Бифидокефирлер, вита, бифидок, БАД-1Б, сүтқышқылды бифидумбактерин
Сүтқышқылды бифидумбактерин, БАД-1Б, бифивит, бифисанус, бифидті сүт
B. breve, B. infantus
Бифилайф
B. adolescentis МС-42, ГО-113 штаммдары
Бифилин, бифидин
B. adolescentis АТ-41, К3, 11124 NKI 317402, B.bifidium
Бифацил
Сүтқышқылды стрептококкалар, таяқшалар, бифидобактериялар
Ацидобифилин
Адамды сауықтандыруды тәжірибелік жүзеге асыру ацидофильді лактобациллаларды сүтқышқылды өнімдерде қолдану. Лактобациллалардың ролі пробиотиктердікі сияқты иесінің организзмінің ұлпасын және иммунокомпонентті жасушаларын функционирлеуге және морфогенезге белсенді қатысады. Ацидофильді өнімдер ішектегі шірігіш және қалпына келтіру процесстерінде қолданылады, колитте, іріңді жараларда.
Ацидофильді таяқшалар жоғары протеолитикалық және антибиотиктік қасиет көрсететіндіктен олар диетикалық және емдік-профилактикалық өнімдерді өндіруде қолданылады.
Ацидофильді таяқша асқазан-ішек аураларының қоздырғыштарының қатарына антогонистік қасиет көрсетеді. Ацидофильді таяқшалар ішек таяқшаларының және дизентериялық таяқшалардың, сальмонеллалардың, коагулазооң стафилакоккалардың және басқа да микроорганизмдер топтарының бактерияларының өсуін төмендетеді. Олардың бактериалды қасиеттері сүт қышқылының қатысуымен әсері күшейетін спецификалық антибиотиктік заттардың болуына негізделген.
Пробиотиктердің жаңа бағыттағы аумағында негізін Basillus туысына жататын бактерия құрайтын препараттар дайындалуда.
3-кесте. Basillus туысына жататын бактериялар негізінде жасалған пробиотиктер
Препараттың атауы немесе белгіленуі
Препарат құрамына кіретін бактериялар
Елдер
Қолданылу аймағы
Биоспорин
B.subtilis+B.licheniformis
Украина
Медицина
Споробактерин
B.subtilis
Россия
Бактиспорин
B.subtilis
Россия
Этерогермин
B.subtilis
Италия
Флонивин
Bacillus sp
Югославия
Бактисубтил
B.cereus
Франция
Цереобиоген
B.cereus
Китай
Бактерин-СЛ
B.subtilis+B.licheniformis
Украина
Ветеринария
Эндоспорин
B.subtilis
Украина
БПС-44
B.subtilis
Украина
Энтеробактерин
B.subtilis
Россия
Глоген-8
B.natto
США
Прималас
Bacillus sp
Нидерланды
Протексин
Bacillus sp
Нидерланды
Сұлының ферментациясына арналған пепарат
B.subtilis
Франция
Ауыл шаруашлығы
Бұршақтың ферментациясына арналған препарат
B.subtilis+B.licheniformis
Нигерия
Қоректік қоспа
B.licheniformis
Германия, Великобритания
Қоректік қоспа
B.coagulans
Великобритания
Гидробионттарды жасанды өсіру кезінде жануарлардың асқорыту жолдары бактериалды популяцияда сандық және сапалық өзгерістердің салдарынан олардың иммунитеті төмендеуі және алуан түрлі ауруларды жұқтыруы сияқты мәселелермен жиі кездесуге тура келеді.
Себебі ол күйзелістің тұрақты әрекет ететін факторларымен - көлемнің бірлігіне биомасса жүктемесінің көптігі, судың органикалық ластануы, оттегі шоғырлануының айырмасымен тығыз байланысты [1]. Антибиотиктерді қолдану емделу кезінде әрдайым тиімді емес және жануарларда пайдалы миркоағзалар қатарының тапшылығын тудыруға және ағзаның табиғи қорғанысын айтарлықтай төмендетуге әкелуі мүмкін. Сонымен қатар, тағамдық өнімдер өндірісінде антибиотиктерді қолдану көптеген елдерде тыйым салынған.
Қазіргі кезде осындай қатардағы мәселелерді шешудің біршама кеңінен қолданылатын тәсілі пробиотиктер негізіндегі препараттарды қолдану. Ол микробиологиялық ахуалды оңтайландыру арқылы ағзаға биологиялық және мінез-құлықтық әсер етуді, физиологиялық жұмыс істеуге қолайлы ықпал көрсететін, тірі ағзаларды және (немесе) микробты немесе өзге пайда болу заттарын ұсынады [2].
Пробиотиктер адамның сан алуан түрдегі жұқпалы ауруларын емдеу және алдын алу үшін медициналық тәжірибеде, сондай-ақ ветеринарияда кеңінен қолданыс тапқан [3]. Балық өсіру ісіндегі пробиотиктерді пайдалану биотехнологиядағы жаңа бағыттардың бірі болып келеді, алайда аурудың алдын алу мақсатында балық өсіру ісінде сәтті қолданылып келе жатқан, грамоң (Bacillus, Enterococcus), грамтеріс бактериялар (Aeromonas, Pseudomonas және Vibrio), ашытқылар (Phaffia, Saccharomyces) секілді микрағзалардың ауқымды шоғырының пробиотикалық қасиеттері зерттелді [4].
Осылайша, гидробионаттарды жасанды көбейту кезінде қолданылатын пробиотиктер, гидробионттар ағзасына айрықша алуан текті оң әсерін тигізеді. Көбінесе бұл ықпал ету жануарлардың өлім-жітімінің азаюынан және олардың тіршілік етуінің артуынан көрінеді, патогендік микроағзалардың әрекетіне қатынасы бойынша төзімділікті, асқорыту жолындағы жоғары ферментативтік белсенділікті күшейту есебінен, сондай-ақ фагоцитозды белсенділікті күшейту арқылы бейтәндік иммунды жүйенің дамуы есебінен көрінеді.
1.4 Малдәрігерлік мақсатта қолданылатын пробиотиктердің түрлері
Соңғы кездері Васillus subtilis негізіндегі пробиотиктер сәтті қолданылып келеді, өйткені олардың әсері сыртқы ортаның патогендік ықпалынан макроағзаны қорғау механизмдерінің эволюция үрдісіне тән пайда болады. [6].
Көптеген пробиотиктер ағзаға тамақпен бірге келіп түсетіндіктен, олардың тиімділігі жасуша құрамымен айқындалады. Микроағзаларды осы және басқа түрлерін өндіріске енгізу алдында қоректендіретін заттардың, ақуыздардың, амин қышқылының, майлар, дәрумендер, нулейин қышқылы мен әлеуетті пробиотиктер құрамына кіретін жасушалы қабырға компоненттерінің мөлшерлік қатынасын зерттеу және толық талқылау қажет.
Ресей Федерациясында ветеринарлық мақсаттағы пробиотиктердің 90-ға жуық атауы тіркелген, олардың көпшілігі емдік-профилактикалық препараттар, енді бір бөлігі - ашытқылар және бір бөлігі - микробиологиялық азық қоспалары ретінде топтастырылады. [6].
Қазақстанда сүт қышқылды бактериялар (Lactobacillus brevis -67, Lactobacillus casei var. alactosus - 22, Lactobacillus fermentum - 104, Lactobacillus plantarum - 2 1:1:1:1 арақатынасы) бірлестігін ұсынатын Биоконс препараты жасалды. [9, 10].
Қазіргі таңда Қазақстан нарығында тауарлық балық өсіру кезінде пайдалану үшін біршама танымал, көптеген препараттар ұсынылады:
* Субалин
* Субтилис
* Суб-ПРО
* ОЛИН.
Субалин альфа-2 интерферон, Basllus subtilis 2335105 тірі бактериялар негізінде әзірленген, асқазан-ішек жолдары микрофлорасын қалыпқа келтіру арқылы ағзаның иммунофизиологиялық мәртебесін арттырады. Субалин патогендік және шартты-патогендік ағзаларға қатысты антагонистік белсенділіктің ауқымды шоғырымен сипатталады, ағзаның тәндік және бейтәндік төзімділігін арттырады, асқорытуды реттейді және жақсартуға жағдай тудырады. [11].
Субалиннің балық өсіру тәжірибесінде пайдаланылатын антибиотиктер мен нитрофурандармен салыстырғандағы артықшылығы: күтудің нөлдік мерзімі; балықтың иммундық жүйесін тұншықтырмайды, нығайтады; аз мөлшерлемеде және аз қолдану кезінде тиімді; бойын үйрету әсері жоқ; экономикалық тұрғыда тиімді; экологиялық жағынан қауіпсіз. 25 млн субалиннің оңтайлы емдік тәуліктік дозасы 5-7 күндік емдеу курсы кезінде 2-3 жастағы карптың 1 кг салмағына келеді [7, 8]. Аталмыш прбиотикті препарат карпты тоғанда және индустриялық шаруашылықта, бекірелер мен албырт балықтар шығаратын зауыттарда кеңінен қолданыс тауып келеді [24]. Субалин препаратын енгізумен азық дайындау тәсілі де әзірленді [25, 26]. Биокорм - пионер пробиотикалық препараты Bacillus subtillis екі түрлендірілмеген генетикалық, лиофилиздік ортада үйлесімді. Ол дисбактериоздардың дамуын ескертеді, иммунитеттің жасушалы және гусморалды факторларына жағдай жасауға жәрдемдеседі. Бұл препараттың артықшылығы спора түзуші микроағзаларды пайдалану. Алайда, Е.И.Балакиревпен (2006) орыс бекіресінің ішек микрофлорасының сандық және сапалық құрамын айқындау кезінде биокарм-пионерді пайдалануда, аталмыш пробиотиктің патогендік және шартты-патогендік микроағзалардың кейбір топтарына қатысты бейнелі белсенділігі бар екені және осы препараттың оң әсерін анықтау үшін одан әрі зерттеу жүргізуді талап ететіні байқалды.
