Солтүстік Қазақстан жағдайында жүгері негізгі сүрлемдік дақыл
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғам
Дүйсен Ислам Сағатұлы
Тақырыбы: Алматы облысы Кербұлақ ауданы жағдайында себу мерзімінің сүрлемдік жүгерінің сапасы мен өніміне әсері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В080100 - Агрономия
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғам
___________________________________ _________________ факультеті
___________________________________ _________________ кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ___________________________________ _________________
___________________________________ ___________________
___________________________________ ___________________
Беттер саны ___________
Сызбалар мен көрнекі
Материалдар саны ________
Қосымшалар _____________
Орындаған: Дүйсен Ислам Сағатұлы
20____ ж. ______ _____________________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі _____________________ __________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші ______________________ ___________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
__________________________ _______________________ __________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
__________________________ _______________________ __________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау _______________________ _________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________________ _________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2018ж.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғам
___________________________________ __________________ факультеті
мамандығы ___________________________________ _________________
___________________________________ __________________ кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент ___________________________________ ___________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыс тақырыбы ___________________________________ ___________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Университет бойынша 20___ ж ___ ________№ _ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 20___ ж ___________________________
Жұмыстың бастапқы деректері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ ______________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда) ___________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
___________________________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ ______________
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі _____________________ __________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ______________________ ________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ___________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
Кафедра меңгерушісі _____________________ __________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ______________________ _________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ___________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
МАЗМҰНЫ
бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8-18
2
ӨНДІРІСТІК ТӘЖІРИБЕ ЖҮРГІЗІЛГЕН ЖЕРДІҢ ТОПЫРАҚ ЖӘНЕ КЛИМАТ ЖАҒДАЙЛАРЫ ... ... ... ... ... .
19-21
2.1
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19-20
2.2
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20-21
2.3
Метеорологиялық жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22-
3.1
Өндірістік тәжірибе бағдарламасы мен жүргізу әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22-23
3.2
Қазақстанның оңтүстік шығысының шөлді-далалы аймағында жүгеріні сүрлемге өсіру ерекшеліктері, жүгері өсімдігінің вегетация дәуірінде өсіп-дамуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
23-27
3.3
Жүгері танаптарында жүргізілген күтіп-баптау шараларының сүрлем өнімділігіне және оның құрылымына әсері ... ... ... ... ... ..
27-30
3.4
Сүрлемдік жүгеріні әртүрлі мерзімде жинаудың өнімділікке малазықтық қасиеттеріне әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
30-33
3.5
Жүгеріні сүрлемге өсірудің экономикалық тиімділігі ... ... ... ... .
33-35
4
ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36-37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39-40
КІРІСПЕ
Алматы облысы республиканың оңтүстік шығысындағы өсімдік шаруашылығы саласымен айналысатын ірі аймақ. Облыста егіншілікпен қатар, сүтті және етті ірі қара малдар шаруашылығы дамыған.
Сондықтан, өңірде мал шаруашылығын жеткілікті мөлшерде мал азығымен қамтамасыз етуде жоғары өнімді, сапасы жоғары дақылдарды өсірудің практикалық маңызы зор.
Кербұлақ ауданының көптеген шаруашылықтары шөл-далалы жерлерінде орналасқан. Ауадан экономикасын көтеріп, жергілікті халықтың әл-ахуалын жақсартуда жетекші роль мал шаруашылығы үлесіне тиеді. Әзірге ауданда мал шаруашылығын өркендетудің мүмкіндіктері толық қанды пайдаланылмай отыр. Сол себепті, ірі қара малдың тұрақты берік мал азығы қорымен қамтамасыз етуде, мал азығы рационында сүрлемдік дақылдардың үлесін арттыру қажет. Себебі, олардың қорытылғыштығы жоғары, сүт қуғыш өсімдіктер. Өңірдегі негізгі сүрлемдік дақыл - жүгері.
Дақылдың дәнін қамырланып пісуге дейін апару, құрғақ заттар үлесін дәнінде 50%, ал жалпы өсімдікте 28% жеткізеді. Әзірге ауданда сүрлемдік жүгерінің өнімділігі төмен. Дақыл өнімділігінің төмендегінің басты себебі, оның қарапайым технологиямен өсіріліп, ерте орылуы, яғни сүттену сатысында сүрлемге салу.
Қазіргі кезде, өндірісте қолданылып жүрген жүгері сорттары мен будандары ерте және орташадан ерте мерзімде пісетіндер.
Сондықтан, олардың дәнінің қамырлану сатысында әбден жинауға болады. Аталған сатыда жүгеріні сүрлемге жинау өнімділікті көтерумен бірге, оның сапасын жоғарылатады.
Өңір диқандарының алдында тұрған басты міндеттердің бірі, сүрлемдік жүгеріні қарқынды технологиямен өсіру арқылы собығын қамырлану сатысына жеткізіп ору. Қарқынды технологиямен өсіруде күтіп-баптау шараларына үлкен мән беріледі. Себебі, вегетация дәуірінде, әсіресе оның бастапқы сатысында жүгері баяу өседі де, танаптар арамшөптермен күшті ластанады. Жүгері танаптарында арамшөптер күресу қатараралықтарды өңдеу арқылы жүзеге асырылады.
Танаптың арамшөптермен ластану көрсеткіші өңдеу саны мен сапасына тікелей байланысты.
Сондықтан диплом қорғаушы шаруашылық жағдайында өндірістік тәжірибе қойып, онда ол сүрлемдік жүгері қарқынды технологиясының негізі буыны - қатараралықты механизациялау әдісімен өңдеудің сүрлем өнімділігіне және оның сапасына әсерін зерттеп, эксперимент нәтижелері бойынша дипломдық жұмыс орындады.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Жүгері - әлем егіншілігінде астық дақылдарының арасында жетекші орынға ие дақыл. Ол бидай мен күрішпен бірге жер шарында негізгі өнім түрлерінің біріне жатады, кейбір жеке өңірлерде бірінші орын алады. Мысалы, Американың дүниежүзілік жүгері дәнін өңдіру өндірісіндегі үлесі 39-46% құрайды, бұл дақылдың шаруашылық жүргізудегі маңыздылығын және қажеттілігін айшықтайды [1].
Жүгері - мүмкіндігі жоғары дақыл, себебі өнімділігі жоғары және жан-жақты пайдаланылады. Жүгері өнімділігінің үлкен бағалылығы сонда, ол екі үлкен мақсатты шешуге көмектеседі - дән ресурстарын толықтырады және малдарды нәрлі азықпен қамтамасыз етеді.
Жүгерінің малазықтық бағалығын көк балауса байқатады. Оны витаминдерге және қоректік заттарға бай сүрлем жасауға қолданады. Жүгерінің сабағы мен жапырағынан жасалған сүрлемінің 1 кг -0,16 азықтық өлшем және 13 г қорытылмалы протеин болса, ал собығымен қоса сүттену-қамырлану сатысында сүрленгенде 0,20-0,25 азықтық өлшем және 14-18 г қорытылмалы протеин бар.
Жүгеріден жасалған сүрлем жоғары қорытылғыштығымен және диетикалық қасиеттерімен ерекшеленеді.
Сүрлемдік жүгеріні республиканың барлық аймақтарында өсіреді, бірақ өнімділігі әртүрлі деңгейде болады.
Жүгері дәні - мал және құстың құрама жемінің бағалы компоненті. 1 кг жүгері дәнінде 1,34 азықтық өлшем және 78 г қорытылмалы протеин болады. Жүгері дәнінде 65-70% көмірсу, 9-12% белок, 4-8% май және минералды тұздар және витаминдер болады [2].
Жүгері өсімдігінде көмірсулардың жоғары мазмұнды болуы жақсы жүгері сүрлемін алуға мүмкіндік жасайды және ол жеңіл бөртеді де, көп мөлшерде сүт қышқылын бөледі.
Жүгері дәні бағалы энергетикалық өнім. Жүгеріден 500 түрлі негізгі және қосымша өнім түрлері даярланады. Жүгеріні пайдалану үш негізгі топқа бөлінеді. Мал шаруашылығы, адамзат және өнеркәсіп. Жүгеріден әзірленетін 554 түрлі өнімдердің 272 түрі тағамға, 100 құрғақ және мақта-мата өнеркәсібінде қолданылады.
Жүгері дәнінің қоректілігі басқа астық дақылдары дәндерінен жоғары. Мысалы 100 г жүгері дәнінде 330 ккал болса, бидай дәнінде -295, арпа - 267, сұлы дәнінде 257 ккал болады.
Сондықтан жүгері өндірісін жоғарылату республиканың азық-түлік және мал азықтық бағаларын тұрақтандырудың маңызды жағдайы болып саналады.
Жүгерінің биологиялық ерекшеліктері. Жүгері жылу сүйгіш өсімдік. Өсімдік экваториальды елдерден шыққан, сондықтан вегетация дәуірінде үнемі температураның жоғарлауын және жарықтың қарқындылығын, әсіресе күн спектрінен қысқа толқынды-күлгін радиацияны қажетсінеді.
Көптеген жүгері сорттары мен буындары 8-100С өне бастайды, ал жаппай өсімдік көгін 10-120С қалыптастырады. Егер температура 10-120С төмен болса, онда жүгері өсімдігі құрамындағы бос су мөлшері азайып, тыныстанушы әлсіреп, зат алмасу үрдісі бұзылады да өсуі тежеледі [3].
Бірақ, бұл температура оның көгінің біркелкі қаулап шығуына жеткіліксіз. Жүгеріні онша жылынбаған топыраққа еккенде дәндерінің көп бөлігі ауруға шалдығып өліп қалады, ал шыққан көгі сирек және әлсіз болады. Өніп-шығуына қолайлы температура 10-12°С, көктеуден сыпыртқыгүл шыққанға дейінгі кезенде жақсы өсіп-жетілуі үшін 20-25°С температура қажет. Ауаның температурасы 12°С дейін төмендегенде жүгерінің өсуі күрт тежеледі, өсімдік сарғаяды және жиі ауырады. Ол 3°С-тан төмендесе, жүгерінің көгі өліп қалады.
Жүгері құрғақшылыкқа төзімді өсімдік. Ол ылғалды тиімді пайдаланады. 100 кг құрғақ зат түзуге 17,4-тен 46,6т дейін су жұмсайды (сұлы мен арпа одан да көп ылғал пайдаланады). Жүгерінің транспирациялық коэффициенті 230-370. Бірақ жүгерінің дән мен көк балауса өнімінің көлемі басқа дәнді дақылдардан көп болғандықтан оған кететін су шығыны да көп болады. Көктеп шығудан сабақтануға дейін жүгері суды аз пайдаланады, әрі қарай оны қажет етуі арта түседі. Ең көп су мөлшерін жұмсайтын кезеңі: сыпыртқыгүл шығаруға 10 күн қалғаннан сыпыртқыгүл кезеңінен кейінгі 20 күнге дейін. Осы аралықта ылғалдың жетіспеуі өнімнің төмендеуіне әкеліп соғады.
Жүгері жоғары агротехникада топырақ және ауа құрғақшылығына салыстырмалы түрде қарсы тұра алады. Бұны былай түсіндіруге болады: жүгері ылғалды ең көп пайдаланатын кезеңде топырақтың өте тереңінен және ауадан су буын сіңіре алатын мықты тамырлар жүйесін құрап үлгереді. Бірақ жүгерінің құрғақшылыққа төзімділігі тары мен қонақтарыдан төмен.
Жүгері - жарықсүйгіш, қысқа күн дақылы. Күннің жарығы, әсіресе жүгерінің жас кезінде оның өсіп-жетілуіне жақсы әсер етеді. Өсімдіктің көлеңкеленуі, көкті сиретуді кешіктірген сияқты, жетілу процесіне зиянды әсер етеді: жеміс салу мүшелерінің құралуы тежеледі, аталық пен аналық гүлшоғырларының гүлдеуінде алшақтық және жеміссіз өсімдіктер көбейеді. Жүгерінің осы ерекшеліктерін агротехникалық шаралар жүйесінде ескеру қажет.
Ұзақ жарық күн жүгерінің вегетациялық кезеңін ұзартады, ал қысқа - пісуін тездетеді.
Жүгері топырақ құнарына талап қояды және тыңайтқыштар бергенді жақсы көреді.
Жүгеріден ең мол өнім, құнарлы топырақтағы жоғары агротехникада алынады.
Жүгеріге құрылымды қара топырақтар мен қара-қоңыр топырақтар және де өте құнарлы және сіңімді өзен аңғарының шөкпе топырақтары жақсы. Топырақ ерітіндісінің ете қолайлы реакциясы -бейтарап және әлсіз сілтілі. Қышқыл, өте тұзды және батпақтануға бейім топырақтарда жүгері өсіруге болмайды.
Қазіргі кезде жүгерінің 50-ден аса сорттары мен будандары аудандастырылған. Олардың ең көп таралғандары: Одесский 80 МВ, Молдавский 257 СВ, Молдавский 215 МВ, Сары-Арка 150 АСВ, Целииный 160 СВ, Будан 237 МВ және т.б. Соңғы 1-2 жылда аудандастырылғандарға - Алтын 739, Алтай 319, Арман 689, Скиф 619, Сұңқар және Тұлпар 539 будандары жатады.
Жүгерінің ауыспалы егістегі орны. Республикада ауылшаруашылығы өндірісін концентрациялау мен мамандандыру жүгеріні негізгі сүрлемдік дақыл есебінде фирма маңындағы малазықтық және оған жақын жердегі далалық ауыспалы егістіктерде өсіру көзделеді. Сондықтан ауыспалы егістікте жүгеріні құнарлы ылғалмен қамтамасыз етілген және арамшөптерден таза жерлерде өсіру керек. Жүгері үшін жақсы алғы егіс болып, көпжылдық шөптер қыртысы және құйқасы, бір жылдық шөптер, отамалы дақылдар, дәнді бұршақ және дәнді дақылдар жатады.
Жүгері өсімдігі алғы дақылдарға қатаң талаптар қояды. Оның себебі, өзі топырақтан көптеген мөлшерде қоректік заттарды жұмсайды. Сондықтан жүгеріні құнарлы топырақты жерлерде орналастыру қажет.
Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы суармалы жерлердегі далалық ауыспалы егістіктерде жүгеріні жоңышқа қыртысынан, күздік бидайдан, жоңышқа қыртысының аударылған құйұасынан және бақша дақыларынан кейін орналастыру қажет [4].
Егіншілік мәдениеті жоғары шаруашылықтарда жүгеріні бір орында бірнеше жыл монодақыл есебінде өсіргенде, одан тұрақты өнім алуға болады [5]. Солтүстік Қазақстан аймағында сүрлемдік жүгеріні астық дақылдарынан кейін орналастырғанда оның өнімділігі 107 центнер болса, ал егер монодақыл қылып өсіргенде 94 центнер әр гектардан өнім берген [6].
Республиканың көптеген ғалымдарының зерттеулерінің нәтижелеріне сүйеніп, төмендегідей тұжырымға келеміз, жүгеріні интенсивтік технологиямен өсіру шарттарының бірі, оны жақсы алғы дақылдан кейін орналастыру болып табылады. Қазақстанның суармалы оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында жүгері үшін жақсы алғы дақыл дәнді-бұршақ дақылдары, мақта, ерте пісетін жаздық дәнді дақылдар және бақша дақылдары жатады.
Жүгері ауыспалы егісте отамалы танапта орналасады. Дәнге және сүрлемге егілетін жүгерінің ең жақсы алғы дақылдары- күздік бидай мен күздік қарабидай, жаздық бидай, арпа, дәндібұршақ дақылдары және отамалылар. Ылғал жеткілікті жағдайда жүгері көпжылдық шөптердің қыртысы мен оның аударымына да егіледі. Жақсы агротехника мен тыңайтқыштарды дұрыс пайдаланғанда жүгері қайта егісті жақсы көтереді [7].
Жүгеріні сүрлемге және көк балаусасын пайдалануға сүрі жерге де егеді. Жауын-шашыны аз аумақтарда оны топырақты қатты құрғатып жіберетін күнбағыс және қант қызылшасынан кейін орналастыруға болмайды.
Жүгерінің өзі де жаздық және күздік дақылдарға жақсы алғы дақыл бола алады. Сүрі жер танабының дақылы болып сүрлем мен көк балаусаға егілген жүгері, келесі күздік бидайдың жоғары өнім беруін қамтамасыз етеді.
Топырақ өңдеу және тыңайтқыштар жүйелері. Жүгері өте ерте терең жыртуды қажет етеді. Күздіктер мен дәнді бұршақ дақылдарын жинап болысымен, жүгері егетін танапты 6-8 см тереңдікке кең алқымды сыдыра жыртқыштар - ЛД-10, ЛД-15 немесе БД-10, БДТ-7 тырмаларымен өңдейді. Ал арамшөптер өсіп шыққаннан кейін екі қабатты ПЯ-3-35, ПИЯ-4-40 соқаларымен, 25-30 см тереңдікке сүдігерге жыртады. Отамалы дақылдардан кейінгі және арам шөптерден таза танаптарды алдын-ала сыдыртусыз-ақ сүдігерге жыртады. Жел эрозиясы болатын аймақтарда КПГ-250, КПС-2-150 және сыдыра қопсытқыштарды пайдаланып топырақты терең қайырмай қопсытады. Ылғал жеткілікті аймақтарда топырақты шала сүрі жер типінде өңдейді. Топырақты көктемгі өңдеу ылғалды жақсы сақтауға, ұсақ түйіртпекті бос топырақ қабатын жасауға бағытталуы керек. Ол ерте көктемгі тырмалау, 2-3 қопсытумен бірге тырмалаудан тұрады.
Бірінші қопсыту, ерте мерзімде арам шөптер шыққаннан соң 10-14 см тереңдікте, ал тұқым себералды қопсыту - тұқым себу тереңдігіне жасалынады.
Құрғақшылықты аумақтарда топырақты тұқым себералды немесе сепкеннен кейін нығыздау өте тиімді.
Жүгері жоғары агротехникада мол дән және көк балауса өнімін беретіндіктен, осы өнімді құрау үшін бірінші топ астықтарына қарағанда көп қоректік заттар жұмсайды. Өсімдік қажетті қоректік заттардың көп бөлігін вегетацияның екінші жартысында пайдаланады. Сондықтан, жаздық үстеп қоректендірудің жүгері үшін маңызы зор, ал кеңқатарлы және үялы егу тәсілдері вегетацияның барлық кезеңдерінде тыңайтқыштар қолдануға қолайлы жағдай жасайды [8].
Себу мерзімі. Жүгері өсімдігін өсіп-өнуіне қолайлы мерзімде себудің де маңызы зор. Оның тек қана біркелкі өсімдік көгін алуға ғана емес, сонымен қатар өнімді уақытында жинауға, кептіруге және басқа жағдайларға қажет.
Егер тұқымды жылынбаған топыраққа сепсек, олар аурулармен, зиянкестермен зақымданып, егістік өнгіштігін төмендетеді. Сонымен қатар, дақылды мезгілінен кеш себуге болмайды. Кеш себілген жүгерінің тұқымы құрғақ топыраққа түсіп, сол себепті өсімдік көгі көпке дейін жер бетіне шықпауы мүмкін. Көпжылдық тәжірибелерінің нәтижелеріне сүйеніп, жүгеріні республиканың оңтүстігінде себудің ең қолайлы мерзімі орташа тәуліктік топырақ температурасы 10-120С болғанда 10 см тереңдікке себу керек. Өсімдікті себудің ең қолайлы календарлық мерзімі сәуір айының соңғы онкүндігінде бастап, мамыр айының бірінші онкүндігінде бітіру қажет [9].
Қазақтың егіншілік ғылыми-зерттеу институтының ғалымдарының Алматы облысында жүргізілген зерттеулерінің нәтижелері бойынша, суармалы жерлерде ең жоғарғы өнім жүгері өсімдігін сәуір айының екінші жартысында сепкен кезде алынған. Яғни, дақылды 19 сәуірде сепкен кезде, оның дәнінің өнімділігі 65,5 центнер болса, ал 9 мамырда сепкенде өнімділігі 5,8 центнерге төмендеген.
Сонымен қатар, себу мерзімі дақылдың сабағының биіктігіне де өз әсерін тигізеді екен. Ерте себілген өсімдіктердің биіктігі кеш себілгендерге қарағанда 35-42 см жоғары болған.
Өсімдіктердің себу мерзімі олардың көк балаусасының жиналу динамикасына әсерін тигізеді [10].
Семей облысының далалық аймақтарында жүгері тұқымы ерте сепкенде (10-15.05) 8-10 күннен кейін көгі жер бетіне шықса, ал мамыр айының 20-30 аралығында сепкенде -3-4 күн қажет [11].
Семей тәжірибе станциясында зерттеулер жүргізген В.М.Шмидт (1960) собықтың жоғарғы өнімін мамыр айының бірінші және екінші онкүндігінде сепкенде алған [12].
Ақтөбе тәжірибе станциясы жағдайында көк балаусасының жоғары өнімі 18-20 мамырда итопырақтың 8-10 см тереңдігі 10-120С жылынған нұсқадан алынған [13].
Шығыс Қазақстан облысы жағдайында тәжірибе жүргізген жүгеріні 5-12 мамыр айы аралығында топырақ температурасы 6-80С себу, топырақ температурасы 10-180С болғанда өркен бір аптаға ерте шығады екен [14].
Қостанай тәжірибе станциясының (1966) деректері бойынша, жүгеріні сүрлемге мамыр айының 10-17 жұлдыздарында себу көк балауса өнімділігін 176 цга жеткізген [15]. Құрғақ көктем жағдайында, ең жоғары өнімділік мамыр айының бірінші онкүндігінде топырақ температурасы 60С болған кезде қамтамасыз етілген [16].
Павлодар облысы жағдайында орташа кеш пісетін жүгері буындарын мамыр айының 10-25 аралығында себуді ұсынады [17].
Қазақстанның солтүстігі жағдайында жүгерінің кеш пісетін сорттарын мамыр айының 10-15 аралығында сепкен жөн [18].
Осындай ұсынысты Ақмола облысында зерттеулер жүргізген ұсынады [19].
Жүгеріден жоғары өнім алудың міндетті жағдайлардың біріне дақылды ең қолайлы агротехникалық мерзімде себу жатады. Қазақстанның оңтүстік-шығысында жүгеріден жоғары өнімді оны ерте сепкенде, яғги сәуір айының екінші онкүндігінде сепкенде алынған [20]. Зерттеулер жүргізген материалдардан көргендей, жүгеріні сүрлемге себудің қолайлы мерзімі жергілікті жердің топырақ-климат жағдайына және көктем түсу сатысына байланысты болады.
Жүгері өсімдігінің гектардағы жиілігі. Жүгеріден жоғары өнім алу үшін оңтайлы өсімдік жиілігін қалыптастырудың маңызы зор. Тәжірибелер көрсеткендей қоректік алаңша көлеміне және өсімдік жиілігіне байланысты жүгерінің өсіп-өнуі мен өнімділігі өзгереді.
Өнімді жинар алдында әрбір гектарда 80-85 мың дана өсімдік жиілігін қамтамасыз ету үшін, тұқымның себу мөлшері 103 мың дана болуы керек [21].
Жүгеріні сүрлемге өсіруде 1 гектардағы өсімдіктер жиілігі 90-100 мың болуы қажет [22]. Жүгеріні себудің негізгі тәсілі болып біздің елімізде және шетелде шаршылап ұялап себу тәсілі жатады, осы тәсілмен сепкен кезде өсімдік топырақ ылғалын, қоректік заттарды және күн сәулесін дұрыс пайдаланып, соның әсерінен олардың өсіп-өнуіне жақсы жағдай жасалады. Сонымен бірге, дақылды күтіп-баптау жұмыстарын толық механизациялауға мүмкіндік туады және тұқымдық минералдар үнемделінеді [23,24,25].
Қоректік заттары аз топырақта жүгерінің қатараралығының енін 75 см-ге кеңейткенде дақылдың өнімділігінің төмендегенін көруге болады [26].
Кейбір зерттеушілердің дәлелдеуінше, шаршы метрмен себу жүгерінің өнімділігіне әсер етпейді.
Ұзын-сабақты жүгері сорттарының қатараралығын 65 см-ден 90-ға жүгері сорттарының қатараралығын 65 см-ден 70 см дейін жеткізгенде жүгерінің өнімділігі өзгермейді [27].
Егіншілік мәдениетін жоғарлату және танаптарда арамшөптермен гербицидтер қолдану арқылы күресу жүгеріні индустриальды әдіспен өсіруде себудің жаңа әдістерін қажет ете бастады.
Еліміздің көптеген ғылыми-зерттеу институтының, тәжірибе станцияларының деректерін тұжырымдай келе, егіншілік мәдениеті жоғары жерлерде жүгеріні нүктелеп (пунктирлеп) себудің шаршы - ұялы әдіске қарағанда пайдалы. Нүктелеп сепкен кезде, себу техникасы оңтайланады және қатараралықтарды қопсыту жұмыстары бір бағытта жүргізіледі, машиналардың өнімділігі артады, еңбек шығыны азаяды [28].
Биік сабақты кеш пісетін сорттарға қоректік алаңшалар көлемі көп болу керек, ал аласа сабақтар сорттардың алаңшаларының көлемі аздау болу керек [29].
Суармалы жерлерде жүгері өсімдігінің сабағының өсуі собығы пайда болғанға дейін жүреді, бұл жағдайда өсімдік тығыздылығы оның өсуіне әсер етеді.
Өсімдік тығыздылығын әр гектарда 80-100 мың данаға жеткізгенде, жүгерінің өнімділігі төмендеген, сонымен бірге танапта өсімдіктердің жығылуы байқалған және шала дамыған собықтардың саны көбейген [31]. Казахстанская 367 буынының өсіп-өнуіне қолайлы жағдай оны пунктирлі әдіспен қатараралығын 60 см-ден гектардағы өсімдіктер тығыздылығы 60-70 мың болған кезде жеткен.
Зерттеулердің нәтижелерін қорытындылай келе, жазған, өте тығыз орналасқан танаптарда құрғақ заттардың жиналуы баяулайды және фотосинтез оптимальды тығыздылығы бар жерлерге қарағанда 3,7 есе төмендейді [32].
Осындай пікірді, басқа авторлар құптаған, олардың айтуынша, ұяда неғұрлым өсімдік көп болса, ондағы әрбір өсімдіктің жапырақ көлемі кіші болады, ал керісінше, ұяда өсімдікер аз болса, онда жапырақтың үлкен болады екен. Тығыз орналасқан егісте жарықтың түсуі нашарлайды, сол себепті фотосинтездің жұмысы 15,6% төмендейді [33,34].
Жүгері танаптарының ылғалдылығы да, өсімдік тығыздылығына байланысты болады. Бұған қарама-қарсы пікірдегі де ғалымдар кездеседі. Өсімдік тығыздылығын 13,2 мыңнан 105,8 мыңға арттырғанда оның дәнінің өнімділігі өзгермеген. Осындай пікірді басқа да ғалымдар қостайды, 1915-16 жылдары жүргізілген зерттеулерінің нәтижелері бойынша, өсімдік тығыздылығын 26,3 мыңнан 41,7 мыңға жеткізгенде жүгері дәнінің өнімділігі өзгермеген. Әрбір гектардағы өсімдік тығыздылығын 25,4 мыңнан 50,8 мыңға дейін көбейткенде өнімділік бір деңгейде қалған [35].
Құнарлы топырақты жерлерде дақылдан жоғары өнімді аз көлемді қоректік алаңшадан алуға болса, ал қуаңшыл жылдары жоғары өнімді сирек себілген егістен алынған [36].
Тығыз себілген танаптарда бірінші кезекте күрес өсімдіктердің тамыр жүйелерінің арасында болады, содан кейін олар ауа мен ылғал үшін таласады. Әлсіз тамырдан қорек алған өсімдіктің вегетативтік массасының өсуі шектеледі. Өсімдіктің генеративтік органдары пайда болғаннан кейін, олар арасында жарық үшін күрес басталады [37].
Танаптың ылғалдылығы және топырақтың құнарлылығы төмен болса, онда дақылды сирек себу керек, яғни жүгерінің қоректік алаңшасын көбейту қажет. Ал егер құнарлы және ылғалдылығы жоғары жерлерде өсімдіктерді тығыз себу керек [38].
Ростов облысы жағдайында суармалы жерлерде жүгері өсімдігін әр гектарға 40-50 мың өсімдік себу қажет десе, ал Алматы облысында 55 мың дана, осы облыста 55-60 мың, Өзбекстанның суармалы жерлерінде әрбір гектарда 70 мың дана өсімдік болуы керек деген [39, 40].
Өсімдіктің тығыздылығына әсер ететін факторлар - ылғалдылық және топырақтың қоректік заттар қоры.
Жүгері екпе дақыл болғандықтан, өздігінен сиреуге мүмкіндігі жоқ дақыл. Сондықтан оны өсіргенде сортына, жергілікті жердің топырақ және климат екрекшеліктеріне байланысты өсімдік тығыздылығын реттейді.
Көптеген ғалымдардың тәжірибелерінің нәтижесі бойынша, әлбір өсімдіктің қоректік алаңшасы мен тығыздығынан дақылдың өсіп-өнуі және өнімділігіне байланысты болады. Сонымен бірге, әр өсімдіктегі собықтың саны, ұзындығы, салмағы және дәнінің шығымдылығы аталған көрсеткіштерге тікелей байланысты. Тәлімді жерлерде тығыз себілген жүгері танаптарында көптеген өсімдіктер жетілмей қалса және сабақтары әлсіз болып, топырақтарының салмағын көтере алмай құлап қалады. Соның салдарынан, ондай танаптарды механизмдермен жинау қиындайды және өнімділік төмендейді [41].
Жиі себілген егістерде өсімдіктер арасындағы өзара бәсекелестік тамыр жүйелері арасында байқалады, негізінен талас оттегі және ылғал үшін туады.
Жиі себілген танаптарда өсімдіктердің жеке өнімділіктері төмендейді, бірақ бастапқы кезеңде ол жетіспеушілік әрбір көлем бірлігіндегі өсімдіктер санының көбеюімен толықтанады, содан соң, өсімдіктердің бір-біріне зиян келтіруі басталып, өнімнің төмендеуіне әкеліп соғады.
Сирек себілген нұсқаларда өсімдіктер топырақтан алатын қоректік заттарды және ылғалды толықтай пайдалана алмайды, себебі олардың тамыр жүйесі топырақтың құнарлы қабатын толықтай пайдалана алмағандықтан, толық өнім алмауға әкеліп соғады, соның әсерінен гектардан алынатын өнімнің мөлшері төмендейді, бірақ жеке өсімдіктің өнімділігі жоғары болуы мүмкін.
Қазіргі кездегі астық дақылдардың өсіру жүйесінде оңтайлы өсімдіктер жиілігін қалыптастыру өнімділікті қамтамасыз етудің маңызды көрсеткіші болып есептелінеді. Сондықтан өнімділіктің 50% өсімдік жиілігіне байланысты болады, ал 15% масақтағы дәндер санына, қалған 25% 1000 дән салмағына байланысты болады [42].
Көптеген зерттеушілер, жүгеріден жоғары өнім қалыптастыруда, өсімдіктердің егістіктегі жиілігі мен басқа өсуге қажетті факторларды үйлестіру қажет және оларды сыртқы ортаның нақтылы жағдайымен дифференциациялау керек.
Орал облысының қоңыр топырақты жерлерінде зерттеулер жүргізген ғалымдар, гектардағы өсімдіктер санын 30 мыңнан 70 мыңға дейін тығыздау сүрлемдік жүгері өнімділігінің жоғарылауына, бірақ собық үлесінің азаюына әкеліп соғады, өнім құрамында собықтар үлесі 50 мың дана жиілікке дейін өседі [43,44].
Сондықтан көптеген сүрлемдік жүгерімен зерттеу жүргізуші ғалымдар гектардағы өсімдіктер жиілігі 50-60 мың дана болуы керек деген пікірді қолдайды.
Өнімдегі элементтердің қатынасы, әрбір ұядағы өсімдіктердің жалпы санына байланысты болады [45].
Жүгеріні 70х70 см тәртіппен әр ұяға 2 өсімдік отырғызылған нұсқада өсімдіктің өсуі және өнуі, көк балаусаның жиналуы өте тез жүреді.
Көптеген ғалымдардың, практиктердің зерттеулерінің нәтижелері бойынша, өте тығыз себілген танаптарда жүгері собық түзбейді, ол сирек себілген танаптарда оларды арамшөптер басып кетеді де, дақылдың өнімділігі төмендейді.
Сондықтан, жүгері өсімдігі үшін қолайлы өсімдік тығыздылығын анықтаудың теориялық және практикалық маңызы зор. Оны, тек қана әрбір ұзынша метрге санаулы тұқым себу арқылы жетуге болады және нүктелеп сепкен кезде қоректік алаңшаны өзгерту арқылы жетуге болады.
Күтіп-баптау шаралары. Жүгерінің вегетациялық кезеңі 130-140 күнге созылады. Көгі шыққаннан кейін алғашқы 3-4 аптада жүгері жәй өседі. Осы кезде жақсы күтіп-баптау мен отау керек, себебі жүгерінің жас көгі арамшөптерден қатты зардап шегеді, ал бұның бәрі оның әрі қарай өсіп-жетілуіне көп зиянын келтіреді. Жүгерінің көп өсіп-жетілуі, буынаралықтардың бастапқы өсуінен сыпыртқыгүл шығуға дейінгі кезең.
Орал облысы жағдайында сүрлемдік жүгеріні қарқынды технологиямен өсіруде дақылдың күтіп-баптау шараларына үлкен мән беріледі. Сүрлемдік жүгеріні мамыр айының бірінші онкүндігінде себе бастайды.
Егісті күтіп-баптау шараларын танапты себілгеннен кейін тырмалаумен бастайды. Тырмалаудың мақсаты топырақ бетіндегі қатпарды бұзу және арамшөптердің өркендерін жою. Ол үшін жүгері өркені пайда болуға дейін 2-3 күн бұрын тырма салады, ал егер көктем салқын болса, тырмалау екі рет жүргізіледі. Содан кейін қатараралық 2-3 рет өңделеді. Бірінші культивацияны жүгерінің 5-6 жапырақтары пайда болғанда 6-8 см тереңдікке жүргізсе, екіншісін - бірінші суарудан кейін 8-12 см тереңдікке, үшіншісін-екінші суғарудан кейін 12-14 см тереңдікке жүргізеді.
Қорғаныс аумағын өңдеу үшін өсімдіктің 3-5 жапырағы пайда болғанда 2,4Д тобындағы (амин тұзымен) гербицидтеп бүркеді.
Жүгері дақылын күтіп-баптау жұмыстарының ең негізгісі қатараралықты қопсыту болып есептелінеді. Қатараралықты қопсыту арқылы топыраққа ауа кіруге жағдай жасалады, ылғал сақталынады, сонымен бірге арамшөптер жойылады [46].
Жүгері танаптарын қанша рет қопсыту қажеттігі жөнінде ғылыми әдебиеттерде қарама-қарсы көзқарастар кездеседі. Қатараралықты 3-5 рет қопсыту жүгері өнімділігін арттыруға әсерін тигізген [47].
Бірқатар зерттеушілер жүгеріні вегетациясында 2-3 рет қатараралықты қопсыту жеткілікті, ал кейбіреулері төмендегідей тұжырымға келген, жүгері танабын 2 рет қопсыту жеткілікті [47,48].
Көптеген материалдарды жинақтап, төмендегідей қорытынды жасаған, жүгеріні шаршы ұяға сепкенде қатараралықты екі рет қопсыту жеткілікті. Ылғал жеткіліксіз аудандарда және арамшөптерді аз танаптарда қатараралықты 1-2 рет қопсыту жеткілікті [49].
Жүгері танаптарына гербицидтер қолданыла бастағаннан бері, қатараралықты әлсін-әлсін қопсыту қажетсіз болып қалды. Сондықтан, қатараралықты қопсытуды гербицидтер пайдаланумен кезектесіп жүргізген пайдалы. Гербицидтерді қолданған жерлерде, топырақты қопсытудың қажеті жоқ.
Қатараралықты қопсытуды, гербицид қолданумен кезектесіп жүргізу жүгері егісіне өте қажет. Ондай жағдайда, арамшөптер толық құртылып, жүгерінің өнімділігі артады [50]. Тәжірибе деректеріне сүйене отыра, жүгерінің суару тәртібіне байланысты өсімдіктің өсіп-жетілуі, фотосинтетикалық әрекеті және биологиялық қасиеттері өзгереді [38].
Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында жүгері егісінің фотосинтетикалық белсенді радиацияны (ФБР) сіңіруі және фотосинтезі өсімдіктің ауамен қоректендіруінің негізгі ықпалы бола отырып, оның өнімділігін қалыптастырады. Фотосинтетикалық органдардың реттелетін ықпалдарын (суару, егістікті күтіп-баптау т.б.) оңтайландыру нәтижесінде дәндік жүгеріден айтарлықтай жоғары өнім (76,9-93,7 цга) алуға болады [39].
Солтүстік Қазақстан жағдайында жүгері негізгі сүрлемдік дақыл. Сүрлемдік жүгеріні интенсивтік технологиямен өсіруде оның ерте мерзімде пісетін будандарын пайдалану керек. Молдавский 215 СВ, Алатау 107 ТВ, Славутич 161 ТВ будандарын өндіріске енгізу әр гектардан алынатын өнімнің 27 центнерден 60-75 ц дейін өсіреді [40].
Жүгерінің әртүрлі мерзімде пісетін будандарын салыстырмалы түрде зерттеген. Ізденушілердің ұйғарымы бойынша, өсімдіктердің өсіп-дамуы және топырақ аумағы көк балауса және дән өнімділігіне маңызды әсерін тигізеді екен [41].
Өнімді жинау мерзімі және сүрлем сапасына әсері. Жүгеріні пайдалану мақсатына байланысты әртүрлі мерзімде жинайды.
Сүрлемдік жүгеріні жинауды кешіктіру оның кебуіне әкеліп соғады да, ол өте қиын сүрленеді. Егер жүгеріні ерте жинаса, сүттену сатысында онда сүрлем ашты болады, себебі сірке қышқылы көбейеді, сондықтан сүрлемдік жүгеріні сүттеніп-қамырлану сатысында сүрлемдеген пайдалы [5].
Ресей жүгері институты деректері бойынша жүгеріні сүрлемге сүттеніп пісу сатысында жинау әр гектардан 4,4 мың азықтық бірлік алуға мүмкіндік жасайды, ал сүттеніп қамырланып пісу -5,7, қамырланып пісу 7 мың азықтық өлшем береді. Солтүстік Қазақстан жағдайында сүрлемді жинаудың қолайлы мерзімі қыркүйектің бірінші онкүндігі [7].
Қазақтың егіншілік ғылыми-зерттеу институты деректері бойынша, көк балауса жиналуы сүттеніп-қамырланып пісу сатысының аяғына дейін жүреді.
Ізденушінің зертеулері көрсеткендей, көк балаусаның өсуі қамырлану сатысына дейін жүреді [11].
Сүрлемдік жүгеріні сүттену-қамырлану сатысында жинау тиімді. Сол кезде өсімдіктегі көк балауса және құрғақ заттардың жиналуы ң жоғары деңгейіне жетеді және сүрлем ылғалдылығы 70-75% болады. Гектардағы қоректік заттардың ең көп мөлшері сүрлемдік жүгеріні қамырлану сатысында жинағанда алынады. Бұл кезеңде дән өзінің максимальды қоректілігіне жетеді, ал сабақтар мен жапырақтар жасыл күйінде болады [13,15].
Солтүстік Қазақстанның құрғақ далалы аймағы жағдайында сүрлемдік жүгеріні дәнінің қамырлану сатысында жинау керектігін айтады. Осы сатыда жиналған жүгері сүрлемінің өзіндік құны сүттену сатысында жиналған нұсқаға қарағанда 14-18% арзандайды және азықтық өлшем шығымдылығы 16,0 цга артады [44].
Қазақстанның оңтүстік-шығысы жағдайында жүгері мен судан шөбін мал азығына араластырып себуді ұсынады. Олар зерттеу нәтижелеріне сүйене отыра, дақылдар қоспасын мамыр айының 10-15 жұлдыздары арасында себудің тиімділігін дәлелдейді [46].
Қазақстанның оңтүстік-шығысының тәлімі жерлерінде жүгерінің көк балауса өнімділігіне гектардағы өсімдіктер жиілігі мен оны жинау мерзімінің әсерін зерттеген. Оның дәлелдеуі бойынша өсімдік өнімділігін ықшамдау және жинау мерзімін нақтылау арқылы жүгерінің көк балауса өнімділігіне оң ықпал жасауға болады. Тамыз айының бірінші және екінші онкүндіктерінде жиналған жүгері нұсқаларында ең жоғарғы өнімділік жиі себілген танаптарда байқалса, ал тамыздың аяғында жиналған жүгерінің өнімділігі ылғалдың азаюына байланысты төмендейді [48].
Автордың пікірінше, ең көп көкбалауса өнімділігі және малазықтық бірлік шығымдылығы, сонымен қатар сапалы сүрлем жүгеріні 70 мың данага жиілікпен себілген нұсқадан тамыздың аяғында жинаған кезде алынады.
Жүгері сүрлемінің химиялық құрамына және қоректілік бағалылығына дақылды жинау мерзімі елеулі әсерін тигізеді. Жүгері сүрлемінің ең жоғарғы қоректілік бағалылығы мен химиялық құрамының жақсаруы өсімдікті қамырлану сатысында жинаған кезде байқалған [49].
Өсімдіктердің өсіп-жетілу жағдайларын оңтайландыру және басқару үшін оның даму қарқынын болжай алатын өндірістік жағдайларда ыңғайлы әдістерді зерттеп дайындаудың маңызы зор. Автор зерттеулер нәтижелеріне сүйене отыра, жүгері өсімдігінің өсіп-жетілу қарқындылығының дәл сипаттамасын оперативті ағымдағы бағдарлама жасап, сол арқылы алуға болатынын дәлелдеген.
Бұл бағдарлама алда тұрған кезең үшін ауа райының қысқа мерзімде (онкүндік) болжамдары мен есепті кезеңге дейінгі егістің нақты жағдайы негізінде құралады [50].
Әдебиеттерге шолу тарауын талдай келе төмендегідей тұжырымға келеміз. Жүгеріні сүрлемге өсіруде қатараралықтарды өңдеу және сүрлемді жинау мерзімдері туралы зерттеуші ғалымдар арасында біркелкі көзқарас байқалмайды. Сондықтан, әрбір топырақ-климат жағдайларында аталған көрсеткіштерді тексерудің практикалық маңызы зор. Әсіресе, әрбір жаңа сорттың биологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет.
Сондықтан, Алматы облысының шөлді-далалы аймағында сүрлемдік жүгері өнімділігіне қатараралықтарды өңдеу және сүрлемді сапасы жоғары мерзімде жинаудың әсерін зерттеу мақсатында шаруашылық жағдайында өндірістік тәжірибе қойылып, бақылаулар жүргізілді.
2 ӨНДІРІСТІК ТӘЖІРИБЕ ЖҮРГІЗІЛГЕН ЖЕРДІҢ ТОПЫРАҚ ЖӘНЕ КЛИМАТ ЖАҒДАЙЛАРЫ
2.1 Топырағы
Тәжірибе алқабының топырағы кең таралған кәдімгі шалғынды-батпақты қоңыр топырақ типтерінен құралған. Олардың негізі тау жынысының саздақты немесе сазды аллювиаль-пролювиаль шөгінділері болып табылады. Топырақ құрайтын және топырақтың табаны болып табылатын жыныстар құмдақтың, таза құмның және қиыршық тастардың төртінші деңгейлік тұнбалары болып есептеледі. Сондай-ақ бұл жердегі топырақ жамылғысының түзілуіне лай, құм және басқа тұнбалар әкелетін өзендердің кейінгі кезеңдердегі су ағынының құрамдастары да айтарлықтай әсер ететіні белгілі болды.
Кербұлақ ауданының шығыс, солтүстік-шығыс бөлігі таулы. Жетісу (Жоңғар) Алатауын екіге бөліп тұрған Көксу депрессиясы мен тауаралық ойыста орналасқан. Ауданның биік таулы бөлігі Қоянтау, Алтынемел, Тоқсанбай жоталарынан тұрады. Оңтүстік, оңтүстік-шығысында Шолақтау, Сарышыбын, Дегерес, Қотырқайың, Матай, оңтүстік-батысы мен батысында аласа келген Малайсары жотасы орналасқан. Ауданның ең биік жері Жетісу Алатауының оңтүстік сілемі саналатын Тоқсанбай жотасында (4062 м). Қиыр оңтүстігі мен оңтүстік-батысы жазық (Іле ойысы) келген. Батысында Мойынқұм құмы жатыр.
Басты өзендері: Іле, Быжы, Көктал, Қаратал, Көксу. Шағын өзендері: Қызылжар, Майтөбе, Сарыбұлақ, Жартас, Шолақ, Тайшақ, Қоянкөз, т.б. Іле өзенінде Қапшағай бөгені салынған. Тау бөктерлері мен тауаралық ойыстарда таудың қара, күңгірт қоңыр, қызғылт қоңыр, жазық өңірінде ашық қоңыр, қоңыр, сұр, сортаңды сұр топырағы қалыптасқан. Өсімдіктерден жазық өңірде жусан, көкпек, жыңғыл, сексеуіл, боз, бетеге, теріскен, изен, т.б. астық тұқымдас шөптесіндер өскен. Тау аңғарлары мен бөктерінде шайқурай, бидайық, бүлдірген, тобылғы, арша, итмұрын, долана, жабайы алма ағашы, самырсын, шырша, альпі шалғыны өседі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Топырақтың 0-40 см қабатындағы жылжымалы минералдық заттардың басым бөлігі калий тотықтарының үлесіне тиесілі (570-900 мг-экв.кг). В және С қабаттарында калий мен кальцийдің қосылыстары көп таралған. Бұлардан басқа макроэлементтер үлесі төмен деңгейде. Сондықтан сіңірілетін негіздер жиынтығының басым бөлігі калий мен кальцийден құралған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аймақтың сүр топырақтарының құрамындағы кейбір макроэлементтер мен көптеген микроэлементтер (Мg, Mn, B, Zn және басқалары) аз мөлшерде кездеседі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осы топырақта сіңірілген негіздердің жиынтығы аса көп емес (100 грамм топыраққа 0,07-0,9 мг-экв.). Сіңірілген негіздер кешенінің кальциймен қанығуы сіңірілген негіздер жиынтығынан 0,04-0,5%. Бұл деректерден топырақ тұздарының негіздермен қамтамасыз етілуінің нашар екені айқын көрінеді. Тұз қышқылын тамызғанда топырақ бетінен бастап бірден қайнайды. Ендеше, оның тұздануы аса айтарлықтай жоғары емес. Топырақтың жыртылатын қабатында негізінен тез еритін тұздар (нитраттар, фосфаттар, сульфаттар, хлоридтер және басқа) бар. Олар топырақ ылғалының буланып ұшуы нәтижесінде оңай жоғары көтеріле алады. Азот өсімдік үшін негізгі қоректік элементтердің бірі. Топырақтағы 94% азот органикалық қосылыстар құрамында болады. Ал гумустың 5%-ы жалпы азоттың үлесі болып табылады. Демек, топырақта азоттың жалпы қоры органикалық заттар мен гумус мөлшеріне тікелей байланысты өзгереді. Сондықтан топырақтың гумус мөлшері 4,5-8,0% аралығында болса, жалпы азот 0,3-0,5% құрайды. Ақшыл боз топырақта гумус 1,0-1,5% аралығында болғандықтан, жалпы азот мөлшері 0,1%-ға дейін төмендейді. Бұл деректерден оның органикалық заттары топырақ қоректілігіне талғамы жоғары дақылдар үшін жеткіліксіз екендігі көрінеді. Тәжірибелік дақылдар егісін жүргізу алдында топырақтың жыртылатын қабатының құрамындағы жалпы азот 28 мгкг, жалпы фосфор 32 мгкг болса, өсімдіктердің дән өнімін жинау алдында тиісінше N=10,3 мгкг, P=20 мгкг дейін төмендеді. Топырақ сипаттамасы туралы жоғарыда берілген деректерді талдай келе, оны жіктеулік және агрономиялық талаптар тұрғысынан қорытындылайтын болсақ, тәжірибе алаңының топырағын құнары орташа 3-топ топырақтарының қатарына жатқызуға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.2 Климаты
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аймақ климаты тым континентальдық, ал Мойынқұммен шекаралас алқаптардікі ішінара шөлейттік болып есептеледі, бірақ агроклиматтық анықтамалыққа сүйенсек, негізінен таулық, кей жылдары құрғақ далалық құбылыстар да көрініс беруі мүмкін. Мұндағы микроклимат терістік жағынан Мойынқұм шөлінің, ал оңтүстігінде Алатаудың мұзды шыңдарының ықпал етуінен тез құбылмалы және өте тұрақсыз сипатта қалыптасады. Аудандастыру негізінде агроклиматтық көрсеткіштер - белгілі бір аумақтағы жауын-шашын мөлшері мен вегетациялық кезеңдегі температура көрсеткіштерінің қосындысының ара қатынасын сипаттайтын гидротермикалық коэффициент (ГТК) қабылданған. Мұнда орташа ГТК 0,8, бірақ 0,2-1,0 арасында ауытқиды. Вегетация кезеңіндегі 100С-ден жоғары температуралардың жиынтығы 36000С дейін және одан да асып өзгеріп отырады. Желдің басым бағыты солтүстік-шығыс, жылдамдығы 1,9 мсек.
Қаңтар айының жылдық орташа температурасы - 10 - 15°С. Қыстың кейбір күндерінде ауа температурасы - 37°С-қа дейін төмендейді. Шілденің жылдық орташа температурасы 22 - 24°С; оңтүстік-батыстағы жазық өңірлерде кейбір жылдары температура 38 - 40°С-қа дейін көтеріледі. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері ауданның батысындағы жазық өңірлерінде 150 - 200 мм-ден шығыс, солтүстік-шығысында 650 - 800 мм-ге дейін жетеді.
Аймақтың Мойынқұмға жақын төменгі шекарасында ауаның температурасы 100С-ден жоғары кезең сәуірдің екінші онкүндігінде басталып, қазанның бірінші онкүндігінде аяқталады. Тауға көтерілген сайын жылы кезең мен жылылықтың қосындысы біртіндеп төмендей береді. Аймақтың тау жоталарына жақын жоғары шекарасында оң температуралар қосындысы 20000С болса, 100С-ден астам температуралар қосындысы 1400-15000С-ге дейін кемиді. Сондықтан аязсыз кезең құммен шекарада 5-5,5, ал тауда 3, орташа 4 ай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аймақ бойынша көпжылдық деректерге сәйкес ауаның тәуліктік орташа температурасы +7,60С, ең ыстық шілде айында +440С, ал ең суық қаңтар айында - 420С. Соңғы бозқырау мамырдың аяғына дейін түсуі мүмкін, алғашқысы қыркүйекте түсе бастайды. Жылы кезеңнің (t 50С және t 100С) жалпы ұзақтығы тиісінше 223-243 және 185-217 тәулік аралығында ауытқыды, яғни жылы кезең жыл сайын ұзара түскен. Осы мерзімдер ішіндегі тиімді температураның жиынтығы тиісінше 3683-39980С және 3377-37720С.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Келтірілген деректерді осындай талдау негізінде бұл аймақ климатының қаталдана түскеніне және дүниежүзі экономикасын жаһандандыру үдерісі нәтижесінде экологияны өткен ғасырда басталған ғаламдық антропогендік ұдайы бұзудың әлемде сау жер қалтырмайтынына және оның бүкіл тіршілік үшін қауіпті әсері біздің еліміздің оңтүстік-шығысында да үдей түскеніне тағы бір рет көз жеткізуге болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сайып келгенде, жазда күн сәулесі инсоляциясының жоғарылығынан, бұлттың аздығынан және атмосфераның салыстырмалы ылғалдылығының төмендігінен бұл аймақта айырықша континентальдық климат қалыптасқан. Бұған Оңтүстік Балқаштың көшпелі құмды шөлдерінің және Тянь-Шань тауы сілемдерінің әсерімен қоса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғам
Дүйсен Ислам Сағатұлы
Тақырыбы: Алматы облысы Кербұлақ ауданы жағдайында себу мерзімінің сүрлемдік жүгерінің сапасы мен өніміне әсері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В080100 - Агрономия
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғам
___________________________________ _________________ факультеті
___________________________________ _________________ кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ___________________________________ _________________
___________________________________ ___________________
___________________________________ ___________________
Беттер саны ___________
Сызбалар мен көрнекі
Материалдар саны ________
Қосымшалар _____________
Орындаған: Дүйсен Ислам Сағатұлы
20____ ж. ______ _____________________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі _____________________ __________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші ______________________ ___________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
__________________________ _______________________ __________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
__________________________ _______________________ __________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау _______________________ _________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________________ _________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2018ж.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғам
___________________________________ __________________ факультеті
мамандығы ___________________________________ _________________
___________________________________ __________________ кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент ___________________________________ ___________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыс тақырыбы ___________________________________ ___________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Университет бойынша 20___ ж ___ ________№ _ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 20___ ж ___________________________
Жұмыстың бастапқы деректері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ ______________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда) ___________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
___________________________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ ______________
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі _____________________ __________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ______________________ ________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ___________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
Кафедра меңгерушісі _____________________ __________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ______________________ _________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ___________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
МАЗМҰНЫ
бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8-18
2
ӨНДІРІСТІК ТӘЖІРИБЕ ЖҮРГІЗІЛГЕН ЖЕРДІҢ ТОПЫРАҚ ЖӘНЕ КЛИМАТ ЖАҒДАЙЛАРЫ ... ... ... ... ... .
19-21
2.1
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19-20
2.2
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20-21
2.3
Метеорологиялық жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22-
3.1
Өндірістік тәжірибе бағдарламасы мен жүргізу әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22-23
3.2
Қазақстанның оңтүстік шығысының шөлді-далалы аймағында жүгеріні сүрлемге өсіру ерекшеліктері, жүгері өсімдігінің вегетация дәуірінде өсіп-дамуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
23-27
3.3
Жүгері танаптарында жүргізілген күтіп-баптау шараларының сүрлем өнімділігіне және оның құрылымына әсері ... ... ... ... ... ..
27-30
3.4
Сүрлемдік жүгеріні әртүрлі мерзімде жинаудың өнімділікке малазықтық қасиеттеріне әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
30-33
3.5
Жүгеріні сүрлемге өсірудің экономикалық тиімділігі ... ... ... ... .
33-35
4
ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36-37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39-40
КІРІСПЕ
Алматы облысы республиканың оңтүстік шығысындағы өсімдік шаруашылығы саласымен айналысатын ірі аймақ. Облыста егіншілікпен қатар, сүтті және етті ірі қара малдар шаруашылығы дамыған.
Сондықтан, өңірде мал шаруашылығын жеткілікті мөлшерде мал азығымен қамтамасыз етуде жоғары өнімді, сапасы жоғары дақылдарды өсірудің практикалық маңызы зор.
Кербұлақ ауданының көптеген шаруашылықтары шөл-далалы жерлерінде орналасқан. Ауадан экономикасын көтеріп, жергілікті халықтың әл-ахуалын жақсартуда жетекші роль мал шаруашылығы үлесіне тиеді. Әзірге ауданда мал шаруашылығын өркендетудің мүмкіндіктері толық қанды пайдаланылмай отыр. Сол себепті, ірі қара малдың тұрақты берік мал азығы қорымен қамтамасыз етуде, мал азығы рационында сүрлемдік дақылдардың үлесін арттыру қажет. Себебі, олардың қорытылғыштығы жоғары, сүт қуғыш өсімдіктер. Өңірдегі негізгі сүрлемдік дақыл - жүгері.
Дақылдың дәнін қамырланып пісуге дейін апару, құрғақ заттар үлесін дәнінде 50%, ал жалпы өсімдікте 28% жеткізеді. Әзірге ауданда сүрлемдік жүгерінің өнімділігі төмен. Дақыл өнімділігінің төмендегінің басты себебі, оның қарапайым технологиямен өсіріліп, ерте орылуы, яғни сүттену сатысында сүрлемге салу.
Қазіргі кезде, өндірісте қолданылып жүрген жүгері сорттары мен будандары ерте және орташадан ерте мерзімде пісетіндер.
Сондықтан, олардың дәнінің қамырлану сатысында әбден жинауға болады. Аталған сатыда жүгеріні сүрлемге жинау өнімділікті көтерумен бірге, оның сапасын жоғарылатады.
Өңір диқандарының алдында тұрған басты міндеттердің бірі, сүрлемдік жүгеріні қарқынды технологиямен өсіру арқылы собығын қамырлану сатысына жеткізіп ору. Қарқынды технологиямен өсіруде күтіп-баптау шараларына үлкен мән беріледі. Себебі, вегетация дәуірінде, әсіресе оның бастапқы сатысында жүгері баяу өседі де, танаптар арамшөптермен күшті ластанады. Жүгері танаптарында арамшөптер күресу қатараралықтарды өңдеу арқылы жүзеге асырылады.
Танаптың арамшөптермен ластану көрсеткіші өңдеу саны мен сапасына тікелей байланысты.
Сондықтан диплом қорғаушы шаруашылық жағдайында өндірістік тәжірибе қойып, онда ол сүрлемдік жүгері қарқынды технологиясының негізі буыны - қатараралықты механизациялау әдісімен өңдеудің сүрлем өнімділігіне және оның сапасына әсерін зерттеп, эксперимент нәтижелері бойынша дипломдық жұмыс орындады.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Жүгері - әлем егіншілігінде астық дақылдарының арасында жетекші орынға ие дақыл. Ол бидай мен күрішпен бірге жер шарында негізгі өнім түрлерінің біріне жатады, кейбір жеке өңірлерде бірінші орын алады. Мысалы, Американың дүниежүзілік жүгері дәнін өңдіру өндірісіндегі үлесі 39-46% құрайды, бұл дақылдың шаруашылық жүргізудегі маңыздылығын және қажеттілігін айшықтайды [1].
Жүгері - мүмкіндігі жоғары дақыл, себебі өнімділігі жоғары және жан-жақты пайдаланылады. Жүгері өнімділігінің үлкен бағалылығы сонда, ол екі үлкен мақсатты шешуге көмектеседі - дән ресурстарын толықтырады және малдарды нәрлі азықпен қамтамасыз етеді.
Жүгерінің малазықтық бағалығын көк балауса байқатады. Оны витаминдерге және қоректік заттарға бай сүрлем жасауға қолданады. Жүгерінің сабағы мен жапырағынан жасалған сүрлемінің 1 кг -0,16 азықтық өлшем және 13 г қорытылмалы протеин болса, ал собығымен қоса сүттену-қамырлану сатысында сүрленгенде 0,20-0,25 азықтық өлшем және 14-18 г қорытылмалы протеин бар.
Жүгеріден жасалған сүрлем жоғары қорытылғыштығымен және диетикалық қасиеттерімен ерекшеленеді.
Сүрлемдік жүгеріні республиканың барлық аймақтарында өсіреді, бірақ өнімділігі әртүрлі деңгейде болады.
Жүгері дәні - мал және құстың құрама жемінің бағалы компоненті. 1 кг жүгері дәнінде 1,34 азықтық өлшем және 78 г қорытылмалы протеин болады. Жүгері дәнінде 65-70% көмірсу, 9-12% белок, 4-8% май және минералды тұздар және витаминдер болады [2].
Жүгері өсімдігінде көмірсулардың жоғары мазмұнды болуы жақсы жүгері сүрлемін алуға мүмкіндік жасайды және ол жеңіл бөртеді де, көп мөлшерде сүт қышқылын бөледі.
Жүгері дәні бағалы энергетикалық өнім. Жүгеріден 500 түрлі негізгі және қосымша өнім түрлері даярланады. Жүгеріні пайдалану үш негізгі топқа бөлінеді. Мал шаруашылығы, адамзат және өнеркәсіп. Жүгеріден әзірленетін 554 түрлі өнімдердің 272 түрі тағамға, 100 құрғақ және мақта-мата өнеркәсібінде қолданылады.
Жүгері дәнінің қоректілігі басқа астық дақылдары дәндерінен жоғары. Мысалы 100 г жүгері дәнінде 330 ккал болса, бидай дәнінде -295, арпа - 267, сұлы дәнінде 257 ккал болады.
Сондықтан жүгері өндірісін жоғарылату республиканың азық-түлік және мал азықтық бағаларын тұрақтандырудың маңызды жағдайы болып саналады.
Жүгерінің биологиялық ерекшеліктері. Жүгері жылу сүйгіш өсімдік. Өсімдік экваториальды елдерден шыққан, сондықтан вегетация дәуірінде үнемі температураның жоғарлауын және жарықтың қарқындылығын, әсіресе күн спектрінен қысқа толқынды-күлгін радиацияны қажетсінеді.
Көптеген жүгері сорттары мен буындары 8-100С өне бастайды, ал жаппай өсімдік көгін 10-120С қалыптастырады. Егер температура 10-120С төмен болса, онда жүгері өсімдігі құрамындағы бос су мөлшері азайып, тыныстанушы әлсіреп, зат алмасу үрдісі бұзылады да өсуі тежеледі [3].
Бірақ, бұл температура оның көгінің біркелкі қаулап шығуына жеткіліксіз. Жүгеріні онша жылынбаған топыраққа еккенде дәндерінің көп бөлігі ауруға шалдығып өліп қалады, ал шыққан көгі сирек және әлсіз болады. Өніп-шығуына қолайлы температура 10-12°С, көктеуден сыпыртқыгүл шыққанға дейінгі кезенде жақсы өсіп-жетілуі үшін 20-25°С температура қажет. Ауаның температурасы 12°С дейін төмендегенде жүгерінің өсуі күрт тежеледі, өсімдік сарғаяды және жиі ауырады. Ол 3°С-тан төмендесе, жүгерінің көгі өліп қалады.
Жүгері құрғақшылыкқа төзімді өсімдік. Ол ылғалды тиімді пайдаланады. 100 кг құрғақ зат түзуге 17,4-тен 46,6т дейін су жұмсайды (сұлы мен арпа одан да көп ылғал пайдаланады). Жүгерінің транспирациялық коэффициенті 230-370. Бірақ жүгерінің дән мен көк балауса өнімінің көлемі басқа дәнді дақылдардан көп болғандықтан оған кететін су шығыны да көп болады. Көктеп шығудан сабақтануға дейін жүгері суды аз пайдаланады, әрі қарай оны қажет етуі арта түседі. Ең көп су мөлшерін жұмсайтын кезеңі: сыпыртқыгүл шығаруға 10 күн қалғаннан сыпыртқыгүл кезеңінен кейінгі 20 күнге дейін. Осы аралықта ылғалдың жетіспеуі өнімнің төмендеуіне әкеліп соғады.
Жүгері жоғары агротехникада топырақ және ауа құрғақшылығына салыстырмалы түрде қарсы тұра алады. Бұны былай түсіндіруге болады: жүгері ылғалды ең көп пайдаланатын кезеңде топырақтың өте тереңінен және ауадан су буын сіңіре алатын мықты тамырлар жүйесін құрап үлгереді. Бірақ жүгерінің құрғақшылыққа төзімділігі тары мен қонақтарыдан төмен.
Жүгері - жарықсүйгіш, қысқа күн дақылы. Күннің жарығы, әсіресе жүгерінің жас кезінде оның өсіп-жетілуіне жақсы әсер етеді. Өсімдіктің көлеңкеленуі, көкті сиретуді кешіктірген сияқты, жетілу процесіне зиянды әсер етеді: жеміс салу мүшелерінің құралуы тежеледі, аталық пен аналық гүлшоғырларының гүлдеуінде алшақтық және жеміссіз өсімдіктер көбейеді. Жүгерінің осы ерекшеліктерін агротехникалық шаралар жүйесінде ескеру қажет.
Ұзақ жарық күн жүгерінің вегетациялық кезеңін ұзартады, ал қысқа - пісуін тездетеді.
Жүгері топырақ құнарына талап қояды және тыңайтқыштар бергенді жақсы көреді.
Жүгеріден ең мол өнім, құнарлы топырақтағы жоғары агротехникада алынады.
Жүгеріге құрылымды қара топырақтар мен қара-қоңыр топырақтар және де өте құнарлы және сіңімді өзен аңғарының шөкпе топырақтары жақсы. Топырақ ерітіндісінің ете қолайлы реакциясы -бейтарап және әлсіз сілтілі. Қышқыл, өте тұзды және батпақтануға бейім топырақтарда жүгері өсіруге болмайды.
Қазіргі кезде жүгерінің 50-ден аса сорттары мен будандары аудандастырылған. Олардың ең көп таралғандары: Одесский 80 МВ, Молдавский 257 СВ, Молдавский 215 МВ, Сары-Арка 150 АСВ, Целииный 160 СВ, Будан 237 МВ және т.б. Соңғы 1-2 жылда аудандастырылғандарға - Алтын 739, Алтай 319, Арман 689, Скиф 619, Сұңқар және Тұлпар 539 будандары жатады.
Жүгерінің ауыспалы егістегі орны. Республикада ауылшаруашылығы өндірісін концентрациялау мен мамандандыру жүгеріні негізгі сүрлемдік дақыл есебінде фирма маңындағы малазықтық және оған жақын жердегі далалық ауыспалы егістіктерде өсіру көзделеді. Сондықтан ауыспалы егістікте жүгеріні құнарлы ылғалмен қамтамасыз етілген және арамшөптерден таза жерлерде өсіру керек. Жүгері үшін жақсы алғы егіс болып, көпжылдық шөптер қыртысы және құйқасы, бір жылдық шөптер, отамалы дақылдар, дәнді бұршақ және дәнді дақылдар жатады.
Жүгері өсімдігі алғы дақылдарға қатаң талаптар қояды. Оның себебі, өзі топырақтан көптеген мөлшерде қоректік заттарды жұмсайды. Сондықтан жүгеріні құнарлы топырақты жерлерде орналастыру қажет.
Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы суармалы жерлердегі далалық ауыспалы егістіктерде жүгеріні жоңышқа қыртысынан, күздік бидайдан, жоңышқа қыртысының аударылған құйұасынан және бақша дақыларынан кейін орналастыру қажет [4].
Егіншілік мәдениеті жоғары шаруашылықтарда жүгеріні бір орында бірнеше жыл монодақыл есебінде өсіргенде, одан тұрақты өнім алуға болады [5]. Солтүстік Қазақстан аймағында сүрлемдік жүгеріні астық дақылдарынан кейін орналастырғанда оның өнімділігі 107 центнер болса, ал егер монодақыл қылып өсіргенде 94 центнер әр гектардан өнім берген [6].
Республиканың көптеген ғалымдарының зерттеулерінің нәтижелеріне сүйеніп, төмендегідей тұжырымға келеміз, жүгеріні интенсивтік технологиямен өсіру шарттарының бірі, оны жақсы алғы дақылдан кейін орналастыру болып табылады. Қазақстанның суармалы оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында жүгері үшін жақсы алғы дақыл дәнді-бұршақ дақылдары, мақта, ерте пісетін жаздық дәнді дақылдар және бақша дақылдары жатады.
Жүгері ауыспалы егісте отамалы танапта орналасады. Дәнге және сүрлемге егілетін жүгерінің ең жақсы алғы дақылдары- күздік бидай мен күздік қарабидай, жаздық бидай, арпа, дәндібұршақ дақылдары және отамалылар. Ылғал жеткілікті жағдайда жүгері көпжылдық шөптердің қыртысы мен оның аударымына да егіледі. Жақсы агротехника мен тыңайтқыштарды дұрыс пайдаланғанда жүгері қайта егісті жақсы көтереді [7].
Жүгеріні сүрлемге және көк балаусасын пайдалануға сүрі жерге де егеді. Жауын-шашыны аз аумақтарда оны топырақты қатты құрғатып жіберетін күнбағыс және қант қызылшасынан кейін орналастыруға болмайды.
Жүгерінің өзі де жаздық және күздік дақылдарға жақсы алғы дақыл бола алады. Сүрі жер танабының дақылы болып сүрлем мен көк балаусаға егілген жүгері, келесі күздік бидайдың жоғары өнім беруін қамтамасыз етеді.
Топырақ өңдеу және тыңайтқыштар жүйелері. Жүгері өте ерте терең жыртуды қажет етеді. Күздіктер мен дәнді бұршақ дақылдарын жинап болысымен, жүгері егетін танапты 6-8 см тереңдікке кең алқымды сыдыра жыртқыштар - ЛД-10, ЛД-15 немесе БД-10, БДТ-7 тырмаларымен өңдейді. Ал арамшөптер өсіп шыққаннан кейін екі қабатты ПЯ-3-35, ПИЯ-4-40 соқаларымен, 25-30 см тереңдікке сүдігерге жыртады. Отамалы дақылдардан кейінгі және арам шөптерден таза танаптарды алдын-ала сыдыртусыз-ақ сүдігерге жыртады. Жел эрозиясы болатын аймақтарда КПГ-250, КПС-2-150 және сыдыра қопсытқыштарды пайдаланып топырақты терең қайырмай қопсытады. Ылғал жеткілікті аймақтарда топырақты шала сүрі жер типінде өңдейді. Топырақты көктемгі өңдеу ылғалды жақсы сақтауға, ұсақ түйіртпекті бос топырақ қабатын жасауға бағытталуы керек. Ол ерте көктемгі тырмалау, 2-3 қопсытумен бірге тырмалаудан тұрады.
Бірінші қопсыту, ерте мерзімде арам шөптер шыққаннан соң 10-14 см тереңдікте, ал тұқым себералды қопсыту - тұқым себу тереңдігіне жасалынады.
Құрғақшылықты аумақтарда топырақты тұқым себералды немесе сепкеннен кейін нығыздау өте тиімді.
Жүгері жоғары агротехникада мол дән және көк балауса өнімін беретіндіктен, осы өнімді құрау үшін бірінші топ астықтарына қарағанда көп қоректік заттар жұмсайды. Өсімдік қажетті қоректік заттардың көп бөлігін вегетацияның екінші жартысында пайдаланады. Сондықтан, жаздық үстеп қоректендірудің жүгері үшін маңызы зор, ал кеңқатарлы және үялы егу тәсілдері вегетацияның барлық кезеңдерінде тыңайтқыштар қолдануға қолайлы жағдай жасайды [8].
Себу мерзімі. Жүгері өсімдігін өсіп-өнуіне қолайлы мерзімде себудің де маңызы зор. Оның тек қана біркелкі өсімдік көгін алуға ғана емес, сонымен қатар өнімді уақытында жинауға, кептіруге және басқа жағдайларға қажет.
Егер тұқымды жылынбаған топыраққа сепсек, олар аурулармен, зиянкестермен зақымданып, егістік өнгіштігін төмендетеді. Сонымен қатар, дақылды мезгілінен кеш себуге болмайды. Кеш себілген жүгерінің тұқымы құрғақ топыраққа түсіп, сол себепті өсімдік көгі көпке дейін жер бетіне шықпауы мүмкін. Көпжылдық тәжірибелерінің нәтижелеріне сүйеніп, жүгеріні республиканың оңтүстігінде себудің ең қолайлы мерзімі орташа тәуліктік топырақ температурасы 10-120С болғанда 10 см тереңдікке себу керек. Өсімдікті себудің ең қолайлы календарлық мерзімі сәуір айының соңғы онкүндігінде бастап, мамыр айының бірінші онкүндігінде бітіру қажет [9].
Қазақтың егіншілік ғылыми-зерттеу институтының ғалымдарының Алматы облысында жүргізілген зерттеулерінің нәтижелері бойынша, суармалы жерлерде ең жоғарғы өнім жүгері өсімдігін сәуір айының екінші жартысында сепкен кезде алынған. Яғни, дақылды 19 сәуірде сепкен кезде, оның дәнінің өнімділігі 65,5 центнер болса, ал 9 мамырда сепкенде өнімділігі 5,8 центнерге төмендеген.
Сонымен қатар, себу мерзімі дақылдың сабағының биіктігіне де өз әсерін тигізеді екен. Ерте себілген өсімдіктердің биіктігі кеш себілгендерге қарағанда 35-42 см жоғары болған.
Өсімдіктердің себу мерзімі олардың көк балаусасының жиналу динамикасына әсерін тигізеді [10].
Семей облысының далалық аймақтарында жүгері тұқымы ерте сепкенде (10-15.05) 8-10 күннен кейін көгі жер бетіне шықса, ал мамыр айының 20-30 аралығында сепкенде -3-4 күн қажет [11].
Семей тәжірибе станциясында зерттеулер жүргізген В.М.Шмидт (1960) собықтың жоғарғы өнімін мамыр айының бірінші және екінші онкүндігінде сепкенде алған [12].
Ақтөбе тәжірибе станциясы жағдайында көк балаусасының жоғары өнімі 18-20 мамырда итопырақтың 8-10 см тереңдігі 10-120С жылынған нұсқадан алынған [13].
Шығыс Қазақстан облысы жағдайында тәжірибе жүргізген жүгеріні 5-12 мамыр айы аралығында топырақ температурасы 6-80С себу, топырақ температурасы 10-180С болғанда өркен бір аптаға ерте шығады екен [14].
Қостанай тәжірибе станциясының (1966) деректері бойынша, жүгеріні сүрлемге мамыр айының 10-17 жұлдыздарында себу көк балауса өнімділігін 176 цга жеткізген [15]. Құрғақ көктем жағдайында, ең жоғары өнімділік мамыр айының бірінші онкүндігінде топырақ температурасы 60С болған кезде қамтамасыз етілген [16].
Павлодар облысы жағдайында орташа кеш пісетін жүгері буындарын мамыр айының 10-25 аралығында себуді ұсынады [17].
Қазақстанның солтүстігі жағдайында жүгерінің кеш пісетін сорттарын мамыр айының 10-15 аралығында сепкен жөн [18].
Осындай ұсынысты Ақмола облысында зерттеулер жүргізген ұсынады [19].
Жүгеріден жоғары өнім алудың міндетті жағдайлардың біріне дақылды ең қолайлы агротехникалық мерзімде себу жатады. Қазақстанның оңтүстік-шығысында жүгеріден жоғары өнімді оны ерте сепкенде, яғги сәуір айының екінші онкүндігінде сепкенде алынған [20]. Зерттеулер жүргізген материалдардан көргендей, жүгеріні сүрлемге себудің қолайлы мерзімі жергілікті жердің топырақ-климат жағдайына және көктем түсу сатысына байланысты болады.
Жүгері өсімдігінің гектардағы жиілігі. Жүгеріден жоғары өнім алу үшін оңтайлы өсімдік жиілігін қалыптастырудың маңызы зор. Тәжірибелер көрсеткендей қоректік алаңша көлеміне және өсімдік жиілігіне байланысты жүгерінің өсіп-өнуі мен өнімділігі өзгереді.
Өнімді жинар алдында әрбір гектарда 80-85 мың дана өсімдік жиілігін қамтамасыз ету үшін, тұқымның себу мөлшері 103 мың дана болуы керек [21].
Жүгеріні сүрлемге өсіруде 1 гектардағы өсімдіктер жиілігі 90-100 мың болуы қажет [22]. Жүгеріні себудің негізгі тәсілі болып біздің елімізде және шетелде шаршылап ұялап себу тәсілі жатады, осы тәсілмен сепкен кезде өсімдік топырақ ылғалын, қоректік заттарды және күн сәулесін дұрыс пайдаланып, соның әсерінен олардың өсіп-өнуіне жақсы жағдай жасалады. Сонымен бірге, дақылды күтіп-баптау жұмыстарын толық механизациялауға мүмкіндік туады және тұқымдық минералдар үнемделінеді [23,24,25].
Қоректік заттары аз топырақта жүгерінің қатараралығының енін 75 см-ге кеңейткенде дақылдың өнімділігінің төмендегенін көруге болады [26].
Кейбір зерттеушілердің дәлелдеуінше, шаршы метрмен себу жүгерінің өнімділігіне әсер етпейді.
Ұзын-сабақты жүгері сорттарының қатараралығын 65 см-ден 90-ға жүгері сорттарының қатараралығын 65 см-ден 70 см дейін жеткізгенде жүгерінің өнімділігі өзгермейді [27].
Егіншілік мәдениетін жоғарлату және танаптарда арамшөптермен гербицидтер қолдану арқылы күресу жүгеріні индустриальды әдіспен өсіруде себудің жаңа әдістерін қажет ете бастады.
Еліміздің көптеген ғылыми-зерттеу институтының, тәжірибе станцияларының деректерін тұжырымдай келе, егіншілік мәдениеті жоғары жерлерде жүгеріні нүктелеп (пунктирлеп) себудің шаршы - ұялы әдіске қарағанда пайдалы. Нүктелеп сепкен кезде, себу техникасы оңтайланады және қатараралықтарды қопсыту жұмыстары бір бағытта жүргізіледі, машиналардың өнімділігі артады, еңбек шығыны азаяды [28].
Биік сабақты кеш пісетін сорттарға қоректік алаңшалар көлемі көп болу керек, ал аласа сабақтар сорттардың алаңшаларының көлемі аздау болу керек [29].
Суармалы жерлерде жүгері өсімдігінің сабағының өсуі собығы пайда болғанға дейін жүреді, бұл жағдайда өсімдік тығыздылығы оның өсуіне әсер етеді.
Өсімдік тығыздылығын әр гектарда 80-100 мың данаға жеткізгенде, жүгерінің өнімділігі төмендеген, сонымен бірге танапта өсімдіктердің жығылуы байқалған және шала дамыған собықтардың саны көбейген [31]. Казахстанская 367 буынының өсіп-өнуіне қолайлы жағдай оны пунктирлі әдіспен қатараралығын 60 см-ден гектардағы өсімдіктер тығыздылығы 60-70 мың болған кезде жеткен.
Зерттеулердің нәтижелерін қорытындылай келе, жазған, өте тығыз орналасқан танаптарда құрғақ заттардың жиналуы баяулайды және фотосинтез оптимальды тығыздылығы бар жерлерге қарағанда 3,7 есе төмендейді [32].
Осындай пікірді, басқа авторлар құптаған, олардың айтуынша, ұяда неғұрлым өсімдік көп болса, ондағы әрбір өсімдіктің жапырақ көлемі кіші болады, ал керісінше, ұяда өсімдікер аз болса, онда жапырақтың үлкен болады екен. Тығыз орналасқан егісте жарықтың түсуі нашарлайды, сол себепті фотосинтездің жұмысы 15,6% төмендейді [33,34].
Жүгері танаптарының ылғалдылығы да, өсімдік тығыздылығына байланысты болады. Бұған қарама-қарсы пікірдегі де ғалымдар кездеседі. Өсімдік тығыздылығын 13,2 мыңнан 105,8 мыңға арттырғанда оның дәнінің өнімділігі өзгермеген. Осындай пікірді басқа да ғалымдар қостайды, 1915-16 жылдары жүргізілген зерттеулерінің нәтижелері бойынша, өсімдік тығыздылығын 26,3 мыңнан 41,7 мыңға жеткізгенде жүгері дәнінің өнімділігі өзгермеген. Әрбір гектардағы өсімдік тығыздылығын 25,4 мыңнан 50,8 мыңға дейін көбейткенде өнімділік бір деңгейде қалған [35].
Құнарлы топырақты жерлерде дақылдан жоғары өнімді аз көлемді қоректік алаңшадан алуға болса, ал қуаңшыл жылдары жоғары өнімді сирек себілген егістен алынған [36].
Тығыз себілген танаптарда бірінші кезекте күрес өсімдіктердің тамыр жүйелерінің арасында болады, содан кейін олар ауа мен ылғал үшін таласады. Әлсіз тамырдан қорек алған өсімдіктің вегетативтік массасының өсуі шектеледі. Өсімдіктің генеративтік органдары пайда болғаннан кейін, олар арасында жарық үшін күрес басталады [37].
Танаптың ылғалдылығы және топырақтың құнарлылығы төмен болса, онда дақылды сирек себу керек, яғни жүгерінің қоректік алаңшасын көбейту қажет. Ал егер құнарлы және ылғалдылығы жоғары жерлерде өсімдіктерді тығыз себу керек [38].
Ростов облысы жағдайында суармалы жерлерде жүгері өсімдігін әр гектарға 40-50 мың өсімдік себу қажет десе, ал Алматы облысында 55 мың дана, осы облыста 55-60 мың, Өзбекстанның суармалы жерлерінде әрбір гектарда 70 мың дана өсімдік болуы керек деген [39, 40].
Өсімдіктің тығыздылығына әсер ететін факторлар - ылғалдылық және топырақтың қоректік заттар қоры.
Жүгері екпе дақыл болғандықтан, өздігінен сиреуге мүмкіндігі жоқ дақыл. Сондықтан оны өсіргенде сортына, жергілікті жердің топырақ және климат екрекшеліктеріне байланысты өсімдік тығыздылығын реттейді.
Көптеген ғалымдардың тәжірибелерінің нәтижесі бойынша, әлбір өсімдіктің қоректік алаңшасы мен тығыздығынан дақылдың өсіп-өнуі және өнімділігіне байланысты болады. Сонымен бірге, әр өсімдіктегі собықтың саны, ұзындығы, салмағы және дәнінің шығымдылығы аталған көрсеткіштерге тікелей байланысты. Тәлімді жерлерде тығыз себілген жүгері танаптарында көптеген өсімдіктер жетілмей қалса және сабақтары әлсіз болып, топырақтарының салмағын көтере алмай құлап қалады. Соның салдарынан, ондай танаптарды механизмдермен жинау қиындайды және өнімділік төмендейді [41].
Жиі себілген егістерде өсімдіктер арасындағы өзара бәсекелестік тамыр жүйелері арасында байқалады, негізінен талас оттегі және ылғал үшін туады.
Жиі себілген танаптарда өсімдіктердің жеке өнімділіктері төмендейді, бірақ бастапқы кезеңде ол жетіспеушілік әрбір көлем бірлігіндегі өсімдіктер санының көбеюімен толықтанады, содан соң, өсімдіктердің бір-біріне зиян келтіруі басталып, өнімнің төмендеуіне әкеліп соғады.
Сирек себілген нұсқаларда өсімдіктер топырақтан алатын қоректік заттарды және ылғалды толықтай пайдалана алмайды, себебі олардың тамыр жүйесі топырақтың құнарлы қабатын толықтай пайдалана алмағандықтан, толық өнім алмауға әкеліп соғады, соның әсерінен гектардан алынатын өнімнің мөлшері төмендейді, бірақ жеке өсімдіктің өнімділігі жоғары болуы мүмкін.
Қазіргі кездегі астық дақылдардың өсіру жүйесінде оңтайлы өсімдіктер жиілігін қалыптастыру өнімділікті қамтамасыз етудің маңызды көрсеткіші болып есептелінеді. Сондықтан өнімділіктің 50% өсімдік жиілігіне байланысты болады, ал 15% масақтағы дәндер санына, қалған 25% 1000 дән салмағына байланысты болады [42].
Көптеген зерттеушілер, жүгеріден жоғары өнім қалыптастыруда, өсімдіктердің егістіктегі жиілігі мен басқа өсуге қажетті факторларды үйлестіру қажет және оларды сыртқы ортаның нақтылы жағдайымен дифференциациялау керек.
Орал облысының қоңыр топырақты жерлерінде зерттеулер жүргізген ғалымдар, гектардағы өсімдіктер санын 30 мыңнан 70 мыңға дейін тығыздау сүрлемдік жүгері өнімділігінің жоғарылауына, бірақ собық үлесінің азаюына әкеліп соғады, өнім құрамында собықтар үлесі 50 мың дана жиілікке дейін өседі [43,44].
Сондықтан көптеген сүрлемдік жүгерімен зерттеу жүргізуші ғалымдар гектардағы өсімдіктер жиілігі 50-60 мың дана болуы керек деген пікірді қолдайды.
Өнімдегі элементтердің қатынасы, әрбір ұядағы өсімдіктердің жалпы санына байланысты болады [45].
Жүгеріні 70х70 см тәртіппен әр ұяға 2 өсімдік отырғызылған нұсқада өсімдіктің өсуі және өнуі, көк балаусаның жиналуы өте тез жүреді.
Көптеген ғалымдардың, практиктердің зерттеулерінің нәтижелері бойынша, өте тығыз себілген танаптарда жүгері собық түзбейді, ол сирек себілген танаптарда оларды арамшөптер басып кетеді де, дақылдың өнімділігі төмендейді.
Сондықтан, жүгері өсімдігі үшін қолайлы өсімдік тығыздылығын анықтаудың теориялық және практикалық маңызы зор. Оны, тек қана әрбір ұзынша метрге санаулы тұқым себу арқылы жетуге болады және нүктелеп сепкен кезде қоректік алаңшаны өзгерту арқылы жетуге болады.
Күтіп-баптау шаралары. Жүгерінің вегетациялық кезеңі 130-140 күнге созылады. Көгі шыққаннан кейін алғашқы 3-4 аптада жүгері жәй өседі. Осы кезде жақсы күтіп-баптау мен отау керек, себебі жүгерінің жас көгі арамшөптерден қатты зардап шегеді, ал бұның бәрі оның әрі қарай өсіп-жетілуіне көп зиянын келтіреді. Жүгерінің көп өсіп-жетілуі, буынаралықтардың бастапқы өсуінен сыпыртқыгүл шығуға дейінгі кезең.
Орал облысы жағдайында сүрлемдік жүгеріні қарқынды технологиямен өсіруде дақылдың күтіп-баптау шараларына үлкен мән беріледі. Сүрлемдік жүгеріні мамыр айының бірінші онкүндігінде себе бастайды.
Егісті күтіп-баптау шараларын танапты себілгеннен кейін тырмалаумен бастайды. Тырмалаудың мақсаты топырақ бетіндегі қатпарды бұзу және арамшөптердің өркендерін жою. Ол үшін жүгері өркені пайда болуға дейін 2-3 күн бұрын тырма салады, ал егер көктем салқын болса, тырмалау екі рет жүргізіледі. Содан кейін қатараралық 2-3 рет өңделеді. Бірінші культивацияны жүгерінің 5-6 жапырақтары пайда болғанда 6-8 см тереңдікке жүргізсе, екіншісін - бірінші суарудан кейін 8-12 см тереңдікке, үшіншісін-екінші суғарудан кейін 12-14 см тереңдікке жүргізеді.
Қорғаныс аумағын өңдеу үшін өсімдіктің 3-5 жапырағы пайда болғанда 2,4Д тобындағы (амин тұзымен) гербицидтеп бүркеді.
Жүгері дақылын күтіп-баптау жұмыстарының ең негізгісі қатараралықты қопсыту болып есептелінеді. Қатараралықты қопсыту арқылы топыраққа ауа кіруге жағдай жасалады, ылғал сақталынады, сонымен бірге арамшөптер жойылады [46].
Жүгері танаптарын қанша рет қопсыту қажеттігі жөнінде ғылыми әдебиеттерде қарама-қарсы көзқарастар кездеседі. Қатараралықты 3-5 рет қопсыту жүгері өнімділігін арттыруға әсерін тигізген [47].
Бірқатар зерттеушілер жүгеріні вегетациясында 2-3 рет қатараралықты қопсыту жеткілікті, ал кейбіреулері төмендегідей тұжырымға келген, жүгері танабын 2 рет қопсыту жеткілікті [47,48].
Көптеген материалдарды жинақтап, төмендегідей қорытынды жасаған, жүгеріні шаршы ұяға сепкенде қатараралықты екі рет қопсыту жеткілікті. Ылғал жеткіліксіз аудандарда және арамшөптерді аз танаптарда қатараралықты 1-2 рет қопсыту жеткілікті [49].
Жүгері танаптарына гербицидтер қолданыла бастағаннан бері, қатараралықты әлсін-әлсін қопсыту қажетсіз болып қалды. Сондықтан, қатараралықты қопсытуды гербицидтер пайдаланумен кезектесіп жүргізген пайдалы. Гербицидтерді қолданған жерлерде, топырақты қопсытудың қажеті жоқ.
Қатараралықты қопсытуды, гербицид қолданумен кезектесіп жүргізу жүгері егісіне өте қажет. Ондай жағдайда, арамшөптер толық құртылып, жүгерінің өнімділігі артады [50]. Тәжірибе деректеріне сүйене отыра, жүгерінің суару тәртібіне байланысты өсімдіктің өсіп-жетілуі, фотосинтетикалық әрекеті және биологиялық қасиеттері өзгереді [38].
Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында жүгері егісінің фотосинтетикалық белсенді радиацияны (ФБР) сіңіруі және фотосинтезі өсімдіктің ауамен қоректендіруінің негізгі ықпалы бола отырып, оның өнімділігін қалыптастырады. Фотосинтетикалық органдардың реттелетін ықпалдарын (суару, егістікті күтіп-баптау т.б.) оңтайландыру нәтижесінде дәндік жүгеріден айтарлықтай жоғары өнім (76,9-93,7 цга) алуға болады [39].
Солтүстік Қазақстан жағдайында жүгері негізгі сүрлемдік дақыл. Сүрлемдік жүгеріні интенсивтік технологиямен өсіруде оның ерте мерзімде пісетін будандарын пайдалану керек. Молдавский 215 СВ, Алатау 107 ТВ, Славутич 161 ТВ будандарын өндіріске енгізу әр гектардан алынатын өнімнің 27 центнерден 60-75 ц дейін өсіреді [40].
Жүгерінің әртүрлі мерзімде пісетін будандарын салыстырмалы түрде зерттеген. Ізденушілердің ұйғарымы бойынша, өсімдіктердің өсіп-дамуы және топырақ аумағы көк балауса және дән өнімділігіне маңызды әсерін тигізеді екен [41].
Өнімді жинау мерзімі және сүрлем сапасына әсері. Жүгеріні пайдалану мақсатына байланысты әртүрлі мерзімде жинайды.
Сүрлемдік жүгеріні жинауды кешіктіру оның кебуіне әкеліп соғады да, ол өте қиын сүрленеді. Егер жүгеріні ерте жинаса, сүттену сатысында онда сүрлем ашты болады, себебі сірке қышқылы көбейеді, сондықтан сүрлемдік жүгеріні сүттеніп-қамырлану сатысында сүрлемдеген пайдалы [5].
Ресей жүгері институты деректері бойынша жүгеріні сүрлемге сүттеніп пісу сатысында жинау әр гектардан 4,4 мың азықтық бірлік алуға мүмкіндік жасайды, ал сүттеніп қамырланып пісу -5,7, қамырланып пісу 7 мың азықтық өлшем береді. Солтүстік Қазақстан жағдайында сүрлемді жинаудың қолайлы мерзімі қыркүйектің бірінші онкүндігі [7].
Қазақтың егіншілік ғылыми-зерттеу институты деректері бойынша, көк балауса жиналуы сүттеніп-қамырланып пісу сатысының аяғына дейін жүреді.
Ізденушінің зертеулері көрсеткендей, көк балаусаның өсуі қамырлану сатысына дейін жүреді [11].
Сүрлемдік жүгеріні сүттену-қамырлану сатысында жинау тиімді. Сол кезде өсімдіктегі көк балауса және құрғақ заттардың жиналуы ң жоғары деңгейіне жетеді және сүрлем ылғалдылығы 70-75% болады. Гектардағы қоректік заттардың ең көп мөлшері сүрлемдік жүгеріні қамырлану сатысында жинағанда алынады. Бұл кезеңде дән өзінің максимальды қоректілігіне жетеді, ал сабақтар мен жапырақтар жасыл күйінде болады [13,15].
Солтүстік Қазақстанның құрғақ далалы аймағы жағдайында сүрлемдік жүгеріні дәнінің қамырлану сатысында жинау керектігін айтады. Осы сатыда жиналған жүгері сүрлемінің өзіндік құны сүттену сатысында жиналған нұсқаға қарағанда 14-18% арзандайды және азықтық өлшем шығымдылығы 16,0 цга артады [44].
Қазақстанның оңтүстік-шығысы жағдайында жүгері мен судан шөбін мал азығына араластырып себуді ұсынады. Олар зерттеу нәтижелеріне сүйене отыра, дақылдар қоспасын мамыр айының 10-15 жұлдыздары арасында себудің тиімділігін дәлелдейді [46].
Қазақстанның оңтүстік-шығысының тәлімі жерлерінде жүгерінің көк балауса өнімділігіне гектардағы өсімдіктер жиілігі мен оны жинау мерзімінің әсерін зерттеген. Оның дәлелдеуі бойынша өсімдік өнімділігін ықшамдау және жинау мерзімін нақтылау арқылы жүгерінің көк балауса өнімділігіне оң ықпал жасауға болады. Тамыз айының бірінші және екінші онкүндіктерінде жиналған жүгері нұсқаларында ең жоғарғы өнімділік жиі себілген танаптарда байқалса, ал тамыздың аяғында жиналған жүгерінің өнімділігі ылғалдың азаюына байланысты төмендейді [48].
Автордың пікірінше, ең көп көкбалауса өнімділігі және малазықтық бірлік шығымдылығы, сонымен қатар сапалы сүрлем жүгеріні 70 мың данага жиілікпен себілген нұсқадан тамыздың аяғында жинаған кезде алынады.
Жүгері сүрлемінің химиялық құрамына және қоректілік бағалылығына дақылды жинау мерзімі елеулі әсерін тигізеді. Жүгері сүрлемінің ең жоғарғы қоректілік бағалылығы мен химиялық құрамының жақсаруы өсімдікті қамырлану сатысында жинаған кезде байқалған [49].
Өсімдіктердің өсіп-жетілу жағдайларын оңтайландыру және басқару үшін оның даму қарқынын болжай алатын өндірістік жағдайларда ыңғайлы әдістерді зерттеп дайындаудың маңызы зор. Автор зерттеулер нәтижелеріне сүйене отыра, жүгері өсімдігінің өсіп-жетілу қарқындылығының дәл сипаттамасын оперативті ағымдағы бағдарлама жасап, сол арқылы алуға болатынын дәлелдеген.
Бұл бағдарлама алда тұрған кезең үшін ауа райының қысқа мерзімде (онкүндік) болжамдары мен есепті кезеңге дейінгі егістің нақты жағдайы негізінде құралады [50].
Әдебиеттерге шолу тарауын талдай келе төмендегідей тұжырымға келеміз. Жүгеріні сүрлемге өсіруде қатараралықтарды өңдеу және сүрлемді жинау мерзімдері туралы зерттеуші ғалымдар арасында біркелкі көзқарас байқалмайды. Сондықтан, әрбір топырақ-климат жағдайларында аталған көрсеткіштерді тексерудің практикалық маңызы зор. Әсіресе, әрбір жаңа сорттың биологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет.
Сондықтан, Алматы облысының шөлді-далалы аймағында сүрлемдік жүгері өнімділігіне қатараралықтарды өңдеу және сүрлемді сапасы жоғары мерзімде жинаудың әсерін зерттеу мақсатында шаруашылық жағдайында өндірістік тәжірибе қойылып, бақылаулар жүргізілді.
2 ӨНДІРІСТІК ТӘЖІРИБЕ ЖҮРГІЗІЛГЕН ЖЕРДІҢ ТОПЫРАҚ ЖӘНЕ КЛИМАТ ЖАҒДАЙЛАРЫ
2.1 Топырағы
Тәжірибе алқабының топырағы кең таралған кәдімгі шалғынды-батпақты қоңыр топырақ типтерінен құралған. Олардың негізі тау жынысының саздақты немесе сазды аллювиаль-пролювиаль шөгінділері болып табылады. Топырақ құрайтын және топырақтың табаны болып табылатын жыныстар құмдақтың, таза құмның және қиыршық тастардың төртінші деңгейлік тұнбалары болып есептеледі. Сондай-ақ бұл жердегі топырақ жамылғысының түзілуіне лай, құм және басқа тұнбалар әкелетін өзендердің кейінгі кезеңдердегі су ағынының құрамдастары да айтарлықтай әсер ететіні белгілі болды.
Кербұлақ ауданының шығыс, солтүстік-шығыс бөлігі таулы. Жетісу (Жоңғар) Алатауын екіге бөліп тұрған Көксу депрессиясы мен тауаралық ойыста орналасқан. Ауданның биік таулы бөлігі Қоянтау, Алтынемел, Тоқсанбай жоталарынан тұрады. Оңтүстік, оңтүстік-шығысында Шолақтау, Сарышыбын, Дегерес, Қотырқайың, Матай, оңтүстік-батысы мен батысында аласа келген Малайсары жотасы орналасқан. Ауданның ең биік жері Жетісу Алатауының оңтүстік сілемі саналатын Тоқсанбай жотасында (4062 м). Қиыр оңтүстігі мен оңтүстік-батысы жазық (Іле ойысы) келген. Батысында Мойынқұм құмы жатыр.
Басты өзендері: Іле, Быжы, Көктал, Қаратал, Көксу. Шағын өзендері: Қызылжар, Майтөбе, Сарыбұлақ, Жартас, Шолақ, Тайшақ, Қоянкөз, т.б. Іле өзенінде Қапшағай бөгені салынған. Тау бөктерлері мен тауаралық ойыстарда таудың қара, күңгірт қоңыр, қызғылт қоңыр, жазық өңірінде ашық қоңыр, қоңыр, сұр, сортаңды сұр топырағы қалыптасқан. Өсімдіктерден жазық өңірде жусан, көкпек, жыңғыл, сексеуіл, боз, бетеге, теріскен, изен, т.б. астық тұқымдас шөптесіндер өскен. Тау аңғарлары мен бөктерінде шайқурай, бидайық, бүлдірген, тобылғы, арша, итмұрын, долана, жабайы алма ағашы, самырсын, шырша, альпі шалғыны өседі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Топырақтың 0-40 см қабатындағы жылжымалы минералдық заттардың басым бөлігі калий тотықтарының үлесіне тиесілі (570-900 мг-экв.кг). В және С қабаттарында калий мен кальцийдің қосылыстары көп таралған. Бұлардан басқа макроэлементтер үлесі төмен деңгейде. Сондықтан сіңірілетін негіздер жиынтығының басым бөлігі калий мен кальцийден құралған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аймақтың сүр топырақтарының құрамындағы кейбір макроэлементтер мен көптеген микроэлементтер (Мg, Mn, B, Zn және басқалары) аз мөлшерде кездеседі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осы топырақта сіңірілген негіздердің жиынтығы аса көп емес (100 грамм топыраққа 0,07-0,9 мг-экв.). Сіңірілген негіздер кешенінің кальциймен қанығуы сіңірілген негіздер жиынтығынан 0,04-0,5%. Бұл деректерден топырақ тұздарының негіздермен қамтамасыз етілуінің нашар екені айқын көрінеді. Тұз қышқылын тамызғанда топырақ бетінен бастап бірден қайнайды. Ендеше, оның тұздануы аса айтарлықтай жоғары емес. Топырақтың жыртылатын қабатында негізінен тез еритін тұздар (нитраттар, фосфаттар, сульфаттар, хлоридтер және басқа) бар. Олар топырақ ылғалының буланып ұшуы нәтижесінде оңай жоғары көтеріле алады. Азот өсімдік үшін негізгі қоректік элементтердің бірі. Топырақтағы 94% азот органикалық қосылыстар құрамында болады. Ал гумустың 5%-ы жалпы азоттың үлесі болып табылады. Демек, топырақта азоттың жалпы қоры органикалық заттар мен гумус мөлшеріне тікелей байланысты өзгереді. Сондықтан топырақтың гумус мөлшері 4,5-8,0% аралығында болса, жалпы азот 0,3-0,5% құрайды. Ақшыл боз топырақта гумус 1,0-1,5% аралығында болғандықтан, жалпы азот мөлшері 0,1%-ға дейін төмендейді. Бұл деректерден оның органикалық заттары топырақ қоректілігіне талғамы жоғары дақылдар үшін жеткіліксіз екендігі көрінеді. Тәжірибелік дақылдар егісін жүргізу алдында топырақтың жыртылатын қабатының құрамындағы жалпы азот 28 мгкг, жалпы фосфор 32 мгкг болса, өсімдіктердің дән өнімін жинау алдында тиісінше N=10,3 мгкг, P=20 мгкг дейін төмендеді. Топырақ сипаттамасы туралы жоғарыда берілген деректерді талдай келе, оны жіктеулік және агрономиялық талаптар тұрғысынан қорытындылайтын болсақ, тәжірибе алаңының топырағын құнары орташа 3-топ топырақтарының қатарына жатқызуға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.2 Климаты
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аймақ климаты тым континентальдық, ал Мойынқұммен шекаралас алқаптардікі ішінара шөлейттік болып есептеледі, бірақ агроклиматтық анықтамалыққа сүйенсек, негізінен таулық, кей жылдары құрғақ далалық құбылыстар да көрініс беруі мүмкін. Мұндағы микроклимат терістік жағынан Мойынқұм шөлінің, ал оңтүстігінде Алатаудың мұзды шыңдарының ықпал етуінен тез құбылмалы және өте тұрақсыз сипатта қалыптасады. Аудандастыру негізінде агроклиматтық көрсеткіштер - белгілі бір аумақтағы жауын-шашын мөлшері мен вегетациялық кезеңдегі температура көрсеткіштерінің қосындысының ара қатынасын сипаттайтын гидротермикалық коэффициент (ГТК) қабылданған. Мұнда орташа ГТК 0,8, бірақ 0,2-1,0 арасында ауытқиды. Вегетация кезеңіндегі 100С-ден жоғары температуралардың жиынтығы 36000С дейін және одан да асып өзгеріп отырады. Желдің басым бағыты солтүстік-шығыс, жылдамдығы 1,9 мсек.
Қаңтар айының жылдық орташа температурасы - 10 - 15°С. Қыстың кейбір күндерінде ауа температурасы - 37°С-қа дейін төмендейді. Шілденің жылдық орташа температурасы 22 - 24°С; оңтүстік-батыстағы жазық өңірлерде кейбір жылдары температура 38 - 40°С-қа дейін көтеріледі. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері ауданның батысындағы жазық өңірлерінде 150 - 200 мм-ден шығыс, солтүстік-шығысында 650 - 800 мм-ге дейін жетеді.
Аймақтың Мойынқұмға жақын төменгі шекарасында ауаның температурасы 100С-ден жоғары кезең сәуірдің екінші онкүндігінде басталып, қазанның бірінші онкүндігінде аяқталады. Тауға көтерілген сайын жылы кезең мен жылылықтың қосындысы біртіндеп төмендей береді. Аймақтың тау жоталарына жақын жоғары шекарасында оң температуралар қосындысы 20000С болса, 100С-ден астам температуралар қосындысы 1400-15000С-ге дейін кемиді. Сондықтан аязсыз кезең құммен шекарада 5-5,5, ал тауда 3, орташа 4 ай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аймақ бойынша көпжылдық деректерге сәйкес ауаның тәуліктік орташа температурасы +7,60С, ең ыстық шілде айында +440С, ал ең суық қаңтар айында - 420С. Соңғы бозқырау мамырдың аяғына дейін түсуі мүмкін, алғашқысы қыркүйекте түсе бастайды. Жылы кезеңнің (t 50С және t 100С) жалпы ұзақтығы тиісінше 223-243 және 185-217 тәулік аралығында ауытқыды, яғни жылы кезең жыл сайын ұзара түскен. Осы мерзімдер ішіндегі тиімді температураның жиынтығы тиісінше 3683-39980С және 3377-37720С.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Келтірілген деректерді осындай талдау негізінде бұл аймақ климатының қаталдана түскеніне және дүниежүзі экономикасын жаһандандыру үдерісі нәтижесінде экологияны өткен ғасырда басталған ғаламдық антропогендік ұдайы бұзудың әлемде сау жер қалтырмайтынына және оның бүкіл тіршілік үшін қауіпті әсері біздің еліміздің оңтүстік-шығысында да үдей түскеніне тағы бір рет көз жеткізуге болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сайып келгенде, жазда күн сәулесі инсоляциясының жоғарылығынан, бұлттың аздығынан және атмосфераның салыстырмалы ылғалдылығының төмендігінен бұл аймақта айырықша континентальдық климат қалыптасқан. Бұған Оңтүстік Балқаштың көшпелі құмды шөлдерінің және Тянь-Шань тауы сілемдерінің әсерімен қоса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz