Өсімдік қоректі балықтар өте бағалы, зор кәсіпшілік маңызы бар балық
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Жаңабай ГүлданаТемірбекқызы
Арал қамыстыбас балық питомнигынде өсімдікқоректі балықтарды өсіру технологиясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Арал қамыстыбас балық питомнигынде өсімдікқоректі балықтарды өсіру технологиясы
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi материалдар саны____
Орындаған : Жаңабай ГүлданаТемірбекқызы
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi, __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Қайруллаев К.
Сарапшы __________ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Жаңабай ГүлданаТемірбекқызы
Жұмыс тақырыбы: Арал қамыстыбас балық питомнигынде өсімдікқоректі балықтарды өсіру технологиясы
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ № _____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Арал қамыстыбас балық питомнигынде сипаттама
2. Өсімдікқоректі балықтарға биологиялық сипаттама
3. Тұқымдық балықтарды дайындау
4. Дөңмаңдай балығының уылдырығы мен шәуетін алу,сапасын анықтау
5. Дернәсілдерді өсіру және қоректендіру
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1. Қазақстан Республикасының су кодексі - Алматы : Юрист, 2005, 67 б.
2. Куленов К. Қазақстанның балық байлығы Алматы 1967ж. Б.35 - 55
3. Бәйімбет Ә.А. Ихтиологияның негіздері 126 б.
4. Анисимова И.М. Лавровский В.В. Ихтиология М. 1991ж. 267 с.
5. Привезенцев Ю.А. Интенсивное прудовое рыбоводство М. 1991ж. 308 с.
6. Төлеуғалиев Т.М. Балық өсіру Алматы 1990ж. 287 б.
7. Сәрсенбаев Р.С. Тоған шаруашылығындағы байлық көзі Алматы
1984ж. Б. 66 -78
8. Қаженбаев С. Өнеркәсіптік негізде балық өсіру мүмкіндігі мен тиімдігі
Алматы 1996ж. 112 б.
9. Карпевич А.Ф. Избранные труды: В 2-х т, Т. 2 Акклиматизаци гидробионтов
и научные основы аквакультуры. М.: ВНИРО, 1998. 870 с.
10. Акклиматизация рыб и безпозвоночных в водоемах . М. Наука, 1968. С.23
11. Дукравец Г.М., Митрофанов В.П. История акклиматизации рыб в Казахстане
В кн. Рыбы Казахстана, т. 5, Алма-Ата, Гылым, 1992, С. 6 - 44
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Қайруллаев К.
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Қайруллаев К.
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Қайруллаев К.
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Қайруллаев К.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Жаңабай Г.Т.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Өсімдікқоректі балықтарға биологиялық сипаттама
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Тұқымдық балықтарды дайындау
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Дөңмаңдай балығының уылдырығы мен шәуетін алу,сапасын анықтау
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Уылдырықты ұрықтандыру , инкубациялау
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
8
Дернәсілдерді өсіру және қоректендіру
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
9
Қорытынды
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
10
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Қайруллаев К.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Жаңабай Г.Т.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
7
АНЫҚТАМАЛАР
8
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
9
КІРІСПЕ
10
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
12
1.1
Дөңмандай балығына биологиялық сипаттама
12
1.2
Амур балығына биологиялық сипаттама
19
2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
33
2.1
Зерттеу жұмыстарының деректері мен әдістемелігі
33
2.2
Арал қамыстыбас балық питомнигыне сипаттама
38
3
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
43
3.1
Тұқымдық балықтарды дайындау
43
3.2
Дөңмаңдай балығының уылдырығы мен шәуетін алу,сапасын анықтау
45
3.3
Уылдырықты ұрықтандыру , инкубациялау
46
3.4
Уылдырықтың және дернәсілдің даму кезеңі
48
3.5
Дернәсілдерді өсіру және қоректендіру
53
3.6
Шабақтарды теңізге жіберу
55
ҚОРЫТЫНДЫ
57
ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫСТАР
58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
59
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
ГОСТ 7.1 - 2003. Библиографическая запись. Библиографическое описание документа. Общие требования и правила составления.
ГОСТ 7.32 - 2001. Отчет о научно - исследовательской работе. Структура и правила оформления
ГОСТ 50 380 -92 Рыбы и рыбопродукты. Термины и определения
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса.
ГОСТ Р 51497-89 Рыба, ракообразные и каракатица.
МЕСТ 7.1 - 2003. Библиографиялық жазба. Құжатты библиографиялық мазмұндау. Құрудың жалпы талаптары мен ережелері.
МЕСТ 7.32 - 2001. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Рәсімдеу құрылымы мен ережелері.
ГОСТ 50 380 -92 Рыбы и рыбопродукты. Термины и определения
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса.
ГОСТ Р 51497-89 Рыба, ракообразные и каракатица. Размерные категории
АНЫҚТАМАЛАР
Осы диплом жұмысында қолданған терминдердің төмендегідей анықтамалары бар:
Аккилиматизация - белгілі бір түрмен олардын ұрпақтарын жаңа бір ортаға жерсіндіру.
Абиотикалық фактор - судың физико-химиялық қасиеті
Бентофаг - бентоспен қоректенетін организм.
Биологиялық мелиорация - ихтиофаунадағы түрлік құрамының жоғарлауы үшін жүргізілетін шаралар; маңызссыз балықтарды аулау; кәсіптік және бағалы балықтардың тіршілік жағдайына қолайлы орта туғызу; жыртқыш және өсімдікқоректі балықтарды суқоймаға жерсіндіру.
Балық питомниктер - балық өсіретін материалдарды өсіру.
Дернәсіл - аралас қорекке көшу уақытына қабыршақтың бастамасы салынғанға дейінгі уақыт.
Фитофильдер - уылдырығын су өсімдіктеріне шашатын балықтар.
Фитопланктон - су қабатының төменгі сатысындағы бір клеткалы балдырлар мен бактериялар.
Фультон бойынша қондылық - толық салмағы бойынша қондылық коэффициенті.
Фитофаг - өсімдіктермен қөректенетін организм.
Кларк бойынша қондылық - іш құрлыссыз салмағы бойынша коэффициент қондылығы.
Кәсіптік аулау - белгіленген бір уақыт кезеңінде қолданылатын аулау құралдарының жалпы саны.
Екі жылдық - екі вегетациялық кезең өмір сүрген балық.
Порционды - уылдырықтарын бөліп-бөліп шашуы.
Ихтиология - балықтар жайындағы ілім.
Ихтиофауна - суқоймадағы гидробионттардың түрлік құрамы.
Популяция - белгілі бір аймақта мекендейтін, белгілі аймақта уылдырық шашып, қыстайтын, бір түрге жататын түрлі балық топтарын белгілейтин термин.
Шабақ - барлық денесі қабыршақпен қапталған, сыртқы пішін бойынша балыққа ұқсас.
Планктон - су қабатын мекен ететін гидробионттар.
Уылдырық шашу - балықтардың қоректену немесе қыстау аймағына уылдырық шашатын жерге көшуі.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
м - метр
Q - балықтардың толық салмағы;
q - балықтардың іш құрлыссыз салмағы;
L - балықтардың толық ұзындығы;
l - құйрық қанатсыз ұзындығы;
n - балық саны;
мм - миллиметр
см - сантиметр
кг - килограмм
г - грамм
т - тонна
км2 - 1 шаршы шақырым
км 3 - 1 куб шақырым
га - гектар
ж. - жыл
% - пайыз
т.б - тағы басқа
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
min - минимум;
maх - максимум;
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі ХХІ ғасырдағы адамзаттың шаруашылықтық іс - әрекетінің және қоғамның қарқынды даму барысында көптеген айтарлықтай су жануарларының, соның ішінде балықтар түрлерінің тірішілік ету жағдайының өзгеру көбеюі экологиясы мен кейбір балық түрлерінің дамуының өзгерісіне әкелді.
Еліміздің халқын белогы мол тағамдармен қамтамасыз етуде балық шаруашылығының, оның ішінде тоған балық өсіру саласының маңызы өте зор.Осыған байланысты елімізде тоған шаруашылығын өркендетуге зор көңіл бөлініп келеді.
Қазіргі тоған балық шаруашылықтарының қажетті материалдық-техникалық базасы, балық өсіруге сәйкесінше әр турлі тоғандар, жем сақтайтын қоймала, инкубациялық аппараттармен және өндіріске керекті заттармен жабдықталған.
Қазақстанда тоған балық шаруашылығы соңғы жылдар ішінде құрамын кең жая бастады. Қәзіргі кезде су қоймасының көлемі 6000 га, оларда негізінен тұқы тұқымдас балықтар өсіріледі.
Ішкі су көздерінен ауланатын балықтар жоғарғы сапалылығынан құнды. Оларда адам ағзасына аса пайдалы ақуызды заттар көп болды. Қортпа, бекіре, көксерке, сазан сияқты сапасы жоғары балықтар тек қана ішкі су көздерінен - тоған, су қоймалар, өзен-көл сияқты сулардан ауланады. Сондай-ақ бағалы қара уылдырықта ішкі су көздерінің айлығы.
Шаруашылықта өсірілетін балықтардың өнімділік қасиетін және балықтардың биологиялық қасиетін жетілдіру, терең білімсіз және оның жеке дамуының заңдылықтарын білмей қол жеткізу мүмкін емес.
Балықтардың сапалақ және сандық өзгерісін білдіретін процесс, оның дамуы болып табылады, ал өсімін тек оның саны білдіреді. Организмнің дамуы бір ғана ұрықтанған жұмыртқа клеткадан басталады. Оның толық пісіп жетілуі бір - бірінен ажырамайтын екі процестің нәтижесінде жүреді: дифференсация мен өсу. Дифференсация - өсіп келе жатқан организмнің қасиеті болып табылады, ол тұтастың жеке бөліктерге тармақталуы мен қатпарлануын білдіреді. Бір текті ұрықтан күрделі организм индивидиумның пайда болуы - осы маңызды процесстің нәтижесі.
Өсу - бұл организмнің басты бөлігінің, салмағының артуы, сонымен бірге организмдегі бос энергия мөлшері артады. Күрделі организмдегі өсу көлемінің ұлғаюы, клеткалардың көбеюі және әр түрлі клетка аралық құрылымдар арқылы жүреді. Бұдан кез - келген көлемнің ұлғаюын, өсуі деп қарастыру дұрыс еместігі байқалады. Қорлық заттардың түзілуі, бөлініп шығарылған өнім, судың жай сіңірілуі (ісінуі), жыныс өнімдерінің жинақталуы - осы процесстердің барлығы өсуге жатпайды. Шабақтардың май жинақтауы, өсу процессімен тікелей байланысты, себебі ол өсуге қажетті энергия көзі болып табылады.
Балықтар өзінің барлық тіршілігі уақыты бойы өседі. Бірақта, бұл әр маусым бойынша, әр түрлі жастағы кезеңдерінде бір қалыпты жүрмейді. Жас балықтар ересектеріне қарағанда жылдамырақ өседі. Желінген қоректің аздаған мөлшері тіршілігін қолдауға, ал қалған басым бөлігі салмағының артуына жұмсалады. Кәрі даралар тұтынған қорегінің негізін организмнің тіршілік әрекетін қамтамасыз етуге жұмсайды, сондықтан оның тірі салмағы уақыт бірлігіне шаққанда аса мәнді емес. Бұдан белгілі бір жасқа жеткенде балықтардың өсуі тоқталады деген қорытынды тұжырымдауға болады.
Қазақстанда аквакультураның барлық бағыттарын дамытуға мүмкіншілік бар. Балық шаруашылықтық сулар қоры елімізде жеткілікті және балық шаруашылығы мен балық аулауды қарқынды дамытуға қолайлы жағдай да бар. Балық шаруашылықтық сулар құрамына Каспий теңізі акваториясы біршама бөлігі және Арал теңізі, Балхаш көлі, Алакөл көлдер жүйесі, Бұхтарма, Қапшағай, Шардара суқоймалары және басқа халықаралық, республикалық, жергілікті дәрежедегі сулар кіреді. Каспий теңізін қоспағандағы су көздерінің жалпы ауданы 5 миллион гектарды құрайды.
Балықтардың өнімділігі құрлық жануарларына қарағанда барынша жоғары. Бірақта бұл балықтың түріне қарай өте әрелкі. Пелагиалдік жүзбе уылдырық шашатын балықтар өнімділгі жоғары болады. Өсімдікке уылдырық шашатын балықтардың өнімділіг төмен болады. Ұрпақтарын қорғайтын немесе тығатын балықтардың да өнімділігі жоғары емес. Бір түрдің өзінде өнімділік бірдей емес, көлеміне, жасына, қоректенуі жағдайына байланысты. Өнімділікті абсолююті индвидуальді және салыстырмалы деп бөледі.
Еліміздің азық-түлік мәселесіндегі тоған балық шаруашылығын интенсивтендіру негізінде балық өсіретін шаруашылықтарда тауарлы балық өсіру он жылда шамамен үш есе ұлғайтылды.
Балықтардың алуан түрлілігін қорғай және сақтай отырып рациональды пайдалану балық шаруашылықтарының негізгі мақсаттарының бірі болып саналады.Сол себептен өсімдік қоректі балықтарды жасанды жолмен өсіруін зерттеу өзекті болады.
Жұмыстың мақсаты тұқы тұқымдасының бір өкілі болып табылатын өсімдік қоректі балықтардың - шабақтық кезеңіне дейін дамуын және дернәсілдік сатыларын анықтау, ерекшеліктерін зерттеу. Қойылған мақсаттарға сай менің міндетім төмендегі жұмыстардан тұрады:
- Өсімдік қоректі балықтарды жасанды ұрықтануы мен дамуын қарастыру
- Дернәсілдік дамуы сатыларын анықтау;
- Өндіруші балықтарды дайындау;
- Жасанды жолмен өсіру жолдары;
- Жыныс өнімдерін алу;
- Уылдырықтарды инкубациялау;
- Уылдырықтан шыққан,дернәсілдерді өсіру;
- Шабақтарды өсіру.
- Дипомдық жұмыс Арал қамыстыбас балық питомнигынде жүзеге асты.
2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2.1 Дөңмандай балығына сипаттама
Тұқы тұқымдасына тұщы сулы және жартылай өткінші балықтар жатады. Олардың жақтыларында тістері жоқ, бірақ жұтқыншақ тістері болады. Арқа қанаты біреу [1]. Тұқы тұқымдас балықтардың ішіндегі ең саны көп түр: әлемде 1000 түрі болса, оның 118 түрі ТМД суларында тіршілік етеді.
Тұқы тұқымдастарының бас сүйектерінің сүйектенуі жақсы дамыған. Жүзу торсылдағы ішекпен жалғасып жатады. Қанаттары әдетте жұмсақ болады. Ішкі құлақтың жарғақты иірімдері мен торсылдақтың алдыңғы бөлімін жалғастырып тұратын сүйектер систематикасы веберов аппараты болады. Бұларда жақ сүйектерінде тістері болмайды., жұтқыншақ тістері деп аталатын тістері артқы желбезек доғаларында орналасады [2].
Өсімдік қоректі балықтар өте бағалы, зор кәсіпшілік маңызы бар балық. Оның еті дәмді және қоректік сапасы жағынан басқа көптеген балықтардан жоғары тұрады. Етінің майлылығы - 4,1%, ақуызы -16,5 %.
Өсімдік қоректі балықтар Қазақстан мен Орта Азия респуликаларының барлық су қоймаларына тараған. Оның таралу шегі соңғы уақыт ішінде солтүстікке қарай алыстап, алтай өлкесінің су қоймаларына да ойдағыдай жерсіндірілді. Тұқы тұқымдастар судың температурасына, ондағы оттегі мен азықтық қордың мөлшеріне талғамсыз. Жүрген жерінде түрлі жәндіктер мен өсімдіктер арасынан өзіне қажетті азықты оңай тауып алады. Личинкаларды, құрттар мен ұсақ шаяндарды, маллюскаларды, дән, бұршақ, картопты қорек етеді .
Өсімдік қоректі балықтар үш-төрт жасында жыныстық жағынан жетіледі. Судың температурасы 18-23 С болғанда мамыр айынан шілденің аяғына дейін уылдырық салады. Уылдырық шашу үшін ол жайылма суларға шығады, уылдырығын су асты өсімдіктерінің үстіне, сирек өскен қамыс-қоғаның арасына төгеді. Алдымен ұсақ сазандар, содан кейін орташа, ақырында ірі тұқылар уылдырықтайды. Уылдырық шашқан кезде тұқы қоректенбейді. Судың емпературасы 1-2 градусқа төмендегенде қыстау үшін терең апандарға кетеді. Олар қыстағанда үлкен үйі болып, шоғырланып жатады [4].
Қазақстанның су қоймаларында ақ амур мен дөңмандай балығы жақсы өседі. Мысалы, Арал теңізінде төрт жастағы тұқының ұзындығы 36 сантиметр, Балхаш көліне 40 сантиметрге дейін барады. Сондай-ақ ұзындығы бір жарым метр, салмағы 20 киллограмм сазанды да кездесіруге болады, бірақ бұл өте сирек ұшырайын жағдай. Жас тұқылар жағадан тез кетіп қалады да, оны аулау қиынға түседі, ірі тұқылар көктемде ауланады [5]. Амурдың басым бөлігі мамырдың ортасына таман уылдырық салып болады да, өріске кетеді, бірақ уылдырық шашу үшін жағаға келген тұқының жеке үйірлері әлі де ұшырайды. Оның жаулары-жайын, шортан, алабұға, көксерке, ақмарқа сияқты жыртқыш балықтар және қара үйректер [6].
Әуесқой балықшылар ұсақ шаянды, нанды, бұршақты, дәндерді жем жасап, тұқыны қармақпен аулайды болады. Ал, балықшылар тұқыны кең көз сүзекті, ау, қабадан, катештермен аулайды.
Тұқы тұқымдас балықтарына ақ амур, дөңмаңдай және тұқы балықтары
жатады. Бұлардың бәрі тұқы тұқымдастарына жатады. Олардың атамекені Орталық және Оңтүстік Қытайдың жазық өзендері.
Дөңмаңдай балығының түрлері: Ақ және Шұбар.
Осы аталған ақ, шұбар және кәдімгі дөңмаңдай балығы біздің республикамызда тұқыдан кейінгі өсірілетін негізгі балықтарға айналып отыр.
Қапшағай суқоймасына кәсіптік аулауда дөңмаңдай 1989ж.бастап кездеседі.Негізінде 1958ж.бастап Қазақстан суқоймаларына әкелінген.
Дөңмаңдай балығы тұщы суда өседі, ол үйір болып шоғырланып, өзен сағасындағы шұңқырларда қыстайды.Көктемде, су деңгейі көтерілгенде бұл балықтар көлдерге және өзен атырауындағы жайылма суларға өрістеп шығады. Дөңмаңдай балығының бір ерекше қасиеті бар: ол кенеттен оқыс дыбыс шыға қалса, сол дыбыс шыққан жаққа қарай судан 1-2м биікке секіріп шығады.Оның жас шабақтары алғашқы кезде су балдырлары мен бірге зоопланктондарды да қорек етеді. Оның негізгі қорегі судың қабатында қалқып жүрген майда су балдырлары, шөппен қоректенетіндіктен оның ішегінің ұзындығы өзінің денесінің ұзындығынан 1,5 есе артық, оның себебі шөптің қорытылу мезгіліне байланысты [7]. Дөңмаңдай балығы тез өседі, ол 6-7 жасында жыныстық жағынан жетіледі, әдетте уылдырығынағыстың қиылысқан межелеріне салады.Ол маусым - тамыз айларында, судың температурасы 20-26 С0 болғанда уылдырығын шашады.
Шыққан жері - Амур, Сунгари, Уссури өзендерінде мекендейді. Қазір бұл балықтар Алматы облысының су қоймалары мен Арал теңізінің атырауындағы көлдерге ойдағыдай жерсіндірілген.
Ақ дөңмаңдай жоғарғы сатыдағы өсімдіктермен қоректенеді және жоғары эффективті биологиялық мелиораторлық қызмет атқарады.Ақдөңмаңдайдың негізгі қорегі судың қабатында болатын, суда бос қалқып жүретін фитопланктон мен олардың қалдықтары. Шұбардөңмаңдайдың Ақдөңмаңдайдан ерекшелігі ол фитопланктон мен қатар зоопланктон менде қоректенеді. Табиғи сулардағы және комплекстік бекітілген сулардағы өсімдіктердің жетіспеушілігі ақ дөңмаңдайда ауыру және өлім туғызады [8].
Шұбар дөңмаңдай - жартылай өсімдік қоректі. Оның жақсы көретін қорегі - зоопланктон және детрит - оны алмастыратын қорек болып табылады. Шұбар дөңмаңдайдың өсуіне қарай желбезек өскіндері арақашықтығы арасында біршама ұлғаю 20-75 мк жүреді. Соның нәтижесінде тұнылатын фитопланктонның сапасы өзгереді.
Жыныстық жетілуі Дөңмаңдай бассейініде ұзындығы 68-75 см жеткенде, 9-10 жасында, ал ақ дөңмаңдай ұзындығы 60-62 см, 7-8 жасында. Орталық Қытайда олар 4-5, ал оңтүстігінде -3-4 (ақ дөңмаңдай) немесе ақ дөңмаңдай 2-3 жылдығында жыныстық жетіледі. Шұбар дөңмаңдай ақ дөңмаңдайға қарағанда бір жыл кейін жетіледі [9]. Барлық түрлердің аталығы әдетте аналықтарға қарағанда бір жыл ерте өтеді.
Ақ дөңмаңдай мен дөңмаңдайдың өрістеуі тасқын кезінде, су температурасы 20-250С және жоғары онша терең немесе қайраңдарда түбі тасты өзеннің арнасында жүреді. Өсімдік қоректі балықтардың эффективті көбеюі суқоймаларда,
тоғандарда шындыққа сай емес. Сондықтан тауралық өсірудегі осы балықтарды өндіріудің жалғыз әдісі зауыдтық әдіс болып табылады.[10]
Ақ дөңмаңдай және дөңмаңдайдың уылдырық шашуы үлестеп шашады.
Көпшілік оқымыстылар солай деп есептейді бірақ бұл пікірге қайшы көз қарастарда бар.
Қазақстанға өсімдік қоректі балықтардың қиыршығыстық комплексі Қазглавгосрыбводпен Қытайдан Алма-Аты тоған шаруашылығына 1958 жылы әкелінген. Алма-Аты тоған шаруашлығына жіберген кездегі олардың салмағы 88мг, ұзындығы 33 мм жеткен болатын.
Өсімдік қоректі балықтарды әкелгеннен бастап тоған шаруашылықтарында минеральдық тыңайтқыштар қолданыла бастады.
Өсімдік қоректі балықтарды зауыдтық жолмен өндіру Қазақстанда 1964 жылы басталды. Жұмыс Алма-Аты тоған шаруашылығында және бұл тәжірибелік мақсатта жүргізілді. 1964 жылы өсімдік қоректі балықтардың барлығы 327 мың дернәсілі алынды [11].
Кейінгі жылдары республикада өсімдік қоректі балықтарды өндірудің көлемі ұлғайды. Табиғи сулар мен комплекстік негізделген сулардағы өсімдік қоректі балықтарды өсіру Қазақстанда толығымен қолданылмайды.
Уылдырық шашу миграциялары кезінде көптеп шоғырланады. Балықтың уылдырық шашуға шығуы сәуірде басталады. Уылдырық шашуға шығудың негізігі алғышарты - оңтайлы температураға жеткізу [12]. Қапшағай су қоймасында ақ және ала дөңмаңдайдың аталықтары мен аналықтары 4-6 жасында жыныстық жағынан жетіледі. Қапшағай су қоймасындағы ақ дөңмаңдайдың ұзындығы 97,0 см және массасы 18,5 кг-ға жетеді.
Шұбар дөңмаңдай Қапшағай және Шардара су қоймаларында, Іле және Сырдария өзендерінде кездеседі.
Шұбар дөңмаңдай 5-6 жасында жыныстық жағынан жетіледі, соның ішінде аталықтарының да, аналықтарының да 75 % дарақтары 5 жасында жетіледі. Қапшағай су қоймасындағы шұбар дөңмаңдайдың ұзындығы 115 см және массасы 30,0 кг-ға жетеді, ал кейбір дарақтары 60-70 кг болып өседі. Ала дөңмаңдай ақ дөңмаңдайға қарағанда тезірек өседі. Аталықтары аналықтарына қарағанда тез өседі.
Ақ және Шұбар дөңмаңдай Қазақстанның, Өзбекстанның, Ресейдің, Украинаның,
Беларусь Республикасының, Қытайдың балық өсіру шаруашылықтарында табыспен пайдаланылады.
Өсімдік қоректі балықтарды негізгі өсірудегі абиотикалық фактор температура болып табылады. Өсімдік қоректі балықтар тұқыға қарағанда біршама жылу сүйгіш: оңтүстік аймақтарда өсіунен одан кем түспейді, ал орталық ендікте одан баяу өседі. Сонымен қатар олардың барлығы орталық және оңтүстік батыс аймақта қысты жақсы өткереді.
Қоректенуінде өсімдік қоректі балықтар бірінші жылында оларды бірге өсіргенде екі типті қоректену айқын байқалады. Бастапқы осы жылдықтардың қоректенуі ұсақ және зоопланктонмен қоректенуге негізделген. Бұл уақытта олардың арасында қоректік конкуренция туындалуы мүмкін. Ақырғы кезең - вегетативті кезеңнің қалған бөлігі арнайы немесе мамандалған қорекке көшу кезеңі.[13] Өрістеу тоғандарына су толтырар алдында оның дамбаларын және гидротехникалық құрылғыларын жөндеп, өлі шөптерін жинап тоғанға жағып жіберу керек (күлін тоғанға шашады), балық жинайтын арықтарды тазалап, су төгілетін жерге миллиметрлік тор орнатылды, содан кейін су беретін жерге маңыссыз майда балық қақыш орнаттылады. Тоғанды су жіберерден 1 ай бұрын қорытылмаган әкпен 50-100 гм , арықтың түбін 80 гм" заласыздандырады.
Өрістеу тоғанынын түбі шалғынды, ылғалды жақсы ұстайтын шөпті болуы
керек. Жаңадан салынған өрістеу тоғандарының түбіне 10-12 күнге дейін
шірімейтін өсімдік тұқымдарын себеді екен. Кәдімгі бекмания, канареечник
тростниковой, шалғынды лисохвост, батпақ жэне шалғындық мятлик т.б. ылғал ұстағыш өсімдіктерді қолданады [14].
Шалғындық өсімдіктер уылдырықтарға субстратты ғана болып қоймай, оттегімен де қанықтырады, сол сиякты тоғанның табиғи қорегінің дамуын жандандырып, алынатын шабақтар санын ұлғайтады.
Тоғандағы судың температурасы 16-170С болғанда өрістеу тоғанды маңыссыз балық қақкыш арқылы толтырады,ол жыртқыш балықтар, су қоңызы дернәсілдерін, су кенелерін тағы басқа зиянкестерді ұстап қалады.
Жыртқыш омыртқасыздардың жаппай дамып, балық уылдырықтары мен дернәсілдерін жеп қоймас үшін тоғанды таңертеңгісін 4 сағат бойы толтырып, сол күні кешкісін тұқымдықтарды өрістеуге жібереді. Тұқымдықтарды уылдырық шашуға жіберер алдында қайтара карап шығып, өлшейді және гонадалары жақсы пісіп жетілгендерін іріктейді.Өте мұқият болу керек денесіне жара түсірмеу қажет.
Кешке тоғанға өрістеуге жіберілген балықтар ертеңінде уылдырығын шашуы тиіс. Уылдырық шашуы судың 17-18°С температурасында басталады.
Көлемі 0,1 га болатын бір өрістеу тоғанына 2 ұя тұқымдық: 2 аналық және 4 аталық жібереді. Шағын көлемді шаруашылықта уылдырық шашудың фронтальді әдісі; қолданылады, яғни барлық өрістеу тоғандарын бір мезгілде балықтандырдық.Ірі шаруашылықтарда сатылы әдіс қолданылады.[15] Бұл жағдайда өрістеу тоғандарын топтарға жіктейді, әрбір топтарды бір күнде ұстайды. Әр тоғандар тобына тұқымдықтарды 1-2 тәуліктен кейін жібереді. Уылдырық шашу кезінде дөңмаңдайлар тоғанның таяз жерінде шұғыл және суды шашыратып козғалады. Олардың активті қозғалысы судың иісін тудырып, жабысқақ уылдырықтары су қабатында таралып өсімдіктерге барып жабысады да, сол жерде қабықшаны жарып шыққанға дейінгі дамуы жүреді. Әдетте өрістеу сол күні аяқталады. Сапасы мен санын аныктау үшін тоғанның әрбір жерінен уылдырық жабысқан шөптер жұлынып алынады да , зертханада бинокулар астында тексеріледі.Егер уылдырық сапасы қанағаттандырарлықсыз болса, тұқымдықтарды қордағылармен алмастырады. Уылдырық шашып болғаннан кейін, тоғанның суын ағызып, тұқымдықтарды аулап алып, оларды профилактикалык шаралардан өткізіп жаздық тоғандарға жіберіледі.[16]
Дөңмаңдайдың уылдырықтарының эмбрионалдық даму ұзақтығы температураға жәнс судың гидрохимиялык режиміне байланысты. Судың 17-200С температурасында дернәсілдердің жарып шығуы уакыты 3-6 күнді құрайды, температура көтерілген сайын жылдамдай түседі. Дөңмаңдай үшін эмбрионның оптимальді даму температурасы 16-24°С. Судың температурасы 27°С-тан жоғары болса дернәсілдердің тірі қалуы төмендейді. Сарыуызы көп үлкен уылдырыктағы эмбрионнің тірі қалуы орташа немесе майдаларына қарағанда жоғары [17].Дөңмаңдайдың предличинкасы қабықшадан бірінші шыққан күні субстратта қозғалыссыз жабысып тұрады. Екінші күннің соңына карай дернәсіл субстраттан ажырап,аралас қорекке көшеді. 5-6 тәулікте сарыуыз қапшығы солып олар толығымен сыртқы қорек-зоопланктонмен қоректенуге көшеді. Табиғи қорек нашар дамыса косымша қоректендіреді. Құрама немесе тірі қорек түрін беруге болады. 0,15-0.20 мм түйіршікті жемдер салмағы 7-8 мг личинкаларға да жарайды [18].
Личинкаларды өрістеу тоғандарында салмағы 12 мг болғанша өсіреді. Бұдан салмағы төмен болса аулау кезінде жылдам жарақатттанады да, қалдықтың көбеюіне әкеліп соғады. Личинкалардың салмағы 50 мг дейін
болғанша калдырса тоғандағы зоопаланктон қоры таусылып, қоректің жетіспеуінен өсу қаркындылығы баяулайды. Личинкалардың салмағы 30 мг болганша өсіру 10-14 күнді құрайды. Бір тұқымды ұядан алынған личинкалар саны аймаққа байланысты 70-120 мың дананы құрау керек.
Балықтың өсу жылдамдығы мен гонадалардың дамуы арасында тығыз байланыс болады. Өсуінің баяулауы вителлогенездің басталуын тежейді, жұмыртка бездерінің дамуы ІІ даму сатысында тоқтап қалады. Қолайсыз жағдайларда жыныстық жетілген аналықтардың жайылуы олардың өніміділігінің төмендеуіне және уылдырық сапасының нашарлауына әкеледі. Аталық бездерінің дамуына өсу жылдамдығы жұмыртқа бездеріне қарағанда айтарлықтай аз әсер етеді [19]. Бірақ бұндай аталықтардың шәуеті аз және оның сапасы төмен болады.Жыныстық жетілген аналықтардың көбеюге пайдаланбаған уылдырықтары резорбцияланады. Жайылымның қолайлы жағдайлары жасалған уақытта шашылмаған ооциттердің резорбциясы оогенездің жолын бұзбайды және аналықтары келесі маусымда уылдырық шашуда қайтадан қолданылуы мүмкін.
Өсімдікқоректі балықтардың аталықтарының аталық бездері вегетациялық маусым бойы функциональды пісіп жетілу сатысынан шашылу жағдайына өтеді, бұл оларды көбейтуде бірнеше рет қолдануға мүмкіндік береді [20].
Өндірушілерді өсіру процессінде гонадалардың дамуына уақытында жыныстық жетілуді камтамасыз ететін жағдайлар жасалады. Өндірушілер жоғары өнімділікке ие болды.
Жаздық жайылым уақытында өндірушілердің өсу салмағы 1.5-2кг құрауы керек. Өндірушінің біріншілік салмағына уылдырық шашу алдындағы массасы алыдық. Осылайша, уылдырықты сауу есебінен жүретін аналықтың массасының жоғалтуын есептегенде, массасының өсуі аталықтарға қарағанда анағурлым көп болуы керек.
Ең жақсы балық шаруашылықтық нәтижелер 6-8 жастағы өндірушілерді қолданғанда (эксплуатацияның 2-4 ші жылы) алынады. Ересек жастағы аналықтардың жайылымдық жағдайларға талабы жастарына қарағанда жоғарырақ болды [21].
Өндірушілері уылдырық шашуға дайындау қыстау корғау тоғандардан ауланғаннан кейін көктемде басталады.
Өсіру кезінде жыныс өнімдерін тек дені cay, закымданбаған өндірушілерден аладық, ол үшін балықтардың бонитировкасын жүргіздік. Бонитировка кезінде, балықты сырттай бағалау арқылы классқа бөлдік. Аналықтарды әдетте 3 класқа бөлеміз:
1 класқа салмағы және экстерьері белгілері ең жақсы. Орта жастағы (6 -8 жас) жыныс белгілері айқын белгіленген даралар жатады. Оларды уылдырық шашуға I - ші пайдаланады.
2 класқа - қалған аналықтарды қолданады.
Сырттай аталықтарды, өзгешеленбейтін аталықтарды 3-класқа жатқызады және оларды қолданбайды .
Аталықтарды 2 класқа бөледі. 1 класқа орта жастағы (5-7 жас) шәуеті қою, ағыңқы және экстерьері жақсы аталықтар жатады. Қалған аталықтар 2 класқа жатқызылып резервке қалады.
Тұқымның жынысын анықтау қиынға соғады ал жас және жыныстық жетілмеген дараларда сырттай анықтау мүмкін емес. Тек уылдырық шашу маусымында жынысты анықтауга болады [22].
Аналықтардын жыныстық тесігі үлкенірек, кішкене ісінген, қызыл, кұрсак қуысы ұлғайған болады.
Аталықтардың жыныс тесігі әлсіз боялған, кішкентай саңылау. Басында және желбезек кақпағында қатты сүйелдер пайда болады - ол неке сәні деп аталады [23].
Табиғи жағдайда уылдырық шашу нәтижесі өндірушінің сапасына және уылдырық шашу тоғанының дұрыс дайындалуына да байланысты.
Уылдырық шашуға кейбіреулер алдында-өндірушілерді ас тұзының 5%-к ерітіндісінде тұз ваннасында 5 мин өңдейді. Паразиттерге карсы өңдеуді қыстау тоғандарда синтетикалык бояғыштарды қолдану арқылы жүргізуге болады. 0,1 га - лық уылдырық шашу тоғанына 2 уя салады (2 аналық және 4 аталық) немесе өндірушілер тобын отырғызады. Отырғызуды кешке жүргізу керек.
Әдетте уылдырық шашу таңғы уақытта жүреді. Көбею кезінде аналық пен аталықтар шулап қозғалады. Аналықтың салынатын уылдырығы бірден аталық шәуеттерімен урықтанады. Уылдырығы жабысқақ болады ол бірден өсімдікке жабысады. Уылдырық шашу 3-5 сағатқа созылады. Көбеюден кейін өндірушілерді аулап, жаздық аналық тоғанға орналастыру керек. Егер уылдырық шашу кешігіп жатса өндірушілерді резервтік балықтарға ауыстырады [24]. Ұрықтанған уылдырықты сумнеттің температурасына байланысты 3-5 тәулікте дамиды. Уылдырықтың толық дамуы мен личинкалардын шығуына 60-80 градус күндегі жылу жиынтығы кажет. Тұкының эмбриональды дамуына қолайлы температураға 18 - 260 С.
Уылдырықтап шыққан эмбриондар бірінші 2 тәулікте аз козғалғыш болады, сарыуыз қапшыгы арқылы қоректенеді.
Көбеюші тоғанда қорек ресурстары тез сарқылады, сондықтан шабақтардың бұл тоғанда өсу ұзақтығы 10 тәуліктен аспайды. Әдетте шабақтардың активті қоректенуінен кейін 3-5 тәулікте шабақтарды аулап шабақтық немесе өсіруші тоғанға отырғызады. Көлемі - бір шелекке немесе тегенеге қүяды ол эталон болады. Табиғи уылдырық шашуда бірқатар кемшіліктер болады. Ол ауа-райына, тоғандарды дайындау сапасына, су деңгейінің ауытқуына және су өсімдіктердің дамуына байланысты. Соңғы жылдары дөңмаңдайды заводтық тәсілмен өндіру кең етек алуда. Оның артықшылығына келесілер жатады:
1. Өндірушілерді дайындау процесін, жыныс өнімдерін алу, ұрықтандыру және уылдырық инкубациясын басқару мүмкіндігі пайда болады.
2. Селекциялық процесті тездететін асылдандыру ісінің мүмкіндіктері айтарлықтай кеңиді.
3. Алынған личинкалар инвазиялық аурулардан бос болады.
4. Үйірлердің санын азайтуға болады. Бұл әдіспен аналықтың аталыққа
катынасы 1 : 0.5.
5. Босаған көбеюші тоғандар басқа балық процестеріне қолданылуы мүмкін.
Жыныс өнімдерін алу
Зауыдтық тәсілмен ұрпақ алу келесідей процестерден тұрады:
I) Уылдырық пеп шәуетті сауу
ІІ) Уылдырықты жасанды ұрықтандыру
уылдырық инкубациясы мен личинкаларды күтіп-бағу Инъекциялауға арналған гипофиздің мөлшері аналықтардың салмағы мен дене ауқымын ала отырып анықтадық. Есептеуді номограмма бойынша жүргізеді, ол үшін балықтын массасын дене ауқымына байланысты гипофиздің дозасына (мгкг) көбейтеді. Екінші (рұқсат етілген) инъекцияда аналықтарға 3-5 мгкг дене салмағына, ал аталықтарға 0,8-1,2 мгкг есептеп ектік [25].
Алынатын уылдырық сапасын анықтаушы негізгі сәтке алдын ала және рұқсат етілген инъекцияның арасындағы интервалды дұрыс таңдау жатады. Судың температурасы жоғарылаған сайын интервал 20-22[0] С-та 24 сағаттан
27°С - тан жогары температурада 6-8 сағатқа дейін қысқарады. Сәйкесінше,
гормонный дозировкасы да қысқарады, әсіресе алдын-ала инъекция жасағанда
20 - рұқсат етілген доза (рұқсат етілген доза 3-5 мгкг аналықтын салмағына) [26].
Жыныс өнімдерінің жетілуі инъекиядан кейін 10-12 сағаттан кейін 20-22[0]С температурада жүреді.
2.2 Амур балығына сипаттама
Ақ амур - жылдам өсетін балық, салмағы 40-50кг, ұзындығы 1м жетеді. Жұмыр денелі, қабыршағы ірі. Басқа тұқы тәрізділер сияқты жақтарында тістері болмайды, ол қорегін астыңғы жақ сүйегінде орналасқан күшті ара тәрізді тістерімен үгітеді.
Өсімдіктекті қорекке тіршілігінің бірінші жылында, 3см кезінде көшеді. Ұзындығы 7-12см шабақтар егер рационында 30% жануар текті қоректер: коловраткалар, шаянтәрізділер, және хирономидтер кездессе жақсы өседі. Одан әрі қоректік рационының негізін жоғарғы сатыдағы су өсімдіктері және су басқан жердегі және сумен шайылып келген құрлық өсімдіктері құрайды. Су өсімдіктерінен ақ амур: рдест, элодия, ряска, роголистник, урутты қалайды. Балықтар жас майда өсімдіктерді мол пайдаланады, ол болмаған кезде ірілері әсіресе оңтүстік аудандарда қорек ретінде қатты өсімдіктерді де, тростник және рогоз сияқтылардыпайдаланады. Құрлық өсімдіктерінен ақ амур клевер, жоңышқа (люцерна), астық тұқымдастарды ұнатады[1,2].
Ақ амурдың тәуліктік рационы мен өсу жылдамдығы, жыныстық пісіп жетілуі жылдамдығы судың температурасына біршама байланысты. 25-300С температурада тәуліктік рационы балықтың салмағынан артық болуы мүмкін. Температураның 25-300С көтерілуі активті коректенуге бөгет жасамайды. Оптимальды температура төмендегенде қоректенуі қарқындылығы азаяды, ал температура 100С төмен болса ақ амур қоректенуін тоқтатады. Оңтүстік аудандарда судың жоғарғы температурасында амур жыл бойы қоректеніп өсе алады. Тек өсімдікпен қоректенетін балықтарда қоректік коэффициент оның түрлік құрамына байланысты. Ақ амур су өсімдіктерімен көп қоректенетіндіктен, оларды балық шаруашылықтық және техникалық суларда, каналдарда биологиялық мелиоратор есебінде падалануға болады[3].
Ақ амурдың потенциялдық өсуі мүмкіншілігі өте зор. Оптимальды температурамен қолайлы оттегілік режимде, қоректің мол уақытында ақ амурдың 1,5 жасында салмағының 10-12кг жеткені белгілі. Ақ амурдың тіршілік ареалының солтүстік аймағындағы жасының шектелуі 20 жыл, оңтүстікте біршама қысқа. Жыныстық жетілуі тіршілік ету жағдайына байланысты әр түрлі жасында туындайды. Әдетте саламғы 6-8кг ақ амур 1 млн көп уылдырық береді[4].
Өсімдік қоректі балықтар, соның ішінде ақ амур пелагофильді балыққа жатады, демек уылдырығын су қабатына шашады. Уылдырықты ағысы тез, 0,8-3 мс жылдамдықпен ағатын ірі өзендер арнасында, температура 18,50С жеткенде шашады[4,5].
Ақ амурдың уылдырығы батипелагиальдық: салыстырмалы салмағы судан біршама ауыр. Ол су қабатында дамып ағыспен төмен кетеді. Инкубациялық кезеңі температураға байланысты 18-20 сағатан (28-290С) 3 тәулікке дейін (180С) жетеді. Егер судың темепартурасы оптимальдыдан төмен немесе жоғары болса, эмбрионның дамуы бұзылады. Өсімдік қоректі балықтардың уылдырықтары мен ұрықтары судағы оттегінің мөлшерінің төмендеуіне өте сезімтал[6].
Тұқымдық балықтарды дайындау. Өсімдік қоректі балықтарды өндірудің зауыдтық әдісі кезіндегі ең көңіл аударатын сәттерінің бірі, тұқымдық балықтардың бірі, өрістік топтарды ұстау және олардан жыныс өнімдерін алу уақытындағы әр түрлі жарақаттар алуы, сол сияқты өрістеуге физиологиялық пісіп жетілмеген немесе пісу уақыты асып кетуі де себеп болады. Осыған байланысты оларды міндетті түрде гипофиздік инъекциядан кейін пісіп жетілмеген аналықтарды қолданбау және азда болса, олардың өлімін азайту үшін, қысқа мерзім аралығында бонитировкалау қажет. Инъекциядан кейінгі ауруға ұшырамас үшін, олардың тұқымдықтарына эффективті зат ретінде пиницилин қолдану ұсынылады[7].
Тұқымдардың пісіп-жетілуі режимін және мерзімін анықтайтын дифференциялық әдіс жолға қойылған. Ең алдымен, өндіру үшін өрістеуге даяр жақсы пісіп жетілген және қоңдылығы жоғарғы аналықтарды тоғанның терең қорегі аз түрінде ұстайды. Ал гонаданың жетілуінен артта қалып жатқан аналықтарды жақсы жылынатын, қоректік базасы жоғары тоғандарға жібереді, бұл олардың пісіп жетілуін жылдамдатады[8].
Балықтардың өрістеуін олардың дернәсідерін өсіруге тоғанға ерте отырғызу керек екенін еске ала отырып, қысқа мерзім аралығында өткізу керек. Бір жағынан тұқымдықтарды тоғанда өрістеу температурасында және өрістік жағдайсыз ұзақ уақыт ұстау уылдырықтарды резервацияға ұшыратады[9].
Балықтарға гипофиздік ерітіндіні салғаннан кейін олар бірден өрістік жағдайдың болуына қарамастан өрістік күйге түседі.
Дұрыс пісіп жетілу үшін - оттегінің қолайлы режим мөлшері және судың температурасы 19-200С төмен болмауы керек. Оттегі мөлшері 2 мгл кем болса, аналықтар пісіп-жетілмейді. Температураның төмендеуі де олардың пісіп-жетілуіне қарсы әсер етеді[10].
Асылдандыру ісінде, балықтарды қыстық тоғандардан аулауда зоотехникалық есептеулер(инвентаризациясыз) жүргізуді енгізбеу мүмкін емес.Тұқымдықтар мен жетілдірілетін жас балықтар басын инвентаризациялау процессі барысында олардың жынысын, салмағын, денсаулығын(сыртқы белгілері бойынша) қарап, әрбір жастық топтардың санын есептеп, жарақат алғандарын, ауруларын, денесінде кемістігі барларын, өспей қалғандарын жарамсыздыққа шығарады. Инвентаризация кезінде балықтарды таңбалайды. Сериялық таңбаны ақ амурларға екі жасқа толық жеткенде салады. Жеке нөмірді жетілдіру қатарынан, ересек өндіргіш топтар сатысынан өткенде береді. Күзде тоғаннан ауларда, өндіргіштер мен жетілдірілетін толықтырғыш балықтарды қыстауға отырғызар алдында балықтардың вегетациялық кезеңдегі өсуін тек салмағы бойынша анықтайды[10]. Бонитировка - яғни балықтардың өнімділігі мен асыл тұқымдық сапасын айқындау мақсатында, олардың барлық қолдану мерзімі барысында үш қайтара, жан-жақты жүргізілетін зерттеу. Ол асылдандыру жұмысының жоспарына өзгерістер енгізуге мүмкіндік береді. Бірінші бонитировканы - ересек жетілдірілген топтар қатарынан өндіргіштер сатысына өткізгенде, екіншісін - екінші өрістеуден кейін, ал үшіншісін - аналықтарға 8-9 жыл болғанда, аталықтары 6-7 жасқа жеткенде жүргізеді. Бонитировка кезінде аналықтарды әдетте 3 топқа бөледі:
1-топқа салмағы және экстерьерлік белгілері ең жақсы, орта жастағы (6-8жас), жыныс белгілері айқын байқалатын даралар жатады. Оларды уылдырық шашуға бірінші пайдаланады.
2-топқа салмағы мен экстерьерлік белгілері төмен, толық жыныстық жетілмеген балықтар жатады. Олар келесі рет қолданылады.
3-топқа сыртқы белгілері бойынша аталықтардан өзгешеленбейтін аналықтар жатқызылады. Олар жарамсыз деп саналып, қолданылмайды.
Аталықтарды 2 топқа бөледі:
1-топқа орта жастағы (5-7жас) шәуеті қою, ағыңқы және экстерьері жақсы аталықтар жатады.
2-топқа шәуеті сұйық аталықтар жатқызылып, резервке қалады.
Ақ амурдың жынысын анықтау қиынға соғады, ал жас және жыныстық жетілмеген дараларды сырттай анықтау мүмкін емес. Тек уылдырық шашу маусымында жынысты анықтау оңай болады. Аналықтардың жыныстық тесігі үлкенірек, кішкене ісінген, түсі қызыл, құрсақ қуысы ұлғайған. Аталықтардың жыныс тесігі әлсіз боялған, кішкентай саңылау түрінде болады. Аталықтардың басында және желбезек қақпақтарында қатты сүйелдер пайда болады- ол неке сәні деп аталады. Табиғи жағдайда уылдырық шашу нәтижесінің жақсы көрсеткіші өндіруші тұқымдық балықтардың сапасына және уылдырық шашу тоғанының дұрыс дайындалуына да байланысты[9,10,11].
Көктемде тоғандарды барлық өлген өсімдіктерден, қоқыстардан тазартып, тоған түбін кептіру керек. Тоған түбін сөндірілмеген әкпен 50г1м2 өңдеуге болады. Тоған түбіне жұмсақ шөп еккен жөн, олар салынатын уылдырыққа субстрат қызметін атқарады. Егер өсімдіктер өспесе, онда жасанды субстрат жасауға болады. Ол үшін қылқан жапырақты ағаштарды, мысылы, арша немесе сизаль арқанын және капрон талшықтарын қолданады.
Тоғандардағы суды 16-17°С температура болған кезде, өндірушілерді отырғызғанға дейін 1-2күн бұрын құяды. Бұл жағдайда міндетті түрде балық қоспасын ұстаушы құрал орнатылуы керек.Уылдырық шашуға алдымен өндірушілерді отырғызғанға дейін ас тұзының 5% ерітіндісінде, тұз ваннасында өңдейді. Өңдеу уақыты бес минут. Паразиттерге қарсы өңдеуді қыстау тоғандарында синтетикалық бояғыштарды қолдану арқылы жүргізуге болады. 0,1 га-лық уылдырық шашу тоғанына екі ұя салады(екі аналық және төртт аталық) немесе өндірушілер тобын отырғызады. Отырғызу кешкі уақытта жүргізіледі.
Уылдырық шашу таңғы уақытта жүреді. Көбею кезінде аналықтар мен аталықтар шулап, тез қозғалады. Уылдырық аталық шәуетімен ұрықтанады. Уылдырық жабысқақ болады, ол бірден өсімдіктерге жабысады. Уылдырық шашу 3-5 сағатқа созылады. Көбеюден кейін өндірушілерді аулап, жаздық аналық тоғандарға орналастырады. Егер уылдырық шашуы кешігіп жатса, өндірушілерді резервтік балықтарға ауыстырады.
Ұрықтанған уылдырық судың температурасына байланысты 3-5 тәулікте дамиды. Уылдырықтан шыққан эмбриондар бірінші екі тәулігінде аз қозғалғыш болады, саруыз қапшығымен қөректенеді. Көбеюші тоғандарда қөрек көзі тез сарқылады, сондықтан шабақтардың бұл тоғанда өсу ұзақтығы 10 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Жаңабай ГүлданаТемірбекқызы
Арал қамыстыбас балық питомнигынде өсімдікқоректі балықтарды өсіру технологиясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Арал қамыстыбас балық питомнигынде өсімдікқоректі балықтарды өсіру технологиясы
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi материалдар саны____
Орындаған : Жаңабай ГүлданаТемірбекқызы
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi, __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Қайруллаев К.
Сарапшы __________ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Жаңабай ГүлданаТемірбекқызы
Жұмыс тақырыбы: Арал қамыстыбас балық питомнигынде өсімдікқоректі балықтарды өсіру технологиясы
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ № _____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Арал қамыстыбас балық питомнигынде сипаттама
2. Өсімдікқоректі балықтарға биологиялық сипаттама
3. Тұқымдық балықтарды дайындау
4. Дөңмаңдай балығының уылдырығы мен шәуетін алу,сапасын анықтау
5. Дернәсілдерді өсіру және қоректендіру
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1. Қазақстан Республикасының су кодексі - Алматы : Юрист, 2005, 67 б.
2. Куленов К. Қазақстанның балық байлығы Алматы 1967ж. Б.35 - 55
3. Бәйімбет Ә.А. Ихтиологияның негіздері 126 б.
4. Анисимова И.М. Лавровский В.В. Ихтиология М. 1991ж. 267 с.
5. Привезенцев Ю.А. Интенсивное прудовое рыбоводство М. 1991ж. 308 с.
6. Төлеуғалиев Т.М. Балық өсіру Алматы 1990ж. 287 б.
7. Сәрсенбаев Р.С. Тоған шаруашылығындағы байлық көзі Алматы
1984ж. Б. 66 -78
8. Қаженбаев С. Өнеркәсіптік негізде балық өсіру мүмкіндігі мен тиімдігі
Алматы 1996ж. 112 б.
9. Карпевич А.Ф. Избранные труды: В 2-х т, Т. 2 Акклиматизаци гидробионтов
и научные основы аквакультуры. М.: ВНИРО, 1998. 870 с.
10. Акклиматизация рыб и безпозвоночных в водоемах . М. Наука, 1968. С.23
11. Дукравец Г.М., Митрофанов В.П. История акклиматизации рыб в Казахстане
В кн. Рыбы Казахстана, т. 5, Алма-Ата, Гылым, 1992, С. 6 - 44
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Қайруллаев К.
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Қайруллаев К.
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Қайруллаев К.
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Қайруллаев К.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Жаңабай Г.Т.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Өсімдікқоректі балықтарға биологиялық сипаттама
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Тұқымдық балықтарды дайындау
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Дөңмаңдай балығының уылдырығы мен шәуетін алу,сапасын анықтау
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Уылдырықты ұрықтандыру , инкубациялау
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
8
Дернәсілдерді өсіру және қоректендіру
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
9
Қорытынды
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
10
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Қайруллаев К.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Жаңабай Г.Т.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
7
АНЫҚТАМАЛАР
8
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
9
КІРІСПЕ
10
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
12
1.1
Дөңмандай балығына биологиялық сипаттама
12
1.2
Амур балығына биологиялық сипаттама
19
2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
33
2.1
Зерттеу жұмыстарының деректері мен әдістемелігі
33
2.2
Арал қамыстыбас балық питомнигыне сипаттама
38
3
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
43
3.1
Тұқымдық балықтарды дайындау
43
3.2
Дөңмаңдай балығының уылдырығы мен шәуетін алу,сапасын анықтау
45
3.3
Уылдырықты ұрықтандыру , инкубациялау
46
3.4
Уылдырықтың және дернәсілдің даму кезеңі
48
3.5
Дернәсілдерді өсіру және қоректендіру
53
3.6
Шабақтарды теңізге жіберу
55
ҚОРЫТЫНДЫ
57
ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫСТАР
58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
59
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
ГОСТ 7.1 - 2003. Библиографическая запись. Библиографическое описание документа. Общие требования и правила составления.
ГОСТ 7.32 - 2001. Отчет о научно - исследовательской работе. Структура и правила оформления
ГОСТ 50 380 -92 Рыбы и рыбопродукты. Термины и определения
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса.
ГОСТ Р 51497-89 Рыба, ракообразные и каракатица.
МЕСТ 7.1 - 2003. Библиографиялық жазба. Құжатты библиографиялық мазмұндау. Құрудың жалпы талаптары мен ережелері.
МЕСТ 7.32 - 2001. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Рәсімдеу құрылымы мен ережелері.
ГОСТ 50 380 -92 Рыбы и рыбопродукты. Термины и определения
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса.
ГОСТ Р 51497-89 Рыба, ракообразные и каракатица. Размерные категории
АНЫҚТАМАЛАР
Осы диплом жұмысында қолданған терминдердің төмендегідей анықтамалары бар:
Аккилиматизация - белгілі бір түрмен олардын ұрпақтарын жаңа бір ортаға жерсіндіру.
Абиотикалық фактор - судың физико-химиялық қасиеті
Бентофаг - бентоспен қоректенетін организм.
Биологиялық мелиорация - ихтиофаунадағы түрлік құрамының жоғарлауы үшін жүргізілетін шаралар; маңызссыз балықтарды аулау; кәсіптік және бағалы балықтардың тіршілік жағдайына қолайлы орта туғызу; жыртқыш және өсімдікқоректі балықтарды суқоймаға жерсіндіру.
Балық питомниктер - балық өсіретін материалдарды өсіру.
Дернәсіл - аралас қорекке көшу уақытына қабыршақтың бастамасы салынғанға дейінгі уақыт.
Фитофильдер - уылдырығын су өсімдіктеріне шашатын балықтар.
Фитопланктон - су қабатының төменгі сатысындағы бір клеткалы балдырлар мен бактериялар.
Фультон бойынша қондылық - толық салмағы бойынша қондылық коэффициенті.
Фитофаг - өсімдіктермен қөректенетін организм.
Кларк бойынша қондылық - іш құрлыссыз салмағы бойынша коэффициент қондылығы.
Кәсіптік аулау - белгіленген бір уақыт кезеңінде қолданылатын аулау құралдарының жалпы саны.
Екі жылдық - екі вегетациялық кезең өмір сүрген балық.
Порционды - уылдырықтарын бөліп-бөліп шашуы.
Ихтиология - балықтар жайындағы ілім.
Ихтиофауна - суқоймадағы гидробионттардың түрлік құрамы.
Популяция - белгілі бір аймақта мекендейтін, белгілі аймақта уылдырық шашып, қыстайтын, бір түрге жататын түрлі балық топтарын белгілейтин термин.
Шабақ - барлық денесі қабыршақпен қапталған, сыртқы пішін бойынша балыққа ұқсас.
Планктон - су қабатын мекен ететін гидробионттар.
Уылдырық шашу - балықтардың қоректену немесе қыстау аймағына уылдырық шашатын жерге көшуі.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
м - метр
Q - балықтардың толық салмағы;
q - балықтардың іш құрлыссыз салмағы;
L - балықтардың толық ұзындығы;
l - құйрық қанатсыз ұзындығы;
n - балық саны;
мм - миллиметр
см - сантиметр
кг - килограмм
г - грамм
т - тонна
км2 - 1 шаршы шақырым
км 3 - 1 куб шақырым
га - гектар
ж. - жыл
% - пайыз
т.б - тағы басқа
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
min - минимум;
maх - максимум;
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі ХХІ ғасырдағы адамзаттың шаруашылықтық іс - әрекетінің және қоғамның қарқынды даму барысында көптеген айтарлықтай су жануарларының, соның ішінде балықтар түрлерінің тірішілік ету жағдайының өзгеру көбеюі экологиясы мен кейбір балық түрлерінің дамуының өзгерісіне әкелді.
Еліміздің халқын белогы мол тағамдармен қамтамасыз етуде балық шаруашылығының, оның ішінде тоған балық өсіру саласының маңызы өте зор.Осыған байланысты елімізде тоған шаруашылығын өркендетуге зор көңіл бөлініп келеді.
Қазіргі тоған балық шаруашылықтарының қажетті материалдық-техникалық базасы, балық өсіруге сәйкесінше әр турлі тоғандар, жем сақтайтын қоймала, инкубациялық аппараттармен және өндіріске керекті заттармен жабдықталған.
Қазақстанда тоған балық шаруашылығы соңғы жылдар ішінде құрамын кең жая бастады. Қәзіргі кезде су қоймасының көлемі 6000 га, оларда негізінен тұқы тұқымдас балықтар өсіріледі.
Ішкі су көздерінен ауланатын балықтар жоғарғы сапалылығынан құнды. Оларда адам ағзасына аса пайдалы ақуызды заттар көп болды. Қортпа, бекіре, көксерке, сазан сияқты сапасы жоғары балықтар тек қана ішкі су көздерінен - тоған, су қоймалар, өзен-көл сияқты сулардан ауланады. Сондай-ақ бағалы қара уылдырықта ішкі су көздерінің айлығы.
Шаруашылықта өсірілетін балықтардың өнімділік қасиетін және балықтардың биологиялық қасиетін жетілдіру, терең білімсіз және оның жеке дамуының заңдылықтарын білмей қол жеткізу мүмкін емес.
Балықтардың сапалақ және сандық өзгерісін білдіретін процесс, оның дамуы болып табылады, ал өсімін тек оның саны білдіреді. Организмнің дамуы бір ғана ұрықтанған жұмыртқа клеткадан басталады. Оның толық пісіп жетілуі бір - бірінен ажырамайтын екі процестің нәтижесінде жүреді: дифференсация мен өсу. Дифференсация - өсіп келе жатқан организмнің қасиеті болып табылады, ол тұтастың жеке бөліктерге тармақталуы мен қатпарлануын білдіреді. Бір текті ұрықтан күрделі организм индивидиумның пайда болуы - осы маңызды процесстің нәтижесі.
Өсу - бұл организмнің басты бөлігінің, салмағының артуы, сонымен бірге организмдегі бос энергия мөлшері артады. Күрделі организмдегі өсу көлемінің ұлғаюы, клеткалардың көбеюі және әр түрлі клетка аралық құрылымдар арқылы жүреді. Бұдан кез - келген көлемнің ұлғаюын, өсуі деп қарастыру дұрыс еместігі байқалады. Қорлық заттардың түзілуі, бөлініп шығарылған өнім, судың жай сіңірілуі (ісінуі), жыныс өнімдерінің жинақталуы - осы процесстердің барлығы өсуге жатпайды. Шабақтардың май жинақтауы, өсу процессімен тікелей байланысты, себебі ол өсуге қажетті энергия көзі болып табылады.
Балықтар өзінің барлық тіршілігі уақыты бойы өседі. Бірақта, бұл әр маусым бойынша, әр түрлі жастағы кезеңдерінде бір қалыпты жүрмейді. Жас балықтар ересектеріне қарағанда жылдамырақ өседі. Желінген қоректің аздаған мөлшері тіршілігін қолдауға, ал қалған басым бөлігі салмағының артуына жұмсалады. Кәрі даралар тұтынған қорегінің негізін организмнің тіршілік әрекетін қамтамасыз етуге жұмсайды, сондықтан оның тірі салмағы уақыт бірлігіне шаққанда аса мәнді емес. Бұдан белгілі бір жасқа жеткенде балықтардың өсуі тоқталады деген қорытынды тұжырымдауға болады.
Қазақстанда аквакультураның барлық бағыттарын дамытуға мүмкіншілік бар. Балық шаруашылықтық сулар қоры елімізде жеткілікті және балық шаруашылығы мен балық аулауды қарқынды дамытуға қолайлы жағдай да бар. Балық шаруашылықтық сулар құрамына Каспий теңізі акваториясы біршама бөлігі және Арал теңізі, Балхаш көлі, Алакөл көлдер жүйесі, Бұхтарма, Қапшағай, Шардара суқоймалары және басқа халықаралық, республикалық, жергілікті дәрежедегі сулар кіреді. Каспий теңізін қоспағандағы су көздерінің жалпы ауданы 5 миллион гектарды құрайды.
Балықтардың өнімділігі құрлық жануарларына қарағанда барынша жоғары. Бірақта бұл балықтың түріне қарай өте әрелкі. Пелагиалдік жүзбе уылдырық шашатын балықтар өнімділгі жоғары болады. Өсімдікке уылдырық шашатын балықтардың өнімділіг төмен болады. Ұрпақтарын қорғайтын немесе тығатын балықтардың да өнімділігі жоғары емес. Бір түрдің өзінде өнімділік бірдей емес, көлеміне, жасына, қоректенуі жағдайына байланысты. Өнімділікті абсолююті индвидуальді және салыстырмалы деп бөледі.
Еліміздің азық-түлік мәселесіндегі тоған балық шаруашылығын интенсивтендіру негізінде балық өсіретін шаруашылықтарда тауарлы балық өсіру он жылда шамамен үш есе ұлғайтылды.
Балықтардың алуан түрлілігін қорғай және сақтай отырып рациональды пайдалану балық шаруашылықтарының негізгі мақсаттарының бірі болып саналады.Сол себептен өсімдік қоректі балықтарды жасанды жолмен өсіруін зерттеу өзекті болады.
Жұмыстың мақсаты тұқы тұқымдасының бір өкілі болып табылатын өсімдік қоректі балықтардың - шабақтық кезеңіне дейін дамуын және дернәсілдік сатыларын анықтау, ерекшеліктерін зерттеу. Қойылған мақсаттарға сай менің міндетім төмендегі жұмыстардан тұрады:
- Өсімдік қоректі балықтарды жасанды ұрықтануы мен дамуын қарастыру
- Дернәсілдік дамуы сатыларын анықтау;
- Өндіруші балықтарды дайындау;
- Жасанды жолмен өсіру жолдары;
- Жыныс өнімдерін алу;
- Уылдырықтарды инкубациялау;
- Уылдырықтан шыққан,дернәсілдерді өсіру;
- Шабақтарды өсіру.
- Дипомдық жұмыс Арал қамыстыбас балық питомнигынде жүзеге асты.
2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2.1 Дөңмандай балығына сипаттама
Тұқы тұқымдасына тұщы сулы және жартылай өткінші балықтар жатады. Олардың жақтыларында тістері жоқ, бірақ жұтқыншақ тістері болады. Арқа қанаты біреу [1]. Тұқы тұқымдас балықтардың ішіндегі ең саны көп түр: әлемде 1000 түрі болса, оның 118 түрі ТМД суларында тіршілік етеді.
Тұқы тұқымдастарының бас сүйектерінің сүйектенуі жақсы дамыған. Жүзу торсылдағы ішекпен жалғасып жатады. Қанаттары әдетте жұмсақ болады. Ішкі құлақтың жарғақты иірімдері мен торсылдақтың алдыңғы бөлімін жалғастырып тұратын сүйектер систематикасы веберов аппараты болады. Бұларда жақ сүйектерінде тістері болмайды., жұтқыншақ тістері деп аталатын тістері артқы желбезек доғаларында орналасады [2].
Өсімдік қоректі балықтар өте бағалы, зор кәсіпшілік маңызы бар балық. Оның еті дәмді және қоректік сапасы жағынан басқа көптеген балықтардан жоғары тұрады. Етінің майлылығы - 4,1%, ақуызы -16,5 %.
Өсімдік қоректі балықтар Қазақстан мен Орта Азия респуликаларының барлық су қоймаларына тараған. Оның таралу шегі соңғы уақыт ішінде солтүстікке қарай алыстап, алтай өлкесінің су қоймаларына да ойдағыдай жерсіндірілді. Тұқы тұқымдастар судың температурасына, ондағы оттегі мен азықтық қордың мөлшеріне талғамсыз. Жүрген жерінде түрлі жәндіктер мен өсімдіктер арасынан өзіне қажетті азықты оңай тауып алады. Личинкаларды, құрттар мен ұсақ шаяндарды, маллюскаларды, дән, бұршақ, картопты қорек етеді .
Өсімдік қоректі балықтар үш-төрт жасында жыныстық жағынан жетіледі. Судың температурасы 18-23 С болғанда мамыр айынан шілденің аяғына дейін уылдырық салады. Уылдырық шашу үшін ол жайылма суларға шығады, уылдырығын су асты өсімдіктерінің үстіне, сирек өскен қамыс-қоғаның арасына төгеді. Алдымен ұсақ сазандар, содан кейін орташа, ақырында ірі тұқылар уылдырықтайды. Уылдырық шашқан кезде тұқы қоректенбейді. Судың емпературасы 1-2 градусқа төмендегенде қыстау үшін терең апандарға кетеді. Олар қыстағанда үлкен үйі болып, шоғырланып жатады [4].
Қазақстанның су қоймаларында ақ амур мен дөңмандай балығы жақсы өседі. Мысалы, Арал теңізінде төрт жастағы тұқының ұзындығы 36 сантиметр, Балхаш көліне 40 сантиметрге дейін барады. Сондай-ақ ұзындығы бір жарым метр, салмағы 20 киллограмм сазанды да кездесіруге болады, бірақ бұл өте сирек ұшырайын жағдай. Жас тұқылар жағадан тез кетіп қалады да, оны аулау қиынға түседі, ірі тұқылар көктемде ауланады [5]. Амурдың басым бөлігі мамырдың ортасына таман уылдырық салып болады да, өріске кетеді, бірақ уылдырық шашу үшін жағаға келген тұқының жеке үйірлері әлі де ұшырайды. Оның жаулары-жайын, шортан, алабұға, көксерке, ақмарқа сияқты жыртқыш балықтар және қара үйректер [6].
Әуесқой балықшылар ұсақ шаянды, нанды, бұршақты, дәндерді жем жасап, тұқыны қармақпен аулайды болады. Ал, балықшылар тұқыны кең көз сүзекті, ау, қабадан, катештермен аулайды.
Тұқы тұқымдас балықтарына ақ амур, дөңмаңдай және тұқы балықтары
жатады. Бұлардың бәрі тұқы тұқымдастарына жатады. Олардың атамекені Орталық және Оңтүстік Қытайдың жазық өзендері.
Дөңмаңдай балығының түрлері: Ақ және Шұбар.
Осы аталған ақ, шұбар және кәдімгі дөңмаңдай балығы біздің республикамызда тұқыдан кейінгі өсірілетін негізгі балықтарға айналып отыр.
Қапшағай суқоймасына кәсіптік аулауда дөңмаңдай 1989ж.бастап кездеседі.Негізінде 1958ж.бастап Қазақстан суқоймаларына әкелінген.
Дөңмаңдай балығы тұщы суда өседі, ол үйір болып шоғырланып, өзен сағасындағы шұңқырларда қыстайды.Көктемде, су деңгейі көтерілгенде бұл балықтар көлдерге және өзен атырауындағы жайылма суларға өрістеп шығады. Дөңмаңдай балығының бір ерекше қасиеті бар: ол кенеттен оқыс дыбыс шыға қалса, сол дыбыс шыққан жаққа қарай судан 1-2м биікке секіріп шығады.Оның жас шабақтары алғашқы кезде су балдырлары мен бірге зоопланктондарды да қорек етеді. Оның негізгі қорегі судың қабатында қалқып жүрген майда су балдырлары, шөппен қоректенетіндіктен оның ішегінің ұзындығы өзінің денесінің ұзындығынан 1,5 есе артық, оның себебі шөптің қорытылу мезгіліне байланысты [7]. Дөңмаңдай балығы тез өседі, ол 6-7 жасында жыныстық жағынан жетіледі, әдетте уылдырығынағыстың қиылысқан межелеріне салады.Ол маусым - тамыз айларында, судың температурасы 20-26 С0 болғанда уылдырығын шашады.
Шыққан жері - Амур, Сунгари, Уссури өзендерінде мекендейді. Қазір бұл балықтар Алматы облысының су қоймалары мен Арал теңізінің атырауындағы көлдерге ойдағыдай жерсіндірілген.
Ақ дөңмаңдай жоғарғы сатыдағы өсімдіктермен қоректенеді және жоғары эффективті биологиялық мелиораторлық қызмет атқарады.Ақдөңмаңдайдың негізгі қорегі судың қабатында болатын, суда бос қалқып жүретін фитопланктон мен олардың қалдықтары. Шұбардөңмаңдайдың Ақдөңмаңдайдан ерекшелігі ол фитопланктон мен қатар зоопланктон менде қоректенеді. Табиғи сулардағы және комплекстік бекітілген сулардағы өсімдіктердің жетіспеушілігі ақ дөңмаңдайда ауыру және өлім туғызады [8].
Шұбар дөңмаңдай - жартылай өсімдік қоректі. Оның жақсы көретін қорегі - зоопланктон және детрит - оны алмастыратын қорек болып табылады. Шұбар дөңмаңдайдың өсуіне қарай желбезек өскіндері арақашықтығы арасында біршама ұлғаю 20-75 мк жүреді. Соның нәтижесінде тұнылатын фитопланктонның сапасы өзгереді.
Жыныстық жетілуі Дөңмаңдай бассейініде ұзындығы 68-75 см жеткенде, 9-10 жасында, ал ақ дөңмаңдай ұзындығы 60-62 см, 7-8 жасында. Орталық Қытайда олар 4-5, ал оңтүстігінде -3-4 (ақ дөңмаңдай) немесе ақ дөңмаңдай 2-3 жылдығында жыныстық жетіледі. Шұбар дөңмаңдай ақ дөңмаңдайға қарағанда бір жыл кейін жетіледі [9]. Барлық түрлердің аталығы әдетте аналықтарға қарағанда бір жыл ерте өтеді.
Ақ дөңмаңдай мен дөңмаңдайдың өрістеуі тасқын кезінде, су температурасы 20-250С және жоғары онша терең немесе қайраңдарда түбі тасты өзеннің арнасында жүреді. Өсімдік қоректі балықтардың эффективті көбеюі суқоймаларда,
тоғандарда шындыққа сай емес. Сондықтан тауралық өсірудегі осы балықтарды өндіріудің жалғыз әдісі зауыдтық әдіс болып табылады.[10]
Ақ дөңмаңдай және дөңмаңдайдың уылдырық шашуы үлестеп шашады.
Көпшілік оқымыстылар солай деп есептейді бірақ бұл пікірге қайшы көз қарастарда бар.
Қазақстанға өсімдік қоректі балықтардың қиыршығыстық комплексі Қазглавгосрыбводпен Қытайдан Алма-Аты тоған шаруашылығына 1958 жылы әкелінген. Алма-Аты тоған шаруашлығына жіберген кездегі олардың салмағы 88мг, ұзындығы 33 мм жеткен болатын.
Өсімдік қоректі балықтарды әкелгеннен бастап тоған шаруашылықтарында минеральдық тыңайтқыштар қолданыла бастады.
Өсімдік қоректі балықтарды зауыдтық жолмен өндіру Қазақстанда 1964 жылы басталды. Жұмыс Алма-Аты тоған шаруашылығында және бұл тәжірибелік мақсатта жүргізілді. 1964 жылы өсімдік қоректі балықтардың барлығы 327 мың дернәсілі алынды [11].
Кейінгі жылдары республикада өсімдік қоректі балықтарды өндірудің көлемі ұлғайды. Табиғи сулар мен комплекстік негізделген сулардағы өсімдік қоректі балықтарды өсіру Қазақстанда толығымен қолданылмайды.
Уылдырық шашу миграциялары кезінде көптеп шоғырланады. Балықтың уылдырық шашуға шығуы сәуірде басталады. Уылдырық шашуға шығудың негізігі алғышарты - оңтайлы температураға жеткізу [12]. Қапшағай су қоймасында ақ және ала дөңмаңдайдың аталықтары мен аналықтары 4-6 жасында жыныстық жағынан жетіледі. Қапшағай су қоймасындағы ақ дөңмаңдайдың ұзындығы 97,0 см және массасы 18,5 кг-ға жетеді.
Шұбар дөңмаңдай Қапшағай және Шардара су қоймаларында, Іле және Сырдария өзендерінде кездеседі.
Шұбар дөңмаңдай 5-6 жасында жыныстық жағынан жетіледі, соның ішінде аталықтарының да, аналықтарының да 75 % дарақтары 5 жасында жетіледі. Қапшағай су қоймасындағы шұбар дөңмаңдайдың ұзындығы 115 см және массасы 30,0 кг-ға жетеді, ал кейбір дарақтары 60-70 кг болып өседі. Ала дөңмаңдай ақ дөңмаңдайға қарағанда тезірек өседі. Аталықтары аналықтарына қарағанда тез өседі.
Ақ және Шұбар дөңмаңдай Қазақстанның, Өзбекстанның, Ресейдің, Украинаның,
Беларусь Республикасының, Қытайдың балық өсіру шаруашылықтарында табыспен пайдаланылады.
Өсімдік қоректі балықтарды негізгі өсірудегі абиотикалық фактор температура болып табылады. Өсімдік қоректі балықтар тұқыға қарағанда біршама жылу сүйгіш: оңтүстік аймақтарда өсіунен одан кем түспейді, ал орталық ендікте одан баяу өседі. Сонымен қатар олардың барлығы орталық және оңтүстік батыс аймақта қысты жақсы өткереді.
Қоректенуінде өсімдік қоректі балықтар бірінші жылында оларды бірге өсіргенде екі типті қоректену айқын байқалады. Бастапқы осы жылдықтардың қоректенуі ұсақ және зоопланктонмен қоректенуге негізделген. Бұл уақытта олардың арасында қоректік конкуренция туындалуы мүмкін. Ақырғы кезең - вегетативті кезеңнің қалған бөлігі арнайы немесе мамандалған қорекке көшу кезеңі.[13] Өрістеу тоғандарына су толтырар алдында оның дамбаларын және гидротехникалық құрылғыларын жөндеп, өлі шөптерін жинап тоғанға жағып жіберу керек (күлін тоғанға шашады), балық жинайтын арықтарды тазалап, су төгілетін жерге миллиметрлік тор орнатылды, содан кейін су беретін жерге маңыссыз майда балық қақыш орнаттылады. Тоғанды су жіберерден 1 ай бұрын қорытылмаган әкпен 50-100 гм , арықтың түбін 80 гм" заласыздандырады.
Өрістеу тоғанынын түбі шалғынды, ылғалды жақсы ұстайтын шөпті болуы
керек. Жаңадан салынған өрістеу тоғандарының түбіне 10-12 күнге дейін
шірімейтін өсімдік тұқымдарын себеді екен. Кәдімгі бекмания, канареечник
тростниковой, шалғынды лисохвост, батпақ жэне шалғындық мятлик т.б. ылғал ұстағыш өсімдіктерді қолданады [14].
Шалғындық өсімдіктер уылдырықтарға субстратты ғана болып қоймай, оттегімен де қанықтырады, сол сиякты тоғанның табиғи қорегінің дамуын жандандырып, алынатын шабақтар санын ұлғайтады.
Тоғандағы судың температурасы 16-170С болғанда өрістеу тоғанды маңыссыз балық қақкыш арқылы толтырады,ол жыртқыш балықтар, су қоңызы дернәсілдерін, су кенелерін тағы басқа зиянкестерді ұстап қалады.
Жыртқыш омыртқасыздардың жаппай дамып, балық уылдырықтары мен дернәсілдерін жеп қоймас үшін тоғанды таңертеңгісін 4 сағат бойы толтырып, сол күні кешкісін тұқымдықтарды өрістеуге жібереді. Тұқымдықтарды уылдырық шашуға жіберер алдында қайтара карап шығып, өлшейді және гонадалары жақсы пісіп жетілгендерін іріктейді.Өте мұқият болу керек денесіне жара түсірмеу қажет.
Кешке тоғанға өрістеуге жіберілген балықтар ертеңінде уылдырығын шашуы тиіс. Уылдырық шашуы судың 17-18°С температурасында басталады.
Көлемі 0,1 га болатын бір өрістеу тоғанына 2 ұя тұқымдық: 2 аналық және 4 аталық жібереді. Шағын көлемді шаруашылықта уылдырық шашудың фронтальді әдісі; қолданылады, яғни барлық өрістеу тоғандарын бір мезгілде балықтандырдық.Ірі шаруашылықтарда сатылы әдіс қолданылады.[15] Бұл жағдайда өрістеу тоғандарын топтарға жіктейді, әрбір топтарды бір күнде ұстайды. Әр тоғандар тобына тұқымдықтарды 1-2 тәуліктен кейін жібереді. Уылдырық шашу кезінде дөңмаңдайлар тоғанның таяз жерінде шұғыл және суды шашыратып козғалады. Олардың активті қозғалысы судың иісін тудырып, жабысқақ уылдырықтары су қабатында таралып өсімдіктерге барып жабысады да, сол жерде қабықшаны жарып шыққанға дейінгі дамуы жүреді. Әдетте өрістеу сол күні аяқталады. Сапасы мен санын аныктау үшін тоғанның әрбір жерінен уылдырық жабысқан шөптер жұлынып алынады да , зертханада бинокулар астында тексеріледі.Егер уылдырық сапасы қанағаттандырарлықсыз болса, тұқымдықтарды қордағылармен алмастырады. Уылдырық шашып болғаннан кейін, тоғанның суын ағызып, тұқымдықтарды аулап алып, оларды профилактикалык шаралардан өткізіп жаздық тоғандарға жіберіледі.[16]
Дөңмаңдайдың уылдырықтарының эмбрионалдық даму ұзақтығы температураға жәнс судың гидрохимиялык режиміне байланысты. Судың 17-200С температурасында дернәсілдердің жарып шығуы уакыты 3-6 күнді құрайды, температура көтерілген сайын жылдамдай түседі. Дөңмаңдай үшін эмбрионның оптимальді даму температурасы 16-24°С. Судың температурасы 27°С-тан жоғары болса дернәсілдердің тірі қалуы төмендейді. Сарыуызы көп үлкен уылдырыктағы эмбрионнің тірі қалуы орташа немесе майдаларына қарағанда жоғары [17].Дөңмаңдайдың предличинкасы қабықшадан бірінші шыққан күні субстратта қозғалыссыз жабысып тұрады. Екінші күннің соңына карай дернәсіл субстраттан ажырап,аралас қорекке көшеді. 5-6 тәулікте сарыуыз қапшығы солып олар толығымен сыртқы қорек-зоопланктонмен қоректенуге көшеді. Табиғи қорек нашар дамыса косымша қоректендіреді. Құрама немесе тірі қорек түрін беруге болады. 0,15-0.20 мм түйіршікті жемдер салмағы 7-8 мг личинкаларға да жарайды [18].
Личинкаларды өрістеу тоғандарында салмағы 12 мг болғанша өсіреді. Бұдан салмағы төмен болса аулау кезінде жылдам жарақатттанады да, қалдықтың көбеюіне әкеліп соғады. Личинкалардың салмағы 50 мг дейін
болғанша калдырса тоғандағы зоопаланктон қоры таусылып, қоректің жетіспеуінен өсу қаркындылығы баяулайды. Личинкалардың салмағы 30 мг болганша өсіру 10-14 күнді құрайды. Бір тұқымды ұядан алынған личинкалар саны аймаққа байланысты 70-120 мың дананы құрау керек.
Балықтың өсу жылдамдығы мен гонадалардың дамуы арасында тығыз байланыс болады. Өсуінің баяулауы вителлогенездің басталуын тежейді, жұмыртка бездерінің дамуы ІІ даму сатысында тоқтап қалады. Қолайсыз жағдайларда жыныстық жетілген аналықтардың жайылуы олардың өніміділігінің төмендеуіне және уылдырық сапасының нашарлауына әкеледі. Аталық бездерінің дамуына өсу жылдамдығы жұмыртқа бездеріне қарағанда айтарлықтай аз әсер етеді [19]. Бірақ бұндай аталықтардың шәуеті аз және оның сапасы төмен болады.Жыныстық жетілген аналықтардың көбеюге пайдаланбаған уылдырықтары резорбцияланады. Жайылымның қолайлы жағдайлары жасалған уақытта шашылмаған ооциттердің резорбциясы оогенездің жолын бұзбайды және аналықтары келесі маусымда уылдырық шашуда қайтадан қолданылуы мүмкін.
Өсімдікқоректі балықтардың аталықтарының аталық бездері вегетациялық маусым бойы функциональды пісіп жетілу сатысынан шашылу жағдайына өтеді, бұл оларды көбейтуде бірнеше рет қолдануға мүмкіндік береді [20].
Өндірушілерді өсіру процессінде гонадалардың дамуына уақытында жыныстық жетілуді камтамасыз ететін жағдайлар жасалады. Өндірушілер жоғары өнімділікке ие болды.
Жаздық жайылым уақытында өндірушілердің өсу салмағы 1.5-2кг құрауы керек. Өндірушінің біріншілік салмағына уылдырық шашу алдындағы массасы алыдық. Осылайша, уылдырықты сауу есебінен жүретін аналықтың массасының жоғалтуын есептегенде, массасының өсуі аталықтарға қарағанда анағурлым көп болуы керек.
Ең жақсы балық шаруашылықтық нәтижелер 6-8 жастағы өндірушілерді қолданғанда (эксплуатацияның 2-4 ші жылы) алынады. Ересек жастағы аналықтардың жайылымдық жағдайларға талабы жастарына қарағанда жоғарырақ болды [21].
Өндірушілері уылдырық шашуға дайындау қыстау корғау тоғандардан ауланғаннан кейін көктемде басталады.
Өсіру кезінде жыныс өнімдерін тек дені cay, закымданбаған өндірушілерден аладық, ол үшін балықтардың бонитировкасын жүргіздік. Бонитировка кезінде, балықты сырттай бағалау арқылы классқа бөлдік. Аналықтарды әдетте 3 класқа бөлеміз:
1 класқа салмағы және экстерьері белгілері ең жақсы. Орта жастағы (6 -8 жас) жыныс белгілері айқын белгіленген даралар жатады. Оларды уылдырық шашуға I - ші пайдаланады.
2 класқа - қалған аналықтарды қолданады.
Сырттай аталықтарды, өзгешеленбейтін аталықтарды 3-класқа жатқызады және оларды қолданбайды .
Аталықтарды 2 класқа бөледі. 1 класқа орта жастағы (5-7 жас) шәуеті қою, ағыңқы және экстерьері жақсы аталықтар жатады. Қалған аталықтар 2 класқа жатқызылып резервке қалады.
Тұқымның жынысын анықтау қиынға соғады ал жас және жыныстық жетілмеген дараларда сырттай анықтау мүмкін емес. Тек уылдырық шашу маусымында жынысты анықтауга болады [22].
Аналықтардын жыныстық тесігі үлкенірек, кішкене ісінген, қызыл, кұрсак қуысы ұлғайған болады.
Аталықтардың жыныс тесігі әлсіз боялған, кішкентай саңылау. Басында және желбезек кақпағында қатты сүйелдер пайда болады - ол неке сәні деп аталады [23].
Табиғи жағдайда уылдырық шашу нәтижесі өндірушінің сапасына және уылдырық шашу тоғанының дұрыс дайындалуына да байланысты.
Уылдырық шашуға кейбіреулер алдында-өндірушілерді ас тұзының 5%-к ерітіндісінде тұз ваннасында 5 мин өңдейді. Паразиттерге карсы өңдеуді қыстау тоғандарда синтетикалык бояғыштарды қолдану арқылы жүргізуге болады. 0,1 га - лық уылдырық шашу тоғанына 2 уя салады (2 аналық және 4 аталық) немесе өндірушілер тобын отырғызады. Отырғызуды кешке жүргізу керек.
Әдетте уылдырық шашу таңғы уақытта жүреді. Көбею кезінде аналық пен аталықтар шулап қозғалады. Аналықтың салынатын уылдырығы бірден аталық шәуеттерімен урықтанады. Уылдырығы жабысқақ болады ол бірден өсімдікке жабысады. Уылдырық шашу 3-5 сағатқа созылады. Көбеюден кейін өндірушілерді аулап, жаздық аналық тоғанға орналастыру керек. Егер уылдырық шашу кешігіп жатса өндірушілерді резервтік балықтарға ауыстырады [24]. Ұрықтанған уылдырықты сумнеттің температурасына байланысты 3-5 тәулікте дамиды. Уылдырықтың толық дамуы мен личинкалардын шығуына 60-80 градус күндегі жылу жиынтығы кажет. Тұкының эмбриональды дамуына қолайлы температураға 18 - 260 С.
Уылдырықтап шыққан эмбриондар бірінші 2 тәулікте аз козғалғыш болады, сарыуыз қапшыгы арқылы қоректенеді.
Көбеюші тоғанда қорек ресурстары тез сарқылады, сондықтан шабақтардың бұл тоғанда өсу ұзақтығы 10 тәуліктен аспайды. Әдетте шабақтардың активті қоректенуінен кейін 3-5 тәулікте шабақтарды аулап шабақтық немесе өсіруші тоғанға отырғызады. Көлемі - бір шелекке немесе тегенеге қүяды ол эталон болады. Табиғи уылдырық шашуда бірқатар кемшіліктер болады. Ол ауа-райына, тоғандарды дайындау сапасына, су деңгейінің ауытқуына және су өсімдіктердің дамуына байланысты. Соңғы жылдары дөңмаңдайды заводтық тәсілмен өндіру кең етек алуда. Оның артықшылығына келесілер жатады:
1. Өндірушілерді дайындау процесін, жыныс өнімдерін алу, ұрықтандыру және уылдырық инкубациясын басқару мүмкіндігі пайда болады.
2. Селекциялық процесті тездететін асылдандыру ісінің мүмкіндіктері айтарлықтай кеңиді.
3. Алынған личинкалар инвазиялық аурулардан бос болады.
4. Үйірлердің санын азайтуға болады. Бұл әдіспен аналықтың аталыққа
катынасы 1 : 0.5.
5. Босаған көбеюші тоғандар басқа балық процестеріне қолданылуы мүмкін.
Жыныс өнімдерін алу
Зауыдтық тәсілмен ұрпақ алу келесідей процестерден тұрады:
I) Уылдырық пеп шәуетті сауу
ІІ) Уылдырықты жасанды ұрықтандыру
уылдырық инкубациясы мен личинкаларды күтіп-бағу Инъекциялауға арналған гипофиздің мөлшері аналықтардың салмағы мен дене ауқымын ала отырып анықтадық. Есептеуді номограмма бойынша жүргізеді, ол үшін балықтын массасын дене ауқымына байланысты гипофиздің дозасына (мгкг) көбейтеді. Екінші (рұқсат етілген) инъекцияда аналықтарға 3-5 мгкг дене салмағына, ал аталықтарға 0,8-1,2 мгкг есептеп ектік [25].
Алынатын уылдырық сапасын анықтаушы негізгі сәтке алдын ала және рұқсат етілген инъекцияның арасындағы интервалды дұрыс таңдау жатады. Судың температурасы жоғарылаған сайын интервал 20-22[0] С-та 24 сағаттан
27°С - тан жогары температурада 6-8 сағатқа дейін қысқарады. Сәйкесінше,
гормонный дозировкасы да қысқарады, әсіресе алдын-ала инъекция жасағанда
20 - рұқсат етілген доза (рұқсат етілген доза 3-5 мгкг аналықтын салмағына) [26].
Жыныс өнімдерінің жетілуі инъекиядан кейін 10-12 сағаттан кейін 20-22[0]С температурада жүреді.
2.2 Амур балығына сипаттама
Ақ амур - жылдам өсетін балық, салмағы 40-50кг, ұзындығы 1м жетеді. Жұмыр денелі, қабыршағы ірі. Басқа тұқы тәрізділер сияқты жақтарында тістері болмайды, ол қорегін астыңғы жақ сүйегінде орналасқан күшті ара тәрізді тістерімен үгітеді.
Өсімдіктекті қорекке тіршілігінің бірінші жылында, 3см кезінде көшеді. Ұзындығы 7-12см шабақтар егер рационында 30% жануар текті қоректер: коловраткалар, шаянтәрізділер, және хирономидтер кездессе жақсы өседі. Одан әрі қоректік рационының негізін жоғарғы сатыдағы су өсімдіктері және су басқан жердегі және сумен шайылып келген құрлық өсімдіктері құрайды. Су өсімдіктерінен ақ амур: рдест, элодия, ряска, роголистник, урутты қалайды. Балықтар жас майда өсімдіктерді мол пайдаланады, ол болмаған кезде ірілері әсіресе оңтүстік аудандарда қорек ретінде қатты өсімдіктерді де, тростник және рогоз сияқтылардыпайдаланады. Құрлық өсімдіктерінен ақ амур клевер, жоңышқа (люцерна), астық тұқымдастарды ұнатады[1,2].
Ақ амурдың тәуліктік рационы мен өсу жылдамдығы, жыныстық пісіп жетілуі жылдамдығы судың температурасына біршама байланысты. 25-300С температурада тәуліктік рационы балықтың салмағынан артық болуы мүмкін. Температураның 25-300С көтерілуі активті коректенуге бөгет жасамайды. Оптимальды температура төмендегенде қоректенуі қарқындылығы азаяды, ал температура 100С төмен болса ақ амур қоректенуін тоқтатады. Оңтүстік аудандарда судың жоғарғы температурасында амур жыл бойы қоректеніп өсе алады. Тек өсімдікпен қоректенетін балықтарда қоректік коэффициент оның түрлік құрамына байланысты. Ақ амур су өсімдіктерімен көп қоректенетіндіктен, оларды балық шаруашылықтық және техникалық суларда, каналдарда биологиялық мелиоратор есебінде падалануға болады[3].
Ақ амурдың потенциялдық өсуі мүмкіншілігі өте зор. Оптимальды температурамен қолайлы оттегілік режимде, қоректің мол уақытында ақ амурдың 1,5 жасында салмағының 10-12кг жеткені белгілі. Ақ амурдың тіршілік ареалының солтүстік аймағындағы жасының шектелуі 20 жыл, оңтүстікте біршама қысқа. Жыныстық жетілуі тіршілік ету жағдайына байланысты әр түрлі жасында туындайды. Әдетте саламғы 6-8кг ақ амур 1 млн көп уылдырық береді[4].
Өсімдік қоректі балықтар, соның ішінде ақ амур пелагофильді балыққа жатады, демек уылдырығын су қабатына шашады. Уылдырықты ағысы тез, 0,8-3 мс жылдамдықпен ағатын ірі өзендер арнасында, температура 18,50С жеткенде шашады[4,5].
Ақ амурдың уылдырығы батипелагиальдық: салыстырмалы салмағы судан біршама ауыр. Ол су қабатында дамып ағыспен төмен кетеді. Инкубациялық кезеңі температураға байланысты 18-20 сағатан (28-290С) 3 тәулікке дейін (180С) жетеді. Егер судың темепартурасы оптимальдыдан төмен немесе жоғары болса, эмбрионның дамуы бұзылады. Өсімдік қоректі балықтардың уылдырықтары мен ұрықтары судағы оттегінің мөлшерінің төмендеуіне өте сезімтал[6].
Тұқымдық балықтарды дайындау. Өсімдік қоректі балықтарды өндірудің зауыдтық әдісі кезіндегі ең көңіл аударатын сәттерінің бірі, тұқымдық балықтардың бірі, өрістік топтарды ұстау және олардан жыныс өнімдерін алу уақытындағы әр түрлі жарақаттар алуы, сол сияқты өрістеуге физиологиялық пісіп жетілмеген немесе пісу уақыты асып кетуі де себеп болады. Осыған байланысты оларды міндетті түрде гипофиздік инъекциядан кейін пісіп жетілмеген аналықтарды қолданбау және азда болса, олардың өлімін азайту үшін, қысқа мерзім аралығында бонитировкалау қажет. Инъекциядан кейінгі ауруға ұшырамас үшін, олардың тұқымдықтарына эффективті зат ретінде пиницилин қолдану ұсынылады[7].
Тұқымдардың пісіп-жетілуі режимін және мерзімін анықтайтын дифференциялық әдіс жолға қойылған. Ең алдымен, өндіру үшін өрістеуге даяр жақсы пісіп жетілген және қоңдылығы жоғарғы аналықтарды тоғанның терең қорегі аз түрінде ұстайды. Ал гонаданың жетілуінен артта қалып жатқан аналықтарды жақсы жылынатын, қоректік базасы жоғары тоғандарға жібереді, бұл олардың пісіп жетілуін жылдамдатады[8].
Балықтардың өрістеуін олардың дернәсідерін өсіруге тоғанға ерте отырғызу керек екенін еске ала отырып, қысқа мерзім аралығында өткізу керек. Бір жағынан тұқымдықтарды тоғанда өрістеу температурасында және өрістік жағдайсыз ұзақ уақыт ұстау уылдырықтарды резервацияға ұшыратады[9].
Балықтарға гипофиздік ерітіндіні салғаннан кейін олар бірден өрістік жағдайдың болуына қарамастан өрістік күйге түседі.
Дұрыс пісіп жетілу үшін - оттегінің қолайлы режим мөлшері және судың температурасы 19-200С төмен болмауы керек. Оттегі мөлшері 2 мгл кем болса, аналықтар пісіп-жетілмейді. Температураның төмендеуі де олардың пісіп-жетілуіне қарсы әсер етеді[10].
Асылдандыру ісінде, балықтарды қыстық тоғандардан аулауда зоотехникалық есептеулер(инвентаризациясыз) жүргізуді енгізбеу мүмкін емес.Тұқымдықтар мен жетілдірілетін жас балықтар басын инвентаризациялау процессі барысында олардың жынысын, салмағын, денсаулығын(сыртқы белгілері бойынша) қарап, әрбір жастық топтардың санын есептеп, жарақат алғандарын, ауруларын, денесінде кемістігі барларын, өспей қалғандарын жарамсыздыққа шығарады. Инвентаризация кезінде балықтарды таңбалайды. Сериялық таңбаны ақ амурларға екі жасқа толық жеткенде салады. Жеке нөмірді жетілдіру қатарынан, ересек өндіргіш топтар сатысынан өткенде береді. Күзде тоғаннан ауларда, өндіргіштер мен жетілдірілетін толықтырғыш балықтарды қыстауға отырғызар алдында балықтардың вегетациялық кезеңдегі өсуін тек салмағы бойынша анықтайды[10]. Бонитировка - яғни балықтардың өнімділігі мен асыл тұқымдық сапасын айқындау мақсатында, олардың барлық қолдану мерзімі барысында үш қайтара, жан-жақты жүргізілетін зерттеу. Ол асылдандыру жұмысының жоспарына өзгерістер енгізуге мүмкіндік береді. Бірінші бонитировканы - ересек жетілдірілген топтар қатарынан өндіргіштер сатысына өткізгенде, екіншісін - екінші өрістеуден кейін, ал үшіншісін - аналықтарға 8-9 жыл болғанда, аталықтары 6-7 жасқа жеткенде жүргізеді. Бонитировка кезінде аналықтарды әдетте 3 топқа бөледі:
1-топқа салмағы және экстерьерлік белгілері ең жақсы, орта жастағы (6-8жас), жыныс белгілері айқын байқалатын даралар жатады. Оларды уылдырық шашуға бірінші пайдаланады.
2-топқа салмағы мен экстерьерлік белгілері төмен, толық жыныстық жетілмеген балықтар жатады. Олар келесі рет қолданылады.
3-топқа сыртқы белгілері бойынша аталықтардан өзгешеленбейтін аналықтар жатқызылады. Олар жарамсыз деп саналып, қолданылмайды.
Аталықтарды 2 топқа бөледі:
1-топқа орта жастағы (5-7жас) шәуеті қою, ағыңқы және экстерьері жақсы аталықтар жатады.
2-топқа шәуеті сұйық аталықтар жатқызылып, резервке қалады.
Ақ амурдың жынысын анықтау қиынға соғады, ал жас және жыныстық жетілмеген дараларды сырттай анықтау мүмкін емес. Тек уылдырық шашу маусымында жынысты анықтау оңай болады. Аналықтардың жыныстық тесігі үлкенірек, кішкене ісінген, түсі қызыл, құрсақ қуысы ұлғайған. Аталықтардың жыныс тесігі әлсіз боялған, кішкентай саңылау түрінде болады. Аталықтардың басында және желбезек қақпақтарында қатты сүйелдер пайда болады- ол неке сәні деп аталады. Табиғи жағдайда уылдырық шашу нәтижесінің жақсы көрсеткіші өндіруші тұқымдық балықтардың сапасына және уылдырық шашу тоғанының дұрыс дайындалуына да байланысты[9,10,11].
Көктемде тоғандарды барлық өлген өсімдіктерден, қоқыстардан тазартып, тоған түбін кептіру керек. Тоған түбін сөндірілмеген әкпен 50г1м2 өңдеуге болады. Тоған түбіне жұмсақ шөп еккен жөн, олар салынатын уылдырыққа субстрат қызметін атқарады. Егер өсімдіктер өспесе, онда жасанды субстрат жасауға болады. Ол үшін қылқан жапырақты ағаштарды, мысылы, арша немесе сизаль арқанын және капрон талшықтарын қолданады.
Тоғандардағы суды 16-17°С температура болған кезде, өндірушілерді отырғызғанға дейін 1-2күн бұрын құяды. Бұл жағдайда міндетті түрде балық қоспасын ұстаушы құрал орнатылуы керек.Уылдырық шашуға алдымен өндірушілерді отырғызғанға дейін ас тұзының 5% ерітіндісінде, тұз ваннасында өңдейді. Өңдеу уақыты бес минут. Паразиттерге қарсы өңдеуді қыстау тоғандарында синтетикалық бояғыштарды қолдану арқылы жүргізуге болады. 0,1 га-лық уылдырық шашу тоғанына екі ұя салады(екі аналық және төртт аталық) немесе өндірушілер тобын отырғызады. Отырғызу кешкі уақытта жүргізіледі.
Уылдырық шашу таңғы уақытта жүреді. Көбею кезінде аналықтар мен аталықтар шулап, тез қозғалады. Уылдырық аталық шәуетімен ұрықтанады. Уылдырық жабысқақ болады, ол бірден өсімдіктерге жабысады. Уылдырық шашу 3-5 сағатқа созылады. Көбеюден кейін өндірушілерді аулап, жаздық аналық тоғандарға орналастырады. Егер уылдырық шашуы кешігіп жатса, өндірушілерді резервтік балықтарға ауыстырады.
Ұрықтанған уылдырық судың температурасына байланысты 3-5 тәулікте дамиды. Уылдырықтан шыққан эмбриондар бірінші екі тәулігінде аз қозғалғыш болады, саруыз қапшығымен қөректенеді. Көбеюші тоғандарда қөрек көзі тез сарқылады, сондықтан шабақтардың бұл тоғанда өсу ұзақтығы 10 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz