Қазақ тілі түсіндірме сөздігінің тарихы
5
6
7
Аңдатпа
8
Дипломдық жұмыс АКТ бойынша интернеттік көп тілді түсіндірмелік
сөздіктің электронды нұсқасын жасауға арналған.
Дипломдық жұмыста бірнеше түсіндірмелік сөздіктердің арасында бір-
бірімен байланыс орнату әдістері сипатталады. Электронды түсіндірмелік
сөздіктердің артықшылықтары мен тиімділіктері жайлы сөз қозғалып,
программасы жүзеге асырылған. Дипломдық жоба PHP бағдарламалау тілі,
MySQl деректер қорын және басқа да программалар арқылы құрылды.
Аннотация
Дипломная работа предназначена для создания электронной интернет
версии многоязычного толкового словаря ИКТ.
В дипломной работе описаны способы связи нескольких толковых
словарей. Приведены преимущества и удобства электронных толковых
словарей, разработано программное обеспечение. Дипломный проект
разработан с использованием языка программирования PHP, базы данных
MySQl и других программных средств.
Annotation
Degree work is designed to create electronic versions of the multilingual
Internet explanatory dictionary of ICT.
In the research paper described how to connect multiple dictionaries. Described
benefits and convenience of electronic dictionaries, developed the software. The
diploma project is developed using the programming language PHP, MySQl database
and other software tools.
9
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1 Түсіндірме сөздік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Түсіндірме сөздік туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.2 Қазақ тілі түсіндірме сөздігінің тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.3 Электронды түсіндірме сөздіктер, олардың артықшылыұтары ... ... ... .. 14
1.4 Қазақ тіліндегі электронды түсіндірме сөздіктер, олардың маңызы ... .. 16
2 Программалау ортасы, PHP және MYSQL тілдерінің ерекшеліктері ... ... ... .. 20
2.1 ADOBE DREAMWEAVER CS3 ортасы туралы қысқаша сипаттама ... . 20
2.2 PHP технологиясы мен синтаксисі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
2.3 DENWER тағайындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.4 MYSQL мәліметтер базасын басқару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
3 Программаны құрудың қадамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.1 Программаның деректер қорын құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
3.2 Қолданушы интерфейсі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
3.3 Программаны сынақтан өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
4 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
4.1 Өндірістік ғимараттағы еңбек шартын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
4.2 Есептеу техникасы бөлмесіндегі өндірістік ортаның микроклиматы ... 52
4.3 Жұмыс орнының жарықтандыру жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53
4.4 Электр тоғының адам ағзасына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
4.5 Жұмыс орнына шудың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
4.6 Табиғи жарықтандыру әдісімен есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 56
4.7 Пайдалану коэффициенті әдісімен жасанды жарықтануды есептеу ... .. 58
4.8 Жасанды жарықтануды нүктелік әдіспен есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
4.9 Тіршілік қауіпсіздігі бөлімі бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... 62
5 Бизнес-жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
5.1 Жоба сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
5.2 Маркетингтік стратегия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
5.3 Бағдарламамен қамтамасыз етудегі еңбек сыйымдылығын есептеу ... .. 64
5.4 Бағдарламалық қамсыздандыру шығынының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... . 66
5.5 Бағдарлама өнімін сатып алуға кеткен бір жолғы шығындар есебі ... ... 69
5.6 Игеру саласындағы жылдық бір жолғы шығындар есебі ... ... ... ... ... ... . 70
5.7 Ақпараттық жүйе енгізуден үнем мен табыс мөлшерінің есебі ... ... ... .. 71
5.8 Салыстырмалы экономикалық тиімділіктің көрсеткіштерін есептеу ... . 72
5.9 Динамикалық көрсеткіштер негізінде жобаны өткізуде экономикалық
тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 78
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
А қосымшасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... . 80
Ә қосымшасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... . 82
Б қосымшасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... . 96
10
Кіріспе
Сөз - қоғам мен табиғат құбылыстарын, адамның рухани өмірін
білдіретін маңызды тілдік бірлік. Сөз қандай күрделі құбылыс болса, оның
мағынасы да сондай күрделі категория.
Электронды сөздіктердің "қағаз сөздіктерден" айырмашылығы сөздің
толық лексикалық базасын ашып көрсете алады, және оңай ізделеді. Одан
басқа, компанияларда көптеген құжаттар компьютерде дайындалады,
сәйкесінше, керек сөзді кітаптан іздемей-ақ компьютерден іздеу ыңғайлырақ.
Электронды сөздіктің өмірі басқа программалық жүйелер сияқты қиын
болуы керек, ерекше зиянды қолданушылардың кесірінен кезекті қателер
шығады, бір жағынан барлық мүмкіншіліктер мен қажеттіліктерді пайдалана
отырып, катені уақытында түзетуге болады.
Осы орайда ақпараттық технологияның ХХІ ғасырда білім беру жүйесіне
енгізген жаңалығы электрондық сөздік болып табылады. Электрондық сөздік
кітаптың мазмұнын толық сақтап қалуымен қатар, қазіргі замандағы жаңа
компьютерлік технологияларды, мультимедияны ауқымды қолданып, бәсекеге
қабілетті мамандар дайындалуына үлкен үлес қосады.
Қазіргі таңда мекемелерде, оқу орындарында, кәсіпорындарда
құжаттардың қазақ тілінде болуы ана тілімізде сөйлеуді дамытудың алғашқы
қадамдарының бірі. Әйтсе де, отандастарымыздың сөз мағынасын түсінгенімен,
сөз мәдениетін, сөзді дұрыс қолдана алмайтынын байқалады. Міне, осы өзекті
мәселенің бірден бір шешімі қазақ тілінің электронды түсіндірме сөздігін жасау
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты кем дегенде үш түрлі түсіндірме сөздік
алып, олардың арасында бір-бірімен байланыс орнатып, программа құру.
Бұл мақсаттарға жету үшін келесі зерттеу міндеттері орындалуы тиіс:
Adobe Dreamweaver CS3 программасының функцияларын анықтау;
PHP тілінің мүмкіндіктерін зерттеу;
түсіндірмелі сөздіктердің деректер базасын жобалау;
қолданушы интерфейсі;
жобаланғандарды жүзеге асыру, яғни программалау;
программаны сынақтан өткізу.
Зерттеу нәтижелерін қазақ тілін оқыту, қазақ тілінде іс жүргізу, қазақ
тіліндегі ақпараттардың қазақша түсіндірмесін табу мүмкіндігі бар қазақ
тілінде қарым - қатынас жасайтын ақпараттық технологиялар мен жүйелерді
дайындауда және телекоммуникациялық жүйелерде қазақ тіліндегі ақпаратты
дұрыс қабылдау, беру мен өңдеуде қолдануға болады. Бұл еліміздің әртүрлі
қызмет, білім, ғылым, техника, технология және басқа салаларына байланысты
қазақ тілінің дамуына әсерін тигізеді және қазақ тілінің мәні мен рөлін
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі ретінде ғана емес, сонымен қатар
11
халықаралық қарым-қатынастар және адам мен компьютер арасындағы
байланыс (интерфейс) тілі ретінде де арттырады.
1 Түсіндірме сөздік
1.1 Түсіндірме сөздік туралы жалпы түсінік
Тіл - халықтың даналығын, танымы мен талғамын, тауып айтатын
шыншылдығын көрсететін, ғасырдан ғасырға, ұрпақтан ұрпаққа мирас болып
келе жатқан баға жетпес қазынасы. Онда ақиқатты танып білудің сан ғасырлық
аса бай ұжымдық тәжірибесі жинақталған. Қоғамды мәдениетке жеткізіп,
қоғамдық ой-сананы биікке көтеретін, қуатты да құдіретті мұндай тілдің
көмегімен өркендеген елде оның құрылымы мен жүйесі дами түсіп, небір нәзік
ой сезімді, аса күрделі құбылыстарды дәл бейнелейтін қабілеті арта береді.
Әрине, тілдің мұндай баға жетпес мәнділігі, ең алдымен, оның сөз байлығынан
байқалады. Сондықтан тілдегі сөздерді жинақтап, жүйеге салып, әрқайсысының
мән-мағынасын ашып, сөздік қалпына түсіріп, халықтың өзіне қайта ұсыну -
қиынның қиыны болса да, абыройлы міндет.
Тілдің сөз байлығын жүйелеп, саралайтын сөздіктердің әр алуан түрі
болады. Солардың бірі саналатын түсіндірме сөздік тілдің лексикалық
байлығын неғұрлым толық қамтуды көздейді. Әсіресе көп томды түсіндірме
сөздікте күнделікті қарым-қатынас кәдесіне жүрген сан алуан сөзбен бірге
олардың әртүрлі нұсқалары, жергілікті сөз байлығы, кәсіби лексика мен
терминдер, көнерген сөздер барынша мол қамтылып, лексикалық,
грамматикалық, стильдік мән-мағыналарына біршама толық сипаттама
жасалады және міндетті түрде иллюстрациялық материалдар беріледі. Қазақ
тілінің он томдық сөздігінің жарық көруі - осы саладағы ағашқы қадамдардың
бірі болды.
Түсіндірме сөздік дегеніміз - әдеби тілде жалпылама және жиі
қолданылатын сөздердің нақты мағыналарын, ауыс мағыналарын, оларға
қатысты тұрақты сөз тіркестерін талдап, иллюстрациялық материалдар арқылы
түсіндіретін біртілді сөздік.
Түсіндірме сөздіктің алға қоятын мақсаты - бір тілдің белгілі дәуірдегі
жалпыхалықтық сипат алған сөздеріне мағыналық, стильдік әрі грамматикалық
жан-жақты сипаттамалар беріп, тілдің қазіргі даму тұрғысындағы сөздік
құрамының сан мөлшерін біршама анықтау, сөздердің мағыналық нормаларын,
стильдік түрлі қолданыстарын саралап көрсету. Сонымен қатар сөздердің
жазылуы мен айтылуындағы нормалардың ең дұрыс деген қалпын айқындай
отырып, соған нақтылы түсінік беруді карастырады. Сондықтан түсіндірме
сөздік кейде нормативті сөздік деп аталады. Нормативті түсіндірме сөздік бір
томдық және көптомдық болып жасалады. Көлемінің үлкендігіне қарай
көптомдық түсіндірме сөздікті кейде академиялық сөздік деп атайды.
Қоғамдық өмірде болып жатқан сан алуан жаңалықтар мен өзгерістер
тілге, әсіресе оның сөздік құрамына өз әсерін тигізбей қоймайды. Қайсыбір
12
сөздер қолданыстан ығысып, жаңаға жол береді. Кейде "ескі" мен "жаңа"
жарыса, тайталаса жүреді. Лексикалық нормадағы бұндай өзгерістерді
заңдастырып отыру сөздіктің негізгі міндетіне жатады. Әдетте өркениетті елдің
табан тірейтін, меже ететін, өзіндік "бас" сөздігі болады. Ондай сөздіктер
жылдар аралата, дүркін-дүркін қайта басылады. Басылым сайын тілдегі
жаңалықтар қамтылып және ондағы кейбір кемшін тұстар жөнделіп, үнемі
өңделіп отырады. "Орыс тілі сөздігінің" (С. Ожегов) жиырмадан аса басылымы
жарық көрді, әр басылым сайын түзетіліп, толықтырылды, сондай-ақ аты
әлемге әйгілі "Ағылшын тілі сөздігінің" (Оксфорд) бастапқы нұсқасын жасауға
жиырма жыл кетті. Әрине, қазақ тіл білімі сөздік жасау мәдениетінен құралақан
емес. 1974 - 1986 жылдары жарық көрген қазақ тілінің он томдық түсіндірме
сөздігінде 97 мыңдай сөздік бірліктің мағыналары ашылып, түсініктер берілген.
Қазақ тілінің мұндай қоғамдық мәртебесінің жүзеге асуы ең алдымен дәстүрлі
норманың бекем болуымен, оларды заңдастырып отыратын нормативті
грамматикасы мен үлгі тұтар сөздіктерінің болуымен де байланысты. Қалың
жұртшылық қауымды осындай аса қажетті тіл құралдарымен қамтамасыз ету,
мемлекеттік тілдің лингвистикалық базасын жасау, бүгінігі таңдағы өрелі
міндеттердің бірі болмақ.
Түсіндірме сөздіктің кемшіліктері де, олқылықтары да болуы ықтимал.
Сөздіктердің кейбір кемшіл тұстары мен олқылықтары, бұрын-соңды сөздік
жасау тәжірибесі байқатқандай, басылым сайын жөнделіп отырмақ.
Реестр сөздің анықтамасы, оған берілген түрлі грамматикалық,
стилистикалық т.б. мінездемелер, келтірілген мысалдар сөздік
мақала
(словарная статья) деп аталады. Түсіндірме сөздіктерді жасауда сөздік
мақаланың әрі түсінікті, әрі жинақты болу жағына айрықша назар аударылады.
Сөздік мақалаларда сөздерге олардың шығу төркіні (қай тілдік сөз екені) мен
қай стильдік тармаққа жататындығы жағынан сипаттама (мінездеме) беру сол
тілдің лексикасының зерттелу дәрежесімен байланысты. Екінші сөзбен
айтқанда, белгілі бір тілдегі сөздердің лексикологиялық және стилистикалық
тұрғыда зерттелу дәрежесі неғұрлым жоғары болса, сол тілдің түсіндірме
сөздігіндегі сөздерге берілген лингвистикалық сипаттама соғұрлым жан-жақты
болады.
Түсіндірме сөздікте сөздер семантикалық, грамматикалық және
стилистикалық тұрғыдан түсіндіріледі. Мұнымен бірге, онда әдеби тілдегі
сөздердің дұрыс жазылуы мен айтылуы да көрсетіледі.
Сөздікке енгізіліп, мағынасы түсіндірілетін сөз реестр сөзден кейін ол
сөздің қай сөз табына қатысты екенін көрсететін белгілер қойылға. Мысалы:
зат. (зат есім), сын. (сын есім), ес. (есімдік), үс. (үстеу) т.б. Архаизмдер мен
историзмдерден кейін осы сөздердің бірінші буынынан құралған белгілер (арх.,
ист.) қойылған.
Егер сөз белгілі бір стильге тән болса, оған стилистикалық мінездеме
беріліп, тиісті белгі қойылады. Мысалы, проф. Д. Н. Ушаковтың
редакциясымен шыққан Орыс тілінің түсіндірме сөздігінде (4 томдық)
көптеген сөздердің тұсына олардың қай стильге тән сөздер екндігі, егер шет
13
тілдерден енген сөз болса қай тілден енгендігі туралы белгілер (пометы)
қойылған. Сөздіктегі простореч. (просторечие), разг. (разговорное слово),
фам. (фамильярное), вульг. (вульгарное), научн. (научное), тех. (техническое),
спец. (специальное), поэт. (поэтическое), ритор. (риторическое), воен.
(военное), апт. (аптеркарское), газет. (газетное), ирон. (ироническое), книж.
(книжное), канц. (канцелярское), офиц. (официальное) тәрізді белгілер
сөздердің қолданылуы мен стильдік мінездемесін аңғартатын белгілер болас,
англ. (английское), араб. (арабское), гол. (голландское), греч. (греческое),
казах. (казахское), латин. (латинское), нем. (немецкое), перс. (персидское), тат.
(татарское), тюркс. (тюркское), фр. (французское) тәрізді белгілер басқа
тілдерден енген сөздедің қай тілдік сөздер екенін көрсететін этимологиялық
белгілер болып табылады.
Сөздікке енген әрбір сөздің лексикалық мағынасы (немесе мағыналары)
түсіндіріліп, оған анықтама беріледі. Сөзге берілген анықтаманың түсінікті
және тұжырымды болуы көзделеді. Кейде сөзге анықтама оның синонимі
арқылы беріледі. Мысалы, алыс деген сөз оның синонимдері қашық, шалғай,
деген сөздермен түсіндірілсе, ажарлы деген сөз көркем, әдемі, сұлу деген
сөздер арқылы түсіндіріледі. Сөздің синонимі болмаған жағдайда оның
мағынасы түсіндірме сөөдердің тізбегі арқылы анықталады. Мысалы, етікші
деген сөзге аяқ киім тігетін адам деген түрде түсіндірме анықтама беріледі.
Сөздің анықтамасынан кейін әдебиеттен мысалдар, цитаталыр беріледі.
Мысалдар берілгенде, олардың сөздің белгілі бір мағынасын ашып
айқындайтын болу жағы көзделеді.
Қазіргі әдеби тілдің әр алуан үлгілеріндегі сөз байлығын, мәселен,
жергілікті қолданыстарды, сондай-ақ байырғы мұралар тіліндегі сөздерді мол
қамтып, жинап-теріп, әлемдік үлгіге сай келетін көп томдық түсіндірме сөздік
жасау, мұнымен қоса әдеби тілдің бүгінгі қалпы - лексикалық нормасын
көрсететін бір томдық, сөздік жасау да алдағы уақытта үздіксіз атқарыла
беретін игілікті іс болуға тиіс. Бұл игілікті іс болашақта да жалпыхалықтық
тілдің өзге де түрлерінде кездесетін сөз байлығын мүмкін болғанша молырақ
қамтыпжинастырудың, компьютер арқылы лексикографикалық өңдеуден
өткізудің ғылыми негіздегі "Қазына" деп аталатын "Қазақ лексикасының
компьютерлік қорын" жасау бағдарламасы арқылы жалғаса бермек. Ал
күнделікті қарым-қатынас аясында жиі жұмсалатын, тілдің бүгінгі таңдағы
нормасын көрсететін сөздіктің түрі - әдетте бір томдық түсіндірме сөздік. Ол
күнделікті қоғамдық өмірдің сан алуан саласында жүрдек әрі жиі
қолданылатын сөздерді лексикалық, стильдік нормаға сай жұмсауда тіл
тұтынушыға бағыт-бағдар беруді мақсат етеді. Түсіндірме сөздіктің мұндай
түрінде әдеби тілдің қазіргі кездегі нормасы бағыт-бағдарға алынады, ал
жалпыхалықтық тілдің күллі байлығын, өткен дәуірлерге тән сөз үлгілерін
түгел қамту мақсаты көзделмейді.
1.2 Қазақ тілі түсіндірме сөздігінің тарихы
14
Түсіндірме сөздік әдеби тілдегі жалпылама және жиі қолданылатын
сөздерді қамтып, олардың мағыналарын талдап түсіндіруді, әдеби тілдің
лексикалық, семантикалық нормаларын көрсетуді мақсат етеді.
Орыс тілінде түсіндірме сөздік жасаудың мол тәжірибесі бар. Словарь
Академии Российской деп аталатын сөздік алғаш рет 1783-1794 жылдары
жасалды. Бұл сөздіктің алфавит тәртібіне келтіріліп жасалған түрінің бірінші
бөлімі 1806 жылы (Петербургта), ал алтыншы бөлімі 1822 жылы жарыққа
шықты. Аталған сөздіктің алғашқы тәжірибе ретінде үлкен мәні болды. Мұнан
кейін де бірнеше сөздік жасалды. Осы сөздіктердің ішінен В. И. Даль
құрастырған Толковый словарь живого велико-русского языка деген сөздік
айрықша орын алады. Бұл сөздік нормативті сөздік емес, онда халықтың
ауызекі тілінің ерекшеліктері молынан қамтылған. Сөздікте этнографиялық
материалдар (халықтың турмыс салты, әдет-ңұрпы, өндіріс құралдары және т.б.
жайында мағлұматтар), 30 000 шамасында мақал мен мәтелдер және т.б.
фразеологизмдер берілген.
Кеңес өкіметінің алғашқы он жылының өзінде жаңа социалистік
мәдениеттің жасалып дамуына жағдайлар жасалды. Миллиондаған қарапайым
адамдар мектептерге барып, сауатын аша бастады. Олар мектептерге өздерінің
жергілікті тіл ерекшеліктерін, жергілікті сөздерін ілестіре келді. Міне, осы
кезде орыстың әдеби тілінің жаңа нормаларын белгілеп, нормативті сөздігін
жасау өте-мөте қажет болды. Оса қажеттілікті ескере келіп, В. И. Ленин 1920
жылы 18 январында А. В. Луначарскийге жолдаған хатында орыс тілінің
сөздігін жасау жайында былай деп жазды: Жуырда менің ...Дальдің атақты
сөздігімен танысуыма тура келді.
Тамаша нәрсе, бірақ бұл облыстық сөздік қой және ескірген ғой. Нағыз
орыс тілінің, айталық қазірде қолданып жүрген және Пушкиннен Горькийге
дейін классиктер қолданған сөздердің сөздігін жасайтын мезгіл жетті емес пе.
В. И. Лениннің идеясымен орыс тілінің кеңес дәуіріндегі түсіндірме
сөздігі жасалып, бірнеше жылданкейін проф. Д. Н. Ушаковтың редакциясымен
басылып шықты. (Толковый словарь русского языка в четырех томах, 1935-
1940 г. г.). Бұл еңбек орыс әдеби тілінің нормативті түсіндірме сөздігі ретінде
жасалды.
Д. Н. Ушаковтың редакциясымен шыққан түсіндірме сөздіктен кейінгі
уақыт ішінде орыс әдеби тілінде қалыптасқан айқындалған лексика-
грамматикалық және стилистикалық нормаларды, лексика мен
фразеологиядағы өзгеріс, жаңалықтарды қамтитын сөздік жасау қажет болды
да, орыс тілінің жаңадан 4 томдық сөздігі жасалды. Орыс тіліндегі түсіндірме
сөздіктің шағын түрі - С. И. Ожегов құрастырған Словарь русского языка
деп аталатын сөздік (бірінші басылуы - 1949 ж., екіншісі басылуы - 1952 ж.,
үшінші басылуы - 1953 ж.). Орыс тілінің 17 томдық академиялық түсіндірме
сөздігі жасалып, 1950 - 1956 жылдарда жарық көрді. Бұл сөздік әрі нормативті,
әрі түсіндірме-тарихи сөздік болып саналады.
Түрік тілдерінің әрқайсысының түсіндірме сөздігін құрастыру жұмысы
қолға алынып, олардың алғашқылары кейінгі жылдары жарық көре бастады.
15
Кеңес өкіметі тұсындағы жарты ғасыр бойында ғылымның өзге салаларымен
жарыса, қазақ тіл білімі де дербес ғылым болып қалыптасып, оның кадрлары
өсті, оны басқаратын, жүргізетін арнаулы мекемелер Қазақ ССР Ғылым
академиясының Тіл білімі институты, университеттердің, пединституттардың
тіл кафедралары т.б. ұйымдастырылды. Бұл мекемелер алғашқы 20 - 30 жыл
бойы халықтың күнделікті әлеуметік өмірі мен тұрмысына керекті қажеттерді
өтеу мәселелерімен ғана шұғылданып қойған жоқ, сонымен бірге, олар болашақ
ғылыми-зерттеу жұмыстары үшін тиісті материалдар да жинастырды. Осындай
материалды бірте-бірте жинау үшін ұзақ уақыт та, көп еңбек те сарп ететін
жұмыстың бірі - қазақ тілінің түсіндірме сөздігін жасаудың қамы болатын-ды.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің I томы 1959 жылы, ал II томы 1961
жылы жарыққа шықты. Бұл Сөздік - қазақ тілінде түсіндірме сөздік
жасаудың ең алғашқы тәжірибесі. Оның жалпы редакциясын І. Кеңесбаев
басқарды. Бұл сөздік жұртшылықтың күнделікті кәдесіне жарап, азды-көпті
мәнді қызмет атқарды. Бұған жиырма мыңдай ең жиі қолданылатын сөздер
енген еді.
Сөздікте көп мағыналы сөздің ең алдымен негізгі номинативті мағынасы,
онан кейін туынды номинативті мағыналары және келтірінді мағыналары
беріледі. Көп мағыналы сөздің әрбір мағынасы араб цифрымен көрсетіледі.
Мысалы Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде (I том, 1959) көп мағыналы басу
деген сөз бен айнала деген сөздердің мағыналары төмендегі түрде талданылып
түсіндірілген.
Басу ет. 1. Қозғалып жүру, адымдау. Манат жай басып, колхоз кешін
байыпты көзінен өткізіп келеді (Мұстафин). 2. Бір нәрсенің үстіне күш түсіру,
аяқ астында қалдыру. Біздің елдің туы көкте жайнайды. Басып өтті фашизмнің
белінен (Саин). 3. Газет, журнал, ккітаптарды баспадан шығару. Аз уақыттың
ішінде Күрес одағы жұмысшыларға арнап ондаған үндеулер басып шығарды
(БҚ(б)П тарихы) Ел тілегі жол тапты, Тұншықпады тұманда. Ертеңіне сол
хатты Басып жатты Правда (Мәуленов). 4. Көңілін аулау, жұбату, ақыл айту.
Ері ашу айтса, әйелі басу айтып, Отырса бұрынғыдай жау бола ма (Абай).
Ажуаға қорлауға тілі орамды. Не түрлі тұзақ құрып қөңілін басқан (Абай). 5.
Жер әлемді алып қаптау, бір нәрсенің бетіне жайылу, Жер - дүниені шаң, тұман
басып, Ойнақ қағып, құтырып дауыл келді (Абай). Түнеріп тұрды қара түн, Көк
жиегін бұлт басып (Саин). 6. Бір нәрсенің жер бетін қаулап қоршауы. Алдымда
ашылады әсем аспан, Тулайды асау толқын алып қашқан, Жер жәннат жасыл
шөбі толықсиды, Кеудесін көк алады орман басқан (Шипин). Түн көрпесін
жамылған кең жазық даланың бәрін де сәуле басқан (Иманбаева). 7. Дақ түспеу,
кір шалмау. Семсерін Аманкелді тот баспасын! Ел қорға, ұлы күннің туса шағы
(Жамбыл). 8. Ашуды тарқау, жадырату. Екеуің де бүгін ашулы екенсіңдер,
ашуларыңды бас, - деп күлімсіреді (Мұстафин). 9. Күшпен тоқтату, тойтару.
Бұл ереуіл қарулы күшпен басылып тасталды. (БК(б)П тарихы). 10. Ілгері
өрлеу, алға басу - қарқындау, екпіндеу. Зырылдап станоктар заводтарда,
Заманның қарқынымен басады алға (Шипин). 11. Әнге салу марш, күй ойнау,
Ей алдағы жас командир, Бас маршқа, жарқылда! (Саин). 12. Қағаз немесе басқа
16
бір нәрсенің бетінде із қалдыру. Хат білмесең, бармағыңды бас, - деді Медведев
Мықтыбайға (Ақынжанов).
Айнала зат. 1. Маңай, төңірек, жан-жақ қоғамдық орта. Күн қызылшұнақ
аяз. Айнала көз жеткісіз кең жазық (Мұстафин). Жеті жасар баланың ойының
тұрақты болуы оны қоршаған табиғи ортасына, айналасына байланысты
(Көбеев). 2. Барлығы бас-аяғы. Айналасы жиырма күн ішінде барлық егіс
даласы жыртылып бітті. 3. Жиек, ернеу, кенере, шет. Екі суреттің айналасын
қайшымен қиып, осы рамаға Оксана Артемьеваның өзі салған (Омаров). Қар
жауса да тоңбайды бай баласы, Үй жылы киіз тұтқан айналасы (Абай).
Сөздікте омонимдес сөздердің әрқайсысы рим цифрымен беріліп, жеке-
жеке реестр сөздер ретінде қаралады. Мысалы, Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде омонимдес сөздер былайша түсіндірілген:
Жас I зат. Жылағанда көзден шығатын мөлдір су. Көзге жас іркілді
(Көбеев).
Жас II зат. Адамның өмір мезгілін белгілейтін уақыт, жыл саны, өмір. Елу
жастан асқанда, правомды теңерді. (Әзірбаев).
Жас II сын. Жаңа өсіп келе жатқан, кәрі емес. Анау шетте жас солдат,
Қасетіне үңілді (Саин).
Жастық I зат. Бастың астына салатын бұйым, көпшік. Төр алдын сірескен
көрпе, жастық (Сыланов).
Жастық II зат. Жас кез, жас шақ. Жастық шағы есіне түскендей Дәмелі
ойлы пішінмен Күнтуар сөзін қайта жалғады. (Омаров).
Түсіндірме сөздікте жеке сөздер ғана емес, сонымен бірге
фразеологиялық оралымдар да беріліп, олардың мағыналары талданады.
Фразеологиялық оралымдар реестр сөздің негізгі және туынды мағыналары
түсіндіріліп болғаннан кейін ромбикпен () беріледі. Фразеологиялық сөз
тіркесі өзіне негізгі ұйтқы болған сөздің сөздік мақаласында беріледі. Мысалы,
басына көтеру, бас бұзар, бас ұру, бас сауғалау, бас қосу, басын айналдыру
тәрізді тұрақты сөз тіркестері бас деген создің сөздік мақаласында берілсе, ат
төбеліндей, ат салысу, ат үсті, аттың жалы, түйенің қомында, ат құйрығын
кесісу, аттың жалын тартып мінгелі деген тұрақты сөз тіркестері ат деген сөздің
сөздік мақаласында беріледі. Мысалы, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде
арқа деген сөздің әр түрлі мағыналары түсіндіріліп, соңынан осы сөздің
негізінде жасалған төмендегі тұрақты сөз тіркестері берілген:
Арқа сүйеді - біреуді сүйеніш етеді, соған сенеді, соны тірек етеді.
Арқа тұтты - арқа сүйеді, арқаланды. Арқасы босады - азаптан құтылды,
қолы босады. Арқа қақты - қошеметтеді, мықтап ырза болды. Арқа еті
арша, борбай еті борша болды - азып-тозды, өте жүдеді, азды. Арқа тұтты -
арқа сүйеді, арқаланды. Арқасы босады - азаптан құтылды, біреудің, бір
заттың жағдайдың тағы асқалардың жәрдемімен, көмегімен, соның
шылауымен. Күріш арқасында, күрмек су ішеді (мақал). Арқасы алынып
қалды - арұасы қажалып, қан шыққанша сылынып қалды, жауыр болды.
Арқасына аяздай батады - жаны ашиды, жанына тиеді. Оның қазіргі халі
арқамызға аяздай батады. (Иманжанов).
17
Содан бергі өмір талабы бұл сөздікті толықтырып, жаңартып қайта
жасауды талап етті. "Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі" 1974 - 1986 жылдар
арасында он том болып, жарық көрді (редакциясын басқарған А. Ысқақов).
Сөздікте 67 мыңдай атау сөз, 24,5 мыңдай фраеологиялық тіркес, барлығы 91,5
мыңдай лексикалық форма қамтылып, жалпы саны 103,5 мыңдай мағыналық
анықтама берілген. Бұл сөздіктің алға қойған мақсаты - қазақ тілінің сөз
қорындағы сөздерді мүмкін болғанынша түгел қамтып, хатқа түсіру, есебін алу,
тіліміздегі сөздердің мән-мағыналарын дәл анықтай отырып, олардың әдеби
нормаларын белгілеу. Реестрге алынған сөздердің қай сөз табына қатысты
екендігін көрсететін грамматикалық белгілер қойылған. Сөздікте сөздердің
қолдану аясы мен шегін, сондай-ақ эмоцианалды-экспрессивтік реңін
сипаттайтын белгілер де берілген. Стильдік белгілер негізінен төрт топқа
жіктеледі: 1. Әдеби тіл шеңберінен тыс қолданылу шегін көрсететін белгілер:
қарап. (қарапайым сөз) , тұрп. (тұрпайы сөз) , сөйл. (сөйлеу тіліне тән сөз) ,
диал. (диалектілік сөз) т.б. 2. Әдеби тілдің белгілі бір саласында жұмсалатынын
көрсететін стильдік белгілер: кәсіб. (кәсіби сөз) , кітап. (кітаби сөз) , діни (діни
сөз) , миф. (мифологиялық сөз) , тар. (тарихи сөз) , жаңа. (жаңа сөз), поэт.
(поэтикалық сөз) т.б. 3. Ғылым-өнердің бір саласында жұмсалатынын
көрсететін белгілер: биол. (биология) , хим. (химия) , муз. (музыка) , авиац.
(авиация) т.б. 4. Сөздердің әртүрлі стильдік бояуын көрсететін белгілер: экспр.
(экспрессивті сөз) , эмоц. (эмоционалды сөз) , сып. (сыпайы сөз). Сонымен
бірге сөздікте үнемі болмаса да қай тілден келгендігін көрсететін белгілер де
қойылған: ар. (араб сөзі) , иран. (иран сөзі) , моңғ. (моңғол сөзі), ор. (орыс сөзі)
т.б.
Сөздік мақалада әрбір сөздің мағыналарына қысқа түрде тұжырымды
анықтама берілген. Сөздің негізгі заттық мағынасы алдымен берілген де, онан
соң ауыспалы мағыналары келтірілген. Сөз мағыналдарының бәрі де
әдебиеттерден алынған мысалдар арқылы ашылып, мысалдардың қай
шығармадан алынғаны, авторының аты-жөні көрсетіліп отырған.
Осы 10 томдық сөздіктің негізінде кейін енген жиі қолданыстағы
сөздермен толықтырылып, 1999 жылы 1 томдық "Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігі" басылып шықты (50 000-ға жуық сөз қамтиды, редакциясын басқарған
Т. Жанұзақов).
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне материал жинаудың ең алғашқы адым
да, одан кейінгі жылдарда үзілмей жүргізілген ең негізгі жұмыстары да сөз
байлығын есепке алу, оған санақ жүргізу болатын-ды. Міне, осы мақсатпен
1937 жылдан бері қарай, ұзақ уақыт бойы тоқтатылмай, күні бүгінге дейін қазақ
тілінде жарияланған әдебиет нұсқаларынан сөздер теріліп, оларға тиісті
цитаталар (мысал-карточкалар) жазылып келді. Бұл жұмыс бұдан былайғы
кездер де үзілмей, белгілі жүйе бойынша жүргізіле бермекші.
1.3 Электронды түсіндірме сөздіктер, олардың артықшылықтары
18
Электронды сөздік "қағаз сөздікке" қарағанда әлдеқайда тиімді. Оны кез
келген интернет қолданушысы пайдалана алады. Керек десеңіз, бірнеше
сөздіктерді ашып қойып, таңдалған сөзді іздеуге болады. Өзіміз білетіндей,
фундаментальды "қағаз сөздіктер" сөзсіз ескіріп отырады. Әсіресе, бұл
нормативті емес жағдайда сөйлеу лексикасына тән қасиет. Бұл жағдайда
отандық классикалық сөздіктер ескіріп қана қоймай, сонымен бірге қате
түсіндірме береді.
Жаппай программалық өнімдер үшін, версияларының үнемі өзгеріп
отыруы және мыңдаған қолданушылардың тұрақты кері байланыстарының бар
болуы, электронды сөздікке өз әсерін тигізеді.
Қолжетімділіктің ең кіші бірлігіне дәстүрлі тұрғыда қарау "лексема" деп
аталады (сөздік мақаланың аты): біздің сұранысымызға жауап бола ма, жоқ па
анықтау үшін мақаланы түгелімен оқып шығу керек. Оксфордтық сөздік сияқты
сөздіктер үшін бұл маңызды проблема болып табылады. Мысалға, "set" етістігі
400 ден астам негізгі (көп жағдайда негізгі емес) мағына береді .
Қолданушы сөздіктің ізделінетін релевантты ақпаратты түгел қамтымай,
сол сөзге тікелей баруын қалар еді. Сонымен, бұл жерде мәселе аудару
эквивалентін автоматты таңдауда емес (егер аударма сөздік болса). Сөздіктің
беретін жауабының құрамы жай аудармалық сәйкестік емес, сөз туралы түрлі
ақпарат немесе сөз тіркесі болады және бірнеше мүмкін жақсы қисынды
альтернативалардан қолданушының белсенді таңдауын ұсынады. Дегенмен,
сөздіктің адекватты реакциясының мәселесін шешу талпынысы сұранысқа
"қағаз
сөздіктен" көшірілген сөздік материалының кедергісіне сөзсіз
соқтығысады.
Электрондық сөздіктер тек транскрипцияны ғана қамтымай, сөздерді
дыбыстай алады. Бұл жерде екі тәсіл бар. МультиЛекс электронды сөздігінде
дыбыс синтезатры және барлық сөздерді дыбыстау орнатылған. Дегенмен,
бұндай тәсілге оның транскрипциясын ескермей, толығымен сеніп қалу -
кауіпті. Синтезатор екпіндерді қате қоюы немесе сөздің айтылуын бұрмалауы
мүмкін. Abbyy Lingvo электронды сөздігінде диктор негізгі лекциясын
оксфордтық айтылумен дыбыстайды. Әрине, таңдаулы электронды сөздіктердің
"қағаз сөздіктен" ең басты артықшылығы - тек сөздік мақаланың атымен ғана
емес, барлық үлкен көлемді сөздіктен бірмезетте іздеу. Мұндай іздеу көп
өлшемді мағына береді, сонымен қатар сөздік мақаланың түбінен оның
қолданылуының тек нақты мысалдары ғана емес және сөз кездесетін, негізгі
түбірі анықталатын, сөз жасау заңына бағынатын,нақты тілдік заңдар болып
табылатын орнықты анықталулары шығарылады. Тіпті мобильді электронды
сөздік тілдің барлық тез қимылын бейнелей алмайды, бірақ ол дешифрлеу
кілтін және қолданушыны лексикографияның соавторы етіп, осы өзгерістерді
түсінуін бере алады. Дәл мағыналы аударма талап етілгенде өте маңызды.
Сондықтан Lingvo- ға өзінің меншікті сөздігін құруға болады.
Тіл - нақты өмірдің айнасы. Ал өмір бір орында тоқтап қалмайды: өндіріс,
ғылым, бизнес, мәдениет т.б -ның жаңа салалары пайда болады. Ауыз - екі
сөйлеу тіліне жаңа сөздер, терминдер, орнықты сөз тіркестері қосылады.
19
Мысалы, 10 - 15 жыл бұрын "холдинг", "транш" деген сөздер қолданыста жоқ
еді. Сондықтан соңғы қолданушы оларды түсінбеуі мүмкін.
Бұл барлық лексика "қағаз сөздікте" ұзақ дайындалатындықтан,
адекватты бейнелене алмайды.
ХХ ғасырдың ортасында тілдік ахуалда құрастырылған сөздіктер іс
жүзінде қатты ескірген. Оларда ескі сөздердің қазіргі мағыналары
көрсетілмеген немесе жаңа сөздер мүлде жоқ. Бұл мәселені шешу үшін
электронды сөздік қолдану керек.
1.4 Қазақ тіліндегі электронды түсіндірме сөздіктер, олардың
маңызы
Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлігінің Тіл комитеті
Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011 - 2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бойынша 15 томдық Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігін 10 000 дана таралыммен шығарып, Астанада
тұсаукесерін өткізді. Бұл сөздік 1974 - 1986 жылдар аралығында жарық көрген
10 томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен кейін араға ширек ғасыр салып
барып, жарияланып отырған қазіргі лексикография талаптарына сай жасалған
іргелі еңбек. Сөздіктің авторлары А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі
институтының ғалымдары. Сөздік жөнінде түркиялық түркітанушы ғалым
Әбдуаһаб Қараның пікірі мынадай: "Осы таяу арада қазақ тіл ғалымдары
дайындаған қазақ тілінің 15 томдық түсіндірме сөздігі қолыма тиді. Жалпы, бұл
қазақ ғалымдарының тек қазақ лексикология ғылымы тұрғысынан ғана емес,
сонымен қатар, жалпы түркі халықтарының лексикологиясы тұрғысынан аса
үлкен табыс болып есептеледі. Өйткені, бүгінге дейін осындай көлемде ешбір
түркі ұлтының сөздігі жасалған емес. Тіпті, түркі халықтары арасында
лексикологияда өзіндік орны бар түрік ғалымдарының өзі осы үлкен еңбекті
жоғары бағалап отыр.
Қазақ тіл ғалымдары таяу арада оқырман назарына ұсынған 15 томдық
түсіндірме сөздігі арқылы лексикология ғылымында өзіндік орындары бар
екенін дәлелдеп отыр. Мұны бүкіл қазақ халқы мақтан ете алады. Енді осы
ғалымдарға қолдауды одан әрі жалғастырып, қазақ тілінің әлемнің бауырлас
және өзге тілдеріндегі сөздіктерін жасап шығаруын қамтамасыз етуіміз керек.
Сонда Қазақстанның мемлекеттік тілінің дәрежесі де әлемдік деңгейге
көтеріледі. Қазақ тілі әлемнің белгілі тілдері қатарында орын алатын болады.
Өйткені, шетелдіктер осы сөздіктер негізінде жасалатын компьютерлік ау-
дармалар арқылы қазақ тіліндегі орасан зор мәдениетпен танысу
мүмкіншілігіне ие болады.
Міне, қазіргі кезде қазақ тілінің мәртебесін көтеріп, дамытуда осындай
түсіндірмелі сөздіктердің электронды нұсқаларын жасау маңызды мәселелердің
бірі болып саналады.
20
Бүгінгі таңда компьютерлік технологиялардың мүмкіншіліктері қазақ
тілін меңгертуде кеңінен қолданылуда. Қазақстан мемлекеттік тілдің қолдану
аясын кеңейту мақсатында қазіргі заманның әлем деңгейіне сай әдістемелік,
лингвистикалық қамтамасыз етуге бағытталған компьютерлік оқыту
бағдарламаларын құрастыру үдерісі басталды. Сонымен қатар, қазақ тілінде
электронды аудармашы бағдарламаларын әзірлеу мәселелері қазіргі жағдайда
айрықша мәнге ие болып отыр. Осы салада атқарылып жатқан жақсы істердің
бірі - қазақша-орысша және орысша-қазақша электронды аударма сөздіктер.
Қазақстанда электронды сөздіктер мәселесі ХХ ғасырдың 80 жылдары
зерттеле бастады. Қазақ тілі компьютер қорының негізін қалаушысы - атақты
ғалым лингвист Қалдыбай Бектаев болып саналады. Профессор
Р.Г.Пиотровскиймен бірге Статистика речи деген компьютерлік қолданбалы
лингвистикамен айналысқан бүкілодақтық топқа басшылық етті.
Соңғы жылдары Қ.Бектаевтың еңбектері негізініде Абылай хан атындағы
Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінде Қазақ
тілінің машиналық қорын жасау бойынша теориялық және эксперименттік
зерттеулер жүргізілуде.
Бүгінгі таңда қазақ тіліндегі аудармашы-бағдарламалары мәтін, сөйлем
мен сөз тіркестерін аударуға бағытталған, дегенмен олардың сапасы әлі күнге
дейін төмен. Себебі компьютер тілдің көптеген грамматикалық құрылыстарын
(жаргон, диалект, фразеологизмдерді) түсінбейді. Сондықтан қазір қазақ
тіліндегі электронды сөздіктерінің негізгі қолданысы - әскерлік қағаздарын
аудару. Әдеби тілді компьютер арқылы аудару қиындыққа түседі, дегенмен
электронды сөздіктер аудармашылардың ескішілдікке негізделген жұмыстарын
жеңілдетеді.
Қазір дербес компьютерде жұмыс істеуге мүмкіндік беретін электронды
сөздіктердің тиімді жүйелері жеткілікті. Әсіресе Изет, Парад
фирмаларында. Олар
- Қазақстандағы электронды сөздіктерді әзірлеу
мәселесімен алғаш рет айналысқан мекемелер. Бұл фирмалардың компьютерлік
өнімдері: Изет фирмасының Қазақша-орысша электронды анықтама-
сөздігі; Парад АҚ қазақша-орысша сөздігі (16 мың сөз); (Изет фирмасының
Тілмаш сөздігі (автоматты түрде мәтіндер мен сөз тіркестерін аударуға
бағытталған; 90 мың сөздер мен сөз өрнектері қамтылған). Бұл сөздіктерді кез-
келген мекемеде жиі қолдануда.
Қазіргі заманда бағдарламалық қамтамасыз ету нарығында электронды
сөздіктердің саны мен түрлері өте көп. Бұл бағдарламалардың
пайдаланушылары - оқушылар мен студенттер, олар аталмыш сөздіктерді тілді
үйренуге арналған құралдардың бірі деп есептейді. Бұл сөздіктерді кейбір
іскерлік қағаздар мен хат-хабарды аударуға өз жұмысында аудармашылар
қолданады. Олар кәсіби аудармашыға сөз, сөз тіркесін немесе мәтінді тез және
тиімді аударуға мүмкіндік береді. Атаулы бағдарламалық өнімдерді дербес
компьютердің жедел жадысының шамасын ескере отырып кез келген
компьютерге орнатуға болады.
21
Электронды сөздіктермен жұмыс кәдімгі сөздікпен жұмысқа ұқсайды,
олар пайдаланушыға сөздің аудармасын тез іздеп табуға мүмкіндік береді.
Сондықтан да қазақ тілі сабақтарында электрондық сөздіктерді пайдалану,
сөздерді, сөз тіркестерін және мәтіндерді аударуда айтарлықтай тиімділігін
көрсетеді. Электронды сөздіктерді оқу үдерісінде пайдалану кезек күттірмейтін
мәселе. Әр сабақта электрондық сөздіктерді қолдану - сөздік қорды байытудың
бірден-бір жолы, осы құралды пайдалану арқылы оқытушының көздеген
мақсатына жетуі сөзсіз.
Көпшіліктің назарын айрықша аударған 2008 - жылы Тіл комитетінің
тапсырысы бойынша жасалған бес тілді дыбысталған электронды сөздік пен
мектеп жасына дейінгі балаларға арналған сөйлейтін кітаптар болды.
Қазақ, ағылшын, қытай, орыс және түрік тілдерінің арасында аударманы
қамтамасыз ететін 17 сөздіктен құралған шағын компьютер дыбысталған
электронды сөздік - тұңғыш жоба, бес тілді бірден қамтыған, заманауи
технологияның ең соңғы үлгісімен жасалған бұл құралмен әрбір қазақ мақтана
алады. Расында да, мұндай жобаны қолға алуға қалта сөздіктерін жасаумен
айналысатын батыс компанияларының өзі мұндай қадамға әлі жүрексініп отыр.
Қазақ елінің сауда белгісімен шығатын мұндай қалта сөздіктерін тек елімізде
ғана емес, АҚШ, Ұлыбритания, Қытай, Түркия сынды мемлекеттердің
азаматтары да керегіне жаратпақ. AltynSOFT сауда белгісі осылайша
Қазақстанның әлемнің дамыған елдері қатарына қосылуына үлес қосуда.
Аударма электронда сөздіктермен қатар, қазақша электронды түсіндірме
сөздіктер де кеңінен дамып келе жатыр. ҚазНетте қазақ тілді ресурстар саны
жаңбырдан кейін шыққан саңырауқұлақтай күн санап өсіп келеді. Көптілділікті
талап ететін ақпараттық ғасыр сананың бәсекеге қабілетті болуы үшін кез
келген жағдайды жасауға тырысады десек артық айтқанымыз емес. Көптің
қажеттілігін өтеп жатқан sozdik.kz, soylem.kz, lugat.kz, e-zerde.kzterms,
mtdi.kztusindirme-sozdik т.б.сайттар бар.
Бұлардың ішінде интернетте көп қолданылатын және ыңғайлысы "Лұғат
қазақ тілінің сөздіктер кешені". Қазақша-орысша, қазақша-ағылшынша, қазақ
тілінің түсіндірме сөздігі, қазақ тілінің синонимдер сөздігі қолданушылар үшін
қызмет ететін сайт аудармаларының сапасы көңіл қуантады. Артықшылығы -
қазақ тілінен тікелей ағылшыншаға және керісінше аудару мүмкіндігі, сондай-
ақ ғаламтор бетіне бірінші рет қазақ тілінің синонимдер сөздігі мен түсіндірме
сөздігін шығаруы. Кейбір қажетті сөздердің табылмауы - сайттың бірден-бір
кемшілігі. Әйтсе де, сіз ұсынатын сайтта жоқ және сөздердің басқаша
түсіндірмесі немесе аудармасы болса, сайт әкімшілігіне жолдауға мүмкіндігіңіз
бар. Сонымен қатар, басқа да сұрақтарды сайт әкімшілігіне жолдап, тиісті
жауап ала аласыз.
Мемлекеттік тілді дамыту институты ЖШС мемлекеттік тілді қолдану
мен дамытуға өз тарапынан үлес қосу үшін құрылған.
Негізгі қызметі :
-
орыс және өзге тілдерден қазақ тіліне, қазақ тілінен өзге тілдерге
аудармалар
жасау.
Түрлі
мәтіндердің
қазақ
тілінің
нормасына
сай
22
құрылғандығын тексеру, редакциялау, корректуралық тексерулерден өткізу,
лингвистикалық кеңестер беру;
-
жеке адамдарға, мемлекеттік қызметкерлерге мемлекеттік тілді
үйрететін деңгейге бөлінген топпен және жекелей оқытатын курстар
ұйымдастыру;
-
тіл үйрететін, қазақша іс жүргізетін, аудармамен айналысатын
мамандарға арнап біліктілігін арттыру курстарын жүргізу, курстарды сәтті
аяқтағандарға сертификаттар беру.
Мемлекеттік тілді дамыту институты тіл біліміне қатысты ғылыми
зерттеулермен айналысады. Тіл білімінің барлық (әлеуметтік лингвистика,
функционалды грамматика, деңгейлік грамматика және т.б.) салаларына
қатысты іргелі зерттеулер жүргізеді. Қазақша түсіндірме, синонимдік,
аймақтық, орфоэпиялық, орфографиялық, орысша-қазақша, қазақша-орысша,
салалық сөздіктер арқылы қолданушыларға өз қызметін көрсетеді. Онда
ғылыми жұмыстармен шұғылданатын тәжірибелі ғалымдар жұмыс істейді.
Институт баспа өнімдерін шығарады. Бізде кез келген тапсырысты
қолжазбадан бастап баспа өнімдеріне дейін жеткізетін білікті мамандар жұмыс
істейді. Қолжазбаны теру, редакциялау, беттеу, корректорлық тексеруден
өткізу, дизайндық жұмыстар, мұқабасын дайындау сияқты жұмыстарды сапалы
әрі жылдам орындап береді және мұқабасы әртүрлі (қатты, жұмсақ)
кітаптардың таралымы 1000 данадан 10000 данаға дейінгі көлемін аз ғана
уақытта шығарып бере алады.
Институт 2009 жылы 10 сәуірде Алматы қаласы Медеу ауданына қарасты
Шағын және орта кәсіпкерлікті өркендету қауымдастығына мүше болып
қабылданды. Институт жеке адамдардың бастамасымен құралғандықтан
Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлердің өркендеп дамуына аса мүдделі.
Сондықтан мемлекеттік сатып алуларға қатысып, алған тапсырыстарын
уақытылы әрі сапалы орындауға барын салып келеді.
Қоғамды ақпараттандырудағы басты мәселердің бірі шынайы әлем
процестері мен объектілері бейнелерін өзіндік үйрену мүмкіндігімен танитын,
жобалайтын, синтездейтін, олар туралы толық әрі нақты емес деректерден
заңдылықтар орнататын, шешімдер қабылдап және басқа да зерделі әрекеттер
орындайтын жасанды зерде жүйесін құру және нығайту.
Біздің елімізде e-governement, e-learning, e- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
6
7
Аңдатпа
8
Дипломдық жұмыс АКТ бойынша интернеттік көп тілді түсіндірмелік
сөздіктің электронды нұсқасын жасауға арналған.
Дипломдық жұмыста бірнеше түсіндірмелік сөздіктердің арасында бір-
бірімен байланыс орнату әдістері сипатталады. Электронды түсіндірмелік
сөздіктердің артықшылықтары мен тиімділіктері жайлы сөз қозғалып,
программасы жүзеге асырылған. Дипломдық жоба PHP бағдарламалау тілі,
MySQl деректер қорын және басқа да программалар арқылы құрылды.
Аннотация
Дипломная работа предназначена для создания электронной интернет
версии многоязычного толкового словаря ИКТ.
В дипломной работе описаны способы связи нескольких толковых
словарей. Приведены преимущества и удобства электронных толковых
словарей, разработано программное обеспечение. Дипломный проект
разработан с использованием языка программирования PHP, базы данных
MySQl и других программных средств.
Annotation
Degree work is designed to create electronic versions of the multilingual
Internet explanatory dictionary of ICT.
In the research paper described how to connect multiple dictionaries. Described
benefits and convenience of electronic dictionaries, developed the software. The
diploma project is developed using the programming language PHP, MySQl database
and other software tools.
9
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1 Түсіндірме сөздік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Түсіндірме сөздік туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.2 Қазақ тілі түсіндірме сөздігінің тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.3 Электронды түсіндірме сөздіктер, олардың артықшылыұтары ... ... ... .. 14
1.4 Қазақ тіліндегі электронды түсіндірме сөздіктер, олардың маңызы ... .. 16
2 Программалау ортасы, PHP және MYSQL тілдерінің ерекшеліктері ... ... ... .. 20
2.1 ADOBE DREAMWEAVER CS3 ортасы туралы қысқаша сипаттама ... . 20
2.2 PHP технологиясы мен синтаксисі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
2.3 DENWER тағайындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.4 MYSQL мәліметтер базасын басқару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
3 Программаны құрудың қадамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.1 Программаның деректер қорын құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
3.2 Қолданушы интерфейсі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
3.3 Программаны сынақтан өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
4 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
4.1 Өндірістік ғимараттағы еңбек шартын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
4.2 Есептеу техникасы бөлмесіндегі өндірістік ортаның микроклиматы ... 52
4.3 Жұмыс орнының жарықтандыру жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53
4.4 Электр тоғының адам ағзасына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
4.5 Жұмыс орнына шудың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
4.6 Табиғи жарықтандыру әдісімен есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 56
4.7 Пайдалану коэффициенті әдісімен жасанды жарықтануды есептеу ... .. 58
4.8 Жасанды жарықтануды нүктелік әдіспен есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
4.9 Тіршілік қауіпсіздігі бөлімі бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... 62
5 Бизнес-жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
5.1 Жоба сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
5.2 Маркетингтік стратегия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
5.3 Бағдарламамен қамтамасыз етудегі еңбек сыйымдылығын есептеу ... .. 64
5.4 Бағдарламалық қамсыздандыру шығынының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... . 66
5.5 Бағдарлама өнімін сатып алуға кеткен бір жолғы шығындар есебі ... ... 69
5.6 Игеру саласындағы жылдық бір жолғы шығындар есебі ... ... ... ... ... ... . 70
5.7 Ақпараттық жүйе енгізуден үнем мен табыс мөлшерінің есебі ... ... ... .. 71
5.8 Салыстырмалы экономикалық тиімділіктің көрсеткіштерін есептеу ... . 72
5.9 Динамикалық көрсеткіштер негізінде жобаны өткізуде экономикалық
тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 78
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
А қосымшасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... . 80
Ә қосымшасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... . 82
Б қосымшасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... . 96
10
Кіріспе
Сөз - қоғам мен табиғат құбылыстарын, адамның рухани өмірін
білдіретін маңызды тілдік бірлік. Сөз қандай күрделі құбылыс болса, оның
мағынасы да сондай күрделі категория.
Электронды сөздіктердің "қағаз сөздіктерден" айырмашылығы сөздің
толық лексикалық базасын ашып көрсете алады, және оңай ізделеді. Одан
басқа, компанияларда көптеген құжаттар компьютерде дайындалады,
сәйкесінше, керек сөзді кітаптан іздемей-ақ компьютерден іздеу ыңғайлырақ.
Электронды сөздіктің өмірі басқа программалық жүйелер сияқты қиын
болуы керек, ерекше зиянды қолданушылардың кесірінен кезекті қателер
шығады, бір жағынан барлық мүмкіншіліктер мен қажеттіліктерді пайдалана
отырып, катені уақытында түзетуге болады.
Осы орайда ақпараттық технологияның ХХІ ғасырда білім беру жүйесіне
енгізген жаңалығы электрондық сөздік болып табылады. Электрондық сөздік
кітаптың мазмұнын толық сақтап қалуымен қатар, қазіргі замандағы жаңа
компьютерлік технологияларды, мультимедияны ауқымды қолданып, бәсекеге
қабілетті мамандар дайындалуына үлкен үлес қосады.
Қазіргі таңда мекемелерде, оқу орындарында, кәсіпорындарда
құжаттардың қазақ тілінде болуы ана тілімізде сөйлеуді дамытудың алғашқы
қадамдарының бірі. Әйтсе де, отандастарымыздың сөз мағынасын түсінгенімен,
сөз мәдениетін, сөзді дұрыс қолдана алмайтынын байқалады. Міне, осы өзекті
мәселенің бірден бір шешімі қазақ тілінің электронды түсіндірме сөздігін жасау
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты кем дегенде үш түрлі түсіндірме сөздік
алып, олардың арасында бір-бірімен байланыс орнатып, программа құру.
Бұл мақсаттарға жету үшін келесі зерттеу міндеттері орындалуы тиіс:
Adobe Dreamweaver CS3 программасының функцияларын анықтау;
PHP тілінің мүмкіндіктерін зерттеу;
түсіндірмелі сөздіктердің деректер базасын жобалау;
қолданушы интерфейсі;
жобаланғандарды жүзеге асыру, яғни программалау;
программаны сынақтан өткізу.
Зерттеу нәтижелерін қазақ тілін оқыту, қазақ тілінде іс жүргізу, қазақ
тіліндегі ақпараттардың қазақша түсіндірмесін табу мүмкіндігі бар қазақ
тілінде қарым - қатынас жасайтын ақпараттық технологиялар мен жүйелерді
дайындауда және телекоммуникациялық жүйелерде қазақ тіліндегі ақпаратты
дұрыс қабылдау, беру мен өңдеуде қолдануға болады. Бұл еліміздің әртүрлі
қызмет, білім, ғылым, техника, технология және басқа салаларына байланысты
қазақ тілінің дамуына әсерін тигізеді және қазақ тілінің мәні мен рөлін
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі ретінде ғана емес, сонымен қатар
11
халықаралық қарым-қатынастар және адам мен компьютер арасындағы
байланыс (интерфейс) тілі ретінде де арттырады.
1 Түсіндірме сөздік
1.1 Түсіндірме сөздік туралы жалпы түсінік
Тіл - халықтың даналығын, танымы мен талғамын, тауып айтатын
шыншылдығын көрсететін, ғасырдан ғасырға, ұрпақтан ұрпаққа мирас болып
келе жатқан баға жетпес қазынасы. Онда ақиқатты танып білудің сан ғасырлық
аса бай ұжымдық тәжірибесі жинақталған. Қоғамды мәдениетке жеткізіп,
қоғамдық ой-сананы биікке көтеретін, қуатты да құдіретті мұндай тілдің
көмегімен өркендеген елде оның құрылымы мен жүйесі дами түсіп, небір нәзік
ой сезімді, аса күрделі құбылыстарды дәл бейнелейтін қабілеті арта береді.
Әрине, тілдің мұндай баға жетпес мәнділігі, ең алдымен, оның сөз байлығынан
байқалады. Сондықтан тілдегі сөздерді жинақтап, жүйеге салып, әрқайсысының
мән-мағынасын ашып, сөздік қалпына түсіріп, халықтың өзіне қайта ұсыну -
қиынның қиыны болса да, абыройлы міндет.
Тілдің сөз байлығын жүйелеп, саралайтын сөздіктердің әр алуан түрі
болады. Солардың бірі саналатын түсіндірме сөздік тілдің лексикалық
байлығын неғұрлым толық қамтуды көздейді. Әсіресе көп томды түсіндірме
сөздікте күнделікті қарым-қатынас кәдесіне жүрген сан алуан сөзбен бірге
олардың әртүрлі нұсқалары, жергілікті сөз байлығы, кәсіби лексика мен
терминдер, көнерген сөздер барынша мол қамтылып, лексикалық,
грамматикалық, стильдік мән-мағыналарына біршама толық сипаттама
жасалады және міндетті түрде иллюстрациялық материалдар беріледі. Қазақ
тілінің он томдық сөздігінің жарық көруі - осы саладағы ағашқы қадамдардың
бірі болды.
Түсіндірме сөздік дегеніміз - әдеби тілде жалпылама және жиі
қолданылатын сөздердің нақты мағыналарын, ауыс мағыналарын, оларға
қатысты тұрақты сөз тіркестерін талдап, иллюстрациялық материалдар арқылы
түсіндіретін біртілді сөздік.
Түсіндірме сөздіктің алға қоятын мақсаты - бір тілдің белгілі дәуірдегі
жалпыхалықтық сипат алған сөздеріне мағыналық, стильдік әрі грамматикалық
жан-жақты сипаттамалар беріп, тілдің қазіргі даму тұрғысындағы сөздік
құрамының сан мөлшерін біршама анықтау, сөздердің мағыналық нормаларын,
стильдік түрлі қолданыстарын саралап көрсету. Сонымен қатар сөздердің
жазылуы мен айтылуындағы нормалардың ең дұрыс деген қалпын айқындай
отырып, соған нақтылы түсінік беруді карастырады. Сондықтан түсіндірме
сөздік кейде нормативті сөздік деп аталады. Нормативті түсіндірме сөздік бір
томдық және көптомдық болып жасалады. Көлемінің үлкендігіне қарай
көптомдық түсіндірме сөздікті кейде академиялық сөздік деп атайды.
Қоғамдық өмірде болып жатқан сан алуан жаңалықтар мен өзгерістер
тілге, әсіресе оның сөздік құрамына өз әсерін тигізбей қоймайды. Қайсыбір
12
сөздер қолданыстан ығысып, жаңаға жол береді. Кейде "ескі" мен "жаңа"
жарыса, тайталаса жүреді. Лексикалық нормадағы бұндай өзгерістерді
заңдастырып отыру сөздіктің негізгі міндетіне жатады. Әдетте өркениетті елдің
табан тірейтін, меже ететін, өзіндік "бас" сөздігі болады. Ондай сөздіктер
жылдар аралата, дүркін-дүркін қайта басылады. Басылым сайын тілдегі
жаңалықтар қамтылып және ондағы кейбір кемшін тұстар жөнделіп, үнемі
өңделіп отырады. "Орыс тілі сөздігінің" (С. Ожегов) жиырмадан аса басылымы
жарық көрді, әр басылым сайын түзетіліп, толықтырылды, сондай-ақ аты
әлемге әйгілі "Ағылшын тілі сөздігінің" (Оксфорд) бастапқы нұсқасын жасауға
жиырма жыл кетті. Әрине, қазақ тіл білімі сөздік жасау мәдениетінен құралақан
емес. 1974 - 1986 жылдары жарық көрген қазақ тілінің он томдық түсіндірме
сөздігінде 97 мыңдай сөздік бірліктің мағыналары ашылып, түсініктер берілген.
Қазақ тілінің мұндай қоғамдық мәртебесінің жүзеге асуы ең алдымен дәстүрлі
норманың бекем болуымен, оларды заңдастырып отыратын нормативті
грамматикасы мен үлгі тұтар сөздіктерінің болуымен де байланысты. Қалың
жұртшылық қауымды осындай аса қажетті тіл құралдарымен қамтамасыз ету,
мемлекеттік тілдің лингвистикалық базасын жасау, бүгінігі таңдағы өрелі
міндеттердің бірі болмақ.
Түсіндірме сөздіктің кемшіліктері де, олқылықтары да болуы ықтимал.
Сөздіктердің кейбір кемшіл тұстары мен олқылықтары, бұрын-соңды сөздік
жасау тәжірибесі байқатқандай, басылым сайын жөнделіп отырмақ.
Реестр сөздің анықтамасы, оған берілген түрлі грамматикалық,
стилистикалық т.б. мінездемелер, келтірілген мысалдар сөздік
мақала
(словарная статья) деп аталады. Түсіндірме сөздіктерді жасауда сөздік
мақаланың әрі түсінікті, әрі жинақты болу жағына айрықша назар аударылады.
Сөздік мақалаларда сөздерге олардың шығу төркіні (қай тілдік сөз екені) мен
қай стильдік тармаққа жататындығы жағынан сипаттама (мінездеме) беру сол
тілдің лексикасының зерттелу дәрежесімен байланысты. Екінші сөзбен
айтқанда, белгілі бір тілдегі сөздердің лексикологиялық және стилистикалық
тұрғыда зерттелу дәрежесі неғұрлым жоғары болса, сол тілдің түсіндірме
сөздігіндегі сөздерге берілген лингвистикалық сипаттама соғұрлым жан-жақты
болады.
Түсіндірме сөздікте сөздер семантикалық, грамматикалық және
стилистикалық тұрғыдан түсіндіріледі. Мұнымен бірге, онда әдеби тілдегі
сөздердің дұрыс жазылуы мен айтылуы да көрсетіледі.
Сөздікке енгізіліп, мағынасы түсіндірілетін сөз реестр сөзден кейін ол
сөздің қай сөз табына қатысты екенін көрсететін белгілер қойылға. Мысалы:
зат. (зат есім), сын. (сын есім), ес. (есімдік), үс. (үстеу) т.б. Архаизмдер мен
историзмдерден кейін осы сөздердің бірінші буынынан құралған белгілер (арх.,
ист.) қойылған.
Егер сөз белгілі бір стильге тән болса, оған стилистикалық мінездеме
беріліп, тиісті белгі қойылады. Мысалы, проф. Д. Н. Ушаковтың
редакциясымен шыққан Орыс тілінің түсіндірме сөздігінде (4 томдық)
көптеген сөздердің тұсына олардың қай стильге тән сөздер екндігі, егер шет
13
тілдерден енген сөз болса қай тілден енгендігі туралы белгілер (пометы)
қойылған. Сөздіктегі простореч. (просторечие), разг. (разговорное слово),
фам. (фамильярное), вульг. (вульгарное), научн. (научное), тех. (техническое),
спец. (специальное), поэт. (поэтическое), ритор. (риторическое), воен.
(военное), апт. (аптеркарское), газет. (газетное), ирон. (ироническое), книж.
(книжное), канц. (канцелярское), офиц. (официальное) тәрізді белгілер
сөздердің қолданылуы мен стильдік мінездемесін аңғартатын белгілер болас,
англ. (английское), араб. (арабское), гол. (голландское), греч. (греческое),
казах. (казахское), латин. (латинское), нем. (немецкое), перс. (персидское), тат.
(татарское), тюркс. (тюркское), фр. (французское) тәрізді белгілер басқа
тілдерден енген сөздедің қай тілдік сөздер екенін көрсететін этимологиялық
белгілер болып табылады.
Сөздікке енген әрбір сөздің лексикалық мағынасы (немесе мағыналары)
түсіндіріліп, оған анықтама беріледі. Сөзге берілген анықтаманың түсінікті
және тұжырымды болуы көзделеді. Кейде сөзге анықтама оның синонимі
арқылы беріледі. Мысалы, алыс деген сөз оның синонимдері қашық, шалғай,
деген сөздермен түсіндірілсе, ажарлы деген сөз көркем, әдемі, сұлу деген
сөздер арқылы түсіндіріледі. Сөздің синонимі болмаған жағдайда оның
мағынасы түсіндірме сөөдердің тізбегі арқылы анықталады. Мысалы, етікші
деген сөзге аяқ киім тігетін адам деген түрде түсіндірме анықтама беріледі.
Сөздің анықтамасынан кейін әдебиеттен мысалдар, цитаталыр беріледі.
Мысалдар берілгенде, олардың сөздің белгілі бір мағынасын ашып
айқындайтын болу жағы көзделеді.
Қазіргі әдеби тілдің әр алуан үлгілеріндегі сөз байлығын, мәселен,
жергілікті қолданыстарды, сондай-ақ байырғы мұралар тіліндегі сөздерді мол
қамтып, жинап-теріп, әлемдік үлгіге сай келетін көп томдық түсіндірме сөздік
жасау, мұнымен қоса әдеби тілдің бүгінгі қалпы - лексикалық нормасын
көрсететін бір томдық, сөздік жасау да алдағы уақытта үздіксіз атқарыла
беретін игілікті іс болуға тиіс. Бұл игілікті іс болашақта да жалпыхалықтық
тілдің өзге де түрлерінде кездесетін сөз байлығын мүмкін болғанша молырақ
қамтыпжинастырудың, компьютер арқылы лексикографикалық өңдеуден
өткізудің ғылыми негіздегі "Қазына" деп аталатын "Қазақ лексикасының
компьютерлік қорын" жасау бағдарламасы арқылы жалғаса бермек. Ал
күнделікті қарым-қатынас аясында жиі жұмсалатын, тілдің бүгінгі таңдағы
нормасын көрсететін сөздіктің түрі - әдетте бір томдық түсіндірме сөздік. Ол
күнделікті қоғамдық өмірдің сан алуан саласында жүрдек әрі жиі
қолданылатын сөздерді лексикалық, стильдік нормаға сай жұмсауда тіл
тұтынушыға бағыт-бағдар беруді мақсат етеді. Түсіндірме сөздіктің мұндай
түрінде әдеби тілдің қазіргі кездегі нормасы бағыт-бағдарға алынады, ал
жалпыхалықтық тілдің күллі байлығын, өткен дәуірлерге тән сөз үлгілерін
түгел қамту мақсаты көзделмейді.
1.2 Қазақ тілі түсіндірме сөздігінің тарихы
14
Түсіндірме сөздік әдеби тілдегі жалпылама және жиі қолданылатын
сөздерді қамтып, олардың мағыналарын талдап түсіндіруді, әдеби тілдің
лексикалық, семантикалық нормаларын көрсетуді мақсат етеді.
Орыс тілінде түсіндірме сөздік жасаудың мол тәжірибесі бар. Словарь
Академии Российской деп аталатын сөздік алғаш рет 1783-1794 жылдары
жасалды. Бұл сөздіктің алфавит тәртібіне келтіріліп жасалған түрінің бірінші
бөлімі 1806 жылы (Петербургта), ал алтыншы бөлімі 1822 жылы жарыққа
шықты. Аталған сөздіктің алғашқы тәжірибе ретінде үлкен мәні болды. Мұнан
кейін де бірнеше сөздік жасалды. Осы сөздіктердің ішінен В. И. Даль
құрастырған Толковый словарь живого велико-русского языка деген сөздік
айрықша орын алады. Бұл сөздік нормативті сөздік емес, онда халықтың
ауызекі тілінің ерекшеліктері молынан қамтылған. Сөздікте этнографиялық
материалдар (халықтың турмыс салты, әдет-ңұрпы, өндіріс құралдары және т.б.
жайында мағлұматтар), 30 000 шамасында мақал мен мәтелдер және т.б.
фразеологизмдер берілген.
Кеңес өкіметінің алғашқы он жылының өзінде жаңа социалистік
мәдениеттің жасалып дамуына жағдайлар жасалды. Миллиондаған қарапайым
адамдар мектептерге барып, сауатын аша бастады. Олар мектептерге өздерінің
жергілікті тіл ерекшеліктерін, жергілікті сөздерін ілестіре келді. Міне, осы
кезде орыстың әдеби тілінің жаңа нормаларын белгілеп, нормативті сөздігін
жасау өте-мөте қажет болды. Оса қажеттілікті ескере келіп, В. И. Ленин 1920
жылы 18 январында А. В. Луначарскийге жолдаған хатында орыс тілінің
сөздігін жасау жайында былай деп жазды: Жуырда менің ...Дальдің атақты
сөздігімен танысуыма тура келді.
Тамаша нәрсе, бірақ бұл облыстық сөздік қой және ескірген ғой. Нағыз
орыс тілінің, айталық қазірде қолданып жүрген және Пушкиннен Горькийге
дейін классиктер қолданған сөздердің сөздігін жасайтын мезгіл жетті емес пе.
В. И. Лениннің идеясымен орыс тілінің кеңес дәуіріндегі түсіндірме
сөздігі жасалып, бірнеше жылданкейін проф. Д. Н. Ушаковтың редакциясымен
басылып шықты. (Толковый словарь русского языка в четырех томах, 1935-
1940 г. г.). Бұл еңбек орыс әдеби тілінің нормативті түсіндірме сөздігі ретінде
жасалды.
Д. Н. Ушаковтың редакциясымен шыққан түсіндірме сөздіктен кейінгі
уақыт ішінде орыс әдеби тілінде қалыптасқан айқындалған лексика-
грамматикалық және стилистикалық нормаларды, лексика мен
фразеологиядағы өзгеріс, жаңалықтарды қамтитын сөздік жасау қажет болды
да, орыс тілінің жаңадан 4 томдық сөздігі жасалды. Орыс тіліндегі түсіндірме
сөздіктің шағын түрі - С. И. Ожегов құрастырған Словарь русского языка
деп аталатын сөздік (бірінші басылуы - 1949 ж., екіншісі басылуы - 1952 ж.,
үшінші басылуы - 1953 ж.). Орыс тілінің 17 томдық академиялық түсіндірме
сөздігі жасалып, 1950 - 1956 жылдарда жарық көрді. Бұл сөздік әрі нормативті,
әрі түсіндірме-тарихи сөздік болып саналады.
Түрік тілдерінің әрқайсысының түсіндірме сөздігін құрастыру жұмысы
қолға алынып, олардың алғашқылары кейінгі жылдары жарық көре бастады.
15
Кеңес өкіметі тұсындағы жарты ғасыр бойында ғылымның өзге салаларымен
жарыса, қазақ тіл білімі де дербес ғылым болып қалыптасып, оның кадрлары
өсті, оны басқаратын, жүргізетін арнаулы мекемелер Қазақ ССР Ғылым
академиясының Тіл білімі институты, университеттердің, пединституттардың
тіл кафедралары т.б. ұйымдастырылды. Бұл мекемелер алғашқы 20 - 30 жыл
бойы халықтың күнделікті әлеуметік өмірі мен тұрмысына керекті қажеттерді
өтеу мәселелерімен ғана шұғылданып қойған жоқ, сонымен бірге, олар болашақ
ғылыми-зерттеу жұмыстары үшін тиісті материалдар да жинастырды. Осындай
материалды бірте-бірте жинау үшін ұзақ уақыт та, көп еңбек те сарп ететін
жұмыстың бірі - қазақ тілінің түсіндірме сөздігін жасаудың қамы болатын-ды.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің I томы 1959 жылы, ал II томы 1961
жылы жарыққа шықты. Бұл Сөздік - қазақ тілінде түсіндірме сөздік
жасаудың ең алғашқы тәжірибесі. Оның жалпы редакциясын І. Кеңесбаев
басқарды. Бұл сөздік жұртшылықтың күнделікті кәдесіне жарап, азды-көпті
мәнді қызмет атқарды. Бұған жиырма мыңдай ең жиі қолданылатын сөздер
енген еді.
Сөздікте көп мағыналы сөздің ең алдымен негізгі номинативті мағынасы,
онан кейін туынды номинативті мағыналары және келтірінді мағыналары
беріледі. Көп мағыналы сөздің әрбір мағынасы араб цифрымен көрсетіледі.
Мысалы Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде (I том, 1959) көп мағыналы басу
деген сөз бен айнала деген сөздердің мағыналары төмендегі түрде талданылып
түсіндірілген.
Басу ет. 1. Қозғалып жүру, адымдау. Манат жай басып, колхоз кешін
байыпты көзінен өткізіп келеді (Мұстафин). 2. Бір нәрсенің үстіне күш түсіру,
аяқ астында қалдыру. Біздің елдің туы көкте жайнайды. Басып өтті фашизмнің
белінен (Саин). 3. Газет, журнал, ккітаптарды баспадан шығару. Аз уақыттың
ішінде Күрес одағы жұмысшыларға арнап ондаған үндеулер басып шығарды
(БҚ(б)П тарихы) Ел тілегі жол тапты, Тұншықпады тұманда. Ертеңіне сол
хатты Басып жатты Правда (Мәуленов). 4. Көңілін аулау, жұбату, ақыл айту.
Ері ашу айтса, әйелі басу айтып, Отырса бұрынғыдай жау бола ма (Абай).
Ажуаға қорлауға тілі орамды. Не түрлі тұзақ құрып қөңілін басқан (Абай). 5.
Жер әлемді алып қаптау, бір нәрсенің бетіне жайылу, Жер - дүниені шаң, тұман
басып, Ойнақ қағып, құтырып дауыл келді (Абай). Түнеріп тұрды қара түн, Көк
жиегін бұлт басып (Саин). 6. Бір нәрсенің жер бетін қаулап қоршауы. Алдымда
ашылады әсем аспан, Тулайды асау толқын алып қашқан, Жер жәннат жасыл
шөбі толықсиды, Кеудесін көк алады орман басқан (Шипин). Түн көрпесін
жамылған кең жазық даланың бәрін де сәуле басқан (Иманбаева). 7. Дақ түспеу,
кір шалмау. Семсерін Аманкелді тот баспасын! Ел қорға, ұлы күннің туса шағы
(Жамбыл). 8. Ашуды тарқау, жадырату. Екеуің де бүгін ашулы екенсіңдер,
ашуларыңды бас, - деп күлімсіреді (Мұстафин). 9. Күшпен тоқтату, тойтару.
Бұл ереуіл қарулы күшпен басылып тасталды. (БК(б)П тарихы). 10. Ілгері
өрлеу, алға басу - қарқындау, екпіндеу. Зырылдап станоктар заводтарда,
Заманның қарқынымен басады алға (Шипин). 11. Әнге салу марш, күй ойнау,
Ей алдағы жас командир, Бас маршқа, жарқылда! (Саин). 12. Қағаз немесе басқа
16
бір нәрсенің бетінде із қалдыру. Хат білмесең, бармағыңды бас, - деді Медведев
Мықтыбайға (Ақынжанов).
Айнала зат. 1. Маңай, төңірек, жан-жақ қоғамдық орта. Күн қызылшұнақ
аяз. Айнала көз жеткісіз кең жазық (Мұстафин). Жеті жасар баланың ойының
тұрақты болуы оны қоршаған табиғи ортасына, айналасына байланысты
(Көбеев). 2. Барлығы бас-аяғы. Айналасы жиырма күн ішінде барлық егіс
даласы жыртылып бітті. 3. Жиек, ернеу, кенере, шет. Екі суреттің айналасын
қайшымен қиып, осы рамаға Оксана Артемьеваның өзі салған (Омаров). Қар
жауса да тоңбайды бай баласы, Үй жылы киіз тұтқан айналасы (Абай).
Сөздікте омонимдес сөздердің әрқайсысы рим цифрымен беріліп, жеке-
жеке реестр сөздер ретінде қаралады. Мысалы, Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде омонимдес сөздер былайша түсіндірілген:
Жас I зат. Жылағанда көзден шығатын мөлдір су. Көзге жас іркілді
(Көбеев).
Жас II зат. Адамның өмір мезгілін белгілейтін уақыт, жыл саны, өмір. Елу
жастан асқанда, правомды теңерді. (Әзірбаев).
Жас II сын. Жаңа өсіп келе жатқан, кәрі емес. Анау шетте жас солдат,
Қасетіне үңілді (Саин).
Жастық I зат. Бастың астына салатын бұйым, көпшік. Төр алдын сірескен
көрпе, жастық (Сыланов).
Жастық II зат. Жас кез, жас шақ. Жастық шағы есіне түскендей Дәмелі
ойлы пішінмен Күнтуар сөзін қайта жалғады. (Омаров).
Түсіндірме сөздікте жеке сөздер ғана емес, сонымен бірге
фразеологиялық оралымдар да беріліп, олардың мағыналары талданады.
Фразеологиялық оралымдар реестр сөздің негізгі және туынды мағыналары
түсіндіріліп болғаннан кейін ромбикпен () беріледі. Фразеологиялық сөз
тіркесі өзіне негізгі ұйтқы болған сөздің сөздік мақаласында беріледі. Мысалы,
басына көтеру, бас бұзар, бас ұру, бас сауғалау, бас қосу, басын айналдыру
тәрізді тұрақты сөз тіркестері бас деген создің сөздік мақаласында берілсе, ат
төбеліндей, ат салысу, ат үсті, аттың жалы, түйенің қомында, ат құйрығын
кесісу, аттың жалын тартып мінгелі деген тұрақты сөз тіркестері ат деген сөздің
сөздік мақаласында беріледі. Мысалы, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде
арқа деген сөздің әр түрлі мағыналары түсіндіріліп, соңынан осы сөздің
негізінде жасалған төмендегі тұрақты сөз тіркестері берілген:
Арқа сүйеді - біреуді сүйеніш етеді, соған сенеді, соны тірек етеді.
Арқа тұтты - арқа сүйеді, арқаланды. Арқасы босады - азаптан құтылды,
қолы босады. Арқа қақты - қошеметтеді, мықтап ырза болды. Арқа еті
арша, борбай еті борша болды - азып-тозды, өте жүдеді, азды. Арқа тұтты -
арқа сүйеді, арқаланды. Арқасы босады - азаптан құтылды, біреудің, бір
заттың жағдайдың тағы асқалардың жәрдемімен, көмегімен, соның
шылауымен. Күріш арқасында, күрмек су ішеді (мақал). Арқасы алынып
қалды - арұасы қажалып, қан шыққанша сылынып қалды, жауыр болды.
Арқасына аяздай батады - жаны ашиды, жанына тиеді. Оның қазіргі халі
арқамызға аяздай батады. (Иманжанов).
17
Содан бергі өмір талабы бұл сөздікті толықтырып, жаңартып қайта
жасауды талап етті. "Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі" 1974 - 1986 жылдар
арасында он том болып, жарық көрді (редакциясын басқарған А. Ысқақов).
Сөздікте 67 мыңдай атау сөз, 24,5 мыңдай фраеологиялық тіркес, барлығы 91,5
мыңдай лексикалық форма қамтылып, жалпы саны 103,5 мыңдай мағыналық
анықтама берілген. Бұл сөздіктің алға қойған мақсаты - қазақ тілінің сөз
қорындағы сөздерді мүмкін болғанынша түгел қамтып, хатқа түсіру, есебін алу,
тіліміздегі сөздердің мән-мағыналарын дәл анықтай отырып, олардың әдеби
нормаларын белгілеу. Реестрге алынған сөздердің қай сөз табына қатысты
екендігін көрсететін грамматикалық белгілер қойылған. Сөздікте сөздердің
қолдану аясы мен шегін, сондай-ақ эмоцианалды-экспрессивтік реңін
сипаттайтын белгілер де берілген. Стильдік белгілер негізінен төрт топқа
жіктеледі: 1. Әдеби тіл шеңберінен тыс қолданылу шегін көрсететін белгілер:
қарап. (қарапайым сөз) , тұрп. (тұрпайы сөз) , сөйл. (сөйлеу тіліне тән сөз) ,
диал. (диалектілік сөз) т.б. 2. Әдеби тілдің белгілі бір саласында жұмсалатынын
көрсететін стильдік белгілер: кәсіб. (кәсіби сөз) , кітап. (кітаби сөз) , діни (діни
сөз) , миф. (мифологиялық сөз) , тар. (тарихи сөз) , жаңа. (жаңа сөз), поэт.
(поэтикалық сөз) т.б. 3. Ғылым-өнердің бір саласында жұмсалатынын
көрсететін белгілер: биол. (биология) , хим. (химия) , муз. (музыка) , авиац.
(авиация) т.б. 4. Сөздердің әртүрлі стильдік бояуын көрсететін белгілер: экспр.
(экспрессивті сөз) , эмоц. (эмоционалды сөз) , сып. (сыпайы сөз). Сонымен
бірге сөздікте үнемі болмаса да қай тілден келгендігін көрсететін белгілер де
қойылған: ар. (араб сөзі) , иран. (иран сөзі) , моңғ. (моңғол сөзі), ор. (орыс сөзі)
т.б.
Сөздік мақалада әрбір сөздің мағыналарына қысқа түрде тұжырымды
анықтама берілген. Сөздің негізгі заттық мағынасы алдымен берілген де, онан
соң ауыспалы мағыналары келтірілген. Сөз мағыналдарының бәрі де
әдебиеттерден алынған мысалдар арқылы ашылып, мысалдардың қай
шығармадан алынғаны, авторының аты-жөні көрсетіліп отырған.
Осы 10 томдық сөздіктің негізінде кейін енген жиі қолданыстағы
сөздермен толықтырылып, 1999 жылы 1 томдық "Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігі" басылып шықты (50 000-ға жуық сөз қамтиды, редакциясын басқарған
Т. Жанұзақов).
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне материал жинаудың ең алғашқы адым
да, одан кейінгі жылдарда үзілмей жүргізілген ең негізгі жұмыстары да сөз
байлығын есепке алу, оған санақ жүргізу болатын-ды. Міне, осы мақсатпен
1937 жылдан бері қарай, ұзақ уақыт бойы тоқтатылмай, күні бүгінге дейін қазақ
тілінде жарияланған әдебиет нұсқаларынан сөздер теріліп, оларға тиісті
цитаталар (мысал-карточкалар) жазылып келді. Бұл жұмыс бұдан былайғы
кездер де үзілмей, белгілі жүйе бойынша жүргізіле бермекші.
1.3 Электронды түсіндірме сөздіктер, олардың артықшылықтары
18
Электронды сөздік "қағаз сөздікке" қарағанда әлдеқайда тиімді. Оны кез
келген интернет қолданушысы пайдалана алады. Керек десеңіз, бірнеше
сөздіктерді ашып қойып, таңдалған сөзді іздеуге болады. Өзіміз білетіндей,
фундаментальды "қағаз сөздіктер" сөзсіз ескіріп отырады. Әсіресе, бұл
нормативті емес жағдайда сөйлеу лексикасына тән қасиет. Бұл жағдайда
отандық классикалық сөздіктер ескіріп қана қоймай, сонымен бірге қате
түсіндірме береді.
Жаппай программалық өнімдер үшін, версияларының үнемі өзгеріп
отыруы және мыңдаған қолданушылардың тұрақты кері байланыстарының бар
болуы, электронды сөздікке өз әсерін тигізеді.
Қолжетімділіктің ең кіші бірлігіне дәстүрлі тұрғыда қарау "лексема" деп
аталады (сөздік мақаланың аты): біздің сұранысымызға жауап бола ма, жоқ па
анықтау үшін мақаланы түгелімен оқып шығу керек. Оксфордтық сөздік сияқты
сөздіктер үшін бұл маңызды проблема болып табылады. Мысалға, "set" етістігі
400 ден астам негізгі (көп жағдайда негізгі емес) мағына береді .
Қолданушы сөздіктің ізделінетін релевантты ақпаратты түгел қамтымай,
сол сөзге тікелей баруын қалар еді. Сонымен, бұл жерде мәселе аудару
эквивалентін автоматты таңдауда емес (егер аударма сөздік болса). Сөздіктің
беретін жауабының құрамы жай аудармалық сәйкестік емес, сөз туралы түрлі
ақпарат немесе сөз тіркесі болады және бірнеше мүмкін жақсы қисынды
альтернативалардан қолданушының белсенді таңдауын ұсынады. Дегенмен,
сөздіктің адекватты реакциясының мәселесін шешу талпынысы сұранысқа
"қағаз
сөздіктен" көшірілген сөздік материалының кедергісіне сөзсіз
соқтығысады.
Электрондық сөздіктер тек транскрипцияны ғана қамтымай, сөздерді
дыбыстай алады. Бұл жерде екі тәсіл бар. МультиЛекс электронды сөздігінде
дыбыс синтезатры және барлық сөздерді дыбыстау орнатылған. Дегенмен,
бұндай тәсілге оның транскрипциясын ескермей, толығымен сеніп қалу -
кауіпті. Синтезатор екпіндерді қате қоюы немесе сөздің айтылуын бұрмалауы
мүмкін. Abbyy Lingvo электронды сөздігінде диктор негізгі лекциясын
оксфордтық айтылумен дыбыстайды. Әрине, таңдаулы электронды сөздіктердің
"қағаз сөздіктен" ең басты артықшылығы - тек сөздік мақаланың атымен ғана
емес, барлық үлкен көлемді сөздіктен бірмезетте іздеу. Мұндай іздеу көп
өлшемді мағына береді, сонымен қатар сөздік мақаланың түбінен оның
қолданылуының тек нақты мысалдары ғана емес және сөз кездесетін, негізгі
түбірі анықталатын, сөз жасау заңына бағынатын,нақты тілдік заңдар болып
табылатын орнықты анықталулары шығарылады. Тіпті мобильді электронды
сөздік тілдің барлық тез қимылын бейнелей алмайды, бірақ ол дешифрлеу
кілтін және қолданушыны лексикографияның соавторы етіп, осы өзгерістерді
түсінуін бере алады. Дәл мағыналы аударма талап етілгенде өте маңызды.
Сондықтан Lingvo- ға өзінің меншікті сөздігін құруға болады.
Тіл - нақты өмірдің айнасы. Ал өмір бір орында тоқтап қалмайды: өндіріс,
ғылым, бизнес, мәдениет т.б -ның жаңа салалары пайда болады. Ауыз - екі
сөйлеу тіліне жаңа сөздер, терминдер, орнықты сөз тіркестері қосылады.
19
Мысалы, 10 - 15 жыл бұрын "холдинг", "транш" деген сөздер қолданыста жоқ
еді. Сондықтан соңғы қолданушы оларды түсінбеуі мүмкін.
Бұл барлық лексика "қағаз сөздікте" ұзақ дайындалатындықтан,
адекватты бейнелене алмайды.
ХХ ғасырдың ортасында тілдік ахуалда құрастырылған сөздіктер іс
жүзінде қатты ескірген. Оларда ескі сөздердің қазіргі мағыналары
көрсетілмеген немесе жаңа сөздер мүлде жоқ. Бұл мәселені шешу үшін
электронды сөздік қолдану керек.
1.4 Қазақ тіліндегі электронды түсіндірме сөздіктер, олардың
маңызы
Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлігінің Тіл комитеті
Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011 - 2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бойынша 15 томдық Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігін 10 000 дана таралыммен шығарып, Астанада
тұсаукесерін өткізді. Бұл сөздік 1974 - 1986 жылдар аралығында жарық көрген
10 томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен кейін араға ширек ғасыр салып
барып, жарияланып отырған қазіргі лексикография талаптарына сай жасалған
іргелі еңбек. Сөздіктің авторлары А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі
институтының ғалымдары. Сөздік жөнінде түркиялық түркітанушы ғалым
Әбдуаһаб Қараның пікірі мынадай: "Осы таяу арада қазақ тіл ғалымдары
дайындаған қазақ тілінің 15 томдық түсіндірме сөздігі қолыма тиді. Жалпы, бұл
қазақ ғалымдарының тек қазақ лексикология ғылымы тұрғысынан ғана емес,
сонымен қатар, жалпы түркі халықтарының лексикологиясы тұрғысынан аса
үлкен табыс болып есептеледі. Өйткені, бүгінге дейін осындай көлемде ешбір
түркі ұлтының сөздігі жасалған емес. Тіпті, түркі халықтары арасында
лексикологияда өзіндік орны бар түрік ғалымдарының өзі осы үлкен еңбекті
жоғары бағалап отыр.
Қазақ тіл ғалымдары таяу арада оқырман назарына ұсынған 15 томдық
түсіндірме сөздігі арқылы лексикология ғылымында өзіндік орындары бар
екенін дәлелдеп отыр. Мұны бүкіл қазақ халқы мақтан ете алады. Енді осы
ғалымдарға қолдауды одан әрі жалғастырып, қазақ тілінің әлемнің бауырлас
және өзге тілдеріндегі сөздіктерін жасап шығаруын қамтамасыз етуіміз керек.
Сонда Қазақстанның мемлекеттік тілінің дәрежесі де әлемдік деңгейге
көтеріледі. Қазақ тілі әлемнің белгілі тілдері қатарында орын алатын болады.
Өйткені, шетелдіктер осы сөздіктер негізінде жасалатын компьютерлік ау-
дармалар арқылы қазақ тіліндегі орасан зор мәдениетпен танысу
мүмкіншілігіне ие болады.
Міне, қазіргі кезде қазақ тілінің мәртебесін көтеріп, дамытуда осындай
түсіндірмелі сөздіктердің электронды нұсқаларын жасау маңызды мәселелердің
бірі болып саналады.
20
Бүгінгі таңда компьютерлік технологиялардың мүмкіншіліктері қазақ
тілін меңгертуде кеңінен қолданылуда. Қазақстан мемлекеттік тілдің қолдану
аясын кеңейту мақсатында қазіргі заманның әлем деңгейіне сай әдістемелік,
лингвистикалық қамтамасыз етуге бағытталған компьютерлік оқыту
бағдарламаларын құрастыру үдерісі басталды. Сонымен қатар, қазақ тілінде
электронды аудармашы бағдарламаларын әзірлеу мәселелері қазіргі жағдайда
айрықша мәнге ие болып отыр. Осы салада атқарылып жатқан жақсы істердің
бірі - қазақша-орысша және орысша-қазақша электронды аударма сөздіктер.
Қазақстанда электронды сөздіктер мәселесі ХХ ғасырдың 80 жылдары
зерттеле бастады. Қазақ тілі компьютер қорының негізін қалаушысы - атақты
ғалым лингвист Қалдыбай Бектаев болып саналады. Профессор
Р.Г.Пиотровскиймен бірге Статистика речи деген компьютерлік қолданбалы
лингвистикамен айналысқан бүкілодақтық топқа басшылық етті.
Соңғы жылдары Қ.Бектаевтың еңбектері негізініде Абылай хан атындағы
Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінде Қазақ
тілінің машиналық қорын жасау бойынша теориялық және эксперименттік
зерттеулер жүргізілуде.
Бүгінгі таңда қазақ тіліндегі аудармашы-бағдарламалары мәтін, сөйлем
мен сөз тіркестерін аударуға бағытталған, дегенмен олардың сапасы әлі күнге
дейін төмен. Себебі компьютер тілдің көптеген грамматикалық құрылыстарын
(жаргон, диалект, фразеологизмдерді) түсінбейді. Сондықтан қазір қазақ
тіліндегі электронды сөздіктерінің негізгі қолданысы - әскерлік қағаздарын
аудару. Әдеби тілді компьютер арқылы аудару қиындыққа түседі, дегенмен
электронды сөздіктер аудармашылардың ескішілдікке негізделген жұмыстарын
жеңілдетеді.
Қазір дербес компьютерде жұмыс істеуге мүмкіндік беретін электронды
сөздіктердің тиімді жүйелері жеткілікті. Әсіресе Изет, Парад
фирмаларында. Олар
- Қазақстандағы электронды сөздіктерді әзірлеу
мәселесімен алғаш рет айналысқан мекемелер. Бұл фирмалардың компьютерлік
өнімдері: Изет фирмасының Қазақша-орысша электронды анықтама-
сөздігі; Парад АҚ қазақша-орысша сөздігі (16 мың сөз); (Изет фирмасының
Тілмаш сөздігі (автоматты түрде мәтіндер мен сөз тіркестерін аударуға
бағытталған; 90 мың сөздер мен сөз өрнектері қамтылған). Бұл сөздіктерді кез-
келген мекемеде жиі қолдануда.
Қазіргі заманда бағдарламалық қамтамасыз ету нарығында электронды
сөздіктердің саны мен түрлері өте көп. Бұл бағдарламалардың
пайдаланушылары - оқушылар мен студенттер, олар аталмыш сөздіктерді тілді
үйренуге арналған құралдардың бірі деп есептейді. Бұл сөздіктерді кейбір
іскерлік қағаздар мен хат-хабарды аударуға өз жұмысында аудармашылар
қолданады. Олар кәсіби аудармашыға сөз, сөз тіркесін немесе мәтінді тез және
тиімді аударуға мүмкіндік береді. Атаулы бағдарламалық өнімдерді дербес
компьютердің жедел жадысының шамасын ескере отырып кез келген
компьютерге орнатуға болады.
21
Электронды сөздіктермен жұмыс кәдімгі сөздікпен жұмысқа ұқсайды,
олар пайдаланушыға сөздің аудармасын тез іздеп табуға мүмкіндік береді.
Сондықтан да қазақ тілі сабақтарында электрондық сөздіктерді пайдалану,
сөздерді, сөз тіркестерін және мәтіндерді аударуда айтарлықтай тиімділігін
көрсетеді. Электронды сөздіктерді оқу үдерісінде пайдалану кезек күттірмейтін
мәселе. Әр сабақта электрондық сөздіктерді қолдану - сөздік қорды байытудың
бірден-бір жолы, осы құралды пайдалану арқылы оқытушының көздеген
мақсатына жетуі сөзсіз.
Көпшіліктің назарын айрықша аударған 2008 - жылы Тіл комитетінің
тапсырысы бойынша жасалған бес тілді дыбысталған электронды сөздік пен
мектеп жасына дейінгі балаларға арналған сөйлейтін кітаптар болды.
Қазақ, ағылшын, қытай, орыс және түрік тілдерінің арасында аударманы
қамтамасыз ететін 17 сөздіктен құралған шағын компьютер дыбысталған
электронды сөздік - тұңғыш жоба, бес тілді бірден қамтыған, заманауи
технологияның ең соңғы үлгісімен жасалған бұл құралмен әрбір қазақ мақтана
алады. Расында да, мұндай жобаны қолға алуға қалта сөздіктерін жасаумен
айналысатын батыс компанияларының өзі мұндай қадамға әлі жүрексініп отыр.
Қазақ елінің сауда белгісімен шығатын мұндай қалта сөздіктерін тек елімізде
ғана емес, АҚШ, Ұлыбритания, Қытай, Түркия сынды мемлекеттердің
азаматтары да керегіне жаратпақ. AltynSOFT сауда белгісі осылайша
Қазақстанның әлемнің дамыған елдері қатарына қосылуына үлес қосуда.
Аударма электронда сөздіктермен қатар, қазақша электронды түсіндірме
сөздіктер де кеңінен дамып келе жатыр. ҚазНетте қазақ тілді ресурстар саны
жаңбырдан кейін шыққан саңырауқұлақтай күн санап өсіп келеді. Көптілділікті
талап ететін ақпараттық ғасыр сананың бәсекеге қабілетті болуы үшін кез
келген жағдайды жасауға тырысады десек артық айтқанымыз емес. Көптің
қажеттілігін өтеп жатқан sozdik.kz, soylem.kz, lugat.kz, e-zerde.kzterms,
mtdi.kztusindirme-sozdik т.б.сайттар бар.
Бұлардың ішінде интернетте көп қолданылатын және ыңғайлысы "Лұғат
қазақ тілінің сөздіктер кешені". Қазақша-орысша, қазақша-ағылшынша, қазақ
тілінің түсіндірме сөздігі, қазақ тілінің синонимдер сөздігі қолданушылар үшін
қызмет ететін сайт аудармаларының сапасы көңіл қуантады. Артықшылығы -
қазақ тілінен тікелей ағылшыншаға және керісінше аудару мүмкіндігі, сондай-
ақ ғаламтор бетіне бірінші рет қазақ тілінің синонимдер сөздігі мен түсіндірме
сөздігін шығаруы. Кейбір қажетті сөздердің табылмауы - сайттың бірден-бір
кемшілігі. Әйтсе де, сіз ұсынатын сайтта жоқ және сөздердің басқаша
түсіндірмесі немесе аудармасы болса, сайт әкімшілігіне жолдауға мүмкіндігіңіз
бар. Сонымен қатар, басқа да сұрақтарды сайт әкімшілігіне жолдап, тиісті
жауап ала аласыз.
Мемлекеттік тілді дамыту институты ЖШС мемлекеттік тілді қолдану
мен дамытуға өз тарапынан үлес қосу үшін құрылған.
Негізгі қызметі :
-
орыс және өзге тілдерден қазақ тіліне, қазақ тілінен өзге тілдерге
аудармалар
жасау.
Түрлі
мәтіндердің
қазақ
тілінің
нормасына
сай
22
құрылғандығын тексеру, редакциялау, корректуралық тексерулерден өткізу,
лингвистикалық кеңестер беру;
-
жеке адамдарға, мемлекеттік қызметкерлерге мемлекеттік тілді
үйрететін деңгейге бөлінген топпен және жекелей оқытатын курстар
ұйымдастыру;
-
тіл үйрететін, қазақша іс жүргізетін, аудармамен айналысатын
мамандарға арнап біліктілігін арттыру курстарын жүргізу, курстарды сәтті
аяқтағандарға сертификаттар беру.
Мемлекеттік тілді дамыту институты тіл біліміне қатысты ғылыми
зерттеулермен айналысады. Тіл білімінің барлық (әлеуметтік лингвистика,
функционалды грамматика, деңгейлік грамматика және т.б.) салаларына
қатысты іргелі зерттеулер жүргізеді. Қазақша түсіндірме, синонимдік,
аймақтық, орфоэпиялық, орфографиялық, орысша-қазақша, қазақша-орысша,
салалық сөздіктер арқылы қолданушыларға өз қызметін көрсетеді. Онда
ғылыми жұмыстармен шұғылданатын тәжірибелі ғалымдар жұмыс істейді.
Институт баспа өнімдерін шығарады. Бізде кез келген тапсырысты
қолжазбадан бастап баспа өнімдеріне дейін жеткізетін білікті мамандар жұмыс
істейді. Қолжазбаны теру, редакциялау, беттеу, корректорлық тексеруден
өткізу, дизайндық жұмыстар, мұқабасын дайындау сияқты жұмыстарды сапалы
әрі жылдам орындап береді және мұқабасы әртүрлі (қатты, жұмсақ)
кітаптардың таралымы 1000 данадан 10000 данаға дейінгі көлемін аз ғана
уақытта шығарып бере алады.
Институт 2009 жылы 10 сәуірде Алматы қаласы Медеу ауданына қарасты
Шағын және орта кәсіпкерлікті өркендету қауымдастығына мүше болып
қабылданды. Институт жеке адамдардың бастамасымен құралғандықтан
Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлердің өркендеп дамуына аса мүдделі.
Сондықтан мемлекеттік сатып алуларға қатысып, алған тапсырыстарын
уақытылы әрі сапалы орындауға барын салып келеді.
Қоғамды ақпараттандырудағы басты мәселердің бірі шынайы әлем
процестері мен объектілері бейнелерін өзіндік үйрену мүмкіндігімен танитын,
жобалайтын, синтездейтін, олар туралы толық әрі нақты емес деректерден
заңдылықтар орнататын, шешімдер қабылдап және басқа да зерделі әрекеттер
орындайтын жасанды зерде жүйесін құру және нығайту.
Біздің елімізде e-governement, e-learning, e- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz