Бақанас орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінде ондатрдың (ondatora zibeticus) таралу ареалы және оның санына әсер ететін факторлар

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қазақ ұлттық аграрлық университеті
Комерциялық емес акционерлік қоғамы

Сейлхан Азат Сейлханұлы

Бақанас орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінде ондатрдың (ondatora zibeticus) таралу ареалы және оның санына әсер ететін факторлар

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мамандығы 5В080300 - Аңшылықтану және аң шаруашылығы

Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Орман, жер ресурстары және фитосанитария факультеті

Орман ресурстары және аңшылықтану кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Бақанас орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінде ондатрдың (ondatora zibeticus) таралу ареалы және оның санына әсер ететін факторлар

Беттер саны:
Сызбалар мен көрнекті
материалдар саны:
Қосымшалар:

Орындаған: Сейлхан Азат Сейлханұлы

2018 ж. ____ _________________ қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушіс: _______________ Е.Ж. Кентбаев

Жетекшісі _____________________ Т.Н. Кыдыров

Арнайы тарау кеңесшісі:

Сарапшы: _______________ ____________ _____________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Орман, жер ресурстары және фитосанитария факультеті

Орман ресурстары және аңшылықтану кафедрасы

Мамандығы 5В080300 - Аңшылықтану және аң шаруашылығы

Дипломдық жұмысты орындау

ТАПСЫРМАСЫ

Сейлхан Азат Сейлханұлы

Дипломдық жұмыс тақырыбы: Бақанас орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінде ондатрдың (ondatora zibeticus) таралу ареалы және оның санына әсер ететін факторлар

Университеттің 201 жылғы _________ №____өкімімен бекітілген.
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 201 ж. _________

Жұмыстың бастапқы деректері:
Куәлік 8-1907-02-ММ. Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Бақанас орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесі Бақанас ауылы. 03.02.2005. Серия В. № 0118677.
ЕРЕЖЕ. Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Бақанас орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесі. 25.01.2005. № 18 бұйрық..
ПРОЕКТ Организации и развития охотничьего хозяйства Баканасского лесоохотничьего производственного предприятия Алматинского лесохозяйственного производственного объединения. Т. 1. Пояснительная записка. Алматы, 1994-1995.

Дипломдық жұмыста қарастырылатын тараулар мен сұрақтар (көкейкестілігі, мақсат мазмұндамасы, жаңалығы, графикалық материалдар тізімі):
Бақанас орман шаруашылығының орналасқан жері, жер бедері, климаты, өсімдігі және жануарлар әлемі.
Ондатраның биологиялық ерекшеліктері.
Мекемедегі ондатра санының әр жылғы өзгеруі.
Мекемедегі ондатра қорын пайдалану тиімділігі.
Графикалық материалдар тізімі (қажетті жағдайда):
Мекемедегі ондатралардың әр жылғы саны.
Ондатра аулаудың әр жылғы мөлшері.

Ұсынылған негізгі әдебиеттер:
Афанасьев А.В. Ондатра в Казахстане Вестник КФАН СССР. № 3. 1944.
Книга генетического фонда фауны Казахской ССР. Ч. 1. Позвоночные животные, А.: Наука, 1989.
Слудский А.А. Ондатра в Казахстане За советскую пушнину, № 20. 1936.
Слудский А.А. Гельминты ондатры, акклиматизированной в КазССР Вестн. АН КазССР. № 6. 1947.

Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшіліері:

Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы

Кафедра меңгерушіс: _______________ Е.Ж. Кентбаев

Жетекшісі _____________________ Т.Н. Кыдыров

Дипломдық жұмысты орындау

ГРАФИГІ

Рет саны
Тараулар және қарастырылған сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
05.04.18.
өткізді
2
Әдебиетке шолу
10.04.18.
өткізді
3
Зерттеу деректері және әдістері
15.04.18.
өткізді
4
Мекемеге қысқаша сипаттама
20.04.18.
өткізді
5
Ондатраның экологиялық және биологиялық ерекшеліктері
25.04.18.
өткізді
6
Мекемедегі ондатра санының әр жылғы өзгеруі
30.04.18.
өткізді
7
Ондатра аулау әдістері
02.05.18.
өткізді
8
Мекемедегі ондатра қоры
04.05.18.
өткізді
9
Еңбек қорғау
07.05.18.
өткізді
10
Қортынды және өндіріске ұсыныстар
10.05.18.
өткізді
11
Пайдаланған әдебиеттер
15.05.18.
өткізді
12
Диплом жұмысын тапсыру
19.05.18.
өткізді

Кафедра меңгерушіс: _______________ Е.Ж. Кентбаев

Жетекшісі: _____________________ Т.Н. Кыдыров

Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент: __________________ А.С. Сейлхан

МАЗМҰНЫ

Нормативтік сілтемелер
7
Анықтамалар
8
Белгілеулер мен қысқартулар
9
Кіріспе
10
Әдебиетке шолу
12
1 Өзіндік зерттеулер
14
1.1 Зерттеу деректері және әдістері
14
1.2 Мекемеге сипаттама
14
1.2.1 Мекеменің заңды мекен жайы, құқығы, міндеті және қызметі
16
1.2.2 Ауа - райы және жер бедері, өсімдік әлемі, гидрологиясы
18
1.2.3 Жануарлар дүниесі
24
2 Ондатраның экологиялық және биологиялық ерекшелігі
28
2.1 Ондатрдың қоректенуі
32
2.2 Ондатрларға әсер ететін факторлар
33
2.2.1 Жаулары
35
2.2.2 Аурулары
38
2.3 Мекемедегі ондатр қоры
38
2.4 Ондатрды аулау құралдары және әдістері
39
3 Биотехниялық шаралар
42
4 Еңбек қорғау
46
Қортынды
48
Ұсыныстар
49
Пайдаланылған әдебиеттер
50
Қосымша
52

Нормативтік сілтемелер
Осы жұмыста төмендегі стандарттарға нормативтік сілтемелер қолданылған:
МОСТ 7.32-2001 Ғылыми-ізденіс туралы есеп. Рәсімдеудің құрамы мен дұрыстығы
МОСТ 15.011-96 Патентік ізденіс, мазмұны мен жүргізу жолдары
МОСТ 3345-88 Фармакопиялық формалин. Техникалық шарттары
МОСТ 5556-81 Дәрілік гигроскопикалық мақта. Техникалық шарттары
МОСТ 5962-67 Этилдік спиртті тазалау. Техникалық шарттары
МОСТ 6038-79 Глюкоза. Техникалық шарттары
МОСТ 6259-75 Глицерин. Техникалық шарттары
МОСТ 6417-72 Фенол. Техникалық шарттары
МОСТ 6709-72 Тазартылған су. Техникалық шарттары
МОСТ 8074-82 Айқын құрал-жабдықтар. Түрлері, негізгі шамалары мен өлшемдері. Техникалық шарттары
МОСТ 9284-75 Затты айқындауға арналған әйнек. Техникалық шарттары
МОСТ 9421-93. Дәрілік дәке. Техникалық шарттары

Анықтамалар
Жануарлар әлемі - Қазақстан республикасы және сондай-ақ тек қана Қазақстан республикасы экономикалық аймағында және құрлықтық қайраңдағы табиғи байлыққа қатынасты аумағында тұрақты немесе уақытша мекендейтін аңдар жиынтығы.
Қасакерлік жолмен аң аулау - Табиғатта мекендейтін жануарларды еш рұқсат қағаздары немесе лицензиясыз аулау.
Жануарлар әлемін пайдалану - жануарлар әлемі нысанымен, олардың пайдалы қасиеттерімен мекендеген ортасынан ерікті немесе еріксіз түрде пайдалану.
Аңшы - Қазақстан республикасы заңымен бекітілген түрде аң аулауға рұқсаты бар, жеке тұлға.
Күй ойнағы - шағылысу кезіндегі құстардың мінез-кұлқына байланысты қозғалу немесе іс-әрекетінің ерекшеліктері.
Полигамды аң - Көп жұпты аң.
Ареал - түрдің белгілі бір жер территориясына таралуы.
Эндемиг - Жануарлар әлемінің бір түрі тек сол жерде ғана кездесуі.
Биотехниялық шаралар - жануарлардың қорғаныс, қоректену және ұялау жағдайын жақсартуға бағытталған іс- шаралардың жиынтығы.

Белгілеулер мен қысқартулар
Осы жұмыста келесі белгілеулер мен қысқартулар қолданылған:
ОШММ - Орман шаруашылық мемлекеттік мекеме
РГКП - Республиканский гасударственный козенный предприятие
ЕҚТА - Ерекше қорғалатын табиғи аймақ
ҚР - Қазақстан Республикасы
БҒМ - Білім және ғылым министірлігі
Гр - Грамм
См - Сантиметр
Т.б. - Тағы басқа
Мг - Милиграмм
М - Метр
Га - Гектар
Км - Километр
т - Тонна
[о]С - Температураның цельсия бойынша көрсеткіші
% - Пайыз көрсеткіші
УАЗ - Уралски автомобильный завод

КІРІСПЕ

Жұмыстың өзектілігі - Ондатра дене тұрқы 35 см, құйрығының ұзындығы 28 см шамасында, салмағы 1,5 кг, құрлықта да, суда да тіршілік етуге бейімделген аң. Мойны қысқа, артқы аяқтарының саусақтарында жүзу жарғақтары бар. Құйрығы ұзын, суда жүзген кезінде денесін бағыттап отырады. Түгі қалың әрі тығыз, қою қоңыр түстен кейде ашық қара түсті де болады. Ұйығып шағылысу кезінде аталықтарының шап безінен мускус (жұпарзат) зат бөлінеді.
Ондатрлардың негізгі отаны - Солтүстік Америка. Қазақстанға 1935 жылы әкелініп, Сырдария және Іле өзендерінің бойына (570-тей дарабасы) жіберілді. Қазіргі таңда Республикамыздың барлық өзен-көлдерінде 950 мыңдай Ондатралар мекендейді деген ұғым бар (2005). Бұл кеміргіштер өзен жағасы биіктеу болса, иірлендіріп ін қазады, керісінше аласа, батпақты келсе, үйшік салады.
Ондатрды Қазақстан суларына жерсіндіру табысты аяқталды. Өмір сүруіне қолайлы жағдайда тап болған аңдар тез көбейіп, біздің суларымызда оның саны артты. Соның нәтижесінде 1943-1944 жылдары Қазақстанда 6 жерде: Балқашта, Сырдарияда, Торғайда, Алакөлде, Қорғалжында және Зайсанда ондатр шаруашылығы құрылды. Республикамызда ондатр терісін дайындау 1956 жылға дейін өсе берді. Мәселен, 1949 жылы 900 мың, 1954 жылы 1400 мың, ал 1956 жылы тіпті 2 миллионнан астам ондатр терісін дайындауға мүмкіндік болды. Соңғы жылдары бұл бағалы аңды аулау жылдан-жылға төмендеп кетті. Қазірде Республикамызда бар болғаны 60-70 мыңдай ғана ондатр мемлекетке тапсырылады. Оның себептері өзен көлдерінің су деңгейлерінің өзгеруі немесе құрғап қалуы: ірі су құрылыстарының салынуы және ондатр аулауды ұйымдастырудағы кемшіліктер. Егерде, ондатр санын көбейтуге әсерін тигізетін биотехникалық шараларды жүзеге асырсақ, Қазақстан суларынан жылына 100-150 мыңдай бұл бағалы аң терісін дайындауға әбден болады.
Келешекте ондатр санын өсірудің және оның құнды терісін молырақ дайындаудың бірден-бір тиімді жолы - бұл аңды арнаулы фермаларда ұстап өсіру болып табылады. Екінші жолы - көктем мен жаз өсімдіктері мол, суы терең кейбір жеке көлдерді қоршап, онда ондатрды қолдан өсіріп алып, күзде олардың біразын аулап алу.
Жұмыстың мақсаты - Алматы облысы Бақанас орман шаруашылық мемлекеттік мекемесіндегі ондатр қоры және оның маңызын зерттеу.
Жұмыстың міндерттері - Алматы облысы табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Бақанас орман шаруашылық мемлекеттік мекемесінде ондатр экологиясы және шаруашылық маңызын анықтау. Осы мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер алға қойылды:
мемлекеттік мекемесіне сипаттама;
Бақанастағы ондатр экологиялық және биологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
мекемедегі ондатр қорын анықтау;
ондатр аулау құралдарын және әдістерін зерттеу;
ондатр қорын пайдалану тиімділігін анықтау.

Жұмыстың жаңалығы - Бақанас орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінде сулы аймақ територясында мекен ететін ондатр жайлы ғылыми және нақты деректер жиналып, салыстырылып қорытындыланды.

ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

Қазақстанға алғаш рет ондатрлар 1935 жылы Қызылорда облысының Телікөл көліне қоныстандырылды. Сол жылдан бастап Қазақстанда ондатрлар аулана бастады.
1943-1944 жылдары Қазақстанда алты мемлекеттік кісіптік ондатр шаруашылығы құрылды:
- Балқаш - Алматы облысында,
- Торғай - Қостанай облысында,
- Сырдарья - Қызылорда облысында,
- Алакөл - Талдықорған облысында,
- Қорғалжын - Ақмола облысында,
- Зайсан - Шығыс Қазақстан облысында.
Қызылорда облысы. Бұл олбысқа ондатр 1935 жылы мамырда жіберілді Телікөлге. Кейінгі жылдар осы көлден ондатрлар ауланып басқа жерлерге қоныстандырылды: Көксуға, Бескөлге, Құралыкөлге. Бұл облыстан жылына жүздеген мың ондатр аулауға болады.
Алматы облысы. Алғаш рет 1935 жылы ондатрлар Іле өзенінің төменгі жағына жіберілді. 1943 жылы Алакөлге жіберілді. Қоныстандырылу жақсы өтті, ондатрлар басқа Іле сағаларына және Балқаш көліне тез тарап кетті. Одан кейін ондатрлар Іленің бойымен жоғары көтеріліп барлық бастауларына тау шатқалдарына жетті.
Жамбыл облысы. Бұл облысқа ондатрлар өздері өзендердің бойын жағалап келді: Іле өзенінің төменгі жағымен.
Шығыс Қазақстан облысы. 1943 жылы ондатрлар Аягөз ауданына және 1944 жылы Зайсанға жіберілді. Кейіннен басқа жерлерге өздері тарап кетті.
Солтүстік Қазақстан облысы. Бұл облысқа ондатрлар көрші Ресей жерінен ауып келді. Бірақ ондатрлардың таралуын тездеті үшін 1944 жылы Желенді көліне ондатрлар жіберілді. Қоныстандырылу жақсы өтті.
Көкшетеу облысы. Бұл облысқа 1945 жылы Серімбай, Шағлы көлдеріне және Шағлы өзеніне ондатрлар жіберілді.
Ақмола облысы. 1944 жылы ондатрлар Қорғалжынға жіберілді. Кейіннен олар Қона және Нұра өзендеріне өздері тарап кетті.
Қостанай облысы. Бұл облысқа бірінші рет 1936 жылы Торғай өзеніне ондатрлар жіберілді - Сарықопа көлінен Ақшығанақ шатқалына дейін. Ондатрлар Торғай өзенінің бойымен Ақтөбе облысына да тараған.
Оңтүстік Қазақстан облысына Шу өзені арқылы ондатрлар кірген.
Қарағанды облысына Нұра өзені арқылы енген.
Павлодар облысына ондатрлар көрші Ресей жерінен Омбы және Жаңасібір облыстарынан енген [1-20].
Ондатр (лат. Ondatra zibethicus) - кеміргіштер отрядына жататын терісі аса бағалы аң. Қорек талғамайды, негізінен суда өсетін өсімдіктермен қоректенеді. Жылына 2-3 рет балалап, 25-30-ға дейін ұрпақ әкеледі. Дене тұрқы 35 см, құйрығының ұзындығы 28 см, ал салмағы 1,5 килограмға дейін барады[].
Ондатр құрлықта да, суда да қатар тіршілік ете береді. Мойны қысқа, артқы аяқтарында жүзу жарғақтары бар. Құйрығы ұзын болғандықтан, жүзген кезде денесін бағыттап отыруға бейімделген. Түгі қалың да тығыз, қызғылт-сары, қоңыр кейде қара түсті болып келеді.[3]
Ондатраның шыққан жері - Солтүстік Америка саналады. Бұл аңды алғаш рет А. А. Слудский есімді ғалым Қазақстанға РФ-ның Вологда облысынан алып келіп, Іле және Торғай өзеніне 760 дарасын жіберген. Қазір олардың саны республика бойынша бір миллионнан асып отыр. [11]
Негізгі жаулары: жыртқыш аңдар мен құстар, әсіресе түлкі, қасқыр, сарғыш күзен, саз құладыны, су бүркіті, балықтардан жайын, шортан. Мәселен су маңында мекендейтін түлкі азығын кей жылдары 20-25% ондатрдан тұрған []
Ондатр ағзасында ішкі паразит құрттардың оннан аса түрлері кездеседі. Әсіресе бұл аң альвеококкоз аурумен ауыратыны байқалады. Оны осы аурумен аттас паразит жұқтырады [18].
Снымен қатар Ондатраға ең қауіпті аурулардың бірі туляремия ауруы. Өзен мен көлдерде оның су егеуқұйрықтарымен бірге тіршілік етуі осы аурудың таралуына себебін тигізеді. Ол кенелер (Laelaps multispinosus, L. Muris, Haemolaelfps glasgowi) арқылы тарайды [23].

1.ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР

1.1 Зерттеу деректері және әдістері

Менің зерттеу нысанам жартылай суда жартылай құрғақта мекендейтін кеміргіш ондатра болды.
Жұмыс Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Бақанас орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінде жүргізілді.
Олардың мекен ету ортасына байланысты, ондатрларды санау үшін әр түрлі тәсілдер қолданылады: жер бетінде және су жағасындағы індерін санау; ал зерттелетін аумақтан алғашқы деректерді алу тәсіліне байланысты, санақтар түгелімен және таңдауымен деп бөлінеді. Түгелімен санағанда, тілімде зерттегенде кездескен жануарлардың бәрін немесе олардың тіршілік іздерінің белгісін есепке алады. Таңдау мен есепке алу кезінде аумақтың тек бір бөлігі зерттелінеді, алынған деректерді аумақтың барлық көлеміне көбейтеді.

1.2 Мекемеге сипаттама
"Қоршаған ортамыздың жомарттығына, адам баласы, зейін қойып балапандарын жауынан қорғап шырылдаған құстай аса қамқорлықпен қорғауыуы керек!", "Табиғат бәріміздің анамыз", - деп әдемі айтылған сөздер адам жүрегін тебірентеді.
Жалпы табиғат ана бар тіршілік иелерінің бастауы және адамзат баласын еріксіз ойландырып толғандыратын қасиетіде құдіретті күшті құбылыс иесі екендігін естен шығармауымыз керек. Адамзат табиғатты қадірілеп оғған зиян тигізбеуі керек, сондай ақ оны өзіміз аялы қамқорығымызға ала білсек қана ол бізге таусылмас қазына болып қала береді және тіршілік көзі екендігін есімізден шығармауымыз керек. . Жабайы табиғатты қорғау дегеніміз су,топырақ, өсімдіктер және жауарлар әлемін тағыда басқа оның компоненттерін тиімді пайдалану үшін бағытталған іс - шаралардың жиынтығы. Алматы облысы, Балқаш ауданы, Бақанас орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесіне жалпы 1 558 997 га. жеркөлеміндегі табиғаттың сарқылмас байлығы тиесілі (Сурет 1,2).
Табиғатты қорғау мемлекеттік мекеме инспекторлары - Балқаш аудан орталығы мен елді мекендердің көшелері мен бау - бақшаларын көгалдандыру кезінде алма, қарағаш, тал, өрік және тағыда басқа көптеген ағаш түрлерін еккен. Біздің ормандарда торанғы, жиделі, жынғыл, сексеуіл және басқада ағаштардың түрлері өседі. Негізінен құмды далалы аймақтарда жынғыл, сексеуіл, шенгел өседі. Ауданымыздың орман - тоғайларын қорғап, оның ресурстарын тиімді пайдалануда орман шаруашылық мекемесінің алатын орны ерекше екендігін ескереді. [12].

Сурет 1. Бақанас ОШММ- ің Картасы

2- Сурет. Бақанас ОШММ Орманшылықтарына тиесілі жер көлемі.
Аудан өңірінде өсетін орман - тоғайдың ауа - райы өте таза. Өсіп тұрған өсімдіктердің жапырақтары көміриқышқыл газын сіңіріп ауадағы микроптарды жоятын заттарды бөліп шығарады. Орманды қорғау, тиімді пайдалану маңызды істердің бірі. Қандайда болмасын табиғат байлықтарын түз тағыларын болсын, олардың өздері бейімделген ортасынан ажыратпай қорғап, қорын молайту, ісі бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Кәзіргі таңда туған өлкедегі жабайы жануарлар әлемін пайдалануға рұқсат жоқ, себебі жабайы жануарлардың сан мөлшері күрт төмендеп кетті. Тек қана мал шаруашылығына, елді мекендерге, шабуыл жасайтын жыртқыш аң қасқырға аулауға рұқсат етіледі. Жабайы жануарлардан басқа табиғи байлықтарды қорғау ерекше орын алады. "Жас орманшылар" "Мөлдір бұлақ", "Жас өлке танушылар", бағдарламалары қолға алынғалы бері, табиғатты қастерлеуге, аялауға көп көңіл бөлінуде, өскелең ұрпақты тәрбиелеуге табиғатқа жанашырлық тәлім тәрбиелік іс шараларымен маңызды. Шет елдерде шығарылатын шикізаттардың басты көздерінің және жеңіл өнеркәсіптік шикізаттарының бірі - асыл терілі аңдардың бағалы терлері. Сондықтанда елімізде терісі бағалы жабайы жануарларды өсіру, көбейту және олардың қорын рационалды түрде тиімді пайдалану мәселелеріне үлкен мән берілсе демекпін. Біздің орман шаруашылығында да өте бағалы және тиімді шикізаттың бірі аң терісі болып саналынады. Қазіргі уақытта Қазақстан республикасының байлығының бұл түрі - терісі бағалы жабайы жануарлар өте нашар бағаланып келеді, осы мәселенің дұрыс шешілуін ұсынар едім. Терісі бағалы аңдар яғни жабайы жануарлар түрлерін арнаулы фермаларда өсірлсе. Мысалы алатын болсақ үй қоянындары өте өсімтал тез көбейетін жануар, көп пайда келтіреді. Бұл аңның терісімен қоса ет өнімдерін де падалануға болады. Осы сияқты бағыттарда жұмыстар ұйымдастырылып, басқада аңдарды жабайы табиғат аясында өсіріп пайдалануға әбден болады.

1.2.1.Мекеменің заңды мекен жайы, құқығы, міндеті және қызметі

Алматы облысы, Балқаш ауданы, Бақанас орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесі Қазақстан Республикасы үкіметінің 2005 жылы ақпан айының 03-ші жұлдызында №8-1907-02-мм куәлікке сәйкес Балқаш ауданы, Бақанас орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесі болып қайта тіркелді.
Бақанас орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесі Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының орманды күзетуде, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің ресурстарын қорғауды қамтамасыз етуде, өзінің тұрақты пайдалануындағы орман қоры аймағын, бекітіліп берілген аң алқабында рұқсат беруге тікелей бағынышта құқықты және міндетті кәсіпорын болып табылады. Орман шаруашылық және жануарлар әлемін қорғау мекемесінің заңды мекен жайы:
Қазақстан Республикасы,
Алматы облысы,
Балқаш ауданы ,
Бақанас ауылы ,
Жетісу көшесі, № 6 үй.
Мемлекеттік мекеме Алматы обылысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасына бағынышты болып саналады, және есеп берілу ережелеріне сәйкес болуға тиіс кәсіпорын.
Мемлекеттік мекеме өзіндік - құқығы бар нысанасындағы заңды тұлғалық кәсіп орын болып табылады, Мемлекеттік тілде атауы жазылған мөрлерімен мөр табандары, белгіленген үлгідегі бланкалары ,сондайақ заңнамаға сәйкес банкте есеп шоты болады.
Мекеме өз атынан азаматтықы- құқықтық қатынастарға түседі, егер оған заңдарға сәйкес уәкілдік берілсе, Мемлекеттің атынан азаматтық- құқықтық қатынастардың тарабы болуға құқығы бар (Сурет- 3).

Сурет3. Бақанас Орман Шаруашылығы Мемлекеттік Мекемесі.
Жер көлемі 1 558 997 гектар жерді құрайды және мемлекеттік орман қоры алып жатыр.
Балқаш ауданы, Бақанас орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінде 37 адам жұмыс атқарса оның ішінде 24 адамы, орман және жануарлар дүниесін қорғау инспекторлары болып есептелінеді. Мемлекеттік мекемеде бір директор, бас орманшы сондайақ бір аңшылықтанушы (охотовед) - және егерлер қызыметтерін атқарады.
Жабайы жануарларды заңсыз аулаған (броконер) жағдайда төменде келтірілген жабайы жануарлар түріне байланысты айып-пұлдар салынады. Салынатын айыппулдар бір айлық орташа көрсеткіші бойынша 1кг ет есебі бойынша салынады. Мысалға; қабан шошқасы - 50 айлық көрсеткіш, қырғауыл - 15 айлық көрсеткіш, борсық - 25 айлық көрсеткіш, кекілік - 5 айлық көрсеткіш, егер бір қабан заңсыз атылса оған төленетін айып - пұл мөлшерін мына төмендегідей болады, қабан - 950 х 919 - орташа көрсеткіш = 873050 теңге айып - пұл салынады. Қалған аңдарға да айып - пұл осылай есептелінеді.

1.2.2. Ауа - райы және жер бедері, өсімдік әлемі, гидрологиясы

Қазақстан республикасының жер көлемі бірнеше табиғи аудандарға бөлінуіне байланысты орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінің жері екі орман өсімдіктерінің белдеуіне бөлінеді:
шалғынды-дала орманы- (оңтүстік-жиделі ормандар) ауданы, бұл Іле өзенінің бойындағы орналасқан орманды аймағына кіреді.
шөлейтті (Іле жайылымы, Солтүстік Іле сексеуілді шөлейтті аймақ), Шығыс-Іле орман өсімдіктер аймағын қамтиды.
Шаруашылықтың жоталы аймағының ауа-райы ең биік жерінде 800-400 метрде, жылдық орта температурасы - 1С. Жылда түсетін жауын-шашын 615 мм. Мамыр және тамыз айларындағы ылғалдылығы 63-68 аяз болмайтын күндердің орта шамасы 125 күн, Солтүстік-шығыс аймақтарынан соғатын желдің екпіні 1-3 сек. Жалпақ жапырақты өсімдіктердің негізін жиде,теректер құрайды, тал, терек және жабайы өрік, ылғалды аймақтардың басқа өсімдіктері өседі. Орман ағаштарының шалғын және шалғынды далада орналасуы, көптеген түрлері шөптердің және шөптесін өсімдіктер кездесе келіп отырады. Орманның шөлейт жерлерге орналасқан бөлімінің ауа-райы тез өзгереді және құрғақ болып келеді. Маусым және тамыз айларының ішінде ауа - райының орташа қызулығы +25 градусқа дейін жетеді. Өсімдіктің өсу ұзақтығы 224 күн, ал күннің жоғары қызулығы +41 градус, төменгі қызулығы - 43 градус, жалпы жауын - шашын түсуі - 127мм.
Орманның бұл тұсында бұталармен аласа тұқымы және түрі бар. Шөптерден: Шеңгел, тораңғы тағы басқа өсімдіктер өседі. Желдің бұл жердегі екпіні оңтүстік-шығыс бағытында 1 - 3мсек .
Жоғарыда айтылған қысқаша суреттеуден кейін, мынадай қортынды жасауға болады. Орман шаруашылығы жерінде ауа-райы орман өсімдіктері үшін қаталырақ. Келтірілген себептерді қортындыласақ орман ағаштарын отырғызудың негізгі тәжірибиесі қиынға соғуы мүмкін.
Айта келетін жәйіт, орман шаруашылығының аумағында сексеуіл, терек және тал ағаштарының өсуі жақсы.
Климаты:
Бақанас орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесі териториясы, Балқаш ауданы - Алматы облысы аумағының солтүстік батысында орналасқан. Солтүстігіңде - Балқаш көлі арқылы Қарағанды облысы жерімен, батысында-Жамбыл облысы, оңтүстігіңде - Іле ауданымен, шығысыңда - Алматы облысының орталығы Талдықорған жерімен шектеседі. Ауданның жалпы жер көлемі - 37,4 мың км. Халық саны - 30082 адам (01.01.2008.). Халықтың тығыздығы - 1 км2 1,2 адамнан келеді. Халықтың 90%-ы - қазақтар, 10%-ы - басқа ұлт өкілдері құрайды. Қазіргі уақытта ауданда 15 ауылдық округтер және 28 елді мекен бар. Аудан орталығы - Бақанас.
Балқаш ауданының жері Балқаш көлінің оңтүстік өңірін алып жатқандықтан - Балқаш өңірі деп аталады.
Балқаш өңірі - әрі жылы, әрі күн сәулесі көп түсетін, табиғаты жағынан Қазақстандағы көрікті жерлердің бірі. Шөлді болып келетін қуан дала Балқаш көлінен нәр алады. Бұл аймақ өзінің әсем көрінісімен, ерекше өсімдіктер және жануарлар дүниесімен белгілі.
Аудан Онтүстік Балқаш маны құмды жазығының кең-байтақ жерін алып жатыр. Оған Іле өзенінің алқабы мен оның Балқаш көліне құяр жеріне дейінгі аймағы кіреді. Бұл аймақ Іле аңғары деп те аталады. Іле аңғары топырақтың ұзақ эрозияға ұшырауынан пайда болған, ежелгі қазан шұңқыр кайнозой эрасында қалыптасқан. Балқаш өнірін солтүстігінде Балқаш көлі, батысында - Шу-Іле таулары, оңтүстігінде - Іле Алатауы, онтүстік-шығысында - Жетісу жотасының биік емес батыс сілемдерімен (Малайсары және Құланбасы), шығысында Балқаш маңы жазықтары қоршап жатыр. Жер бедерінің биіктігі теңіз деңгейінен 350 м-ден 600-700 метр биіктікте жатыр.
Аудан аумағын оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай мол сулы Іле өзені кесіп өтеді. Іле өзенінің батыс жағалауында - Тауқұм, шығыс жағалауыңда - Сарыесік-Атырау құмды шөлі жатыр. Бұлардан басқада әртүрлі көлемдегі құмды массивтер (жерлер) Бақанастың тақыр сипатты жазығында және Іле өзенінің қазіргі кездегі атырау жерінде шашырап орналасқан.
Балқаш ауданы қоңыржай климаттық белдеуде жатыр. Климаты құрғақ континентті. Климаттың континенттілігі температураның тез ауысуынан, ауаның құрғақ жауъш-шашынның аз болуынан байқалады. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері солтүстікте - 130 мм, оңтүстікте - 200 мм-ге дейін жетеді. Аумақтың ылғалдану коэффициенті 0,1. Яғни, булану түсетін жауын-шашыннан 4 есе артық деген сөз. Соңдықтан ауыл шаруашылығы дақылдары қосымша суаруды қажет етеді. Қыс желтоқсаннан наурызға дейін созылады. Арктикалық ауа массалары Солтүстік Мұзды мұхиттан құрғақ, суық ауа әкеледі. Бірақ, арктикалық ауа массаларын оңтүстік, оңтүстік-батыстан соғатын Орта Азия мен Ирандық тропиктік ауа массалары ауыстырып, күн қайтадан жылынады. Қардың қалыңдығы кейде 15-20 см жетеді. Орта температурасы + 10 градустан жоғары болатын кезең 180-200 күнге созылады. Ең жоғары температура +42-+ 43° С. Ең төмен температура -33 -34°.
Аудан аумағындағы ең ірі өзен - Іле. Іле өзенінің басты тармақтары - Жиделі, Топар, Көкөзек. Өзен негізінен мұздық және қар суымен қоректенеді. Жылдық орташа су ағыны Үшжарма ауылы тұсында 479 м[3]сек, Балқаш көліне құяр жерде 329 м[3]сек. Желтоқсан айында қатып, наурызда мұзы ериді.
Бұл аймақтың өсімдіктері әсіресе елсіз даладағы шабыңдықтар мен батпақты жерлердегі өсімдіктер өзара үйлесімдік тауып, далаға ерекше нәр беріп тұрады. Өсімдік жамылғысы негізінен жусанды, бұталы өсімдіктерден және сексеуіл тоғайларынан тұрады. Көктемде жаңбырлы кезеңдерде мамыр айының ортасында солып қалатын эфемерлі өсімдіктер өседі. Сулы жерлердің бәрінде де қамыс, жеке, құрақтар өседі. Кұмды, сазды, сортаң топыракты тыңайткыштармен қоректендіре отырып, аудан жұртшылығы мәдени өсімдіктерді өсіреді. Бау өсімдіктерінен: жүзім, алма, алмұрт, өрік, қара өрік, шие, қарақат, бүлдірген, құлпынай, ал бақшаларда - қияр, қызанақ, бұрыш, сәбіз, қызылша, асқабақ, картоп, жуа, сарымсақ, орамжапырақ, қауын, қарбыз өсіреді. Сондай-ақ сәңдік және ауаның хош иісін алатын гүл бақшаларымен де айналысады.
Жануарлар дүниесінен - қырғауыл, елік, жабайы шошқа, қырда - қарақұйрық, қоян, түлкі, қасқыр, жабайы мысық, қарсақ, бауырымен жорғалаушылардан- -- тасбақа, кірпі, кесіртке кездеседі. XX ғасырдың 50-жылдарына дейін бұл жерде хайуанаттар қожасы жолбарыс болған.
30-шы жылдардың аяғында бұл өңірге терісі бағалы ондатр жіберілген болатын. Ондатр өсіретін және дайындайтын шаруашылық құрылды. Балықтардан -сазан, жайын, ақ амур, майшабақ кездеседі.
Ауданда 1,828 млнга ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жер болса, 29,4 мың га - егіс алқаптары. Шаруашылықтардың егісін суландыру негізінде ауданда Ақдала суландыру жүйесі салынған. Ақдала жазығы Қапшағай бөгенінің пайдалануға берілуіне байланысты дәнді-дақылдар (негізінен күріш) егілетін ірі өңірге айналды.
Қорыта келгенде, Балқаш ауданы өнеркәсіпке қажетті әртүрлі ауыл шарауашылық өнім мен шикізат алуға болатын табиғи ресурсқа бай. Бұл аймақтаға жоғары жаздық температура мен вегетаниялық мерзім ұзақтығы жылу сүйгіш ауыл шаруашылық дақылдар өсіруге қолайлы. Іле өзінінің атырауында құс шаруашылығымен балық шаруашылығын дамытуға болады.
Жер бедері және геоморфологиялық құрылысы:
Балқаш ауданы, Бақанас орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінің географиялық орны Алматы облысының оңтүстік-шығысында орналасқан. Ауданның орналасқан жер көлемінен Іле өзендері ағып өтедіде, Балқаш көліне барып құйылады. Шөлді-шөлейтті оңтүстік аймақтарда кең көлемді құмды топырақ пен сазды топыраққа қарағанда өсімдіктердің алуан түрлігіне бай келеді. Ауданның алап жатқан жер көлемінде сондай ақ Қызыл кітапқа енгізілген өсімдіктер әлемі де бар, оларға тораңғы, сексеуіл және шырғанақтар жатады. Қарой, Ақкөл және Көктал орман шаруашылықтары бар. Жер көркі оның баурайында өсіп-өнетін шөптесін өсімдіктердің сәніне де байланысты. Көрікті өсіп тұрған ағаш, жайқалып өсіп тұрған шөптесін өсімдіктерден артық жер ажарын кіргізетін еш нәрсе жоқ. Төбешіктерде қарағаш, алтерек ,шетен, ырғай, тал, алма, өрік, ал шөл мен шөлейтті жерлерінде тораңғы, сексеуіл, жиде, жыңғыл ағаштары және осындай жерлерде шеңгел, шарғанақ, тіріскен, жантақ сияқты бұталар бар. Далалы аймақтарда негізгі өсімдіктердің бірі болып - жусан, өленшөп, жантақ, және бидаиық болып табылады. Жазықтық жерлерде өсетін шөптердің снанында есеп жоқ, солардың негізгілері болып: қияқ, изен, еркек шөп, өлең шөп, көкпек, шытыр, желкек, бидайық, аюжүн, мысық құйрық, теңге жапырақ, селеу, шайшөп, кекіре, бүлдірген, адыраспан, қызғалдақ және сол сияқты эфемерлі шөптесіндер және тағыда басқа көптеген түрлері бар.
Топырақтары:
Аймақтың оңтүстік шөл зонасы, тарамдалған жер бедерінің топырағы және өсімдік жабыны шалғындықтар және шалғынды - сортаң, батпақты, тақыр, жерлер және құмдауыт жерлерден тұрады. Шалғынды топырақ жер бедерлері Іле өзенінің ағысы бойымен солжақ жағалаулары жатыр.
Аймақтың осы жерлерінің бетін су жарған, топырақ құрамы эрозияға ұшыраған, бұндай жерлер мекеменің әсіресе (Айдарлы) бөлімшесінде көптеп кездеседі.
Жердің үстіңгі қабатының топырақ бөлігі күлгін-бурыл түсті болып келеді, хлорлы-күкіртті-натрилі сонымен қатар корбанаттары өте аз болып келеді.
Жер бедерінің топырақ қабатына "Союзгипрлесхоз" ғылыми-зерттеу иниституты 1978 жылы ғылыми зерттеу жүргізген. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері мен мәліметтері бойынша шөлейтті алқаптар осы аймақтың 5066 га жерін алып жатқандығы айқындалды.
Топырақ қыртыстарының зерттеуінің қортындылары бойынша, топырақ құрамы тым тұздалып кеткендігі, бірақ осы аймақтарда өсетін сексеуіл ағашының осындай тұзданылып кеткен топырақты жерлерде өмір сүруге бейімделіп алғандығын анықтады.
Мемлекеттік мекеменің аймағында келесідей алқап түрлері кездеседі:
сулы (өзен, көлдер) аймақ;
далалы аймақ;
жиделі аймақ;
шалғынды - далалы аймақ;
орманды (қара, ақ сексеуіл) аймақ;
қызыл түсті корбонаты аймақ;
шалғынды-батпақты аймақ;
шалғынды аймақ;
шөлейтті күлгін топырақты аймақ;
құмды аймақ ;
сорлы аймақ.
Гидрология және гидрологиялық жағдайлары:
Алматы облысы, Балқаш ауданы, Бақанас орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінің териториясының гидрологиялық жағдайы бойынша ірі өзендер болып Іле, Балқаш, болса ал Іле өзенінен бастау алатын кішігірім өзендер Топар, Жиделі, Көктал, Кешпе өзендері ағып өтетіндігін айтып өткен жөн.
Орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінің жер аумағындағы, жер үсті сулары, жер қыртысының бедеріне, ауа-райына және жер қабаттарына байланысты.
Мемлекеттік мекеме териториясынан ағып өтетін өзендердің барлығы, Іле өзенінің аңғарларынан бастау алады. Ал Іле өзені болса көршілес жатқан Қытай мемлекетік республикасының жерінде орналасқан Тянь-Шань тауларынан бастау алады.
Осы ауданның басты өзендерінің мінездемесі келесі кестеде келтірілгені Іле, Тянь-Шань тауынан бастау алады, (1-кесте) берілген.

1-кесте. Орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінің жерінен ағып өтетін негізгі өзендердің мінездемесі:
Өзендер
Қайда құяды
Ұзындығы, км
Іле өзені
Балхаш көлі
1380
Жиделі
Іле өзені
750

Аймақттағы ірі өзендердің бірі Іле өзенінің ені өте ауқымды 200метрден 600 метрге дейін жетеді, ал тереңдігі 1метрден кей жерлері 8 метрге дейін жетеді. Ағысының жылдамдығы 0,7-0.8м сек. Ағып жатқан зеннің суы айтарлықтай тұнық емес (5000 м л сырт сулары).
Орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінің ауданынан ағып өтетін өзендердің барлығының 2 су көздері бар, біріншісі көктемгі және жазғы қар сулары, ал екіншісі таудың шыңындағы су мұздақтарының еруінен пайда болатын сулар (шілде-тамыз айлары).
Жер үсті суларының жақсы дамыған жерлері, жазық аймақтарда және орманды жерлерінде, жер бетіндегі салалары нашар дамыған. Аймақтың шөлейт және шөлді жерлерінде жербеті сулары жоқтың қасы деуге болады.
Өсімдіктер әлемі:
Бақанас орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінің орман тоғайлы жерлерінің өсімдіктер биоалуан түрлілігі әр түрлі. Ол жерлерден шоқ-шоқ болып өсіп тұған тоғайлы жерлерді жиі кездестіруге болады, олар өзен жағалауында, көлдердің сағаларында өседі, елді мекен ойпаттарында көк терек пен талдар жайқалып тұрады. Ағаш-бұталар өсіп тұрған жерлердің арасында шөптесін өсімдіктер жақсы өседі. Әсіресе арпабас, бидайық, қоңырбас, күгін тісті ит қонақ, жоңышқа, сары гүлді сиыр сілекей, қояншөптер жер бедерінің төсін құлпыртып сән береді. Мұндай жерлерде күріш, жұпар иісті жабайы құлпынай, пісте жақсы өседі.
Шоқталып өскен жиделі, теректі, ағаштардын арасында саңырау құлақтар өте жақсы өседі. Сондайақ құмды, сортаң топырақты жерлерде торанғыларды да кездестіруге болады.
Бақанас ауданы басым көпшілік жерлері құмды боғандықтан сексеуілмен жиделі тоғайлардан тұрады, ал өзен жағалауларында бұталы тоғайымен қамыстар өседі. Оңтүстік бөлігі құрғақ шөптер және де құмды жерлер кең көлемді.
Іле өзенінің сол жақ жағасында шөптесін өсімдіктер кең етек жайған. Олар: сүйексулар және қияқ шөптер сондай ақ сексеуілдер және бір жылдық эфимерлі өсімдіктер кездесіп тұрады.
Іле өзенінің жағалауында Балқаш көліне жақындау жерлерінде тросниктерде өсіп жатыр. Ал өзен жағасындағы бұталы тоғай орманды жерлерде бірнеше басқада ағаш түрлері және өсімдіктер кездеседі.
Жалпы табиғатты қорғау жұмыстарына ерекше көңіл бөлінеді. "Жас орманшылар", "Мөлдір бұлақ", "Жас өлке танушылар", бағдарламалары қолға алынып, табиғатты көркейтуге, аялауға көп көңіл бөлініп келеді. Осындай жерлерде өсетін орман-тоғайдың ауасы таза және адам ағзасына қолайлы. Өсіп тұрған ағаштардың жалпақ жапырақтары ауадағы микрорды жойып тастайтын қышқыл заттар бөледі. Аймақ териториясында көбінесе ебелек пен қаңбақ аралас бөтегелі - жусанды және адыраспанды өсімдіктер кеңінен етек жайған. Ыза су айдынымен суарылатын шалғындықтарда әртүрлі дәнді- дақылды өсімдіктер жеткілікті, осындай су айдынды кей жерлерде қоға мен қамыс өседі, сексеуілді бұталары да кездеседі. Осы өңірдің бұл бөлігінен орта есеппен гектарына 4,5 центнер құрғақ шөп массасы түсетіндей көктемгі-күзгі және қыстық мал жаылымдары көп. Шөлді, далалы аймақ (мұнда тауетегі жазықтығы, ұсақ адырлар, өзен аңғарлары және көл айналасындағы ойпаттар) жоғары континентілігімен ерекшеленеді.
Жер ажарын көрікті ағаштар әдемі шөптенсін өсімдіктерден артық не кіргізсін. Далада топырағы құнарлы жерлерде тал, көк терек, жиде, өрік, алма, қарағаш сияқты ағаш түрлері кездеседі. Шөлді және шөлейтті жерлерде тораңғы, жиде, жыңғыл, секеуіл сияқты ағаштар және шырғанақ, шеңгел, жантақ, тіріскен сияқты бұталар өседі.

1.2.3. Жануарлар дүниесі
Бақанас орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінде, әдебиеттердегі деректер бойынша және өзімнің байқауымша, сұрау мәліметтері бойынша көптеген жануарлар, бауырымен жорғалаушылар және қосмекенділер сияқты тіршілік иелері кездеседі. Солардың ішіндегі бірнешеуін сипаттай кетсек.
Кәсіптік жануарлар:
1. Елік - Carpreolus pygargus Pallas, 1773. Шөптесін өсімдіктермен, бұталардың және ағаштардың сабақтарымен және қабықтарымен қоректенеді. Жылына бір рет бірден үшке дейін бұзау табады. Кәсіби аңшылық нысаналары.
2. Қарақұйрық - Gazella subgutturosa Gildenstaedt, 1780. Шөптесін өсімдіктермен, бұталардың ағаштардың жапырақтармен, сабақтарымен жемістерімен қоректенеді. Жылына бір рет бір-төрт бұзау табады. Алтын - Емел ұлттық табиғи бағында мекендейді. Қазақстанның қызыл кітабына енген.
3. Жабайы шошқа - Sus scrofa Linnaeus, 1758. Шөптесін өсімдіктердің және бұталардың жер асты және жер үсті бөліктерімен, жидектермен, жемістермен, жәндіктермен, өлекселермен және т.б қоректенеді. Жылына бір рет балалайды, 2-10 торапайдан. Кәсіби аңшылық нысаналары.
4. Құм-қоян - Lepus tolai Pallas, 1778. Шөптесін өсімдіктермен, сабақтармен, бұталрдың қабықтармен қөректенеді. Жылына үш рет балалайды, 4-5 баладан. Кәсіби аңшылық нысанасы
5. Ондатр - Ondatra zibethichus Linnaeus, 1776. Қазақстанға жерсіндірілген жануарлар. Су жағасының және су өсімдіктерімен қоректенеді. Жылына 1-3 рет балалайды, 6-7 баладан. Құнды кәсіпшілік аңы.
6. Кіші қосаяқ - Allactaga elater Lichtenstein, 1825. Негізінен ұрықтармен, кейде жәндіктермен қоректенеді. Жылына үш ретке дейін балалайды, төрт балаға дейін. Жергілікті егістіктердің және жайылымдардың зиянкестері; оба және басқа ауралардың эпизоотиясына қатысады. Дала жыртқыштарының жемтіктері.
7. Қара егеуқұйрық - Rattus rattus Linnaeus,1758. Taғам талғамайды, негізнен азық-түліктермен қоректенеді, шаруашылық және үйлердің маңында жиналады .Жыл бойы көбейеді, 7-8 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.