Субтилис Bacillus subtilis, Bacillus licheniformi s - 1 г препаратта және сүт сарысуында 109 KOE бар, микрағзалардың тірі табиғи штаммның микробты массасынан тұрады.
B. Subtilis және B. licheniformis бактериялары асқазан-ішек жолында жылдам өсетін тізбектер тудырады және олардан патогендік пен шартты-патогендік Salmonella, Shigella, энтеропатогендік E. coli, Proteus, Staphylococcus, Candida, аэро және псевдомонадам мен т.б. микроағзаларды шығарады. Биологиялық тұрғыдағы белсенді заттар өндіріледі, протеаз, липаз, амилаз және басқа асқорыту ферменттерінің синтезі жүреді, ағзаны қорғаудың тәндік және бейтәндік жүйесі белсенділендіріледі, азыққа бейімделу жақсарады, иммунды мәртебесі және ағзаның жұқпалы, микрозды, инвазиялық және алиментарлы этиологиялық ауруларға төзімділігі жоғарылайды. Азықты экспандирлеу, экструдирлеу және түйіршіктендіру қондырғыларындағы жоғары температурада және қысым кезіндегі тіршілік қабілеттігі сақталады, екпелердің барлық түрлерімен үйлеседі және олардың тиімділігін күшейтеді.
Субтилис патогендік және шарттыпатогендік микроағзалардың табиғи антагонисі ретінде, сондай-ақ амило-липазды топтың асқорыту ферменттерінің қосымша көзі ретінде көрсетіледі.
Емделу және алдын алу кезінде қолданылады:
* патогендік микроағзалармен тудырылған асқазан-ішек жолдары ауруларында; ішек микрофлорасын жақсартуға және иммунитетті жоғарылатуға;
* дисбактериоз кезінде ішектегі микрофлораны қалпына келтіру үшін;
* алиментарлық немесе жұқпалы агентті жануарлар, құстар және балықтардың ағзасы бұзылған кездегі уыттануға қарсы әсер етуге;
* вакцинацияның тиімділігін жоғарылату үшін;
* сау тұқым алуда өнімділікті арттыру үшін қолданылады.
СУБ-ПРО құрамында Bacillus subtilis ВКПМ 2335 бактериясы штаммның лиофилизирленген тірі тұқымдастары және қосалқы зат - лактоза бар. 1 г препаратта спора түріндегі ВКПМ 2335 Bacillus subtilis бактерия штаммның тірі микробты жасушасы 5х10[10] КОЕ (мекен түзуші бірліктер) болады.
СУБ-ПРО құрамына кіретін, Bacillus subtilis 2335 бактериялары антогонистік тұрғыда белсенді болып келеді және патогендік және шартты-патогендік микроағзаларға қатысты бактериостатикалық әсерді иеленетін антимикробты түп- негізді тудырады, ішек микрофлорасының сапалы және сандық құрамын қалпына келтіреді, қабырғалық асқорытуды жақсартады, ішектің қалыпты микрофлора өкілдерінің танымалдық деңгейін қалпына келтіруге жәрдемдеседі.
СУБ-ПРО асқорыту сөліне және асқазан-ішек жолдары ферменттеріне жоғары тұрақтылықты иеленеді, пептидогликандар, тейхо және липотейхо қышқылын өңдеуге негізделген уыттануға қарсы және иммунды модулдейтін әсер көрсетеді, бұл ретте ішектің қалыпты микрофлорасының өсімі азайтылмайды.
ОЛИН - асқазан-ішек жолдары ауруларын, дисбактериозды және жануарлардың алуан түрін емдеуде, оның ішінде құстар, балықтар, аралардың ішек жұқпалары кезінде алдын алуға, жұқпалы ауруларды тудырушыларға ағзаның беріктігін арттыруға, сүт өнімділігін жоғарылатуға, тұқымдардың өсуін және дамуын ынталандыруға, жануарлардың сақталуын арттыруға арналған пробиотикті азықтық қоспа.
ОЛИН Bacillus subtilis және Bacillus licheniformis спора түзетін бактериялар тұқымынан дайындалады.
Препараттың тұрақтылығы спораның мөлшері жоғары пайызда болуымен қамтамасыз етіледі.
Пробиотикті азыққа сұраныс Қазақстандағы балықшылар тарапынан өте аз. Бір жағынан, бұл осындай азықтың қажеттілігін түсіну деңгейінің жеткіліксіздігімен, екінші жағынан, Қазақстанда алдын алу шарасын қолдануды талап ететін, балық өсіру шаруашылығының аздығымен байланысты келеді. Пробиотикалық препараттарға сұраныс Қазақстанда балық өсіру ісінің дамуына қарай жоғарылайтын болады.
Пробиотикалық препараттар жануарлардың ағзасына оң әсер етеді, асқорытуды, биологиялық мәртебені, иммунды жүйені қалпына келтіруге жәрдемдеседі, вакцинацияның тиімділігін арттырады. Пробиотикалық препараттарды қолдану жануарлардағы ауруларды емдеуге жұмсалатын шығындарды айтарлықтай қысқартады. Балық өнімділігін арттырады және өнімдердің сапасын жақсартады. Пробиотиктер жоғары сапалы балық өнімдерін алудың ең қажетті, ажырамас элементі.
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Қолданылған материалдар мен әдістер
Ғылыми жұмыс Қазақ ұлттық аграрлық университетінің Ветеринариялық-санитариялық сараптау және гигиена кафедрасының лабораториясында жүргізілді. Өндірістік тәжірибелер Қара ой ЖШС жағдайында өткізілді.
Зерттеуде қолданылған материалдар
Зерттеу жүргізу мақсатында Лактур және Естур пробиотикалық препараттарының тиімділігі анықталды. Зерттеулер ірі ақ бас тұқымды шошқалары мен төлдерін қолдану арқылы жргізілді. Тәжірбиеге жануарларды салмағына, жасына, тұқымына, туу мерзіміне байланысты сұрыпталды. Жасына байланысты айырмашылық 1 ай, ал тірідей салмағына - 10%.
Шошқа төлдері де тұқымына, жасына, салмағына байланысты іріктелді. Төлдердің жасы 60 тәулікті, тірідей салмағы 18-19 кг. Барлық тәжірбие тобындағы малдар клиникалық сау және бірдей жағдайда күтіп бағылды. Тәжірбие жүргізу барысында келесі көрсеткіштер бойынша бақылау жүргізілді: шошқалардың көп төлділігі - туылған торай саны; торайлардың тірідей салмағы - туылған торайлардың салмағы өлшеу арқылы; мегежіндердің сүттілігі - торайлардың 21 тәулігінде өлшеу; - азықты тұтынуы - тәжірбие барысында азық мөлшерін есептеу арқылы; - төлдердің өсімталдығы - мал басының өлім-жітімін есептеу арқылы; ет өнімділігін анықтау - сойылған мал ұшасының салмағын есептеу.
Лактур және Естур пробиотикалық препараттарының тиімділігін анықтау үшін 4 мал тобы құрылды: 10 мегежіннен және 20 бас торайдан. Тәжірбие басында торайлардың жасы 60 тәулік, салмағы 18,4 -19,2 кг.
Тәжірбиедегі малдардың азықтарына Лактур және Естур пробиотикалық препараттары қосып азықтандырылды: 3-4 топ малдарының азықтарының (құрама жем) әр тонна 1 кг есебінде, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі мен практикалық маңыздылығы.
Қазіргі уақытта көптеген шаруашылық орындары ауыл шаруашылығы жануарлары мен құстарды өсіруде антибиотиктерді пайдалануды ұйғарады. Оларды бактериялық әртүрлі аурулардын алдын алу және ем үшін ғана пайдаланып қоймай, сонымен қатар азықтық қосымша ретінде, жас төлдердін өсуі мен дамуын, өнімділік пен өміршендік қасиеттерін жоғарылату үшін де қолданады. Антибиотиктерді пайдалану негізінде өндірістің экономикасы жақсарып, ет, сүт, жұмыртқа және басқа да мал шаруашылығы өнімдерінен көп мөлшерде қосымша қаражат табады. Алайда бұл жағдай агробизнесте антибиотиктерді жоғарғы қызығушылықпен және шектеусіз пайдалануға әкеп соғуда. Сол себепті, әлемде мал шаруашылығы өнімдері өндірісінің көлемін ұлғайту үшін бұл препараттарды кеңінен қолдану жоғарғы қарқынмен өсті [1]. Қазіргі уақытта дүние жүзінде жүз мың тоннадан астам азықтық антибиотиктер пайдаланылады. Мұндай озық ұстанымды алға қойған елдердің бірі АҚШ-та мал шаруашылығы өнімдерін өндіру үшін 15 мың тоннадан астам азықтық антибиотиктер жұмсалады. Одан кейін Қытай Республикасы, Бразилия елдері мал шаруашылығы өнімдерін тек қана ішкі нарық үшін ғана емес, сонымен бірге көп мөлшерде басқа да елдерге экспорттау үшін антибиотиктерді пайдаланады [2]. Осыған байланысты мал шаруашылығында антибиотиктерді үнемі және жүйесіз пайдаланудың нәтижесінде олардың ағзаға әсер ету тиімділігі айтарлықтай төмендеуде. Себебі патогенді және шартты-патогенді бактериялардың белгілі бір уақыт аралығында антибиотиктерге қарсы тұрақтылық қасиеттері пайда бола бастайды. Яғни бактериялар антибиотиктердің әсеріне дағдыланып, жануарлар ағзасында кері процесстер орын алып, пайдалы ішек-қарын микрофлорасының саны төмендейді. Нәтижесінде ағзадағы пайдалы микрофлора популяциясының құрамында экологиялық қасиеттері өзгерген жаңа штаммдар жинала бастайды. Ал грамм-оң микрофлораның антогонистикалық және биохимиялық белсенділіктері төмендеп, ал грамм - теріс микробтардың уыттылық қасиеттері арта түседі [3]. Жағдайды қорытындылай келе шаруашылықта жануарлардың өсуі мен дамуы бәсендеп, әлсіз жануарлар ағзасына патогенді микроорганизмдер тез әсер етіп, өзінің уыттылық деңгейін белсенді түрде жоғарылатады. Стационарлық жағдай жасалынбаған шаруашылықтарда жұқпалы аурулардың жаңа кезеңі басталып, ол басқа да шаруашылықтарға таралуы мүмкін. Қазіргі уақытта антибиотиктерге тұрақтылық қасиеті бар микроорганизмдердің жануарлардан адамдарға берілу мүмкіндігі дәлелденген. Жануарлардың өсуі мен дамуын ынталандыру және терапевтикалық мақсаттар үшін пайдаланылатын антибиотиктер ет, сүт, жұмыртқа сияқты азықтық өнімдерде белгілі бір мөлшерде жиналады. Антибиотиктерді шектен тыс пайдалану кезінде олардың біршама мөлшері жануарлардың ағзасынан нәжіс, зәр және алынатын өнімдер сүт, жұмыртқа арқылы сыртқа шығады. Ал ақуыз және басқа да компоненттермен байланысты мөлшері ағзада ұзақ уақытқа дейін сақталады. Ағзадан нәжіс арқылы шыққан антибиотиктер органикалық тыңайтқыш түрінде топыраққа түсіп, картоп, жеміс-жидектер және басқа да өсімдіктектес азық өнімдерінде жиналады. Бұл жағдай адамдардың денсаулығына қауіп төндіріп, дисбиоз, аллергия және иммунитетті төмендетуге әкеліп соғады. Әсіресе иммунитеті толық қалыптаспаған балаларға және жасы келген қариялар мен созылмалы аурумен ауыратын адамдарға өте қауіпті [4,5]. Соңғы жылдары дамыған елдерде өнімнің сапасына айтарлықтай көп көңіл бөлінуде. Әсіресе азықтық өнімнің бойында антибиотик қалдықтарының мөлшерінің болуына. Кейбір елдерде қатаң ұлттық стандарттар әрекет етеді, басқаларында мал шаруашылығында тіпті мүлдем антибиотиктерді пайдалануға тиым салынған. Қазір әлемде мал шаруашылығында антибиотиктерді алмастыратын тиімді жолдар іздестірілуде. Көптеген тәжірибелік зерттеулердің нәтижесіне сүйенетін болсақ, ең тиімді бағыттардың бірі пробиотиктерді пайдалану болып табылады. Олар потогенді және шартты-потогенді микрофлораға антагонистік белсенділік көрсететін вегетативтік немесе споралық түрде нақты айқындалған бактериялар биомассасынан тұрады [6]. Пробиотиктер жануарлар ағзасы мен адам ағзасына қолайлы әрекет жасайды. Профилактика және ішек-қарын ауруларын алдын алу және азықты ауыстыру негізінде экономикалық шығынды төмендету, жануарларды тасымалдау, ұзақ уақыт антибиотик және вакциналық емдеу курстарын жүргізгеннен кейін ағзаны қалпына келтіру мақсатында, көптеген тәжірибелік зерттеулердің нәтижесінде B. Subtilis және B. Licheniformis штаммдары негізінде өнеркәсіптік мал шаруашылығында, құс шаруашылығында және балық шаруашылығыда пайдалану үшін пробиотикалық препараттар қатары шығарылды. Бұл пробиотикалық препараттардың бактериялық споралары жоғары өміршеңдік, антибиотик, химиялық препараттарға, жоғары және төменгі температураға тұрақты қасиетке ие. Пробиотиктер құрғақ және сұйық күйінде шығарылып, көбіне құрғақ түрін өндірісте кеңінен қолданады. Оларды құрамажемге, құнарлы азық, премикстерге, сүт алмастырушы немесе басқа да құрғақ және сұйық азықтарға және суға қосып беруге болады. Пробиотикті мал шаруашылығында тиімді пайдалану жоғары экономикалық нәтиже береді [7]. Елімізде көп шаруашылықтар антибиотиктерді пайдалануды толықтай шектеп, азықпен бірге пробиотиктерді қолдануда. Бұл шаруашылықтың өндірген өнімдерінің құрамында антибиотиктердің қалдық мөлшері кездеспейді. Бұл өнімдер халық үшін қауіпсіз, әрі үлкен сұранысқа ие болып, жоғары бағамен сатылады. Қазіргі уақытта елімізде мал шаруашылығына арналған отандық пробиотиктердің түрлері сатылмайды. Алайда ауыл шаруашылығы саласындағы бұл қызмет бағыты кәсіпкерлік пен биологиялық ғылымдардың қызығушылығын арттыруда. Мысалы, солардың бірі Алматы облысында орналасқан Антиген ғылыми өндірістік кәсіпорын ЖШС пробиотиктер зертханасы. Пробиотиктердің мал шаруашылығы саласында, жалпы экологиялық таза өнім алуда тигізетін пайдасын ескере отыра, алдағы уақытта мал шаруашылығының бір саласы ретінде асыл тұқымды Астана-МИАКРО қоян шаруашылығында жүргізіліп жатқан тәжірибелік-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде шетелдік пробиотиктермен қатар, отандық пробиотиктерді еліміздің мал шаруашылығы саласында кең қолданысқа енгізуге мүмкіндік туады. [1]..
Жұмыстың негізгі нәтижелеріне сипаттама.
Қазіргі уақытта ет өнімдерін өндіруде импортталған ет өнімдері көптеп қолданылуда. Ескеретін жайт импортталған ет шикізаты негізінен сойылғаннан кейін тоңазытөыш камераларына салынады, яғни етте табиғи жетілу процессі дұрыс жүргізілмейді. Ал бұл өз кезегінде дайыналатын өнім сапасына әсері тигізетіні мүмкін [3].
Сондықтан міндетті түрде импорталған ет шикізатының сапасы органолептикалық, физико-химиялық және микробиологиялық көрсеткіштерне тексерілуі тиіс.
Ет өнімдерін өндіретін кәсіпорындарында жүргізілетін ветеринариялық-санитариялық шаралардың сапасы жоғары ет өнімдерін өндіруде алатын орны зор. Себебі, ет шикізаты, қосымша заттардың (дәмдеуіштердің, қабықшалар және т.б.) және дайын өнімнің экзлгенді ластануы көбінесе осы ветеринариялық-санитариялық шараларды орындамау салдарынан болады. Сондықтан тағам, оның ішінде ет және ет өнімдерін өндіретін цехтардың және технологиялық қондырғыларды жуып тазалау жоғары деңгейде жүргізілуі керек [4,5] .
Дипломдық жұмысты орындау мерзімі және базасы.
Қара ой ЖШС Алматы қаласынан 15 км жерде Алматы облысы Іле ауданыда орналасқан. Шаруашылық 2001 жылы құрылған. Қара ой ЖШС-нің негізгі қызметі шошқа шаруашылығы болып табылады.
Тәулігіне 70 т шошқа өнімдерін өндіреді. Шаруашылық аймағында негізігі және қосалқы аймақтардан басқа жанар-жағар май май қоймасы орналасқан.
Кәсіпорынды электр жүйесімен АПК ГРЭК қамтамасыз етеді. Кәсіпорынға су өзінің насостық станциясы арқылы жүргізілген.
Зерттеулердің мақсаты және міндеттері. Жұмыстың мақсаты - шошқалардың өсімталдылығын, өнімделегін арттыруда қолданылатын пробиотикалық препараттардың тиімділігіне салыстырмалы түрде баға беру және олардың шошқа етінің сапасына тиігізетінәсерін анықтау.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді қойдық:
- Лактур және Естур пробиотиктерінің мегежіндердің өнімділік көрсеткіштеріне әсерін анықтау;
- Лактур және Естур пробиотиктерінің 2-4 айлық бордақыдағы төлдерді өсіру кезіндегі тиімділігін анықтау;
- Лактур және Естур пробиотикалық препараттарын қолданған және бақылау тобындағы мал қанының морфологиялық және биохимиялық көрсеткіштерін зерттеу;
- Шошқа төлдерін бақылау сою нәтижелерін зерттеу.
1 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1. Пробиотиктерді қолданудың шығу тарихы мен қазіргі жағдайы
Пробиотиктерді қолдану химиопрепараттармен, агрохимикаттармен, пестицидтермен және басқа да адам, мал организмдеріне және қоршаған ортаны ластайтын басқа заттармен салыстырғанда болашағы зор.
Зазіргі таңда пробиотикалық препараттар халықаралық нарықта жақсы орынға ие болған тауар болып табылады. Әсіресе адам организмін сақтауда және денсаулығын арттыруда қолданылатын пробиотиктердің алатын орны зор. Өз кезегінде бұл заттар функционалдық мақсаттағы басқа заттарды өндіруге әсерін тигізеді. Мысалы, құрамында пробиотиктері бар тағамдық қосымша заттар организімде:
- инфекцияға қарсы тұра алатын механизм жұмысын атқарады; - иммуномодуляторлы әсер етеді; - қорғаныс қасиетін жоғарлатады; - метоболитикалық үрдістерге қатысады; ішек жұмысының моторикасын өзгертеді және т.б.
Пробиотикалық препараттарды өсімдік, мал, құс, балық шаруашылықтарында қолданады. Сонымен қатар оларды мал қора-жайларында санитариялыұ-гигиеналық шараларды жүргізгенде, лас заттарды жоюда, жағымсыз иістерді жоюда, қиды өңдеуде қолданылады. Сонымен қатар, пробиотиктерді тағам, ет, сүт өндірістерінің, лас сулардың қалдықтарын өңдеуде қолданылады .( В.А. Блинов, С.В. Ковалева, С.Н. Буршина, 2011). Лактобактериялардың нақты түрлерінің асқазан ішек жүйесінің функционалды жағдайына әсерін анықтау жұмыстары 100 жылдан аса зерттеліп келеді. 1904 жылы профессор Илья Мечников болгар йогуртынан Lactobacillus delbrueckii subsp. Bulgaricus бөліп алған болатын. (Рубель И.С., 2013). Оның ойынша асқазан ішек трактысына дені сау бактерияларды енгізу арқылы эндогенді интоксикациясының алдын алуға болады деп есептеген. Осы мақсатта И.Мечников тағамға Lactobacillus bulgaricus культурасымен байытылған простоквашаны қолдануды ұсынған.
20-30-шы жылдары L. acidophilus культурасы іш қатумен сипатталатын асқазан-ішек жолдарының ауруларын емдеуде көп қолданылған. 50-ші жылдары осы сұраққа қайта айналып келіп L. Acidophilus жәні осыған ұқсас культуралармен іш өту ауруларын емдеген.
Осы кезде бифидобактериялардың, ішек таяқшасының кейбір штаммдарының және улы емес сүтқышқылды стрептококктардың оң нәтижелі қасиеттері туралы мағлұматтар алына басталды. Бұл микроорганизмдердің штаммдары пробиотиктерді дайындау үшін негіз болып табылды. Пробиотик термині (грек. "pro bio" - "өмір үшін", "өмірді қалыптастыратын") алғаш рет 1954ж. F. Vergio, "Anti- und Probiotika". Lilly и Stillwell (1965) монографиясында кездескен. Пробиотиктерді микроорганизмдер бөледі және олар басқа микроорганизмдердің өсуін жылдамдатады. Бұдан кейін аталған терминмен пайдалы бактерияларды да атай бастады. Мысалы, 1977 ж. Л. Ричард және Р. Паркер пробиотик түсінігін зардапты микроорганизмдерге антогонистік белсенділігі бар тірі организмдер мен олардың өнімдерін атаған. 1989 ж. R. Fuller осы атпен малға оң әсер беретін тірі микроб клеткасын атауды ұсынды. Vanbelle et al. (1990) пробиотик ұғымын антибиотиктердің антонимі ретінде санауды ұсынды (D.M.Lilly, 1965, Г.А. Ноздрин, 2005).
G.R. Gibson және М.В. Roberfroid (1995) ұғымында, пробиотиктер - бұл иесінің ішегінің микробиологиялық тепе теңдігін сақтайтын микробиологиялық тағамдық қосымша заттар деп санады. Guarner және Schaafsma (1998) бұл ұғыммен қажетті мөлшерде адам пайдаланғанда оның организіміне оң әсер ететін тірі микроорганизмдер деп санады.
Қазіргі уақыттапробиотик терминінің басқа да атаулары ұсынылған. 2001 жылы ВОЗ -- пробиотик ұғымына мынадай сипатта берді: Пробиотиктер дегеніміз қажетті мөлшерде қолданылғанда адам организіміне пайдалы әсер ететін тірі микроорганизмдер. ГОСТ Р 52349-2005 Ресейдің терминологиялық стандартында пробиотикті препарат, БАЗ немесе тағамның құрамына кіретін трі микроорганизмдер түріндегі физиологиялық функционалдық ингредиент деп атаған.
Бірақ қазіргі уақытта пробиотиктерге тек тірі микроорганизмдер ғана емес , сонымен қатар олардың компонеттері, бактериалды ДНҚ жатады.
Б.А. Шендерова (2001) , пробиотиктер - құрамында микроб тектес және микроб жоқ препараттар немесе тағамдық заттар, қалыпты жағдайда организмге енгізгенде олар организмнің микробиологиялық статусын көтеру арқылы оң нәтижелі әсер етеді. Е.А. Лыкованың мәлемдеуінше (2001) пробиотиктер - тірі немесе өлтірілген микроорганизмдер немесе олардың компонеттері бар микроб тектес өнімдер. Г.А. Ноздрин, А.Б. Иванова және т.б. (2005) пробиотиктер терминімен микроорганизмдердің және олардың ферментациядан кейінгі тұрақталған өнімдерін атаған. Блинов В.А., Ковалева С.В., Буршина С.Н. (2011), пробиотиктер-өсімдіктерден, малдардан бөлініп алған микроорганизмдердің арнайы таңдалған тірі штамдары.
1.2 Пробиотиктердің жіктелуі
Қазіргі уақытта пробиотиктерді келесі түрлерге бөледі:
монопробиотиктер - құрамында микроағзаның тек бір түрін ғана ұсынатын түп негіз;
полипробиотиктер (қауымдасқан пробиотиктер) - өзімен микроағзалардың бірнеше түрінің, штаммның қауымдастығын ұсынатын түп негіз (2-ден 30-ға дейін: бифацид, ацилакт, витафлор, вето 2 және т.б.);
метаболиттік пробиотиктер - жасушалар, метоболиттер компоненті негізіндегі түп негіз;
синбиотиктер - тірі микроағзалар мен пробиотиктер негізіндегі кешенді препараттар - индигендік микроағзалардың (бифилиз, аципол, кипацид, нутролин В және т.б.) өсуін қолдайтын әртүрлі құрамдағы қосылулар [5, 6];
Пробиотиктер тағайындалуына қарай былай бөлінеді:
гетеропробиотиктер - пробиотикалық бактериялар штаммы бөлінген бастапқы иесінің түрлік тиістілігіне қарамай тағайындалады.
гомопробиотиктер - тек тиісті штаммдар бөлінген биоматериалдан жасалған ағзалар түрінің өкілдеріне тағайындалады.
аутопробиотиктер - нақты индивидумнан оқшауланған және оның микроэкологиялық түзетуі үшін арналған қалыпты микрофлоралар штаммы. [5].
Соңғы он жылдықта пробиотикалық препараттар тұжырымдамасында айтарлықтай өзгерістер болды, және пробиотикалық препараттардың жаңа жұмыс классификациясы құрылды.
Аталмыш классификация бойынша пробиотикалық препараттарды үш негізгі буынға бөледі:
Бірінші буындағы препараттар - симбиондық (эндогендік) микробтар негізінде құрылған препараттар. Олардың артықшылығы асқазан-ішек жолдары және оларға жақын текті қалыпты микрофлоралар микрағзаларын-өкілдерін пайдалану. Аталмыш препараттар шырышты отарлануға, ішекте өсуге қабілетті және сыртқы орта факторларына, ферменттер мен жағдайлар ықпалына болмашы төзімділік, асқазан-ішек жолдарына тән құбылыс.
Екінші буындағы препараттар - көбінесе патогендік емес бациллдің, сапрофиттік (экзогендік) микробтары негізінде жасалған препараттар. Осындай пробиотиктер құрамына кіретін микроағзалар, ішек шырышты қабыршығы 3-5 тәуліктен кейін асқазан-ішек жолдарында тұрып қалмайды және алып тасталмайды. Олар сыртқы ортаның және ферменттердің қолайсыз факторларының әсеріне айрықша төзімді болып келеді.
Үшінші буынды препараттар - сапрофиттар мен симбионттардың генетикалық тұрғыдағы модифицирленген штаммдары негізінде алынған преператтар. Аталмыш штаммдарды патогендік емес бацилл гендік инженерия әдісімен алады. Соның ішінде генетикалық өзгерген штаммдар және лактобацилл пайда болады [4, 7].
Осындай штаммдар негізіндегі пробиотикті препараттар қазіргі уақытта ветеринарлық препараттарды жасау кезінде кеңінен қолданылады.
Пробиотиктер культуралогиялық, морфологиялық, физиологиялық және басқа да қасиеттері бойынша айырмашылықтары микроорганизмдердің біршама тобы. Осыған байланысты өазіргі таңда пробиотиктердің бірыңғай классификациясы жоқ. Бірақ пробиотиктерді жіктеу үшін бірақ жұмыстар жүргізілді. Мысалы, ішек микрофлорасын жүйелейтін пробиотиктерді 4 туысқа бөлген: I. - құрамында бір ғана бактериядан тұратын классикалық монокомпонентті препараттар: бифидумбактерин, лактобактерин, колибактерин;
II - антагонисттер: бактисубтил, биоспорин, споробактерин және т.б.;
III - бірнеше бактериялардың штаммдарынан тұратын (поликомпонетті) комбинириленген препараттар: аципол, ацилакт, линекс, бифилиз, бифи-форм; IV - нормофлоралрға жататын тірі бактериялар, құрамында бифидо бар пробиотиктер: бифидумбактерин форте және пробифор (Б.А. Шендеров, 2001)
Қазіргі таңда пролбиотиктерді жіктеу кезінде олардың құрамындағы микроорганизмдер саны, шығу тегі, басқа да компоненттердің болуы есептеледі. Осыған байланысты пробиотиктер монокомпонентті (монопробиотиктер), көпкомпонентті (полипробиотиктер), комбинирленген пробиотиктер (симбиотиктер); рекомбинантты (генно - инженерлік); құрамында бифидобактериялары, лактобациллалар бар пробиотиктер, сонымеен қатар споралық бактериялары бар және сахаромицеттер бар (Е.А. Лыкова, 2001, Г.Г. Онищенко, 2002).
Әсер етуіне байланысты пробиотиктерді үш топқа бөледі: - аутопробиотиктер - әсер етуі қалыпты жағдайдағы микрофлорала, олардың тиімділігі тек өздерін бөліп алған малдарға әсер етеді; - гомопробиотиктер - нақты бір малдан бөлініп алынған және тек сол малға ғана әсер ететін штаммдар; - гетеропробиотиктер - адам мен малдарға ортақ әсер ететін пробиотиктер.
Пробиотиктерді жіктеудің осыған ұқсас классификациясын Рублев И.С. (2013) ұсынады: монопробиотиктер -- нақты бір штаммы бар микроорганизмдерден дайындалған. Полипробиотиктер -- бір микроорганизмнің екі немесе одан да көп штаммдарынан тұратын пробиотиктер. Кешенді - микроорганизмдердің бірнеше түрі мен штаммдарынан тұрады. Пребиотиктер - микроорганизмдердің қоректенуіне қолданылатын қосылыстар (микрофлораның өсуі мен дамуын қамтамасыз етеді). Симбиотиктер (simbiotik) - өздері бактерия және азық болып табылады. Лиофильді кептірілген және сұйық күйінде белсенді споралық микроорганизмдерден құралған пробиотиктер де бар (самоэлеминирующие). Ең тиімділері -- сұйық күйдегі белсенді активные пробиотиктер. Lilly D.M. (1965), Pedersen, K. (1989) пробиотиктер микроооганизмдердің санының көбеюіне әсер етеді деп санайды. Осы талаптарға байланысты пробиотикалық микроорганизмдерге бифидо- және лактобактерияларды, сонымен қатар стрептококктардың кейбір түрлері жатады. Ең көп тараған пробиотикалық микроорганизмдерге: - бифидобактериялар (Bifidobacterium bifidum, Bifidobacterium adolescentis, Bifidobacterium infantis, Bifidobacterium longum, Bifidobacterium thermophilus) (Y.L. Rasic, Y.A. Kurman, 1983); - лактобактериялар (Lactobacillus acidophilus, Lactobacillus casei, Lactobacillus bulgaricus, Lactobacillus reuteri, Lactobacillus plantarum т.б.); - граммоң кокктар (Streptococcus thermophilus, Staphylococcus diaacetylactis, Enterococcus faecium). (L. Drago, E. De Vecchi, 2009).
Шығу тегіне байланысты пробиотиктер былай бөлінеді: сүтқышқылды штаммдар (L acidophilus, L. plantarum, L. bulgaricum, L. casei, L. fermentum, Str. thermophylus, Enterococci L-3, B. lactis). Донорлық штаммдар (Bifidobacteriae bifidum, B. longum, B. infantis, B. adolescents, L. rhamnosus GG, L. gassed, Enterococci faecium, salivarius). Антагонистер (В. subtilis, S. boulardii).
1.3 Пробиотиктерді ветеринариялық мақсаттарда қолдану тиімділігі
Пробиотикалық бактериялар В тобының дәрумендерін, фоли және никотин қышқылдарын өндіріп қана қоймайды, сонымен қатар майда еритін дәрімендердің қорытылуын қамтамасыз етеді. Бұл организмнің дәрімендік статусын коррекциялайды. (Borriello S.P., Hammes W.P., Holzapfel W. et al., 2003). Пробиотикалық микрофлора организмге түскен химиялық құрамы жағынан әр түрлі бөгде заттарды, оның ішінде канцерогендерді де инактивтейді. (В.М. Бондаренко, 2004). Пробиотиктердің әсер ету механизмі ішектің ішіне пайдалы бактериялармен-пробионттармен толтырып, оларөз кезегінде шартты-зардапты микроорганизмдердің мөлшеріне бақылау жүргізіп, ішектен бөлінуін қамтамасыз етеді. Бұл кезде микроорганизм-пробионттардың әсері 4 бағытта жүргізіледі: 1. Қажет емес микроорганизмдерді жою. 2. Бактериялардың метоболизмін өзгертеді. 3. Иммуниттеті көтеру. 4. Экзогенді және эндогенді субстраттар мен метаболиттерді детоксикациялайды. Сонымен қатар қалыпты жағдайдағы ішек микрофлорасының антимутагенді қасиеті дәлелденген. (В.А. Блинов, С.В. Ковалева, С.Н. Буршина, 2011)
Қазіргі таңда ішек микрофлорасының жұмысын қалыптастыру үшін пробиотиктермен қатар пребиотиктерді, синбиотиктерді, симбиотиктерді де қолданады., (Berg R. D., 1998).
Ең алғаш рет 1974ж. Parker R. пробиоткалар пайдалы микроағзалар деп аталды. Бірақ кейбір деректерге сүйенетін болсақ , 1965 жылы бұл термин қолданылған Lilly D. ; Stilluell R.
Поробиотиктарға жатқызылатын биологиялық препараттар олар микроағзалардан немесе тіршілік ететін өнімдерден тұрады. Пробиотиктер адам ағзасына мына жолдармен , яғни арнайы фармацептикалық биологиялық преараттар арқылы, тағамға белсенді биологиялық қоспалар арқылы, тағамдық өнімдер арқылы, порбиотиктреді байыту немесе биотехнологиялық жолымен қолданылып алынған пробиотикалық ашытқыны қолданукультура алу арқылы түседі.
Пробиотиктер - микроағзалар төрт топқа бөлінеді: бактериялар, сутті және пропион қышқылын продуцрлейді (түрлері Lactobacterum, bifidobacterum, propionobacterium, Enterocjccus және басқалары); споратүзуші аэробты топтарына Bacillus (B. subtilis, B.cereus, В. Licheniformis, B. Coagulans); дрожжилар, пробиотиктерді жасаған кезде көбінесе шикізат ретінде қолданады.
Адам ағзасы және қоршаған орта бір экологиялық жүйені құрайды, онда үлкен көледі физиологиялық рөлді микробтар - адам симбионттар. Бактериалды пробиотиктерге жататындар , классикалық түрге - эубиотиктер, олар асқазанның дұрыс жұмыс істеуіне қатысатын микрофлора кіреді. ХХғ басында франсуз ғалымы Тисье емшектегі баланың асқазанынын бифидобактерияны бөліп алды. Бірақ бұл мироағзаларды өндірісте 70жыл өткеннен кейін сүтқышқыл өнімдерді өндіру үшін қолданды. Транзиттік деп адам асқазаныңда әрқашан кездеспейтін, бірақ пробиотиктік қасиетке ие микроағзалады айтады. Бұларға сүтқышқылды таяқшалар және коккалар, грам оң бактериялар, проион қышқылын синтездейтін және Bacillus тобына жататын сонымен қатар Escherichia coli, Citrobacter,дрожжилар Saccharomyces, Candida pintolepesii, саңырауқұлақтар - жоғары-Aspergillus, Rizopus, Cordiceps жатады.
Bergeu (1974) ді анықтаған келісулерден кейін бұған бифидобактериялар Actinomucetaceace cумиясына жатады. Қазіргі кезде бифидобактериялардың 32 түрі бар .Біздің елімізде бифидобактерияның 3 түрін қолданады: B. infantis, B. Longum,B. Anotoscentis.
Бифидобактериялар адам және балалар ағзасы үшін үлкен маңызға ие, себебі олар үлкен көледі жұмыс атқарады. Бифидобактериялар адам ішектерінің заттарды жақсы өткізуіне себепші болып табылады. Олар ағзаға В тобының витаминдерін (рибофловин, никотин қышқылын, придоксин, кобаламин, тиамин, пантотен және фолил қышқылдарын) стнымен қатар С витаминін белсенді түрде синтездейді. Бифидобактериялар азоттық қосылыстар әсерінен кебір аминқышқылдарын аланин, валин, аспергинді түзеді. Бифидобактерияға ішектердің дұрыс жұмыс істеуі жатады.
Бифидобактериялар анаэробты микроағзаларға жатады, бірақ культивирлеу процесі кезінде олар біраз көлемді оттегінің әсерінен көбейе береді. Бифидобактериялардың кейбір штамдары оттегінің әсерініен өзререді. Көбінесе көп штамдарына 36-38С температура оптималды болып келеді,ал барлық штамдарғада 20С төмен температура , максималды температурасы 45-50С болып табылады. Бифидобактерияның рН 6-7 оптималды болып келеді. Ал егерде рН 5,5 болған жағдайда олардың өмір сүруі тоқтатылады.
Симбиотиктер- термин симбиоз сөзінен алынған, бірнеше препататтың комплексі. Мироорганизмдер бір - бірін толтырып, жақсы әрекет етеді. Адам организмінде симбиоттық микрофлора 2кг болады, ал микроағзалар клеткасы адам клеткасының санынан да көп болып кетеді. Биотехнологияда көбінесе бір ғана кулльтура түрлерін қолданбайды, олар симбиозды, ассоцияны, консорциумды және аралас ашытқыларды қолданады.
Микроорганизмнің көптүрлі ашытқыларына негізінен стрептококкалар, лактобацилалар және бифидобактериялар жатады. Қолданылатын көптүрлі құрамды культуралар биологиялық жағынан бір - біріне сай болу керек және де потогенді микроағзаларды өлтіру үшін жоғары энергетикалы мықты болу керек.
Микроорганизмдер консорциумын үш топқа бөлуге болады:
oo Консорцум, бір түрлі штамдар түрінен түратын , яғни жеке - жеке дами алатын штамдарды жатқызуға болады.
oo Консорциум, бұған жеке штамдар , яғни олар жаңа түрлі қасиеттер немесе жаңа эффект беретін микроорганизмдер жатқызылады.
oo Консорцум, бұлар жеке түрлі микроағзалар симбиоздар, жаңа қасиет көрсететін немесе жаңа эффект беретін алдынғы штамдарда жок олған штамдар жатқызылады.
Пробиотиктер - бұлар тағам азығының қорытылмайтын ингредиеттері,денсаулықты жақсартады.
Қорытылмайтын олигосахариттерге жатады: фруктозаның қалдығы олигомерлер, фруктоолигасахариттер, глюкандар және декстриндер; галактозаның қалдығынан тұратын - галактолигосахариттер, сонымен қатар олигосахаритттер, өсімдік клеткасына жататын қарапайымдылар жатқызылады.
Микроорганизм-пробиотиктердің алдында тұрған басты тапсырма - адамдар мен жануарлардың асқазандарының берілген жағдайларда олардың кезекті адаптациясымен орналастырылуы болып табылады. Сонымен қатар, оларды асқазан ішек жолы микроорганизмдерінің құрамынан сығып алу және олардың дамуын ұстап тұру (немесе патогенді заттардың синтезі) жолымен шартты-патогенді микрофлораның реттелуі жүреді. Пробиотикалық микрофлораның қорғаныш механизмдері шіріткіш және патогенді бактериялардың белсенділігінң берілуіне; иммунды процесстердің белсенділігіне; алмасу процестерінің реттелуіне; асқазан қызметтерінің белсенділігіне негізделген.
Антибиотик заттармен шақырылған, тікелей антогонитикалық әсерлермен байланысты болатын және қоректік субстраттар мен асқазан эпителиіне орналасуға бәсекелес болатын жағымсыз микробтардың санын төмендетеді.
Соңғы қасиет (эпителийге жабысу) микрофлораның қалыпты өмір сүруіне міндетті болып табылады. Микробты метоболиттердің концентрациясының өзгеру жолымен немесе микробтардың ферментті жүйелерінің белсенділігімен микроб метаболизімін өзгерте отырып пробиотиктер иесінің қанына түскен токсиндердің концентрациясын реттейді. Антибиотиктік белсенділік сальмонеллалардың, эшерехиялардың, клостридиалардың және дрожжылардың кейбір түрілерінің өсуін ингибирлейтін органикалық қышқылдарға: сүт, сірке, пропион қышқылдарына негізделген. Микробтар продуцирлейтін маңызды компонент болып сутегі асқын тотығы табылады. Ол шартты-патогенді микроорганизмдерге, сонымен қатар, псевдомонадтардың, эшерихиялардың, сальмонеллардың, стафилакоккалардың кейбір түрлеріне таңдаулы әсер етеді.
Бұл эффект көмірқышқылының қатысуымен жүреді, яғни гексоздардың биосинтезі кезінде сутегі акцепторының ролін атқарады, ыдырап, көмірқышқыл газын түзеді. Микроорганизм-пробиотиктер микроорганизмдердің шектеулі мөлшеріне таңдамалы әсер етуге қабілетті антибиотиктерді түзеді. Бұл заттарды бактериоциндер деп атайды. Олардың эффектісінің мәні төмен молекулалы ақуыздар бола тұра олар жасуша мембраналарында сорбирленеді де, қоршаған орта иондарының, ДНК және басқа да қосылыстар мен жасуша арасындағы транспортты қиындатады. Пробиотиктердің әсер етуінің мүмкін болатын басқа принципіне организмге тамақпен, сумен, ауамен түсетін немесе организмде заттардың тасымалдануы кезінде пайда болатын эндогенді және экзогенді сипаттағы қауіпті қосылыстардың детоксикациясы жатады. Детоксикация процесі аздаған токсикалық немесе мүлде токсикалық емес (немесе бауырдың бұзылуын тез тудыратын), микроорганизм көмегімен түзілген метоболиттермен байланысты. Токсикалық заттар микроорганизмдердің қалыпты өмір сүруіне қажетті субстрат болуы да мүмкін. Пробиотиктер иесінің иммунитетін жақсартады, стимулдайды, лизоцим құрамының жоғарылауы, қан сарысуының бактериоцидті белсенділігі жоғарылауы және т.б организм резистенттілігі күшейеді.
Микроорганизм-пробиотиктер ішектегі колибактериялардың өсуін ингибирлейтін анти-E-coli-фактор түзу керек және патогенді болмау керек. Тағам өндірісінде қолданылатын культуралар құрамында ауру тудырушы бактериялар, соның ішінде БГКП (патогенді емес микроорганизмдердің елеулі емес саны, 103-104 КОЕг босатылады) болмау керек.
Адамдар үшін пробиотиктерді алыудың неғұрлым табиғи және психологиялық жағынан қолайлы жолы ол табиғи, көбінесе ашытқы ретінде әртүрлі микроорганизмдерді қолдану арқылы биотехнологиялық әдіспен алынған сүтқышқылды өнімдерді тұтыну болып табылады. Қазіргі кезде пробиотиктерді зерттеу жалғасуда және олардың кең таралған аурулардың емі және профилактикасы үшін қолдану перспективасы да кең.
Функционалды тамақтанудың өнім топтарын сүт өнімдері құрайды. Қазіргі кезде сүт негізінде эффективті пробиотикалық өнімдер өндірілуде. Бұл адамның эндоэкологиясын жөндеуге қатысатын көптеген микроорганизмдердің сүтте жақсы дамитындығын көрсетеді.
Функционалдық тамақтануда құрамында өмір сүруге қабілетті микрорганизмдер бар пробиотиктердің маңызы зор. Олар белсенділігі жоғары және сыртқы ортаның жағымсыз факторларына тұрақты болып келеді.
Сүттегі ферментті процестерді иницирлейтін біріншілік субстрат лактоза, ол β -галактозидаза әсерінен моносахаридтерге ыдырайды: глюкоза және галактоза. Сөйтіп, бұл фермент сүт лактозасының ашытқыш культуралардың микроорганизмдерімен ыдырауында негізгі болып табылады, сондықтан көптеген ферментирленген сүт өнімдерінің өндірісінде зерттелетін микроорганизмнің β-галактозидаза белсенділігін анықтап алады.
Пробиотикалық өнімдер келесі спецификалық талаптарға жауап беруі керек: ашытқылармен енгізілген өмір сүруге қабілетті микроорганизмдердің жасушаларының жеткілікті саны болу керек; тағамдық және биологиялық сіңімділігін жоғарылататын әлсіз қышқылды болу керек.
Пробиотик культураларын таңдағанда биохимиялық (сүтті ұйыту жылдамдығы, қышқылтүзушілік қабілеті, протеолитикалық қабілеті) белгілерін, ішекте өмір сүру қабілеттерін (фенол, индол, өтке тұрақтылығы), антибиотикалық қасиеттерін де анықтайды (1-кесте).
1-кесте. Бифидобактериялардың антогонистік белгілері
Тест-микроорганизмдердің атауы
Ингибирлену көрсеткіштері, бірлік жартысы
24 сағаттан кейін
48 сағаттан кейін
S. typhimirium
0.54
0.72
E. coli BKM-125
0.44
0.54
Sh. sonnei
0.40
0.55
P. aeruginoza
0.44
0.44
S. aureus 209p
0.55
0.66
B. subtilis ATCC 633
0.20
0.29
М.А. Сидоров бифидоқұрамды өнімдерді 3 топқа бөлуге болатындығын көрсетті. Бірінші топ, арнайы субстраттарда өсірілген бифидобактериялардың өмір сүруге қабілетті жасушаларын қосатын өнімдерді жеке топтайды. Мұндай микроорганизмдердің өнімде көбеюі қарастырылмайды. Екінші топ, бифидобактериялардың таза культураларымен немесе аралас культураларымен ұйытылған өнімдер жатады. Бұл жағдайда бифидобактериялардың белсенділігін жоғарылату үшін сүтке бейімделген және аэробты жағдайларда өсуге қабілетті немесе бифидобактериялардың немесе бифидогенді факторлардың үйлесуін туғызатын мутагенді штаммдарды қолданады. Үшінші топ, аралас ашу өнімдері, әсіресе бифидобактериялар мен сүтқышқылды микроорганизмдердің культураларының аралас ұюы. Бұл біріншіден, сүттегі бифидобактериялардың өсуін стимулдайды, екіншіден, бифидобактериялармен түзілетін сірке қышқылының татымын маскирлейді.
Біздің елімізде өндірістік қолдануда бифидобактериялардың 3 тобы қарастырылады: B.bifidium, B.longum, B.adolescentis.
2-кестеде Сүт өнімдері өндірісінде бифидобактерияларды қолдану варианттары көрсетілген.
Қолданылатын бифидобактериялардың штаммдары
Сүтқышқылды өнімдері
B.bifidium 1, 791, ЛВА-3 штаммдары
Бифидокефирлер, вита, бифидок, БАД-1Б, сүтқышқылды бифидумбактерин
Сүтқышқылды бифидумбактерин, БАД-1Б, бифивит, бифисанус, бифидті сүт
B. breve, B. infantus
Бифилайф
B. adolescentis МС-42, ГО-113 штаммдары
Бифилин, бифидин
B. adolescentis АТ-41, К3, 11124 NKI 317402, B.bifidium
Бифацил
Сүтқышқылды стрептококкалар, таяқшалар, бифидобактериялар
Ацидобифилин
Адамды сауықтандыруды тәжірибелік жүзеге асыру ацидофильді лактобациллаларды сүтқышқылды өнімдерде қолдану. Лактобациллалардың ролі пробиотиктердікі сияқты иесінің организзмінің ұлпасын және иммунокомпонентті жасушаларын функционирлеуге және морфогенезге белсенді қатысады. Ацидофильді өнімдер ішектегі шірігіш және қалпына келтіру процесстерінде қолданылады, колитте, іріңді жараларда.
Ацидофильді таяқшалар жоғары протеолитикалық және антибиотиктік қасиет көрсететіндіктен олар диетикалық және емдік-профилактикалық өнімдерді өндіруде қолданылады.
Ацидофильді таяқша асқазан-ішек аураларының қоздырғыштарының қатарына антогонистік қасиет көрсетеді. Ацидофильді таяқшалар ішек таяқшаларының және дизентериялық таяқшалардың, сальмонеллалардың, коагулазооң стафилакоккалардың және басқа да микроорганизмдер топтарының бактерияларының өсуін төмендетеді. Олардың бактериалды қасиеттері сүт қышқылының қатысуымен әсері күшейетін спецификалық антибиотиктік заттардың болуына негізделген.
Пробиотиктердің жаңа бағыттағы аумағында негізін Basillus туысына жататын бактерия құрайтын препараттар дайындалуда.
3-кесте. Basillus туысына жататын бактериялар негізінде жасалған пробиотиктер
Препараттың атауы немесе белгіленуі
Препарат құрамына кіретін бактериялар
Елдер
Қолданылу аймағы
Биоспорин
B.subtilis+B.licheniformis
Украина
Медицина
Споробактерин
B.subtilis
Россия
Бактиспорин
B.subtilis
Россия
Этерогермин
B.subtilis
Италия
Флонивин
Bacillus sp
Югославия
Бактисубтил
B.cereus
Франция
Цереобиоген
B.cereus
Китай
Бактерин-СЛ
B.subtilis+B.licheniformis
Украина
Ветеринария
Эндоспорин
B.subtilis
Украина
БПС-44
B.subtilis
Украина
Энтеробактерин
B.subtilis
Россия
Глоген-8
B.natto
США
Прималас
Bacillus sp
Нидерланды
Протексин
Bacillus sp
Нидерланды
Сұлының ферментациясына арналған пепарат
B.subtilis
Франция
Ауыл шаруашлығы
Бұршақтың ферментациясына арналған препарат
B.subtilis+B.licheniformis
Нигерия
Қоректік қоспа
B.licheniformis
Германия, Великобритания
Қоректік қоспа
B.coagulans
Великобритания
Гидробионттарды жасанды өсіру кезінде жануарлардың асқорыту жолдары бактериалды популяцияда сандық және сапалық өзгерістердің салдарынан олардың иммунитеті төмендеуі және алуан түрлі ауруларды жұқтыруы сияқты мәселелермен жиі кездесуге тура келеді.
Себебі ол күйзелістің тұрақты әрекет ететін факторларымен - көлемнің бірлігіне биомасса жүктемесінің көптігі, судың органикалық ластануы, оттегі шоғырлануының айырмасымен тығыз байланысты [1]. Антибиотиктерді қолдану емделу кезінде әрдайым тиімді емес және жануарларда пайдалы миркоағзалар қатарының тапшылығын тудыруға және ағзаның табиғи қорғанысын айтарлықтай төмендетуге әкелуі мүмкін. Сонымен қатар, тағамдық өнімдер өндірісінде антибиотиктерді қолдану көптеген елдерде тыйым салынған.
Қазіргі кезде осындай қатардағы мәселелерді шешудің біршама кеңінен қолданылатын тәсілі пробиотиктер негізіндегі препараттарды қолдану. Ол микробиологиялық ахуалды оңтайландыру арқылы ағзаға биологиялық және мінез-құлықтық әсер етуді, физиологиялық жұмыс істеуге қолайлы ықпал көрсететін, тірі ағзаларды және (немесе) микробты немесе өзге пайда болу заттарын ұсынады [2].
Пробиотиктер адамның сан алуан түрдегі жұқпалы ауруларын емдеу және алдын алу үшін медициналық тәжірибеде, сондай-ақ ветеринарияда кеңінен қолданыс тапқан [3]. Балық өсіру ісіндегі пробиотиктерді пайдалану биотехнологиядағы жаңа бағыттардың бірі болып келеді, алайда аурудың алдын алу мақсатында балық өсіру ісінде сәтті қолданылып келе жатқан, грамоң (Bacillus, Enterococcus), грамтеріс бактериялар (Aeromonas, Pseudomonas және Vibrio), ашытқылар (Phaffia, Saccharomyces) секілді микрағзалардың ауқымды шоғырының пробиотикалық қасиеттері зерттелді [4].
Осылайша, гидробионаттарды жасанды көбейту кезінде қолданылатын пробиотиктер, гидробионттар ағзасына айрықша алуан текті оң әсерін тигізеді. Көбінесе бұл ықпал ету жануарлардың өлім-жітімінің азаюынан және олардың тіршілік етуінің артуынан көрінеді, патогендік микроағзалардың әрекетіне қатынасы бойынша төзімділікті, асқорыту жолындағы жоғары ферментативтік белсенділікті күшейту есебінен, сондай-ақ фагоцитозды белсенділікті күшейту арқылы бейтәндік иммунды жүйенің дамуы есебінен көрінеді.
1.4 Малдәрігерлік мақсатта қолданылатын пробиотиктердің түрлері
Соңғы кездері Васillus subtilis негізіндегі пробиотиктер сәтті қолданылып келеді, өйткені олардың әсері сыртқы ортаның патогендік ықпалынан макроағзаны қорғау механизмдерінің эволюция үрдісіне тән пайда болады. [6].
Көптеген пробиотиктер ағзаға тамақпен бірге келіп түсетіндіктен, олардың тиімділігі жасуша құрамымен айқындалады. Микроағзаларды осы және басқа түрлерін өндіріске енгізу алдында қоректендіретін заттардың, ақуыздардың, амин қышқылының, майлар, дәрумендер, нулейин қышқылы мен әлеуетті пробиотиктер құрамына кіретін жасушалы қабырға компоненттерінің мөлшерлік қатынасын зерттеу және толық талқылау қажет.
Ресей Федерациясында ветеринарлық мақсаттағы пробиотиктердің 90-ға жуық атауы тіркелген, олардың көпшілігі емдік-профилактикалық препараттар, енді бір бөлігі - ашытқылар және бір бөлігі - микробиологиялық азық қоспалары ретінде топтастырылады. [6].
Қазақстанда сүт қышқылды бактериялар (Lactobacillus brevis -67, Lactobacillus casei var. alactosus - 22, Lactobacillus fermentum - 104, Lactobacillus plantarum - 2 1:1:1:1 арақатынасы) бірлестігін ұсынатын Биоконс препараты жасалды. [9, 10].
Қазіргі таңда Қазақстан нарығында тауарлық балық өсіру кезінде пайдалану үшін біршама танымал, көптеген препараттар ұсынылады:
* Субалин
* Субтилис
* Суб-ПРО
* ОЛИН.
Субалин альфа-2 интерферон, Basllus subtilis 2335105 тірі бактериялар негізінде әзірленген, асқазан-ішек жолдары микрофлорасын қалыпқа келтіру арқылы ағзаның иммунофизиологиялық мәртебесін арттырады. Субалин патогендік және шартты-патогендік ағзаларға қатысты антагонистік белсенділіктің ауқымды шоғырымен сипатталады, ағзаның тәндік және бейтәндік төзімділігін арттырады, асқорытуды реттейді және жақсартуға жағдай тудырады. [11].
Субалиннің балық өсіру тәжірибесінде пайдаланылатын антибиотиктер мен нитрофурандармен салыстырғандағы артықшылығы: күтудің нөлдік мерзімі; балықтың иммундық жүйесін тұншықтырмайды, нығайтады; аз мөлшерлемеде және аз қолдану кезінде тиімді; бойын үйрету әсері жоқ; экономикалық тұрғыда тиімді; экологиялық жағынан қауіпсіз. 25 млн субалиннің оңтайлы емдік тәуліктік дозасы 5-7 күндік емдеу курсы кезінде 2-3 жастағы карптың 1 кг салмағына келеді [7, 8]. Аталмыш прбиотикті препарат карпты тоғанда және индустриялық шаруашылықта, бекірелер мен албырт балықтар шығаратын зауыттарда кеңінен қолданыс тауып келеді [24]. Субалин препаратын енгізумен азық дайындау тәсілі де әзірленді [25, 26]. Биокорм - пионер пробиотикалық препараты Bacillus subtillis екі түрлендірілмеген генетикалық, лиофилиздік ортада үйлесімді. Ол дисбактериоздардың дамуын ескертеді, иммунитеттің жасушалы және гусморалды факторларына жағдай жасауға жәрдемдеседі. Бұл препараттың артықшылығы спора түзуші микроағзаларды пайдалану. Алайда, Е.И.Балакиревпен (2006) орыс бекіресінің ішек микрофлорасының сандық және сапалық құрамын айқындау кезінде биокарм-пионерді пайдалануда, аталмыш пробиотиктің патогендік және шартты-патогендік микроағзалардың кейбір топтарына қатысты бейнелі белсенділігі бар екені және осы препараттың оң әсерін анықтау үшін одан әрі зерттеу жүргізуді талап ететіні байқалды.
Субтилис Bacillus subtilis, Bacillus licheniformi s - 1 г препаратта және сүт сарысуында 109 KOE бар, микрағзалардың тірі табиғи штаммның микробты массасынан тұрады.
B. Subtilis және B. licheniformis бактериялары асқазан-ішек жолында жылдам өсетін тізбектер тудырады және олардан патогендік пен шартты-патогендік Salmonella, Shigella, энтеропатогендік E. coli, Proteus, Staphylococcus, Candida, аэро және псевдомонадам мен т.б. микроағзаларды шығарады. Биологиялық тұрғыдағы белсенді заттар өндіріледі, протеаз, липаз, амилаз және басқа асқорыту ферменттерінің синтезі жүреді, ағзаны қорғаудың тәндік және бейтәндік жүйесі белсенділендіріледі, азыққа бейімделу жақсарады, иммунды мәртебесі және ағзаның жұқпалы, микрозды, инвазиялық және алиментарлы этиологиялық ауруларға төзімділігі жоғарылайды. Азықты экспандирлеу, экструдирлеу және түйіршіктендіру қондырғыларындағы жоғары температурада және қысым кезіндегі тіршілік қабілеттігі сақталады, екпелердің барлық түрлерімен үйлеседі және олардың тиімділігін күшейтеді.
Субтилис патогендік және шарттыпатогендік микроағзалардың табиғи антагонисі ретінде, сондай-ақ амило-липазды топтың асқорыту ферменттерінің қосымша көзі ретінде көрсетіледі.
Емделу және алдын алу кезінде қолданылады:
* патогендік микроағзалармен тудырылған асқазан-ішек жолдары ауруларында; ішек микрофлорасын жақсартуға және иммунитетті жоғарылатуға;
* дисбактериоз кезінде ішектегі микрофлораны қалпына келтіру үшін;
* алиментарлық немесе жұқпалы агентті жануарлар, құстар және балықтардың ағзасы бұзылған кездегі уыттануға қарсы әсер етуге;
* вакцинацияның тиімділігін жоғарылату үшін;
* сау тұқым алуда өнімділікті арттыру үшін қолданылады.
СУБ-ПРО құрамында Bacillus subtilis ВКПМ 2335 бактериясы штаммның лиофилизирленген тірі тұқымдастары және қосалқы зат - лактоза бар. 1 г препаратта спора түріндегі ВКПМ 2335 Bacillus subtilis бактерия штаммның тірі микробты жасушасы 5х10[10] КОЕ (мекен түзуші бірліктер) болады.
СУБ-ПРО құрамына кіретін, Bacillus subtilis 2335 бактериялары антогонистік тұрғыда белсенді болып келеді және патогендік және шартты-патогендік микроағзаларға қатысты бактериостатикалық әсерді иеленетін антимикробты түп- негізді тудырады, ішек микрофлорасының сапалы және сандық құрамын қалпына келтіреді, қабырғалық асқорытуды жақсартады, ішектің қалыпты микрофлора өкілдерінің танымалдық деңгейін қалпына келтіруге жәрдемдеседі.
СУБ-ПРО асқорыту сөліне және асқазан-ішек жолдары ферменттеріне жоғары тұрақтылықты иеленеді, пептидогликандар, тейхо және липотейхо қышқылын өңдеуге негізделген уыттануға қарсы және иммунды модулдейтін әсер көрсетеді, бұл ретте ішектің қалыпты микрофлорасының өсімі азайтылмайды.
ОЛИН - асқазан-ішек жолдары ауруларын, дисбактериозды және жануарлардың алуан түрін емдеуде, оның ішінде құстар, балықтар, аралардың ішек жұқпалары кезінде алдын алуға, жұқпалы ауруларды тудырушыларға ағзаның беріктігін арттыруға, сүт өнімділігін жоғарылатуға, тұқымдардың өсуін және дамуын ынталандыруға, жануарлардың сақталуын арттыруға арналған пробиотикті азықтық қоспа.
ОЛИН Bacillus subtilis және Bacillus licheniformis спора түзетін бактериялар тұқымынан дайындалады.
Препараттың тұрақтылығы спораның мөлшері жоғары пайызда болуымен қамтамасыз етіледі.
Пробиотикті азыққа сұраныс Қазақстандағы балықшылар тарапынан өте аз. Бір жағынан, бұл осындай азықтың қажеттілігін түсіну деңгейінің жеткіліксіздігімен, екінші жағынан, Қазақстанда алдын алу шарасын қолдануды талап ететін, балық өсіру шаруашылығының аздығымен байланысты келеді. Пробиотикалық препараттарға сұраныс Қазақстанда балық өсіру ісінің дамуына қарай жоғарылайтын болады.
Пробиотикалық препараттар жануарлардың ағзасына оң әсер етеді, асқорытуды, биологиялық мәртебені, иммунды жүйені қалпына келтіруге жәрдемдеседі, вакцинацияның тиімділігін арттырады. Пробиотикалық препараттарды қолдану жануарлардағы ауруларды емдеуге жұмсалатын шығындарды айтарлықтай қысқартады. Балық өнімділігін арттырады және өнімдердің сапасын жақсартады. Пробиотиктер жоғары сапалы балық өнімдерін алудың ең қажетті, ажырамас элементі.
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Қолданылған материалдар мен әдістер
Ғылыми жұмыс Қазақ ұлттық аграрлық университетінің Ветеринариялық-санитариялық сараптау және гигиена кафедрасының лабораториясында жүргізілді. Өндірістік тәжірибелер Қара ой ЖШС жағдайында өткізілді.
Зерттеуде қолданылған материалдар
Зерттеу жүргізу мақсатында Лактур және Естур пробиотикалық препараттарының тиімділігі анықталды. Зерттеулер ірі ақ бас тұқымды шошқалары мен төлдерін қолдану арқылы жргізілді. Тәжірбиеге жануарларды салмағына, жасына, тұқымына, туу мерзіміне байланысты сұрыпталды. Жасына байланысты айырмашылық 1 ай, ал тірідей салмағына - 10%.
Шошқа төлдері де тұқымына, жасына, салмағына байланысты іріктелді. Төлдердің жасы 60 тәулікті, тірідей салмағы 18-19 кг. Барлық тәжірбие тобындағы малдар клиникалық сау және бірдей жағдайда күтіп бағылды. Тәжірбие жүргізу барысында келесі көрсеткіштер бойынша бақылау жүргізілді: шошқалардың көп төлділігі - туылған торай саны; торайлардың тірідей салмағы - туылған торайлардың салмағы өлшеу арқылы; мегежіндердің сүттілігі - торайлардың 21 тәулігінде өлшеу; - азықты тұтынуы - тәжірбие барысында азық мөлшерін есептеу арқылы; - төлдердің өсімталдығы - мал басының өлім-жітімін есептеу арқылы; ет өнімділігін анықтау - сойылған мал ұшасының салмағын есептеу.
Лактур және Естур пробиотикалық препараттарының тиімділігін анықтау үшін 4 мал тобы құрылды: 10 мегежіннен және 20 бас торайдан. Тәжірбие басында торайлардың жасы 60 тәулік, салмағы 18,4 -19,2 кг.
Тәжірбиедегі малдардың азықтарына Лактур және Естур пробиотикалық препараттары қосып азықтандырылды: 3-4 топ малдарының азықтарының (құрама жем) әр тонна 1 кг есебінде, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz