Ақшалай құралдардың қозғалысы
7
8
9
10
Аннотация
В данном дипломном проекте анализированы различные методы
шифрования.
Была разработана база данных для сотрудников АО
Қазақтелеком
и для сохранности информации была зашифрована.
Пользователь может получить всю нужную информацию о сотрудниках из базы
данных.
База данных информационной системы разрабатывался в СУБД MS SQL
Server 2008 и клиентское приложение на Visual Studio 2010. Важно отметить
что актуальность создания этой системы заключается в безопасность и
удобстве программы для пользователя.
В дипломном проекте рассмотрены такие вопросы, как разработка
архитектуры информационной системы, структура БД и создание приложения.
В разделе Безопасность жизнедеятельности проведен анализ условий
труда, рабочего помещения. На основании полученных данных сделан расчет
системы кондиционирования и искусственного освещения.
В разделе Технико-экономического обоснования разработки произведен
расчет полученной экономической выгоды от внедряемой системы
Аңдатпа
Дипломдық жобада
түрлі
шифрлану әдістері
талданған.
АҚ
Қазақтелеком компаниясының қызметкерлеріне арналған деректер қоры
құрылды және ақпарат қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін деректер қоры түрлі
тәсілмен шифрланды . Деректер қорынан пайдаланушы барлық қызметкерлер
жайында қажет ақпаратты алуға мүмкіндігі бар.
Ақпараттық жүйенің дерек қоры ДҚБЖ MS SQL Server 2008 және
клиенттік қосымшасы Visual Studio 2010 бағдарламалық құралында жасалған.
Пайдаланушы үшін осы жүйені құрудың өзекті мәселесі ретінде бағдарламаның
қауіпсіздігі мен оңтайлылығын айтып өту өте маңызды.
Дипломдық жобада ақпараттық жүйе архитектурасы, ДҚ құрылымы және
қызметкерлер бағдарламасының қосымшасын жасау мәселелері қарастырылған.
Тіршілік қауіпсіздігі бөлімінде еңбек жағдайларына, жұмыс орнына
талдау жасалынды. Жұмыс орнында кондиционерлеу
мен жасанды
жарықтандыру бойынша есептеулер жүргізілді.
Техника-экономикалық негізделуі бөлімде енгізілген жүйеге кеткен
шығынды және одан алынған экономикалық пайданы есептеу жүргізілді.
.
11
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1 Автоматтандырылған қызмет көрсету орнының АҚКО тағайындалуы
мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.1 АҚКО құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.2 АҚКО-ға қойылатын жалпы талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 АҚКО-ның жобалау сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2 Ақпараттық жүйелер. Дерекқорлар (ДҚ). Дерекқорларды басқарудың
жүйелері (ДҚБЖ) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.1 Компьютерлік қауіпсіздіктің негізгі түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 SQL тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3 ДҚ шифрлау. Transparent Data Encryption (TDE) ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 25
3 Дерекқорды жобалау және оны іске асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 27
3.1 ДҚ құрудың бастапқы кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
3.1.1 Қолдану облысы және тағайындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.1.2 Дерекқордағы шешілетін мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 27
3.2 Концептуалды жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.2.1 Пайдаланушының талабы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
3.2.2 Техникалық құралдардың параметрлеріне қойылатын талаптар.. 27
3.2.3 Дерекқор және қосымшаны жобалау құралдарын таңдаудың
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3.2.4 ER моделін құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.2.5 Бизнес ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.2.6 Реляционды қатынастарды құрастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 31
3.3 Логикалық жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
3.3.1 Кестелерді құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3.3.2 ДҚ диаграммасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
3.3.3 Ақпаратты құпияландыру. TDE жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... .. .. 34
3.4 Физикалық жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.4.1 Көрсетілімдер және процедуралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3.4.2 Триггерлер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.5 Қосымша интерфейсін және оның функционалдығын сипаттау.
Қосымшамен жұмыс істеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
4 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
4.1 Инженердің жұмыс жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 42
4.2 Есептеу бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
4.2.1 Кондиционерлеу және кондиционерді таңдап, есептеу ... ... ... ... ..45
4.2.2 Жарықтандыруды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 49
5 Технико-экономикалық негізделуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 52
5.1 Жұмысты сипаттау және қажеттілігін негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
5.2 Нарықты саралау және орнын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
5.3 Бағдарламаның SWOT-анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
5.4 Маркетинг-микс элементі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
12
5.5 Бағдарламалық
қамтаманың
өңделуінің
еңбек
өнімділігінің
есептелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53
5.6 Бағдарламаның бағасын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
5.7 Ақшалай құралдардың қозғалысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
5.8 Экономикалық тиімділікті есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОСЫМША А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
ҚОСЫМША Ә ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
13
Кіріспе
Берілген бітіру жұмысында Қазақтелеком компаниясының
қызметкерлеріне арналған деректер қорын құрып, шифрлау арқылы ақпарат
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін бағдарлама жобаланды.
Берілген өнімді әзірлеудің мақсаты деректерді енгізу, сақтау, өңдеу және
тасымалдау үшін қолданылатын ақпарат пен қорлардың тұтастығын, қол
жеткізулік оңтайлығын және жасырындылығын қолдау болып табылады.
Ақпараттың сыртқа кетуінің, оны ұрлаудың, жоғалтудың, рұқсатсыз жоюдың,
өзгертудің, маңызына тимей түрлендірудің, рұқсатсыз көшірмесін жасаудың,
бұғаттаудың алдын алу үшін бағдарламалық қамтама жасау қазіргі заманда өте
маңызды.
Осы бағдарламалық өнім көмегімен құнды ақпараттардың
қауіпсіздігін қамтамасыз етеміз.
Дерекқор құру үшін алдымен зерттелетін облыстың талдауы жасалады.
Инфологиялық модель MS SQL Server- жүйесінде жасалады. Қызметкерлердің
дерекқоры MS SQL Server дерекқорларды басқару жүйесінде құрылғаннан
кейін, пайдаланушылардың барлық сұраныстарын қанағаттандыратын
қосымша жобаланады. Бағдарлама MS Visual Studio бағдарламалық
ортасында іске асырылады.
Бағдарлама жасау нәтижесінде, қызметкерлер деректер қорымен жұмыс
жасаудың тиімділігі, жылдамдығы және ыңғайлылығы артады және шифрлану
арқасында ақпараттың қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі.
14
1 Автоматтандырылған
қызмет
көрсету
орнының
(АҚКО)
тағайындамасы мен құрылымы
Автоматтандырылған қызмет көрсету орны (АҚКО) немесе шетел
терминологиясында
жұмыс станса (work-station) бұл анықталған
функцияларды автоматтандыру үшін қажетті құралдармен жабдықталған
белгілі бір мамандықтағы қолданушы маманның орны. Мұндай құралдар, керек
жағдайда баска қосалқы электронды құрылғылармен, атап айтқанда, дискілік
жинақтауыштармен, басу құрылғылармен, оптикалық оқитын құрылғылармен
немесе штрих кодасын оқитын, графика құрылғыларымен, басқа АҚКО-мен
және басқа жергілікті есептеу желілерімен т.б. түйіндесетін құрылғылармен
толықтырылатын әдетте дербес компьютер болып табылады.
Таралған ИС концепциясына сәйкес олардың ішінде ақпарат көлемінің
төменнен жоғары қарай берілуі ИС дың ұйымдық иерархияда жоғарыдағы
деңгейлердегі оның қаншалықты кажеттілігіне байланысты болады. Бұл жерде
ақпаратты өңдеу нәтижелерінің басым бөлігі және бастапқы деректер
деңгейлердің жергілікті дерекқорларда (ДБ) сақталған жөн. Осы таралған
басқару идеясын жүзеге асыруда әрбір ИС деңгейі үшін мамандардың
автоматтандырылған жұмыс орындарын құруды талап етті.
АҚКО-ның негізгі арналуы деп жұмыс орындарындағы ақпараттың
орталықтандырылмаған өңдеуді, өзінің сәйкес келетін дерекқорларын
қолданумен қатар жергілікті АҚКО-мен ДК желілеріне, ал кейде қуатты ЭЕМ-
лар бар ауқымды есептеу тораптарына ену мүмкіндігімен қолдануды атауға
болады.
АҚКО-да шешілетін мәселелерді шартты түрде ақпараттық және
есептеуіш деп бөлуге болады.
Ақпараттық мәселелерге ақпаратты кодалау, классификациялау (жіктеу),
жинау, құрылымдық ұйымдастыру, түзету, сақтау жатады. Ақпараттық
мәселелер жиі түрде арифметикалық пен мәтіндік сипаттағы және
байланыстағы қарапайым есептеу мен логикалық процедуралардан тұрады.
Ақпараттық мәселелер әдетте күрделі болып табылады және мамандардың
жұмыс уақытының көп бөлігін алады.
Есептеу мәселелер формальдандырылатын және жартылай
формальдандырылатын болады. Формальдандырылатын мәселелер формальды
алгоритм негізінде шешіледі және екі топқа бөлінеді: тура есептеу мәселелер
мен математикалық модельдер негізіндегі мәселелер. Тура есептеу мәселелер
қарапайым алгоритмдер көмегімен шешіледі. Одан күрделі мәселелерді шешу
үшін әртүрлі математикалық модельдерді қолдану талап етіледі. Соңғы кезде
жартылай формальданатын мәселелерді шешуге арналған сематикалық деп
аталатын амалдарды жетілдіруге аса назар аударылады. Мұндай мәселелер жиі
түрде экономикалық объектілерді оперативті басқару барысында, әсіресе толық
емес ақпарат жағдайында шешімді қабылдау кезінде туады.
15
1.1
АҚКО құрылымы
АҚКО бұл ұйымдастыру, функционалды және қамтамасыз ету
бөліктерінен тұратын кешенді жүйе.
Ұйымдастыру бөлігі АҚКО қолданушылардың функцияларын бөліп
таратуға арналған ұйымдастыру құрлымынан, сонымен қатар мамандарды
даярлау,
дамыту мен әкімшілдеу тәсілдерінің жиынтығынан тұрады.
Әкімшілдеуге жұмысты жоспарлау, тіркеу, бақылау, сараптау, реттеу, АҚКО
қолданушыларының құқықтарын мен міндеттерін құжатты түрде рәсімдеуді
жатқызады.
АҚКО-ның функционалды бөлігі бұл оперативті және перспективалық
жоспарлау мәселелердің шешімін, техника-экономикалық көрсеткіштердің
тіркеуін мен сараптауын камтамасыз ететін экономика-математикалық тәсілдер
кешені. Кешен құрылымы АҚКО-ның анықталған функцияларын жүзеге
асыратын жүйенің біршама дербес ішжүйеден тұрытыны болжамдалады.
Ішжүйелердің ерекшеленуі жұмыс орынның функционалды
специализациясы мен ұйымдық құрылымдық есеппен функцоналды ұйымдық
белгісі бойынша жүргізіледі.
АҚКО-ның қамтамасыз ету бөлігі:
- функционалды ішжүйелердің ақпараттық қамтамасыз етуі (АҚЕту);
- техникалық құралдар кешені (ТҚК);
- ішжүйелер функцияларын жүзеге асырудың программалық құралдары.
АҚЕту, АҚКО бұл құжаттардың, ақпарат массивтерінің (ДҚ) және
кодалаудың стандартталған және бәрыңғай формалар жиынтығы.
АҚКО-да қолданылатын ақпарат тиянақтылық, оның арналуы және
қозғалу бағыты бойынша жіктеледі. Тұрақтылық бойынша ақпарат шартты
тұрақты және айнымалы тұрақты, арналуы бойынша нормативті-анықтамалық,
жоспарлау, есептемелік, сараптамалық және оперативті-өндірістік (директивті-
оперативті және оперативті) деп бөлінеді. Қозғалу бағыты бойынша ақпарат
кіріс, шығыс және аралық деп бөлінеді.
АҚКО-ның техникалық құралдар кешеніне (ТҚК) ақпратты жинау,
жеткізу, өңдеу және сақтау процестердің жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін
құрылғылар жиынтығы кіреді.
Біртекті операцияларды орындайтын құрылғылар техникалық
құралдардың функционалды топтарын құрайды. Ішжүйелердің функцияларды
жүзеге асырудың программалық құралдарына біріншіден адам-машина АҚКО
жүйесінде қатынасудың программалық тіл құралдарына арнап, жұмыс
ортасын қалыптастыратын операциялық жүйелерді жатқызуға болады. АҚКО
прогораммалық тіл құралдары келесімен қамтамасыз етеді:
- АҚКО-ның функционалды мәселелерін шешу;
- АҚКО қолданушылар жағынан мәселелердің шешімін ыңғайлы және
түсінікті басқару - мәселелер интерфейстері.
16
1.2
АҚКО-ға қойылатын жалпы талаптар
АҚКО-ға қойылатын жалпы талаптар келесідей:
- жүйелілік;
- икемділік;
- тұрақтылық;
- тиімділік.
Жүйелілік. АҚКО жұмыс орынның функционалды арналуымен
анықталатын құрылымы бар жүйе деп қарастырғаны жөн.
Икемділік. Элементттердің стандартталуы мен құрылудың модульдігінің
арқасында жүйе мүмкін болатын қайта құруларға икемді болу керек.
Тұрақтылық. Ішкі мен сыртқы қоздыратын факторлардың әсеріне
қарамастан жүйе негізгі функцияларды орындауы керек.
Эффективтілік. АҚКО-ны жүйенің құрылуы мен қолдануына кеткен
шығындарына апаратын жоғарыда келтірілген қағидалардың жүзеге асырылу
деңшейінің интегралды көрсеткіші де қарастырғаны жөн.
АҚКО бұл әрдайым арнаулы сипатты жүйе. Нақты бір маманға әкімші,
экономист, инженер, конструктор, жобалаушы,сәулетші, дизайнер, дәрігер,
ұйымдастырушы, зерттеуші,кітапханашы,мұражай қызметкері және т.б.
арналған техникалық құралдар мен программалық қамтамасыз етудің
жиынтығы.
АҚКО-ны ендіру компьютер ұйытқы болатын ақпаратты өңдеудің
машиналық құралдар мен адам арасындағы функциялар мен жүктеменің дұрыс
бөліп тарату жағдайында қалаған эффектті беруі мүмкін.
АҚКО бұл тек еңбектің өнімділігін мен басқарудың эффективтілігін
жоғарлатуының құралы ғана емес, сонымен қатар мамандардың қоғамдық
қолайшылығының құралы.
АҚКО жеке (дербес) , топтық, коллективті болуы мүмкін. Топтық пен
коллективті АҚКО-на қатысты олардың ДК-дің жүйе ретінде эфефективті
функционалдау мақсатында мамандарға (коллективке) әкімшілдеудің нақты
функцияларын анықтау қажет. АҚКО адам машиналық жүйе ретінде ашық,
икемді, үнемі даму мен жетілдірілуіне бейімдіболу қажет.
Мұндай жүйеде келесі қамтамасыз етілу керек:
- мамандардың ақпаратты өңдеу машина құралдарына максималды
жақындығы;
- диалогты тәртіпте жұмыс жасау;
- эргономика талаптарына сәйкестілік;
- компьютердің жоғары икемділігі;
- ескілік процестердің максималды автоматтандырылуы;
- жекелік жағдайда мамандардың творчестволық белсенділігін
арттыратын, ал кейін жүйенің дамуына әкелетін мамандардың еңбек
жағдайларына моральды түрде қанағат болуы;
- мамандардың өзін-өзі оқыту мүмкіндігі.
17
1.3
АҚКО-ның жобалану сатылары
АҚКО-ын дұрыс ұйымдастыру, құрастыру және енгізу мақсатында оның
жобалау процесін келесі сатыларға жіктейді:
- бар басқару жүйесін зерттеу мен сараптама жасау;
- АҚКО құруының техникалық тапсырманы құрстыру;
- АҚКО-ын техникалық жобалау;
- АҚКО-ын жұмыстық жобалау.
18
2 Ақпараттық жүйелер.
Дерекқорлар
(ДҚ).
Дерекқорларды
басқарудың жүйелерi (ДҚБЖ)
Көптеген мәселелер шешiмiнiң негiзiнде ақпаратты өңдеу жатыр. Ақпарат
өңдеуiн ыңғайлату үшiн ақпараттық жүйелер (АЖ) құрылады.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер бұл техникалық құралдарды, әсiресе
ЭЕМ-ды қолданатын жүйелер. Ақпараттық жүйелердiң
көпшiлiгi
автоматтандырылған болып табылады, сондықтан қысқарту үшiн оларды жай
АЖ деп атайды.
Кең түсiнiктемеде АЖ анықтамасына ақпаратты өңдеудiң кез келген
жүйесi сәйкес келедi. Қолдану облысы бойынша АЖ-дi өндiрiсте, бiдiм беру
саласында, денсаулық сақтау, ғылым, әскери iсте, қоғамдық салада,саудада
және т.б.қолданылатын жүйелер деп бөдуге болады. Мақсат функциялары
бойынша АЖ-дi шартты түрде келесi негiзгi топтпрға бөлуге болады: басқару,
ақпаратты-анықтамалық,шешiмдердi қабылдауды қолдау тобы.
Кейде АЖ түсiнiктемесiнiң ең тар тұжырымдамасы қолданылады, яғни
белгiлi бiр қолданбалы мәселенi шешу үшiн жұмысқа қатысатын аппараттық-
программалық құралдар жиынтығы ретiнде қарастырылады. Мысалы, ұйымда
келесi тапсырмаларды орындауға арналған ақпараттық жүйелер бола алады:
кадрлар мен материалдық-техникалық құралдарды есептеу, тапсырыс берушi
мен орындаушылар арасындағы есеп, бухгалтерлiк есеп.
Ақпаратық жүйенiң эффективтiлiгi келесi үштiктен тұрады:
- дерекқорды жобалау және оны жүзеге асыру;
- қолданбалыларды жобалау мен iске асыру;
- әкiмшiлдiк процедуралар.
Бұдан басқа ақпараттық жүйенiң жұмыс жасау эффективтiлiгi көбiнесе
оның сәулетiне тәуелдi: файл-серверлiк және клиент-серверлiк сәулеттi
ажыратады.
Қазiргi кезде клиент-сервер сәулетi перспективтi болып тыбылады.
Бiр немесе бiрнеше дерекқорларға ұйымдастырылған өңделетiн
ақпараттың орталықтанған сақтау мен жинау функциялары жүзеге асырылған
ақпараттық жүйенiң түрi болып деректер банкi болып табылады.
Жалпы жағдайда деректер банкi келесi құрама бөлiктерден тұрады:
дерекқорлар (бiрнеше), дереқорларын басқару жүйелерi, деректер
сөздiгi,әкiмшi, есептеу жүйесi мен қызмет ететiн персонал.
Деректер банкiнiң ең маңызды бөлiгi бұл қарастырылатын пән
аумағындағы объектiлердiң күйiн мен арабайланыстарын көрсететiн есептеу
жүйесiнiң жадында сақталатын арнайы ұйымдастырылған деректер жиынтығы
болып келетiн деректер қоры (ДҚ) болып табылады.
- ДҚБЖ дерекқорларды құру шығару және қолдануға арналған
қолданбалы программалардың дестесi мен тiл құралдардың жиынтығы болып
келедi;
19
- дерекқормен жұмыс
iстеу үшiн көп жағдайда тек ДҚБЖ-нiң
құралдарын қолдануға болады (мысалы, сұрау салу мен есептеме
құрғанда).Қолданбалыларды әдетте квалификациясы жоқ колданушының
дерекқормен жұмысын ыңғайлатуын қамтамасыз ету үшiн немесе ДҚБЖ
интерфейсi қолданушыға ұнамаған жағдайында құрылады.
Iс жүзiнде ДҚБЖ қолданушы мен ДҚ арассындағы делдал рөлiн
атқарады, ал қолданушының сұрау ссалуларын орындауға арналған осы
қолданушы сұрау салуларын күрделi кодаға түрлендiредi. ДҚБЖ ДҚ-
қолданатын қолданбалы программалардан өзiнiң күрделi iшкi құрылымын
жасырайды. Қоданбалы програмалар программистпен белгiлi бiр прграммалау
тiлiнде жазылуы мүмкiн (мысалы COBOL) немесе ДҚБЖ-нiң сервистiк
программалар көмегiмен жазылады.
ДҚБЖ бұл сiзбен алынған коммерциялық программалық өнiм екенiн
естен шығармаған жөн және оған қандай да өзгерiстердi енгiзуге мүмкiндiгiңiз
болмайды. Сондықтан ДҚ жобалауы туралы айтқанда, ДҚБЖ-нiң
программалық қамтамасыз етуiн жобалауды емес, деректердi сақтау мен
басқару үшiн қолданылатын ДҚ құрылымының жобалауын қарастырамыз.
Дерекқор жобалауын аяқтағаннан кейiн ДҚБЖ компьютерге ыңғайлы
формаға келтiрiлген жобалаушының деректер құрылымының бейнеленуiн
қажеттi барлық күрделi процедураларын басқаруды өз қолына алады.
- қолданба бұл ДҚ-ды қолданатын және кейбiр пән облысынан
ақпараттың өңдеуiн автоматтандырылуын қамтамасыз ететiн программа немесе
программалар кешенi;
- қолданбалар ДҚБЖ-нiң ортасында да, одан тыс та ДҚ-ға қатынас құру
құралдарын қолданатын, мысалы, Delphi немесе MS Visual Studio программалау
жүйесi көмегiмен құрастыра алады.
Қолданушылар дерекқормен жұмыс iстейтiн бағдарламалар қосымшалар
деп аталады. Жалпы жағдайда бiр дерекқормен әртүрлi бiрнеше қосымшалар
жұмыс iстей алады. Мысалы, егер дерекқор бiр кәсiпорынды үлгiлесе, онда
оның жұмысы үшiн кадрлардың есепке алу iшкi жүйесiн қамтамасыз ететiн
қосымша құрылуы мүмкiн, басқа қосымша қызметкерлердiң жалақысын
есептеуге арналады, үшiншi қосымша складтың есепке алу iшкi жүйесi ретiнде
жұмыс атқарады, төртiншi қосымша өндiрiстiк процесстiң жоспарлануына
арналған. Бiр дерекқормен жұмыс iстейтiн қосымшаларды қарастырғанда олар
бiр-бiрiмен параллельдi түрде және бiр-бiрiнен тәуелсiз де жұмыс iстей алады
деп болжайды, және дәл ДҚБЖ көптеген қосымшалардың жұмысын бiр
дерекқормен әрқайсысы дұрыс,бiрақ басқа қосымшалардың енгiзген
өзгерiстерiн қабылдайтындай қамтамасыз етуге арналған.
"Клиент-сервер" технологиясы
Файл-серверлердiң кемшiлiктерi:
- есептеулер клиенттiң машинасында жүргiзiлуi - өндiрiстiк төмен;
- сервер мен клиент арасында файлдар мен деректердiң жiберiлуi -
желiнi жүктейдi;
- қорғаныс төмен деңгейде;
20
- масштабталудың болмауы.
Құрылымы:
- клиент-сервер архитектурасы желiнiң және үлестiрiлген дерекқордың
(корпоротивті ДҚ және дербес ДҚ) бар болуын болжайды;
- КДҚ сервер-компьютерде орналасады;
- ДДҚ корпоротивті ДҚ-ның клиентi болып табылатын бөлiмшенiң
қызметкерлерінің компьютерлерінде орналасады.
Анықтауыш:
- компьютерлік желіде белгілі бір ресурстың сервері деп осы ресурсты
басқаратын компьютер (бағдарлама) аталады;
- клиент - осы ресурсты қолданатын компьютер (бағдарлама);
- компьютерлік желінің ресурсы ретінде, мысалға, дерекқор, файлдық
жүйелер, баспа қызметтерi, почта қызметтерi бола алады.
Артықшылықтары:
- орталықтандырылған сақтау, қызмет көрсету және жалпы корпоротивтi
ақпаратқа коллективтi қол жеткiзудiң дербес ақпаратпен жеке жұмыстың сәттi
қосылуы. корпоративтi (серверлiк) дқ дқ серверiнiң басқаруымен құрылады,
қолданады және функцияланады;
- осы технологияны қолданумен деректердi өңдеудегi барлық шамадан
тыс еңбек толығымен серверге жүктеледi. Машина-клиент сұраныс жiбередi, ал
сервер оны орындайды және жауаптарын клиентке жiбередi.
Пiшiнүйлесiм. Ұйымның өлшемдерiне байланысты ақпараттық жүйесiнде
келесi пiшiнүйлесiмдердiң бiреуi болуы мүмкiн:
- корпоративтi және дербес қорларды құрайтын компьютер-сервер;
- компьютер-сервер және ддқ бар дербес компьютерлер;
- бiрнеше компьютер-серверлер және ддқ бар дербес компьютерлер.
2.1-cурет - Клиент-сервер архитектурасы
21
"Клиент-сервер" - бұл желідегі компьютерлердің өзара әрекеттесу үлгісі.
Ереже бойынша, компьютерлердің бәрі тең құқықты емес. Олардың
әрқайсысының өзіндік бір қасиеті, арнауы, ролі болады. Желідегі кейбір
компьютерлер ақпараттық-есептеу ресурстарымен, яғни процессорлар,
файлдық жүйелер, почта қызметі, баспа қызметі, дерекқормен басқарады және
пайдаланады. Басқалары біріншісінің қызмет көрсетуін пайдаланып, бұл
қызметке жолығуға мүмкіндігі бар. Осы және басқа да ресурстарды басқаратын
компьютерді осы ресурстың сервері деп атайды, ал оны қолданғысы келген
компьютер - клиент деп саналады. Нақты сервер өзі басқаратын ресурстың
түрімен анықталады. Сонымен, егер ресурс болып дерекқор табылса, онда
дерекқордың сервері туралы сөз қозғалғаны, қызметі - деректерді өңдеумен
байланысты клиенттердің сұранысына қызмет көрсету; егер ресурс файлдық
жүйе болса, онда файлдық сервер немесе файл-сервер туралы айтылғаны т.б.
Желіде бір компьютер клиенттің де, сервердің де ролін атқара алады.
Мысалы, UNIX басқаруымен дербес компьютері, үлкен ЭЕМ және мини-
компьютері бар, соңғысы дерекқор сервері ретінде болуы мүмкін, ақпараттық
жүйеде клиент-дербес компьютерлердің сұраныстарына қызмет етеді, немесе
үлкен ЭЕМ-ге сұраныстарды бағыттай отырып, клиент ретінде де болуы
мүмкін.
Алғашында ДҚЖБ орталықтанған архитектурасы болды. Онда ДҚБЖ өзі
және дерекқормен жұмыс істеген қолданбалы бағдарламалар орталық
компьютерде (үлкен ЭЕМ немесе мини-компьютер) функцияланды. Сол жерде
дерекқор да орналасты. Орталық компьютерге қолданушылардың жұмыс орны
ретінде болған терминалдар да қосылды. Деректерді өңдеумен байланысты
барлық процестер: қолданушымен орындалған теруді қолдау, қалыптастыру,
сұраныстарды оптимизациялау және орындау, сыртқы жадының
құрылғыларымен алмасу және т.б., орталық компьютерде орындалды, бұл оның
өндірістігіне қатал талаптар әкелді. Бірінші буынды ДҚБЖ ерекшеліктері
тікелей үлкен ЭЕМ және мини-компьютердің архитектурасымен байланысты,
және олардың бар артықшылықтары мен кемшіліктерін анық көрсетіп тұрады.
Қазіргі уақытта көпқолданбалы ДҚБЖ үшін стандарт болып "клиент-
сервер" архитектурасы атанды.
Егер жобаланып жатқан ақпараттық жүйе (АЖ) "клиент-сервер"
технологиясы бойынша құрылады деп болжанса, онда қолданбалы
бағдарламалар үлестірілген сипатқа ие болады. Басқаша айтқанда, қолданбалы
бағдарламаның (жай айтқанда, қосымшалар) функцияларының бір бөлігі
клиент-бағдарламада, қалғаны - сервер-бағдарламада шынайыланады.
"Клиент-сервер" технологиясының негізгі принципі стандартты
интерактивті қосымшаның функциясының әртүрлі табиғаты бар төрт топқа
бөлінуінде қорытындыланады. Бірінші топ - бұл енгізу және деректерді шығару
функциялары. Екінші топ тек берілген пәндік аймаққа тән қолданбалы
функцияларды біріктіреді. Үшінші топқа ақпараттық ресурстарды (деректер
базасы, файлдық жүйелер т.б.) сақтау және басқару бастапқы функциялары
жатады. Сонымен, төртінші топ функциялары - қызметтік, алдыңғы үш топтың
22
арасындағы байланыстардың ролін ойнайды. Осыған сәйкес кез келген
қосымшада келесі логикалық компоненттер бөлінеді:
- көрсетілім компоненті, бірінші топтың функцияларын шынайылайды;
- қолданбалы компонент, екінші топтың функцияларын қолдайды;
- ақпараттық ресурстарға қол жеткізу компоненті, үшінші топ
функцияларын қолдайды;
- өзара әрекеттесу хаттамасы.
Деректер үлгісі.
Дерекқорында сақталғандардың белгілі бір логикалық құрылымы бар -
басқаша айтқанда, ДҚБЖ қолдайтын кейбір деректер көрсетілімдері үлгісімен
(деректер үлгісімен) сипатталады. Классикалық қатарына келесі деректер үлгісі
жатады:
- иерархиялық;
- желілік;
- реляциондық.
Сонымен қатар, соңғы жылдары келесі деректер үлгілері шығып,
практикаға белсенді түрде сіңуде:
- постреляционды;
- көпөлшемді;
- объектілі-нысандалған.
Белгілі үлгілерді кеңейтіп, басқа да деректер үлгісінде негізделген мүмкін
жүйелер әзірленуде. Оның қатарына объектілі-реляционды, дедуктивті-
объектід і- нысандалған, семантикалық, концептуалдық және бағыттауыш
үлгілерді жатқызуға болады. Бұл үлгілердің кейбіреуі дерекқордың, білім
қорының және программалау тілінің интеграциясы үшін қызмет етеді.
Кейбір ДҚБЖ-да бір уақытта бірнеше деректер үлгісі болады. Мысалы,
ИНТЕРҚОР жүйесінде қосымшалар үшін желілік деректермен манипуляциялау
тілін қолданады, ал қолданушылардың интерфейсінде SQL және QBE тілдері
шынайыланған.
1)
Иерархиялық үлгі.
Иерархиялық үлгіде деректер арасындағы байланыстарды жүйеленген
график көмегімен сипаттауға болады. Деректер арасындағы байланыстар
көрсетілімі иерархиялық үлгіде қысқаша 2.2 - суретте көрсетілген.
Кейбір программалау тілдерінде иерархиялық ДҚ-ның құрылымын
(схемасын) сипаттау үшін ағаш деректер типі қолданылады. Ағаш типі
құралған болып табылады. Ол әрқайсысы ағаш типі болып табылатын ішкі
типтен (ішкі ағаш) құралады. Әр ағаш типі бір түбірлі типтен және
бағынышты типтердің реттелген жиынтығынан тұрады. Түбірлі деп
бағынышты типі бар және өзі ішкі тип болмайтын тип аталады. Бағынышты тип
ол үшін ата-анасының ролінде болған типке ұрпақ болып табылады. Бір типтің
ұрпақтары бір-біріне егіздер болып табылады.
23
2.2-cурет - Байланыстардың иерархиялық түрде көрсетілімі
Иерархиялық ДҚ жазба типінің үлгілерін құрайтын ағаш типінің
деректер үлгісінің реттелген жиынтығынан тұрады. Типтер арасындағы
туысқандық қатынас көбінесе жазбалардың өзара қатынастарына көшеді.
Жазбалар жолын ДҚ-ның негізгі мазмұнын құрайтын сандық және символдық
мәндер сақтайды. Иерархиялық ДҚ-ның барлық элементтерін қарап өту әдетте
жоғарыдан төмен және солдан оңға қарай өтеді.
Ағаш типінің анықтамасының сәйкесімен ата-аналар мен олардың
ұрпақтарының арасында байланыстың тұтастығын тексеру автоматты түрде
болатынын қорытындылауға болады. Тұтастықты тексерудің негізгі ережесі
келесі түрде тұжырымдалады: ұрпақ ата-анасыз бола алмайды, ал кейбір ата-
аналарда ұрпақ болмауы да мүмкін. Әртүрлі ағаштар жазбаларының
арасындағы байланыстың тұтастығын қолдау механизмі мүлдем болмайды.
Деректердің иерархиялық үлгілерінің артықшылықтарына ЭЕМ жадын
тиімді қолдану және деректердің негізгі операциясын орындауға кететін жаман
емес уақыт көрсеткіші жатады. Деректердің иерархиялық үлгісі иерархиялық
реттелген ақпараттармен жұмыста өте қолайлы.
Иерархиялық үлгінің кемшіліктері болып оның ақпаратты жеткілікті
қиын логикалық байланыстармен өңдеуі үшін үлкендігі, сонымен қатар
қарапайым қолданушыға қиындығы болып табылады.
Деректердің иерархиялық үлгісінде салыстырмалы түрде санаулы ДҚБЖ
саны негізделген, оның бірнеше жүйелерін атап өтуге болады: IMS, PCFocus,
Team-Up және Data Edge, сонымен қатар Ресейдің жүйелері Ока, ИНЭС және
МИРИС.
2)
Желілік үлгі.
Деректердің желілік үлгісі деректердің элементтерінің нешетүрлі өзара
байланыстарын графа түрінде суреттеуге мүмкіндік береді, сөйтіп деректердің
иерархиялық үлгісін жалпылайды (сурет 2.3). Желілік ДҚ-ның толық
концепциясы алғаш КОДАСИЛ (KODASYL)
тобының ұсыныстарында
көрсетілді.
2.3-cурет - Желілік үлгідегі байланыстардың көрсетілімі
24
Желілік ДҚ жазбалар жиынтығынан және сәйкес байланыстар
жиынтығынан құралады. Байланыстарды қалыптастыруға арнайы шектеуліктер
қойылмайды. Егер иерархиялық құрылымда ұрпақ-жазбада тек бір ата-ана-
жазбасы болса, онда деректердің желілік үлгісінде ұрпақ-жазба ретсіз ата-ана -
жазбасы санын иелене алады.
Деректердің желілік үлгісінің
артықшылығы
болып жады және
оперативтілік шығындарының көрсеткіші бойынша тиімді шынайылауға
мүмкіншілік табылады. Иерархиялық үлгімен салыстырғанда желілік үлгі
ретсіз байланыстардың айналуына жол беруіне көп мүмкіншілік береді.
Деректердің желілік үлгісінің кемшіліктері болып соның негізінде
құрылған ДҚ схемаларының қиындығы және қаталдығы, сонымен қатар
қарапайым қолданушының түсінуіне және ДҚ-да ақпаратты өңдеуді орындауға
қиыншылығы табылады. Одан басқа, деректердің желілік үлгісінде жазбалар
арасындағы ретсіз байланыстарды орнатуға қол жеткізуге байланысты
байланыстардың тұтастығын тексеруі әлсіреді.
Желілік үлгі негізіндегі жүйелер практикада кең таралған жоқ. Біршама
белгілілері болып келесі ДҚБЖ табылады: IDMS, db_VistaIII, СЕТЬ, СЕТОР
және КОМПАС.
3)
Реляционды үлгі.
Деректердің реляционды үлгісі IBM фирмасының қызметкері Эдгар
Кодпен ұсынылған және қатынас (relation) түсінігімен негізделеді.
Қатынас
кортеж деп аталатын
көптеген элементтерден тұрады.
Деректердің реляционды үлгісі туралы толық теориялық негізі келесі бөлімде
қарастырылады. Қатынастың көрсетілімінің сыртқы үлгісі адам түйсігіне
үйреншікті екі өлшемді кесте болып табылады.
Кестеде жолдар (жазбалар) және бағаналар бар. Әр жол бірдей
құрылымнан тұрады және аймақтардан тұрады. Кестенің жолдарына кортеж, ал
бағаналарға қатынас атрибуттары сәйкес келеді.
Деректердің реляционды үлгісінің артықшылықтары: қарапайымдылығы,
түсініктілігі және ЭЕМ-де физикалық шынайылауындағы ыңғайлылығы.
Олардың кең қолданылуына себеп болып қолданушыға қарапайымдылығы
және түсініктілігі табылды. Ал осы типтің деректерді өңдеу тиімділігімен
байланысты мәселелер техникалық түрде шешіледі.
Реляционды үлгінің негізгі кемшіліктері болып келесілер табылады:
бөлек жазбалардың стандартты ұқсастық құралының болмауы және
иерархиялық және желілік байланыстарын сипаттаудың қиындығы.
ПЭЕМ үшін релационды ДҚБЖ-ның мысалдары болып келесілер
табылады: dBaselll Plus және dBase IY (Ashton-Tate фирмасы), DB2 (IBM),
R:BASE (Microrim), FoxPro алғашқы түрлері және FoxBase (Fox Software),
Paradox және dBASE for Windows (Borland), FoxPro соңғы түрлері, Visual
FoxPro және Access (Microsoft), Clarion (Clarion Software), Ingres (ASK Computer
Systems), Oracle (Oracle) и Microsoft SQL Server, сонымен қатар релационды
типті ресейлік ДҚБЖ жүйелері: ПАЛЬМА (ИК АН УССР), HyTech (МИФИ)
жүйесі.
25
Реляционды ДҚБЖ-лердің соңғы түрлері объектілі-нысандалған
жүйелердің кейбір қасиеттеріне ие. Мұндай ДҚБЖ объектілі-реляционды деп
аталады. Мұндай жүйенің мысалы ретінде Oracle 8.x айтуға болады. Oracle-ге
дейінгі жүйелердің ерте түрлерін тек реляционды деп санайды. Сонымен қатар,
объектілі-реляционды деп Microsoft SQL Server, PostgreSQL, Sav Zigzag, IBM
Cloudscape, FirstSQL саналады.
4)
Постреляционды үлгі.
Классикалық реляционды үлгі кесте жазбаларында сақталған деректердің
бөлінбейтіндігін болжайды. Бұл кестедегі ақпараттың бірінші қалыпты формада
екенін білдіреді. Бұл шектеулік қосымшаның тиімді шынайылануына кедергі
келтіретін жағдайлар болады.
Деректердің постреляционды үлгісі кесте жазбаларында сақталатын
деректердің бөлінбейтіндігіне шектеулікті шешетін кеңейтілген реляционды
үлгіні ұсынады. Деректердің постреляционды үлгісі мәндері ішкі мәннен
тұратын көпмәнді жолдардан тұрады. Көпмәнді жолдардың мәндерін теру
негізгі кестеге кіргізілген өзіндік кесте болып саналады.
Постреляционды үлгінің артықшылығы - байланысқан реляциондық
кестелердің жиынтығын бір постреляциондық кесте түрінде көрсетуге болады.
Бұл ақпаратты көрсетуде жоғары анықтылық және оның өңделу тиімділігін
жоғарлатуды қамтамасыз етеді.
Постреляционды үлгінің
кемшілігі
болып сақталған деректердің
тұтастығы мен қарама-қайшылығын қамтамасыз ету мәселесін шешу қиындығы
болып табылады.
Біз қарастырған деректердің постреляционды үлгісі uniVers ДҚБЖ-н
қолданады. Деректердің постреляциондық үлгісінде негізделген ДҚБЖ
қатарына Bubba және Dasdb жүйелері кіреді.
5)
Көпөлшемді үлгі.
Қордағы
деректер көрсетіліміне көпөлшемді жол бір уақытта
реляциондымен пайда болды, бірақ расында жұмыс істейтін көпөлшемді ДҚБЖ
біздің уақытқа дейін өте аз болды. 90-жылдардың ортасынан бастап оларға
деген қызығушылық көбейді.
Көпөлшемді ДҚБЖ ақпаратты интерактивті аналитикалық өңдеуге
арналған тар мамандандырылған ДҚБЖ болып табылады. Осы ДҚБЖ-де
қолданылатын негізгі түсініктерді көрсетейік: деректердің агрегирленуі,
тарихтылық және болжамдылығы.
Деректердің агрегирленуі ақпаратты оның жалпылауының әртүрлі
деңгейінде қарастыруды білдіреді.
Ақпараттық жүйелерде ақпаратты
көрсетудің толықтық деңгейі қолданушылар үшін олардың өзінің деңгейіне
байланысты болады: аналитик, қолданушы-оператор, басқарушы, жетекші.
Деректердің тарихтылығы деректердің және олардың өзара
байланыстарының статикалығының (тұрақтылық) жоғары деңгейін, сонымен
қатар деректердің уақытқа қосу міндеттілігін қамтамасыз етуді болжайды.
Деректердің статикалығы оларды өңдеу кезінде жүктеу, сақтау, индекстеу
және таңдаудың мамандандырылған әдістерін қолдануға рұқсат береді.
26
Деректердің болжамдылығы болжам жасау функциясы тапсырмасын
және олардың әртүрлі уақыттық интервалдарда қолдануын айтады.
Деректердің көпөлшемді үлгісінің негізгі артықшылығы болып уақытпен
байланысты үлкен көлемді деректерді аналитикалық өңдеудің ыңғайлылығы
мен тиімділігі табылады. Реляциондық үлгі негізінде деректерді аналогты
өңдеуді ұйымдастыру кезінде ДҚ өлшеміне және индекстеуге оперативті
жадының шығынының өсуіне байланысты операцияның
еңбексыйымдылығының сызықсыз өсуі болады.
Деректердің көпөлшемді үлгісінің кемшілігі болып ақпаратты жай
оперативті өңдеу туралы қарапайым есептер үшін ебедейлігі табылады.
Деректердің көпөлшемді үлгісін қолдайтын жүйе мысалы болып Essbase
(Arbor Software), Media Multi-matrix (Speedware), Oracle Express Server (Oracle)
және Cache (InterSystems) табылады. Кейбір бағдарламалық өнімдер, мысалы,
MediaMR (Speedware) біруақытта көпөлшемді және реляционды ДҚ-мен
жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Ішкі үлгісі көпөлшемді үлгі болып табылатын
Cache ДҚБЖ-де деректерге қол жеткізу үш әдіспен орындалады: тура
(көпөлшемді массивтер түйінінің деңгейінде), объектілі және реляционды.
6)
Объектілі-нысандалған үлгі.
Объектілі-нысандалған
үлгісінде деректерді көрсеткенде қордың
жазбаларын ұқсастыру мүмкіндігі туады. Дерекқордың жазбалары мен
функцияларының арасында олардың өңделуі программалаудың объектілі-
нысандалған тілдеріндегі құралдарға ұқсас механизмдердің көмегімен өзара
байланыстар қондырылады.
Деректердің объектілі-нысандалған үлгісінің реляциондымен
салыстырғандағы негізгі артықшылығы қиын өзарабайланысты объект туралы
ақпараттың көрсетілуі болып табылады. Деректердің объектілі-нысандалған
үлгісі дерекқордың жазбасын ұқсастыруға және олардың өңдеу функциясын
анықтауға мүмкіндік береді.
Объектілі-нысандалған үлгісінің кемшілігі түсінігі қиын, деректерді
өңдеу ыңғайсыз және сұраныстарды орындау жылдамдығы төмен.
В 90-жылдары ДҚ басқарудың объектілі-нысандалған жүйелерінің
сараптауыш түп тұлғалары болды. Қазіргі уақытта осындай жүйелер кең
таралған, оның ішінде келесі ДҚБЖ: РОЕТ (РОЕТ Software), Jasmine (Computer
Associates), Versant (Versant Technologies), O2 (Ardent Software), ODB-Jupiter
(ғылыми-өндірістік орталық Интелтек Плюс), сонымен қатар Iris, Orion және
Postgres.
Реляционды дерекқордың негізгі түсініктері.
Қысқаша айтқанда, дерекқор - жұмысқа қажетті деректер жиыны.
Деректер - шынайы әлемнің объектерінің бейнесі. Әдеттегі терминологияда
мәліметтері дерекқорында сақталатын шынайы әлемнің объектері нысан -
entities, ал олардың белгілері - атрибут (attributes) деп аталады. Нақты
объекттің әр белгісі атрибуттың мәні болып табылады.
Дерекқорында тек физикалық объекттер көрсетілмейді. Ол абстракция,
процесстер, құбылыстар - яғни, адам тіршілігінде кездесетін барлық заттар
27
туралы мәліметтерді сақтауға мүмкіндігі бар. Мысалы, дерекқорында складқа
құралдарды әкелуге тапсырыс туралы ақпаратты сақтауға болады. "Тапсырыс"
нысанының атрибуттары әкелінетін құралдың аты, құралдың саны, әкелушінің
аты, мерзімі т.б. болады. Шынайы әлемнің объекттері бір-бірімен көптеген
қиын тәуелділіктермен байланысты. Дерекқорында тек маңызды
байланыстарды сақтау керектігін айта кету жөн.
Сонымен, ашып айтатын болсақ, дерекқор - бұл шынайы әлемнің
объектерінің суреттеуінің және олардың арасындағы нақты қосымша аймақ
үшін маңызды байланыстар жиынтығы.
Нысан, атрибуттар және байланыстар құрылымға айналатын әдіс
деректер үлгісімен анықталады.
Қазіргі күні ең көп таралған реляционды ДҚБЖ болып есептеледі. Олар
кәсіптік стандартқа айналды. Деректердің реляционды үлгісін қысқаша
қарастырып шығайық.
Ол 1969-70 жылдары математикалық қатынас теориясы негізінде және
түсінік жүйесіне сүйене отырып Коддпен құрылған. Маңыздысы кесте,
қатынас, жол, бағана, алғашқы кілт, сыртқы кілт болып табылады.
Реляционды деректер базасы деп барлық деректер қолданушы үшін
үшбұрышты деректер мәні кестесі түрінде көрсетілген, және барлық
операциялар кестелермен манипуляцияға қосылатын база аталады. Кесте
жолдар мен бағаналардан тұрады және дерекқор ішінде өзінің қайталанбас аты
болады. Кесте шынайы әлемнің объектінің типін (нысанын), ал әр бағана нақты
объектті көрсетеді.
Атрибуттардың мәні көптеген рұқсат етілген домен (domain) деп
аталатын мәндерден таңдалады.
Әр бағананың әдетте кестенің үстіңгі бөлігінде жазылатын аты болады.
Оның қайталанбас аты болу керек, бірақ әртүрлі кестелердің бағаналарының
аты бірдей болуы мүмкін. Кез келген кестеде кем дегенде бір бағана болу
керек; бағаналар кестеде оларды құру кезіндегі реттікке сәйкес орналасады.
Бағаналарға қарағанда жолдардың аты болмайды; кестеде олардың реті
анықталмаған, ал саны шектелмеген.
Жолдар кестеде реттелмегендіктен, бағананы оның позициясы бойынша
таңдау мүмкін емес. Сонымен қатар, жолдың нөміріне жалғасу көпқолданбалы
ДҚБЖ-да дұрыс емес. Кез келген кестеде мәндері әр жолмен теңесетін бір
немесе бірнеше бағанадан тұрады. Мұндай бағана (немесе бағаналар
комбинациясы) бірінші кілт деп аталады (primary key). Егер кесте осы
талаптарды қанағаттандырса, онда ол қатынас (relation) деп аталады.
Кестелердің өзарабайланысы деректердің реляционды үлгісінің маңызды
элементі болып табылады. Ол сыртқы кілтпен қолданады (foreign key).
Егер дерекқорында деректер туралы деректер болмаса, кестені сақтауға
немесе өңдеуге болмайды, мысалы, кестені, бағананы сипаттауыш т.б. оларды
әдетте метадеректер деп атайды. Метадеректер кестелік түрде көрсетілген және
деректер сөздігінде сақталған (data dictionary).
28
Кестелерден бөлек дерекқорында басқа объекттер - экранды форма,
есептер (reports), көрсетілімдер (views), сонымен бірге дерекқормен жұмыс
жасайтын қосымша программалар да сақталады.
Ақпараттық жүйенің қолданушысына дерекқордың тек шынайы әлемнің
объектерін көрсетіп тұруы жеткіліксіз. Мұндай бейненің бірауызды болуы
маңызды. Мұндай жағдайда дерекқор тұтастық
шартын (integrity)
қанағаттандырды деп айтады.
Деректердің дұрыстығын кепілдеу үшін дерекқорына тұтастық
шектеуліктері (data integrity constraints) деп аталатын кейбір шектеуліктер
қойылады.
Тұтастық шектеуліктерінің бірнеше типі бар. Мысалы, кесте бағанасы
мәндері тек сәйкес домендерден таңдалынсын деп талап етіледі. Практикада
одан да қиын шектеуліктер қояды, мысалы, сілтеме бойынша шектеуліктер
(referential integrity). Оның мәні сыртқы кілт кестеде жоқ бағанаға көрсеткіш
бола алмайтындығында. Тұтастық шектеулігі арнайы құрылғылардың - ереже
(rules), триггерлер (triggers) және домендер көмегімен жасалады.
Жай деректер өздігінен компьютерлік формада егер оларға қолжетерлік
құрылғылар болмаса, қолданушыға қызығушылық тудырмайды. Деректерге
қолжеткізу дерекқорына сұраныс түрінде орындалады. Олар стандартты
сұраныс тілдерінде жазылады. Бүгінде көп ДҚБЖ үшін сондай тіл болып SQL
саналады.
2.1 Компьютерлік қауіпсіздіктің негізгі түсінігі
Әртүрлі
категориядағы адамдар үшін қауіпсіздік сөзі әралуан
ассоциация келтіреді. Адамның әрбір қызмет саласымен байланысты бұл
термин бірнеше мағынада қолданады. Мысалы, мемлекеттік қауіпсіздік немесе
тіршілік әрекет қауіпсіздігі, политикалық және құрылыс қауіпсіздігі. Негізінде
мұндай түрлер өте көп, және басқадан айыратын, әр жағдайда бұл теминге
нақты қызмет саласына жататын спецификалық талап қойылады. Жалпыланған
қауіпсіздік терминінің анықтамасын былай айтуға болады: қауіпсіздік -
орындалуы қажетсіз салдарға алып келетін, тыйым салынған әрекеттің алдын
алуға бағытталған талаптамалар мен құралдар жиынтығы.
Ақпараттық қауіпсіздік термині салыстырмалы түрде, есептеуіш
техника мен ЭЕМ-ның дамуна байланысты жақын уақыт аралығында пайда
болды. Ақпараттық қауіпсіздік құрамына тек пайдаланатын бағдарламалық
қамтамасыз етудің қауіпсіздігі кірмейді, сол сияқты аппаратты құралдардың
қауіпсіздігі, байланыс арнасының қауіпсіздігі және тағы коптеген.
Операциялық жүйе қауіпсіздігі түсінігіне операциялық жүйенің
орнатылған өз ядросының қауіпсіздігінен басқа оған орнатылған программалық
қамтамасыз ету қауіпсіздігі кіреді. Басқа сөзбен айтқанда, операциялық жүйе
қауіпсіздігі - қолданушы немесе басқа бағдарламамадан, операциялық жүйенің
қалыпты функционалдауына зақым келуіне алып келетін әрекететінің, алдын
алатын шаралар жиынтығы.
29
Тыйым салу бар болса, оны бұзғысы келген адам пайда болады!
Ақпараттық технлогиялар мен компьютердің барлық қызмет аясына енгізілуіне
байланысты кракер (ағылшын тілінен cracker - компьютерлік желі мен
бағдарламаны бұзғыш) атты адамдар пайда болды. Олар әртүрлі қулық және
стандартты емес тәсілдермен, өзіне пайда түсіру үшін оларға арналмаған,
рұқсат етілмеген ақпаратқа мүмкіндік алғысы келеді. Кей кезде ол ақпарат
иесін ауыр жағдайға алып келеді. Сол кезде ақпараттық зиянкестермен
күреске қажеттілік пайда болады. Ақпараттық қауіпсіздікті күшейтетін және
кракерлермен күресуге арналған бүтін комплекстер жасалып шығарылды. Сол
себепті кез келген электронды-есептеуіш комплексті арнаулы оперциялық жүйе
басқаратындықтан, жүйенің кауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін, операциялық
жүйенің қауіпсіздігінің қамын ойлау қажет.
Әрбір өндіруші опрерациялық жүйе қауіпсіздігіне өзіндік сипатпен
қарады. Нәтижесінде кейбір жүйелер айтарлықтай қорғалған, басқаларының
қорғанысын айналып өту оңайшылыққа түспеді, ал үшіншілері іс жүзінде
бұзушылар алдында әлсіз болып қалды. ОЖ Linux қорғаныс дәрежесі, UNIX
тәрізді тағы бір нақты уақыттағы ОЖ, осы жұмыста қаралады.
ОЖ қауіпсіздігін зерттей отырып, компьютерлік қауіпсіздік теориясы
туралы көз шолмау мүмкін емес. Компьютерлік қауіпсіздік теориясы үш негізгі
түсінікпен стратегиялық әрекет жасайды: қауіп-қатер, әлсіздік, шабуыл.
Компьютерлік жүйенің қауіпсіздік қауіп-қатері - жүйенің өзіне (қайта
қотарлау сияқты) және ол жерде жатқан ақпаратқа (ошіру, файлдарды бұзу
және сол сияқты) кері әсерін тигізетін потенциалды мүмкін жағдай.
Компьютерлік жүйенің әлсіздігі - қауіп-қатердің пайда болуына мүмкіндік
беретін сәтсіз және орынсыз сипаты.
Әлсіздікке ақпараттық жүйенің әтүрлі жағдайларын жатқызуға болады.
Пайдаланатын бағдарламалық қамтамасыз етудің жетілдірілмегені.
Бағдарламалық қамтамасыз ету адаммен жазылған, ал адам қателік жасауға
бейім. Бағдарламалық өнімді құрастыру қадамында көп адам жұмыс істесе де,
оның байланыстары мен мүмкін қателерін аңдып табу мүмкін емес.
Бағдарламалық өнімді құрушылар бағдарламалық кодты қаншалықты
оптимизациялап, оны қателіктен босатып жатса да, барлық жағдайларды
қарастыру мүмкін емес. Мұндай аяқтап iстелмеулер кейде өз бағдарлама
немесе мәлiметтер үшiн ешқандай да сыни зардаптарды алып жүрмейдi, бiрақ
олар өз мақсатында бағдарламаны пайдалануға рұқсат бергенiн қалайды,
басқалармен салыстырғанда ол үшiн бастапқы жасалмаған, өте маңызды
зардаптармен шығарып салынады. Бағдарламада мұндай аяқтап iстелмеулер
әдетте тесiктер деп аталады.
Компьютерлiк жүйеге шабуыл - әлсіздіктерді іздеу және қауіп-қатердің
іске асыру мақсаты мүмкін болатын әрекеттер алгоритмі.
Қауіп-қатердің үш негізгі түрі бар:
- ашылу қауіп-қатері;
- бүтінділік қауіп-қатері;
- қызмет көрсетудiң тоқтап қалу қауіп-қатері.
30
Ашылу қауіп-қатерінің түсінігі білуі тиіс емес адамға ақпараттың мәлім
болуы. Компьютерлік қауіпсіздік терминында ашылу қауіп-қатері бірнеше
құпия ақпаратқа, есептеуіш жүйеде сақталатын немесе бір жүйеден келесіге
берілетін, қол жеткізу кезінде орын алады. "Ашылу" сөз орынына кейде
"ұрлық"немесе "ағып кету" терминдердi пайдаланады.
2.2 SQL тілі
SQL тілі компьютердің деректер қорында сақталған деректерді оқуға
және өңдеуге арналған құрал болып табылады. Атынан көрініп тұрғандай, SQL
тілі қолданушыны деректер қорымен байланыстыру үшін қолданылатын
программалау тілі болып табылады. Шынында, SQL тек белгілі бір типті, яғни
реляционды деректер қорымен жұмыс істейді.
Егер қолданушыға деректер қорынан деректерді оқу қажет болса, онда ол
SQL арқылы деректерді ДҚБЖ-дан сұрастырады. ДҚБЖ сұраныстарды өңдейді
және қажетті деректерді тауып, оларды қолданушыға жібереді. Деректерді
сұрату және нәтижені қабылдау процесі деректер қорының сұранысы деп
аталады. Сұраныстың құрылымдық тілі деген аты осыдан шыққан.
Бірақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
8
9
10
Аннотация
В данном дипломном проекте анализированы различные методы
шифрования.
Была разработана база данных для сотрудников АО
Қазақтелеком
и для сохранности информации была зашифрована.
Пользователь может получить всю нужную информацию о сотрудниках из базы
данных.
База данных информационной системы разрабатывался в СУБД MS SQL
Server 2008 и клиентское приложение на Visual Studio 2010. Важно отметить
что актуальность создания этой системы заключается в безопасность и
удобстве программы для пользователя.
В дипломном проекте рассмотрены такие вопросы, как разработка
архитектуры информационной системы, структура БД и создание приложения.
В разделе Безопасность жизнедеятельности проведен анализ условий
труда, рабочего помещения. На основании полученных данных сделан расчет
системы кондиционирования и искусственного освещения.
В разделе Технико-экономического обоснования разработки произведен
расчет полученной экономической выгоды от внедряемой системы
Аңдатпа
Дипломдық жобада
түрлі
шифрлану әдістері
талданған.
АҚ
Қазақтелеком компаниясының қызметкерлеріне арналған деректер қоры
құрылды және ақпарат қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін деректер қоры түрлі
тәсілмен шифрланды . Деректер қорынан пайдаланушы барлық қызметкерлер
жайында қажет ақпаратты алуға мүмкіндігі бар.
Ақпараттық жүйенің дерек қоры ДҚБЖ MS SQL Server 2008 және
клиенттік қосымшасы Visual Studio 2010 бағдарламалық құралында жасалған.
Пайдаланушы үшін осы жүйені құрудың өзекті мәселесі ретінде бағдарламаның
қауіпсіздігі мен оңтайлылығын айтып өту өте маңызды.
Дипломдық жобада ақпараттық жүйе архитектурасы, ДҚ құрылымы және
қызметкерлер бағдарламасының қосымшасын жасау мәселелері қарастырылған.
Тіршілік қауіпсіздігі бөлімінде еңбек жағдайларына, жұмыс орнына
талдау жасалынды. Жұмыс орнында кондиционерлеу
мен жасанды
жарықтандыру бойынша есептеулер жүргізілді.
Техника-экономикалық негізделуі бөлімде енгізілген жүйеге кеткен
шығынды және одан алынған экономикалық пайданы есептеу жүргізілді.
.
11
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1 Автоматтандырылған қызмет көрсету орнының АҚКО тағайындалуы
мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.1 АҚКО құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.2 АҚКО-ға қойылатын жалпы талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 АҚКО-ның жобалау сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2 Ақпараттық жүйелер. Дерекқорлар (ДҚ). Дерекқорларды басқарудың
жүйелері (ДҚБЖ) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.1 Компьютерлік қауіпсіздіктің негізгі түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 SQL тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3 ДҚ шифрлау. Transparent Data Encryption (TDE) ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 25
3 Дерекқорды жобалау және оны іске асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 27
3.1 ДҚ құрудың бастапқы кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
3.1.1 Қолдану облысы және тағайындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.1.2 Дерекқордағы шешілетін мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 27
3.2 Концептуалды жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.2.1 Пайдаланушының талабы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
3.2.2 Техникалық құралдардың параметрлеріне қойылатын талаптар.. 27
3.2.3 Дерекқор және қосымшаны жобалау құралдарын таңдаудың
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3.2.4 ER моделін құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.2.5 Бизнес ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.2.6 Реляционды қатынастарды құрастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 31
3.3 Логикалық жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
3.3.1 Кестелерді құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3.3.2 ДҚ диаграммасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
3.3.3 Ақпаратты құпияландыру. TDE жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... .. .. 34
3.4 Физикалық жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.4.1 Көрсетілімдер және процедуралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3.4.2 Триггерлер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.5 Қосымша интерфейсін және оның функционалдығын сипаттау.
Қосымшамен жұмыс істеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
4 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
4.1 Инженердің жұмыс жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 42
4.2 Есептеу бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
4.2.1 Кондиционерлеу және кондиционерді таңдап, есептеу ... ... ... ... ..45
4.2.2 Жарықтандыруды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 49
5 Технико-экономикалық негізделуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 52
5.1 Жұмысты сипаттау және қажеттілігін негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
5.2 Нарықты саралау және орнын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
5.3 Бағдарламаның SWOT-анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
5.4 Маркетинг-микс элементі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
12
5.5 Бағдарламалық
қамтаманың
өңделуінің
еңбек
өнімділігінің
есептелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53
5.6 Бағдарламаның бағасын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
5.7 Ақшалай құралдардың қозғалысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
5.8 Экономикалық тиімділікті есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОСЫМША А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
ҚОСЫМША Ә ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
13
Кіріспе
Берілген бітіру жұмысында Қазақтелеком компаниясының
қызметкерлеріне арналған деректер қорын құрып, шифрлау арқылы ақпарат
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін бағдарлама жобаланды.
Берілген өнімді әзірлеудің мақсаты деректерді енгізу, сақтау, өңдеу және
тасымалдау үшін қолданылатын ақпарат пен қорлардың тұтастығын, қол
жеткізулік оңтайлығын және жасырындылығын қолдау болып табылады.
Ақпараттың сыртқа кетуінің, оны ұрлаудың, жоғалтудың, рұқсатсыз жоюдың,
өзгертудің, маңызына тимей түрлендірудің, рұқсатсыз көшірмесін жасаудың,
бұғаттаудың алдын алу үшін бағдарламалық қамтама жасау қазіргі заманда өте
маңызды.
Осы бағдарламалық өнім көмегімен құнды ақпараттардың
қауіпсіздігін қамтамасыз етеміз.
Дерекқор құру үшін алдымен зерттелетін облыстың талдауы жасалады.
Инфологиялық модель MS SQL Server- жүйесінде жасалады. Қызметкерлердің
дерекқоры MS SQL Server дерекқорларды басқару жүйесінде құрылғаннан
кейін, пайдаланушылардың барлық сұраныстарын қанағаттандыратын
қосымша жобаланады. Бағдарлама MS Visual Studio бағдарламалық
ортасында іске асырылады.
Бағдарлама жасау нәтижесінде, қызметкерлер деректер қорымен жұмыс
жасаудың тиімділігі, жылдамдығы және ыңғайлылығы артады және шифрлану
арқасында ақпараттың қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі.
14
1 Автоматтандырылған
қызмет
көрсету
орнының
(АҚКО)
тағайындамасы мен құрылымы
Автоматтандырылған қызмет көрсету орны (АҚКО) немесе шетел
терминологиясында
жұмыс станса (work-station) бұл анықталған
функцияларды автоматтандыру үшін қажетті құралдармен жабдықталған
белгілі бір мамандықтағы қолданушы маманның орны. Мұндай құралдар, керек
жағдайда баска қосалқы электронды құрылғылармен, атап айтқанда, дискілік
жинақтауыштармен, басу құрылғылармен, оптикалық оқитын құрылғылармен
немесе штрих кодасын оқитын, графика құрылғыларымен, басқа АҚКО-мен
және басқа жергілікті есептеу желілерімен т.б. түйіндесетін құрылғылармен
толықтырылатын әдетте дербес компьютер болып табылады.
Таралған ИС концепциясына сәйкес олардың ішінде ақпарат көлемінің
төменнен жоғары қарай берілуі ИС дың ұйымдық иерархияда жоғарыдағы
деңгейлердегі оның қаншалықты кажеттілігіне байланысты болады. Бұл жерде
ақпаратты өңдеу нәтижелерінің басым бөлігі және бастапқы деректер
деңгейлердің жергілікті дерекқорларда (ДБ) сақталған жөн. Осы таралған
басқару идеясын жүзеге асыруда әрбір ИС деңгейі үшін мамандардың
автоматтандырылған жұмыс орындарын құруды талап етті.
АҚКО-ның негізгі арналуы деп жұмыс орындарындағы ақпараттың
орталықтандырылмаған өңдеуді, өзінің сәйкес келетін дерекқорларын
қолданумен қатар жергілікті АҚКО-мен ДК желілеріне, ал кейде қуатты ЭЕМ-
лар бар ауқымды есептеу тораптарына ену мүмкіндігімен қолдануды атауға
болады.
АҚКО-да шешілетін мәселелерді шартты түрде ақпараттық және
есептеуіш деп бөлуге болады.
Ақпараттық мәселелерге ақпаратты кодалау, классификациялау (жіктеу),
жинау, құрылымдық ұйымдастыру, түзету, сақтау жатады. Ақпараттық
мәселелер жиі түрде арифметикалық пен мәтіндік сипаттағы және
байланыстағы қарапайым есептеу мен логикалық процедуралардан тұрады.
Ақпараттық мәселелер әдетте күрделі болып табылады және мамандардың
жұмыс уақытының көп бөлігін алады.
Есептеу мәселелер формальдандырылатын және жартылай
формальдандырылатын болады. Формальдандырылатын мәселелер формальды
алгоритм негізінде шешіледі және екі топқа бөлінеді: тура есептеу мәселелер
мен математикалық модельдер негізіндегі мәселелер. Тура есептеу мәселелер
қарапайым алгоритмдер көмегімен шешіледі. Одан күрделі мәселелерді шешу
үшін әртүрлі математикалық модельдерді қолдану талап етіледі. Соңғы кезде
жартылай формальданатын мәселелерді шешуге арналған сематикалық деп
аталатын амалдарды жетілдіруге аса назар аударылады. Мұндай мәселелер жиі
түрде экономикалық объектілерді оперативті басқару барысында, әсіресе толық
емес ақпарат жағдайында шешімді қабылдау кезінде туады.
15
1.1
АҚКО құрылымы
АҚКО бұл ұйымдастыру, функционалды және қамтамасыз ету
бөліктерінен тұратын кешенді жүйе.
Ұйымдастыру бөлігі АҚКО қолданушылардың функцияларын бөліп
таратуға арналған ұйымдастыру құрлымынан, сонымен қатар мамандарды
даярлау,
дамыту мен әкімшілдеу тәсілдерінің жиынтығынан тұрады.
Әкімшілдеуге жұмысты жоспарлау, тіркеу, бақылау, сараптау, реттеу, АҚКО
қолданушыларының құқықтарын мен міндеттерін құжатты түрде рәсімдеуді
жатқызады.
АҚКО-ның функционалды бөлігі бұл оперативті және перспективалық
жоспарлау мәселелердің шешімін, техника-экономикалық көрсеткіштердің
тіркеуін мен сараптауын камтамасыз ететін экономика-математикалық тәсілдер
кешені. Кешен құрылымы АҚКО-ның анықталған функцияларын жүзеге
асыратын жүйенің біршама дербес ішжүйеден тұрытыны болжамдалады.
Ішжүйелердің ерекшеленуі жұмыс орынның функционалды
специализациясы мен ұйымдық құрылымдық есеппен функцоналды ұйымдық
белгісі бойынша жүргізіледі.
АҚКО-ның қамтамасыз ету бөлігі:
- функционалды ішжүйелердің ақпараттық қамтамасыз етуі (АҚЕту);
- техникалық құралдар кешені (ТҚК);
- ішжүйелер функцияларын жүзеге асырудың программалық құралдары.
АҚЕту, АҚКО бұл құжаттардың, ақпарат массивтерінің (ДҚ) және
кодалаудың стандартталған және бәрыңғай формалар жиынтығы.
АҚКО-да қолданылатын ақпарат тиянақтылық, оның арналуы және
қозғалу бағыты бойынша жіктеледі. Тұрақтылық бойынша ақпарат шартты
тұрақты және айнымалы тұрақты, арналуы бойынша нормативті-анықтамалық,
жоспарлау, есептемелік, сараптамалық және оперативті-өндірістік (директивті-
оперативті және оперативті) деп бөлінеді. Қозғалу бағыты бойынша ақпарат
кіріс, шығыс және аралық деп бөлінеді.
АҚКО-ның техникалық құралдар кешеніне (ТҚК) ақпратты жинау,
жеткізу, өңдеу және сақтау процестердің жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін
құрылғылар жиынтығы кіреді.
Біртекті операцияларды орындайтын құрылғылар техникалық
құралдардың функционалды топтарын құрайды. Ішжүйелердің функцияларды
жүзеге асырудың программалық құралдарына біріншіден адам-машина АҚКО
жүйесінде қатынасудың программалық тіл құралдарына арнап, жұмыс
ортасын қалыптастыратын операциялық жүйелерді жатқызуға болады. АҚКО
прогораммалық тіл құралдары келесімен қамтамасыз етеді:
- АҚКО-ның функционалды мәселелерін шешу;
- АҚКО қолданушылар жағынан мәселелердің шешімін ыңғайлы және
түсінікті басқару - мәселелер интерфейстері.
16
1.2
АҚКО-ға қойылатын жалпы талаптар
АҚКО-ға қойылатын жалпы талаптар келесідей:
- жүйелілік;
- икемділік;
- тұрақтылық;
- тиімділік.
Жүйелілік. АҚКО жұмыс орынның функционалды арналуымен
анықталатын құрылымы бар жүйе деп қарастырғаны жөн.
Икемділік. Элементттердің стандартталуы мен құрылудың модульдігінің
арқасында жүйе мүмкін болатын қайта құруларға икемді болу керек.
Тұрақтылық. Ішкі мен сыртқы қоздыратын факторлардың әсеріне
қарамастан жүйе негізгі функцияларды орындауы керек.
Эффективтілік. АҚКО-ны жүйенің құрылуы мен қолдануына кеткен
шығындарына апаратын жоғарыда келтірілген қағидалардың жүзеге асырылу
деңшейінің интегралды көрсеткіші де қарастырғаны жөн.
АҚКО бұл әрдайым арнаулы сипатты жүйе. Нақты бір маманға әкімші,
экономист, инженер, конструктор, жобалаушы,сәулетші, дизайнер, дәрігер,
ұйымдастырушы, зерттеуші,кітапханашы,мұражай қызметкері және т.б.
арналған техникалық құралдар мен программалық қамтамасыз етудің
жиынтығы.
АҚКО-ны ендіру компьютер ұйытқы болатын ақпаратты өңдеудің
машиналық құралдар мен адам арасындағы функциялар мен жүктеменің дұрыс
бөліп тарату жағдайында қалаған эффектті беруі мүмкін.
АҚКО бұл тек еңбектің өнімділігін мен басқарудың эффективтілігін
жоғарлатуының құралы ғана емес, сонымен қатар мамандардың қоғамдық
қолайшылығының құралы.
АҚКО жеке (дербес) , топтық, коллективті болуы мүмкін. Топтық пен
коллективті АҚКО-на қатысты олардың ДК-дің жүйе ретінде эфефективті
функционалдау мақсатында мамандарға (коллективке) әкімшілдеудің нақты
функцияларын анықтау қажет. АҚКО адам машиналық жүйе ретінде ашық,
икемді, үнемі даму мен жетілдірілуіне бейімдіболу қажет.
Мұндай жүйеде келесі қамтамасыз етілу керек:
- мамандардың ақпаратты өңдеу машина құралдарына максималды
жақындығы;
- диалогты тәртіпте жұмыс жасау;
- эргономика талаптарына сәйкестілік;
- компьютердің жоғары икемділігі;
- ескілік процестердің максималды автоматтандырылуы;
- жекелік жағдайда мамандардың творчестволық белсенділігін
арттыратын, ал кейін жүйенің дамуына әкелетін мамандардың еңбек
жағдайларына моральды түрде қанағат болуы;
- мамандардың өзін-өзі оқыту мүмкіндігі.
17
1.3
АҚКО-ның жобалану сатылары
АҚКО-ын дұрыс ұйымдастыру, құрастыру және енгізу мақсатында оның
жобалау процесін келесі сатыларға жіктейді:
- бар басқару жүйесін зерттеу мен сараптама жасау;
- АҚКО құруының техникалық тапсырманы құрстыру;
- АҚКО-ын техникалық жобалау;
- АҚКО-ын жұмыстық жобалау.
18
2 Ақпараттық жүйелер.
Дерекқорлар
(ДҚ).
Дерекқорларды
басқарудың жүйелерi (ДҚБЖ)
Көптеген мәселелер шешiмiнiң негiзiнде ақпаратты өңдеу жатыр. Ақпарат
өңдеуiн ыңғайлату үшiн ақпараттық жүйелер (АЖ) құрылады.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер бұл техникалық құралдарды, әсiресе
ЭЕМ-ды қолданатын жүйелер. Ақпараттық жүйелердiң
көпшiлiгi
автоматтандырылған болып табылады, сондықтан қысқарту үшiн оларды жай
АЖ деп атайды.
Кең түсiнiктемеде АЖ анықтамасына ақпаратты өңдеудiң кез келген
жүйесi сәйкес келедi. Қолдану облысы бойынша АЖ-дi өндiрiсте, бiдiм беру
саласында, денсаулық сақтау, ғылым, әскери iсте, қоғамдық салада,саудада
және т.б.қолданылатын жүйелер деп бөдуге болады. Мақсат функциялары
бойынша АЖ-дi шартты түрде келесi негiзгi топтпрға бөлуге болады: басқару,
ақпаратты-анықтамалық,шешiмдердi қабылдауды қолдау тобы.
Кейде АЖ түсiнiктемесiнiң ең тар тұжырымдамасы қолданылады, яғни
белгiлi бiр қолданбалы мәселенi шешу үшiн жұмысқа қатысатын аппараттық-
программалық құралдар жиынтығы ретiнде қарастырылады. Мысалы, ұйымда
келесi тапсырмаларды орындауға арналған ақпараттық жүйелер бола алады:
кадрлар мен материалдық-техникалық құралдарды есептеу, тапсырыс берушi
мен орындаушылар арасындағы есеп, бухгалтерлiк есеп.
Ақпаратық жүйенiң эффективтiлiгi келесi үштiктен тұрады:
- дерекқорды жобалау және оны жүзеге асыру;
- қолданбалыларды жобалау мен iске асыру;
- әкiмшiлдiк процедуралар.
Бұдан басқа ақпараттық жүйенiң жұмыс жасау эффективтiлiгi көбiнесе
оның сәулетiне тәуелдi: файл-серверлiк және клиент-серверлiк сәулеттi
ажыратады.
Қазiргi кезде клиент-сервер сәулетi перспективтi болып тыбылады.
Бiр немесе бiрнеше дерекқорларға ұйымдастырылған өңделетiн
ақпараттың орталықтанған сақтау мен жинау функциялары жүзеге асырылған
ақпараттық жүйенiң түрi болып деректер банкi болып табылады.
Жалпы жағдайда деректер банкi келесi құрама бөлiктерден тұрады:
дерекқорлар (бiрнеше), дереқорларын басқару жүйелерi, деректер
сөздiгi,әкiмшi, есептеу жүйесi мен қызмет ететiн персонал.
Деректер банкiнiң ең маңызды бөлiгi бұл қарастырылатын пән
аумағындағы объектiлердiң күйiн мен арабайланыстарын көрсететiн есептеу
жүйесiнiң жадында сақталатын арнайы ұйымдастырылған деректер жиынтығы
болып келетiн деректер қоры (ДҚ) болып табылады.
- ДҚБЖ дерекқорларды құру шығару және қолдануға арналған
қолданбалы программалардың дестесi мен тiл құралдардың жиынтығы болып
келедi;
19
- дерекқормен жұмыс
iстеу үшiн көп жағдайда тек ДҚБЖ-нiң
құралдарын қолдануға болады (мысалы, сұрау салу мен есептеме
құрғанда).Қолданбалыларды әдетте квалификациясы жоқ колданушының
дерекқормен жұмысын ыңғайлатуын қамтамасыз ету үшiн немесе ДҚБЖ
интерфейсi қолданушыға ұнамаған жағдайында құрылады.
Iс жүзiнде ДҚБЖ қолданушы мен ДҚ арассындағы делдал рөлiн
атқарады, ал қолданушының сұрау ссалуларын орындауға арналған осы
қолданушы сұрау салуларын күрделi кодаға түрлендiредi. ДҚБЖ ДҚ-
қолданатын қолданбалы программалардан өзiнiң күрделi iшкi құрылымын
жасырайды. Қоданбалы програмалар программистпен белгiлi бiр прграммалау
тiлiнде жазылуы мүмкiн (мысалы COBOL) немесе ДҚБЖ-нiң сервистiк
программалар көмегiмен жазылады.
ДҚБЖ бұл сiзбен алынған коммерциялық программалық өнiм екенiн
естен шығармаған жөн және оған қандай да өзгерiстердi енгiзуге мүмкiндiгiңiз
болмайды. Сондықтан ДҚ жобалауы туралы айтқанда, ДҚБЖ-нiң
программалық қамтамасыз етуiн жобалауды емес, деректердi сақтау мен
басқару үшiн қолданылатын ДҚ құрылымының жобалауын қарастырамыз.
Дерекқор жобалауын аяқтағаннан кейiн ДҚБЖ компьютерге ыңғайлы
формаға келтiрiлген жобалаушының деректер құрылымының бейнеленуiн
қажеттi барлық күрделi процедураларын басқаруды өз қолына алады.
- қолданба бұл ДҚ-ды қолданатын және кейбiр пән облысынан
ақпараттың өңдеуiн автоматтандырылуын қамтамасыз ететiн программа немесе
программалар кешенi;
- қолданбалар ДҚБЖ-нiң ортасында да, одан тыс та ДҚ-ға қатынас құру
құралдарын қолданатын, мысалы, Delphi немесе MS Visual Studio программалау
жүйесi көмегiмен құрастыра алады.
Қолданушылар дерекқормен жұмыс iстейтiн бағдарламалар қосымшалар
деп аталады. Жалпы жағдайда бiр дерекқормен әртүрлi бiрнеше қосымшалар
жұмыс iстей алады. Мысалы, егер дерекқор бiр кәсiпорынды үлгiлесе, онда
оның жұмысы үшiн кадрлардың есепке алу iшкi жүйесiн қамтамасыз ететiн
қосымша құрылуы мүмкiн, басқа қосымша қызметкерлердiң жалақысын
есептеуге арналады, үшiншi қосымша складтың есепке алу iшкi жүйесi ретiнде
жұмыс атқарады, төртiншi қосымша өндiрiстiк процесстiң жоспарлануына
арналған. Бiр дерекқормен жұмыс iстейтiн қосымшаларды қарастырғанда олар
бiр-бiрiмен параллельдi түрде және бiр-бiрiнен тәуелсiз де жұмыс iстей алады
деп болжайды, және дәл ДҚБЖ көптеген қосымшалардың жұмысын бiр
дерекқормен әрқайсысы дұрыс,бiрақ басқа қосымшалардың енгiзген
өзгерiстерiн қабылдайтындай қамтамасыз етуге арналған.
"Клиент-сервер" технологиясы
Файл-серверлердiң кемшiлiктерi:
- есептеулер клиенттiң машинасында жүргiзiлуi - өндiрiстiк төмен;
- сервер мен клиент арасында файлдар мен деректердiң жiберiлуi -
желiнi жүктейдi;
- қорғаныс төмен деңгейде;
20
- масштабталудың болмауы.
Құрылымы:
- клиент-сервер архитектурасы желiнiң және үлестiрiлген дерекқордың
(корпоротивті ДҚ және дербес ДҚ) бар болуын болжайды;
- КДҚ сервер-компьютерде орналасады;
- ДДҚ корпоротивті ДҚ-ның клиентi болып табылатын бөлiмшенiң
қызметкерлерінің компьютерлерінде орналасады.
Анықтауыш:
- компьютерлік желіде белгілі бір ресурстың сервері деп осы ресурсты
басқаратын компьютер (бағдарлама) аталады;
- клиент - осы ресурсты қолданатын компьютер (бағдарлама);
- компьютерлік желінің ресурсы ретінде, мысалға, дерекқор, файлдық
жүйелер, баспа қызметтерi, почта қызметтерi бола алады.
Артықшылықтары:
- орталықтандырылған сақтау, қызмет көрсету және жалпы корпоротивтi
ақпаратқа коллективтi қол жеткiзудiң дербес ақпаратпен жеке жұмыстың сәттi
қосылуы. корпоративтi (серверлiк) дқ дқ серверiнiң басқаруымен құрылады,
қолданады және функцияланады;
- осы технологияны қолданумен деректердi өңдеудегi барлық шамадан
тыс еңбек толығымен серверге жүктеледi. Машина-клиент сұраныс жiбередi, ал
сервер оны орындайды және жауаптарын клиентке жiбередi.
Пiшiнүйлесiм. Ұйымның өлшемдерiне байланысты ақпараттық жүйесiнде
келесi пiшiнүйлесiмдердiң бiреуi болуы мүмкiн:
- корпоративтi және дербес қорларды құрайтын компьютер-сервер;
- компьютер-сервер және ддқ бар дербес компьютерлер;
- бiрнеше компьютер-серверлер және ддқ бар дербес компьютерлер.
2.1-cурет - Клиент-сервер архитектурасы
21
"Клиент-сервер" - бұл желідегі компьютерлердің өзара әрекеттесу үлгісі.
Ереже бойынша, компьютерлердің бәрі тең құқықты емес. Олардың
әрқайсысының өзіндік бір қасиеті, арнауы, ролі болады. Желідегі кейбір
компьютерлер ақпараттық-есептеу ресурстарымен, яғни процессорлар,
файлдық жүйелер, почта қызметі, баспа қызметі, дерекқормен басқарады және
пайдаланады. Басқалары біріншісінің қызмет көрсетуін пайдаланып, бұл
қызметке жолығуға мүмкіндігі бар. Осы және басқа да ресурстарды басқаратын
компьютерді осы ресурстың сервері деп атайды, ал оны қолданғысы келген
компьютер - клиент деп саналады. Нақты сервер өзі басқаратын ресурстың
түрімен анықталады. Сонымен, егер ресурс болып дерекқор табылса, онда
дерекқордың сервері туралы сөз қозғалғаны, қызметі - деректерді өңдеумен
байланысты клиенттердің сұранысына қызмет көрсету; егер ресурс файлдық
жүйе болса, онда файлдық сервер немесе файл-сервер туралы айтылғаны т.б.
Желіде бір компьютер клиенттің де, сервердің де ролін атқара алады.
Мысалы, UNIX басқаруымен дербес компьютері, үлкен ЭЕМ және мини-
компьютері бар, соңғысы дерекқор сервері ретінде болуы мүмкін, ақпараттық
жүйеде клиент-дербес компьютерлердің сұраныстарына қызмет етеді, немесе
үлкен ЭЕМ-ге сұраныстарды бағыттай отырып, клиент ретінде де болуы
мүмкін.
Алғашында ДҚЖБ орталықтанған архитектурасы болды. Онда ДҚБЖ өзі
және дерекқормен жұмыс істеген қолданбалы бағдарламалар орталық
компьютерде (үлкен ЭЕМ немесе мини-компьютер) функцияланды. Сол жерде
дерекқор да орналасты. Орталық компьютерге қолданушылардың жұмыс орны
ретінде болған терминалдар да қосылды. Деректерді өңдеумен байланысты
барлық процестер: қолданушымен орындалған теруді қолдау, қалыптастыру,
сұраныстарды оптимизациялау және орындау, сыртқы жадының
құрылғыларымен алмасу және т.б., орталық компьютерде орындалды, бұл оның
өндірістігіне қатал талаптар әкелді. Бірінші буынды ДҚБЖ ерекшеліктері
тікелей үлкен ЭЕМ және мини-компьютердің архитектурасымен байланысты,
және олардың бар артықшылықтары мен кемшіліктерін анық көрсетіп тұрады.
Қазіргі уақытта көпқолданбалы ДҚБЖ үшін стандарт болып "клиент-
сервер" архитектурасы атанды.
Егер жобаланып жатқан ақпараттық жүйе (АЖ) "клиент-сервер"
технологиясы бойынша құрылады деп болжанса, онда қолданбалы
бағдарламалар үлестірілген сипатқа ие болады. Басқаша айтқанда, қолданбалы
бағдарламаның (жай айтқанда, қосымшалар) функцияларының бір бөлігі
клиент-бағдарламада, қалғаны - сервер-бағдарламада шынайыланады.
"Клиент-сервер" технологиясының негізгі принципі стандартты
интерактивті қосымшаның функциясының әртүрлі табиғаты бар төрт топқа
бөлінуінде қорытындыланады. Бірінші топ - бұл енгізу және деректерді шығару
функциялары. Екінші топ тек берілген пәндік аймаққа тән қолданбалы
функцияларды біріктіреді. Үшінші топқа ақпараттық ресурстарды (деректер
базасы, файлдық жүйелер т.б.) сақтау және басқару бастапқы функциялары
жатады. Сонымен, төртінші топ функциялары - қызметтік, алдыңғы үш топтың
22
арасындағы байланыстардың ролін ойнайды. Осыған сәйкес кез келген
қосымшада келесі логикалық компоненттер бөлінеді:
- көрсетілім компоненті, бірінші топтың функцияларын шынайылайды;
- қолданбалы компонент, екінші топтың функцияларын қолдайды;
- ақпараттық ресурстарға қол жеткізу компоненті, үшінші топ
функцияларын қолдайды;
- өзара әрекеттесу хаттамасы.
Деректер үлгісі.
Дерекқорында сақталғандардың белгілі бір логикалық құрылымы бар -
басқаша айтқанда, ДҚБЖ қолдайтын кейбір деректер көрсетілімдері үлгісімен
(деректер үлгісімен) сипатталады. Классикалық қатарына келесі деректер үлгісі
жатады:
- иерархиялық;
- желілік;
- реляциондық.
Сонымен қатар, соңғы жылдары келесі деректер үлгілері шығып,
практикаға белсенді түрде сіңуде:
- постреляционды;
- көпөлшемді;
- объектілі-нысандалған.
Белгілі үлгілерді кеңейтіп, басқа да деректер үлгісінде негізделген мүмкін
жүйелер әзірленуде. Оның қатарына объектілі-реляционды, дедуктивті-
объектід і- нысандалған, семантикалық, концептуалдық және бағыттауыш
үлгілерді жатқызуға болады. Бұл үлгілердің кейбіреуі дерекқордың, білім
қорының және программалау тілінің интеграциясы үшін қызмет етеді.
Кейбір ДҚБЖ-да бір уақытта бірнеше деректер үлгісі болады. Мысалы,
ИНТЕРҚОР жүйесінде қосымшалар үшін желілік деректермен манипуляциялау
тілін қолданады, ал қолданушылардың интерфейсінде SQL және QBE тілдері
шынайыланған.
1)
Иерархиялық үлгі.
Иерархиялық үлгіде деректер арасындағы байланыстарды жүйеленген
график көмегімен сипаттауға болады. Деректер арасындағы байланыстар
көрсетілімі иерархиялық үлгіде қысқаша 2.2 - суретте көрсетілген.
Кейбір программалау тілдерінде иерархиялық ДҚ-ның құрылымын
(схемасын) сипаттау үшін ағаш деректер типі қолданылады. Ағаш типі
құралған болып табылады. Ол әрқайсысы ағаш типі болып табылатын ішкі
типтен (ішкі ағаш) құралады. Әр ағаш типі бір түбірлі типтен және
бағынышты типтердің реттелген жиынтығынан тұрады. Түбірлі деп
бағынышты типі бар және өзі ішкі тип болмайтын тип аталады. Бағынышты тип
ол үшін ата-анасының ролінде болған типке ұрпақ болып табылады. Бір типтің
ұрпақтары бір-біріне егіздер болып табылады.
23
2.2-cурет - Байланыстардың иерархиялық түрде көрсетілімі
Иерархиялық ДҚ жазба типінің үлгілерін құрайтын ағаш типінің
деректер үлгісінің реттелген жиынтығынан тұрады. Типтер арасындағы
туысқандық қатынас көбінесе жазбалардың өзара қатынастарына көшеді.
Жазбалар жолын ДҚ-ның негізгі мазмұнын құрайтын сандық және символдық
мәндер сақтайды. Иерархиялық ДҚ-ның барлық элементтерін қарап өту әдетте
жоғарыдан төмен және солдан оңға қарай өтеді.
Ағаш типінің анықтамасының сәйкесімен ата-аналар мен олардың
ұрпақтарының арасында байланыстың тұтастығын тексеру автоматты түрде
болатынын қорытындылауға болады. Тұтастықты тексерудің негізгі ережесі
келесі түрде тұжырымдалады: ұрпақ ата-анасыз бола алмайды, ал кейбір ата-
аналарда ұрпақ болмауы да мүмкін. Әртүрлі ағаштар жазбаларының
арасындағы байланыстың тұтастығын қолдау механизмі мүлдем болмайды.
Деректердің иерархиялық үлгілерінің артықшылықтарына ЭЕМ жадын
тиімді қолдану және деректердің негізгі операциясын орындауға кететін жаман
емес уақыт көрсеткіші жатады. Деректердің иерархиялық үлгісі иерархиялық
реттелген ақпараттармен жұмыста өте қолайлы.
Иерархиялық үлгінің кемшіліктері болып оның ақпаратты жеткілікті
қиын логикалық байланыстармен өңдеуі үшін үлкендігі, сонымен қатар
қарапайым қолданушыға қиындығы болып табылады.
Деректердің иерархиялық үлгісінде салыстырмалы түрде санаулы ДҚБЖ
саны негізделген, оның бірнеше жүйелерін атап өтуге болады: IMS, PCFocus,
Team-Up және Data Edge, сонымен қатар Ресейдің жүйелері Ока, ИНЭС және
МИРИС.
2)
Желілік үлгі.
Деректердің желілік үлгісі деректердің элементтерінің нешетүрлі өзара
байланыстарын графа түрінде суреттеуге мүмкіндік береді, сөйтіп деректердің
иерархиялық үлгісін жалпылайды (сурет 2.3). Желілік ДҚ-ның толық
концепциясы алғаш КОДАСИЛ (KODASYL)
тобының ұсыныстарында
көрсетілді.
2.3-cурет - Желілік үлгідегі байланыстардың көрсетілімі
24
Желілік ДҚ жазбалар жиынтығынан және сәйкес байланыстар
жиынтығынан құралады. Байланыстарды қалыптастыруға арнайы шектеуліктер
қойылмайды. Егер иерархиялық құрылымда ұрпақ-жазбада тек бір ата-ана-
жазбасы болса, онда деректердің желілік үлгісінде ұрпақ-жазба ретсіз ата-ана -
жазбасы санын иелене алады.
Деректердің желілік үлгісінің
артықшылығы
болып жады және
оперативтілік шығындарының көрсеткіші бойынша тиімді шынайылауға
мүмкіншілік табылады. Иерархиялық үлгімен салыстырғанда желілік үлгі
ретсіз байланыстардың айналуына жол беруіне көп мүмкіншілік береді.
Деректердің желілік үлгісінің кемшіліктері болып соның негізінде
құрылған ДҚ схемаларының қиындығы және қаталдығы, сонымен қатар
қарапайым қолданушының түсінуіне және ДҚ-да ақпаратты өңдеуді орындауға
қиыншылығы табылады. Одан басқа, деректердің желілік үлгісінде жазбалар
арасындағы ретсіз байланыстарды орнатуға қол жеткізуге байланысты
байланыстардың тұтастығын тексеруі әлсіреді.
Желілік үлгі негізіндегі жүйелер практикада кең таралған жоқ. Біршама
белгілілері болып келесі ДҚБЖ табылады: IDMS, db_VistaIII, СЕТЬ, СЕТОР
және КОМПАС.
3)
Реляционды үлгі.
Деректердің реляционды үлгісі IBM фирмасының қызметкері Эдгар
Кодпен ұсынылған және қатынас (relation) түсінігімен негізделеді.
Қатынас
кортеж деп аталатын
көптеген элементтерден тұрады.
Деректердің реляционды үлгісі туралы толық теориялық негізі келесі бөлімде
қарастырылады. Қатынастың көрсетілімінің сыртқы үлгісі адам түйсігіне
үйреншікті екі өлшемді кесте болып табылады.
Кестеде жолдар (жазбалар) және бағаналар бар. Әр жол бірдей
құрылымнан тұрады және аймақтардан тұрады. Кестенің жолдарына кортеж, ал
бағаналарға қатынас атрибуттары сәйкес келеді.
Деректердің реляционды үлгісінің артықшылықтары: қарапайымдылығы,
түсініктілігі және ЭЕМ-де физикалық шынайылауындағы ыңғайлылығы.
Олардың кең қолданылуына себеп болып қолданушыға қарапайымдылығы
және түсініктілігі табылды. Ал осы типтің деректерді өңдеу тиімділігімен
байланысты мәселелер техникалық түрде шешіледі.
Реляционды үлгінің негізгі кемшіліктері болып келесілер табылады:
бөлек жазбалардың стандартты ұқсастық құралының болмауы және
иерархиялық және желілік байланыстарын сипаттаудың қиындығы.
ПЭЕМ үшін релационды ДҚБЖ-ның мысалдары болып келесілер
табылады: dBaselll Plus және dBase IY (Ashton-Tate фирмасы), DB2 (IBM),
R:BASE (Microrim), FoxPro алғашқы түрлері және FoxBase (Fox Software),
Paradox және dBASE for Windows (Borland), FoxPro соңғы түрлері, Visual
FoxPro және Access (Microsoft), Clarion (Clarion Software), Ingres (ASK Computer
Systems), Oracle (Oracle) и Microsoft SQL Server, сонымен қатар релационды
типті ресейлік ДҚБЖ жүйелері: ПАЛЬМА (ИК АН УССР), HyTech (МИФИ)
жүйесі.
25
Реляционды ДҚБЖ-лердің соңғы түрлері объектілі-нысандалған
жүйелердің кейбір қасиеттеріне ие. Мұндай ДҚБЖ объектілі-реляционды деп
аталады. Мұндай жүйенің мысалы ретінде Oracle 8.x айтуға болады. Oracle-ге
дейінгі жүйелердің ерте түрлерін тек реляционды деп санайды. Сонымен қатар,
объектілі-реляционды деп Microsoft SQL Server, PostgreSQL, Sav Zigzag, IBM
Cloudscape, FirstSQL саналады.
4)
Постреляционды үлгі.
Классикалық реляционды үлгі кесте жазбаларында сақталған деректердің
бөлінбейтіндігін болжайды. Бұл кестедегі ақпараттың бірінші қалыпты формада
екенін білдіреді. Бұл шектеулік қосымшаның тиімді шынайылануына кедергі
келтіретін жағдайлар болады.
Деректердің постреляционды үлгісі кесте жазбаларында сақталатын
деректердің бөлінбейтіндігіне шектеулікті шешетін кеңейтілген реляционды
үлгіні ұсынады. Деректердің постреляционды үлгісі мәндері ішкі мәннен
тұратын көпмәнді жолдардан тұрады. Көпмәнді жолдардың мәндерін теру
негізгі кестеге кіргізілген өзіндік кесте болып саналады.
Постреляционды үлгінің артықшылығы - байланысқан реляциондық
кестелердің жиынтығын бір постреляциондық кесте түрінде көрсетуге болады.
Бұл ақпаратты көрсетуде жоғары анықтылық және оның өңделу тиімділігін
жоғарлатуды қамтамасыз етеді.
Постреляционды үлгінің
кемшілігі
болып сақталған деректердің
тұтастығы мен қарама-қайшылығын қамтамасыз ету мәселесін шешу қиындығы
болып табылады.
Біз қарастырған деректердің постреляционды үлгісі uniVers ДҚБЖ-н
қолданады. Деректердің постреляциондық үлгісінде негізделген ДҚБЖ
қатарына Bubba және Dasdb жүйелері кіреді.
5)
Көпөлшемді үлгі.
Қордағы
деректер көрсетіліміне көпөлшемді жол бір уақытта
реляциондымен пайда болды, бірақ расында жұмыс істейтін көпөлшемді ДҚБЖ
біздің уақытқа дейін өте аз болды. 90-жылдардың ортасынан бастап оларға
деген қызығушылық көбейді.
Көпөлшемді ДҚБЖ ақпаратты интерактивті аналитикалық өңдеуге
арналған тар мамандандырылған ДҚБЖ болып табылады. Осы ДҚБЖ-де
қолданылатын негізгі түсініктерді көрсетейік: деректердің агрегирленуі,
тарихтылық және болжамдылығы.
Деректердің агрегирленуі ақпаратты оның жалпылауының әртүрлі
деңгейінде қарастыруды білдіреді.
Ақпараттық жүйелерде ақпаратты
көрсетудің толықтық деңгейі қолданушылар үшін олардың өзінің деңгейіне
байланысты болады: аналитик, қолданушы-оператор, басқарушы, жетекші.
Деректердің тарихтылығы деректердің және олардың өзара
байланыстарының статикалығының (тұрақтылық) жоғары деңгейін, сонымен
қатар деректердің уақытқа қосу міндеттілігін қамтамасыз етуді болжайды.
Деректердің статикалығы оларды өңдеу кезінде жүктеу, сақтау, индекстеу
және таңдаудың мамандандырылған әдістерін қолдануға рұқсат береді.
26
Деректердің болжамдылығы болжам жасау функциясы тапсырмасын
және олардың әртүрлі уақыттық интервалдарда қолдануын айтады.
Деректердің көпөлшемді үлгісінің негізгі артықшылығы болып уақытпен
байланысты үлкен көлемді деректерді аналитикалық өңдеудің ыңғайлылығы
мен тиімділігі табылады. Реляциондық үлгі негізінде деректерді аналогты
өңдеуді ұйымдастыру кезінде ДҚ өлшеміне және индекстеуге оперативті
жадының шығынының өсуіне байланысты операцияның
еңбексыйымдылығының сызықсыз өсуі болады.
Деректердің көпөлшемді үлгісінің кемшілігі болып ақпаратты жай
оперативті өңдеу туралы қарапайым есептер үшін ебедейлігі табылады.
Деректердің көпөлшемді үлгісін қолдайтын жүйе мысалы болып Essbase
(Arbor Software), Media Multi-matrix (Speedware), Oracle Express Server (Oracle)
және Cache (InterSystems) табылады. Кейбір бағдарламалық өнімдер, мысалы,
MediaMR (Speedware) біруақытта көпөлшемді және реляционды ДҚ-мен
жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Ішкі үлгісі көпөлшемді үлгі болып табылатын
Cache ДҚБЖ-де деректерге қол жеткізу үш әдіспен орындалады: тура
(көпөлшемді массивтер түйінінің деңгейінде), объектілі және реляционды.
6)
Объектілі-нысандалған үлгі.
Объектілі-нысандалған
үлгісінде деректерді көрсеткенде қордың
жазбаларын ұқсастыру мүмкіндігі туады. Дерекқордың жазбалары мен
функцияларының арасында олардың өңделуі программалаудың объектілі-
нысандалған тілдеріндегі құралдарға ұқсас механизмдердің көмегімен өзара
байланыстар қондырылады.
Деректердің объектілі-нысандалған үлгісінің реляциондымен
салыстырғандағы негізгі артықшылығы қиын өзарабайланысты объект туралы
ақпараттың көрсетілуі болып табылады. Деректердің объектілі-нысандалған
үлгісі дерекқордың жазбасын ұқсастыруға және олардың өңдеу функциясын
анықтауға мүмкіндік береді.
Объектілі-нысандалған үлгісінің кемшілігі түсінігі қиын, деректерді
өңдеу ыңғайсыз және сұраныстарды орындау жылдамдығы төмен.
В 90-жылдары ДҚ басқарудың объектілі-нысандалған жүйелерінің
сараптауыш түп тұлғалары болды. Қазіргі уақытта осындай жүйелер кең
таралған, оның ішінде келесі ДҚБЖ: РОЕТ (РОЕТ Software), Jasmine (Computer
Associates), Versant (Versant Technologies), O2 (Ardent Software), ODB-Jupiter
(ғылыми-өндірістік орталық Интелтек Плюс), сонымен қатар Iris, Orion және
Postgres.
Реляционды дерекқордың негізгі түсініктері.
Қысқаша айтқанда, дерекқор - жұмысқа қажетті деректер жиыны.
Деректер - шынайы әлемнің объектерінің бейнесі. Әдеттегі терминологияда
мәліметтері дерекқорында сақталатын шынайы әлемнің объектері нысан -
entities, ал олардың белгілері - атрибут (attributes) деп аталады. Нақты
объекттің әр белгісі атрибуттың мәні болып табылады.
Дерекқорында тек физикалық объекттер көрсетілмейді. Ол абстракция,
процесстер, құбылыстар - яғни, адам тіршілігінде кездесетін барлық заттар
27
туралы мәліметтерді сақтауға мүмкіндігі бар. Мысалы, дерекқорында складқа
құралдарды әкелуге тапсырыс туралы ақпаратты сақтауға болады. "Тапсырыс"
нысанының атрибуттары әкелінетін құралдың аты, құралдың саны, әкелушінің
аты, мерзімі т.б. болады. Шынайы әлемнің объекттері бір-бірімен көптеген
қиын тәуелділіктермен байланысты. Дерекқорында тек маңызды
байланыстарды сақтау керектігін айта кету жөн.
Сонымен, ашып айтатын болсақ, дерекқор - бұл шынайы әлемнің
объектерінің суреттеуінің және олардың арасындағы нақты қосымша аймақ
үшін маңызды байланыстар жиынтығы.
Нысан, атрибуттар және байланыстар құрылымға айналатын әдіс
деректер үлгісімен анықталады.
Қазіргі күні ең көп таралған реляционды ДҚБЖ болып есептеледі. Олар
кәсіптік стандартқа айналды. Деректердің реляционды үлгісін қысқаша
қарастырып шығайық.
Ол 1969-70 жылдары математикалық қатынас теориясы негізінде және
түсінік жүйесіне сүйене отырып Коддпен құрылған. Маңыздысы кесте,
қатынас, жол, бағана, алғашқы кілт, сыртқы кілт болып табылады.
Реляционды деректер базасы деп барлық деректер қолданушы үшін
үшбұрышты деректер мәні кестесі түрінде көрсетілген, және барлық
операциялар кестелермен манипуляцияға қосылатын база аталады. Кесте
жолдар мен бағаналардан тұрады және дерекқор ішінде өзінің қайталанбас аты
болады. Кесте шынайы әлемнің объектінің типін (нысанын), ал әр бағана нақты
объектті көрсетеді.
Атрибуттардың мәні көптеген рұқсат етілген домен (domain) деп
аталатын мәндерден таңдалады.
Әр бағананың әдетте кестенің үстіңгі бөлігінде жазылатын аты болады.
Оның қайталанбас аты болу керек, бірақ әртүрлі кестелердің бағаналарының
аты бірдей болуы мүмкін. Кез келген кестеде кем дегенде бір бағана болу
керек; бағаналар кестеде оларды құру кезіндегі реттікке сәйкес орналасады.
Бағаналарға қарағанда жолдардың аты болмайды; кестеде олардың реті
анықталмаған, ал саны шектелмеген.
Жолдар кестеде реттелмегендіктен, бағананы оның позициясы бойынша
таңдау мүмкін емес. Сонымен қатар, жолдың нөміріне жалғасу көпқолданбалы
ДҚБЖ-да дұрыс емес. Кез келген кестеде мәндері әр жолмен теңесетін бір
немесе бірнеше бағанадан тұрады. Мұндай бағана (немесе бағаналар
комбинациясы) бірінші кілт деп аталады (primary key). Егер кесте осы
талаптарды қанағаттандырса, онда ол қатынас (relation) деп аталады.
Кестелердің өзарабайланысы деректердің реляционды үлгісінің маңызды
элементі болып табылады. Ол сыртқы кілтпен қолданады (foreign key).
Егер дерекқорында деректер туралы деректер болмаса, кестені сақтауға
немесе өңдеуге болмайды, мысалы, кестені, бағананы сипаттауыш т.б. оларды
әдетте метадеректер деп атайды. Метадеректер кестелік түрде көрсетілген және
деректер сөздігінде сақталған (data dictionary).
28
Кестелерден бөлек дерекқорында басқа объекттер - экранды форма,
есептер (reports), көрсетілімдер (views), сонымен бірге дерекқормен жұмыс
жасайтын қосымша программалар да сақталады.
Ақпараттық жүйенің қолданушысына дерекқордың тек шынайы әлемнің
объектерін көрсетіп тұруы жеткіліксіз. Мұндай бейненің бірауызды болуы
маңызды. Мұндай жағдайда дерекқор тұтастық
шартын (integrity)
қанағаттандырды деп айтады.
Деректердің дұрыстығын кепілдеу үшін дерекқорына тұтастық
шектеуліктері (data integrity constraints) деп аталатын кейбір шектеуліктер
қойылады.
Тұтастық шектеуліктерінің бірнеше типі бар. Мысалы, кесте бағанасы
мәндері тек сәйкес домендерден таңдалынсын деп талап етіледі. Практикада
одан да қиын шектеуліктер қояды, мысалы, сілтеме бойынша шектеуліктер
(referential integrity). Оның мәні сыртқы кілт кестеде жоқ бағанаға көрсеткіш
бола алмайтындығында. Тұтастық шектеулігі арнайы құрылғылардың - ереже
(rules), триггерлер (triggers) және домендер көмегімен жасалады.
Жай деректер өздігінен компьютерлік формада егер оларға қолжетерлік
құрылғылар болмаса, қолданушыға қызығушылық тудырмайды. Деректерге
қолжеткізу дерекқорына сұраныс түрінде орындалады. Олар стандартты
сұраныс тілдерінде жазылады. Бүгінде көп ДҚБЖ үшін сондай тіл болып SQL
саналады.
2.1 Компьютерлік қауіпсіздіктің негізгі түсінігі
Әртүрлі
категориядағы адамдар үшін қауіпсіздік сөзі әралуан
ассоциация келтіреді. Адамның әрбір қызмет саласымен байланысты бұл
термин бірнеше мағынада қолданады. Мысалы, мемлекеттік қауіпсіздік немесе
тіршілік әрекет қауіпсіздігі, политикалық және құрылыс қауіпсіздігі. Негізінде
мұндай түрлер өте көп, және басқадан айыратын, әр жағдайда бұл теминге
нақты қызмет саласына жататын спецификалық талап қойылады. Жалпыланған
қауіпсіздік терминінің анықтамасын былай айтуға болады: қауіпсіздік -
орындалуы қажетсіз салдарға алып келетін, тыйым салынған әрекеттің алдын
алуға бағытталған талаптамалар мен құралдар жиынтығы.
Ақпараттық қауіпсіздік термині салыстырмалы түрде, есептеуіш
техника мен ЭЕМ-ның дамуна байланысты жақын уақыт аралығында пайда
болды. Ақпараттық қауіпсіздік құрамына тек пайдаланатын бағдарламалық
қамтамасыз етудің қауіпсіздігі кірмейді, сол сияқты аппаратты құралдардың
қауіпсіздігі, байланыс арнасының қауіпсіздігі және тағы коптеген.
Операциялық жүйе қауіпсіздігі түсінігіне операциялық жүйенің
орнатылған өз ядросының қауіпсіздігінен басқа оған орнатылған программалық
қамтамасыз ету қауіпсіздігі кіреді. Басқа сөзбен айтқанда, операциялық жүйе
қауіпсіздігі - қолданушы немесе басқа бағдарламамадан, операциялық жүйенің
қалыпты функционалдауына зақым келуіне алып келетін әрекететінің, алдын
алатын шаралар жиынтығы.
29
Тыйым салу бар болса, оны бұзғысы келген адам пайда болады!
Ақпараттық технлогиялар мен компьютердің барлық қызмет аясына енгізілуіне
байланысты кракер (ағылшын тілінен cracker - компьютерлік желі мен
бағдарламаны бұзғыш) атты адамдар пайда болды. Олар әртүрлі қулық және
стандартты емес тәсілдермен, өзіне пайда түсіру үшін оларға арналмаған,
рұқсат етілмеген ақпаратқа мүмкіндік алғысы келеді. Кей кезде ол ақпарат
иесін ауыр жағдайға алып келеді. Сол кезде ақпараттық зиянкестермен
күреске қажеттілік пайда болады. Ақпараттық қауіпсіздікті күшейтетін және
кракерлермен күресуге арналған бүтін комплекстер жасалып шығарылды. Сол
себепті кез келген электронды-есептеуіш комплексті арнаулы оперциялық жүйе
басқаратындықтан, жүйенің кауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін, операциялық
жүйенің қауіпсіздігінің қамын ойлау қажет.
Әрбір өндіруші опрерациялық жүйе қауіпсіздігіне өзіндік сипатпен
қарады. Нәтижесінде кейбір жүйелер айтарлықтай қорғалған, басқаларының
қорғанысын айналып өту оңайшылыққа түспеді, ал үшіншілері іс жүзінде
бұзушылар алдында әлсіз болып қалды. ОЖ Linux қорғаныс дәрежесі, UNIX
тәрізді тағы бір нақты уақыттағы ОЖ, осы жұмыста қаралады.
ОЖ қауіпсіздігін зерттей отырып, компьютерлік қауіпсіздік теориясы
туралы көз шолмау мүмкін емес. Компьютерлік қауіпсіздік теориясы үш негізгі
түсінікпен стратегиялық әрекет жасайды: қауіп-қатер, әлсіздік, шабуыл.
Компьютерлік жүйенің қауіпсіздік қауіп-қатері - жүйенің өзіне (қайта
қотарлау сияқты) және ол жерде жатқан ақпаратқа (ошіру, файлдарды бұзу
және сол сияқты) кері әсерін тигізетін потенциалды мүмкін жағдай.
Компьютерлік жүйенің әлсіздігі - қауіп-қатердің пайда болуына мүмкіндік
беретін сәтсіз және орынсыз сипаты.
Әлсіздікке ақпараттық жүйенің әтүрлі жағдайларын жатқызуға болады.
Пайдаланатын бағдарламалық қамтамасыз етудің жетілдірілмегені.
Бағдарламалық қамтамасыз ету адаммен жазылған, ал адам қателік жасауға
бейім. Бағдарламалық өнімді құрастыру қадамында көп адам жұмыс істесе де,
оның байланыстары мен мүмкін қателерін аңдып табу мүмкін емес.
Бағдарламалық өнімді құрушылар бағдарламалық кодты қаншалықты
оптимизациялап, оны қателіктен босатып жатса да, барлық жағдайларды
қарастыру мүмкін емес. Мұндай аяқтап iстелмеулер кейде өз бағдарлама
немесе мәлiметтер үшiн ешқандай да сыни зардаптарды алып жүрмейдi, бiрақ
олар өз мақсатында бағдарламаны пайдалануға рұқсат бергенiн қалайды,
басқалармен салыстырғанда ол үшiн бастапқы жасалмаған, өте маңызды
зардаптармен шығарып салынады. Бағдарламада мұндай аяқтап iстелмеулер
әдетте тесiктер деп аталады.
Компьютерлiк жүйеге шабуыл - әлсіздіктерді іздеу және қауіп-қатердің
іске асыру мақсаты мүмкін болатын әрекеттер алгоритмі.
Қауіп-қатердің үш негізгі түрі бар:
- ашылу қауіп-қатері;
- бүтінділік қауіп-қатері;
- қызмет көрсетудiң тоқтап қалу қауіп-қатері.
30
Ашылу қауіп-қатерінің түсінігі білуі тиіс емес адамға ақпараттың мәлім
болуы. Компьютерлік қауіпсіздік терминында ашылу қауіп-қатері бірнеше
құпия ақпаратқа, есептеуіш жүйеде сақталатын немесе бір жүйеден келесіге
берілетін, қол жеткізу кезінде орын алады. "Ашылу" сөз орынына кейде
"ұрлық"немесе "ағып кету" терминдердi пайдаланады.
2.2 SQL тілі
SQL тілі компьютердің деректер қорында сақталған деректерді оқуға
және өңдеуге арналған құрал болып табылады. Атынан көрініп тұрғандай, SQL
тілі қолданушыны деректер қорымен байланыстыру үшін қолданылатын
программалау тілі болып табылады. Шынында, SQL тек белгілі бір типті, яғни
реляционды деректер қорымен жұмыс істейді.
Егер қолданушыға деректер қорынан деректерді оқу қажет болса, онда ол
SQL арқылы деректерді ДҚБЖ-дан сұрастырады. ДҚБЖ сұраныстарды өңдейді
және қажетті деректерді тауып, оларды қолданушыға жібереді. Деректерді
сұрату және нәтижені қабылдау процесі деректер қорының сұранысы деп
аталады. Сұраныстың құрылымдық тілі деген аты осыдан шыққан.
Бірақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz