Сүт өнімділігінің сипаттамасы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

КЕАҚ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Технология және биоресурстар факультеті

Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Алимжанов Т.С. ШҚ голштинофриз тұқымды сиырларының сауын маусымы бойынша сүт өнімділік көрсеткіштері

Беттер саны - бет
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны - кесте
Қосымшалар - сурет

Орындаған Альмухамедов Асет Ахмедович

2018 ж. қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі,
а.ш.ғ.д.,профессор _________________ Сәмбетбаев Ә.Ә.

Жетекшісі,
а.ш.ғ.к., профессор ________________ Бұралхиев Б.А.

Норма бақылау, ______________

Сарапшы
________________

Алматы - 2018 ж
КЕАҚ Қазақ ұлттық аграрлық университеті

Технология және биоресурстар факультеті
мамандығы 5В080200 - Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы

Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы кафедрасы

Дипломдық жұмысты орындау

ТАПСЫРМАСЫ

Студент Альмухамедов Асет Ахмедович

Жұмыс тақырыбы: Алимжанов Т.С. ШҚ голштинофриз тұқымды сиырларының сауын маусымы бойынша сүт өнімділік көрсеткіштері

Университет бойынша 2018 ж № бұйрығымен бекітілген

Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2018 ж 15 мамыр

Жұмыстың бастапқы деректері Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы Алимжанов Т.С. асылтұқымды ірі қара мал шаруашылығында голштинофриз тұқымды сиырларының сүт өнімділік көрсеткіштерін зерттеуге арналды.

Дипломдық жұмыста қарастырылатын негізгі мәселелер:
Алимжанов Т.С. асыл тұқымды шаруашылығына жалпы сипаттама; Шаруашылықтағы сиырларды азықтандыру жүйесі; Асылдандыру жұмысының көрсеткіштері; Сиырлардың бұзаулауына әсер етуші факторлар; Сүт өнімділігінің сипаттамасы; Тұмса сиырлардың желін түрлері мен сүт беру екпінділігі; Сиырлардың ұдайы өндірістік қабілеті; Бұзауларды бағып-күту және азықтандыру жүйесі; Бұзаулардың өсіп жетілуі; Бұзауларды өсіруде суық тәсілін қолдану.

Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда): кестелер, суреттер;

Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Каримов Ж.К., Даленов Ш.Д., Төреханов А.Ә., Найманов Д.Қ., Жазылбеков Н.Ә. Триумф Т. 2006 ж. Ірі қара шаруашылығы;
2. Каримов Ж.К., Даленов Ш.Д., Төреханов А.Ә., Жазылбеков Н.Ә. Ірі қара шаруашылығы, сүт және ет өндіру технологиясы. Алматы-2005 ж.
3. Ысқақбаев Б.Б. Сиырды қолда өсіру. Қайнар Алматы 1987.
4. Ысқақбаев Б.Б. Ірі қара шаруашылығы. Қайнар Алматы 1996.
5. Даленов Ш. Д. Селекционно -генетические методы технологические примеры повышения молочнюй продуктивности коров молочных пород Казахстана Автореферат дисс доктор с\х наук, Алматы 198І.
6. Кәрімов Ж.К., Дәленов Ш.Д., Найманов Д.Қ. Ірі қарамал шаруашылығы. Қостанай 1996 б.-34-35.

Кафедра меңгерушісі,
а.ш.ғ.д.,профессор _________________ Сәмбетбаев Ә.Ә.

Жетекшісі,
а.ш.ғ.к., профессор ________________ Бұралхиев Б.А.

Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент _______________ Альмухамедов А.А.

Дипломдық жұмысты орындау
ГРАФИГІ

Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі

Ескертулер
1
Кіріспе
қаңтар

2
Әдебиетке шолу
ақпан-наурыз

3
Негізгі бөлім
сәуір-мамыр

4
Қортынды
мамыр

5
Экономикалық тиімділік
мамыр

6
Шаруашылыққа ұысыныс
мамыр

Кафедра меңгерушісі,
а.ш.ғ.д.,профессор _________________ Сәмбетбаев Ә.Ә.

Жетекшісі,
а.ш.ғ.к., профессор ________________ Бұралхиев Б.А.

Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент _______________ Альмухамедов А.А.
МАЗМҰНЫ

бет

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
6

АНЫҚТАМАЛАР
7

БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
8

КІРІСПЕ
9
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
10
1.1
Сүт және сүт өнімдері
10
1.2
Сүт өнімділігіне әсер ететін жағдайлар
12
1.3
Қараала типті ірі қара тұқымдарына жалпы сипаттамасы
16
2
ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ
22
2.1
Зерттеу материалдары мен әдістемелері
22
2.2
Алимжанов Т.С. асыл тұқымды шаруашылығының жалпы сипаттама
22
2.3
Шаруашылықтағы сиырларды азықтандыру жүйесі
26
3
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
28
3.1
Асылдандыру жұмысының көрсеткіштері
28
3.2
Сиырлардың бұзаулауына әсер етуші факторлар
30
3.3
Шаруашылықтағы сиырлардың сүт өнімділігінің сипаттамасы
32
3.4
Тұмса сиырлардың желін түрлері мен сүт беру екпінділігі
34
3.5
Сиырлардың ұдайы өндірістік қабілеті
36
3.6
Бұзауларды бағып-күту және азықтандыру жүйесі
38
3.7
Бұзаулардың өсіп жетілуі
41
3.8
Шаруашылықтың экономикалық тиімділігі
44
4
ҚОРЫТЫНДЫ
46
5
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫС
48
6
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
49

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Осы дипломдық жұмыста төмендегі стандарттар қолданылды:

ГОСТ 7.32-2001-Мемлекетаралық стандарт. Кітапханалық және басылымдық бағдар беру бойынша стандарттар жүйесі. Ғылыми-зерттеу жұмыстары жазылған диссертациялардың құрылымы және қалыптастыру ережелері.
ГОСТ 1770-74. Бюретки, колбы и др. Стеклянные меры вместимости.
ГОСТ 6709-72 Вода дистиллированная.
МемСТ 5867-90 Сүт және сүт өнiмдерi. Майды анықтау әдiстерi.
МемСТ 3626-73 Сүт және сүт өнiмдерi. Құрғақ пен ылғалды затты анықтау әдiстерi.
ГОСТ 3622-68 Молоко и молочные продукты. Отбор проб и подготовка их к анализу.

АНЫҚТАМАЛАР

Осы дипломдық жұмыста төмендегі терминдер мен анықтамалар қолданылды:
Сүт өнімділігі - сиырдың сауын кезіндегі беретін сүтінің сандық және сапалық көрсеткіші.
Сауын маусымы (лактация) - сиыр бұзаулағаннан суалу мерзіміне дейінгі аралық.
Тұмса сиыр - бірінші рет бұзаулаған жас сиыр.
Сақа сиыр - үшінші рет және одан жоғары бұзаулаған сиырлар
Экстерьер - сырт пішіні.
Рацион - берілетін азықтың түрі мен көлемі.
Сүт беру екпінділігі- 1 минут уақытында берілетін сүттің көлемі.
Сервис кезеңі - сиырдың бұзаулағаннан ұрықтанғанға дейінгі аралық.
Суалу мерзімі - сауын маусымы аяқталғаннан бұзаулау уақытындағы аралық
Уыз еметін шақ - бұзау туылғаннан 10 күн уыз ішетін күн
Сүт еметін кезең - бұзау уыз еметін кезеңнен кейін 2-3 ай сүт ішетін уақыт
Экстерьер - сырт пішіні.
Рацион - берілетін азықтың түрі мен көлемі.
Ен салу - малдың тегін, туған уақытын есепке дәл алу үшін қолданатын әдістер (сырға салу, құлақты қиып ен салу, суық тәсіл, суықпен қару, мүйізді күйдіріп нөмірлеу).

БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

Дипломдық жұмыста келесі белгілер мен қысқартулар қолданылды:

%
пайыз
кг
килограмм
г
грамм
Х
орташа мән
mх
орташаның қатесi
Cv, %
варияция коэффицентi
n
мал басы саны
см
сантиметр
тн
тг
мг
ЖШҚ
ЖШС
цн
АҚ АӨК
тонна
тенге
миллиграмм
жеке шаруа қожалығы
жауапкершілігі шектеулі серіктес
центнер
акционерлік қоғам
агроөнеркәсіптік кешен
кгмин
килограмм минутына
СҚМҚ
СХПК
Сүттiң құрғақ майсыздандырылған қалдығы
Сельскохозяйственный производственный кооператив

КІРІСПЕ

Отанымыздың азық-түлікпен (ет, сүт, сүт тағамдарымен) қамтамасыз ету үшін ірі қарамал шаруашылығының маңызы өте зор, себебі сүт өнімі оның 99%-ын құрайды, ал ірі қара еті 40-45%-ға дейінгі деңгейде. Сонымен қатар ірі қара мал терісі де жеңіл өнеркәсіп шаруашылығында көп қолданылады, әрі ірі қараның қиы егін шаруашылығында, әсіресе кейінгі уақыттарда, кеңінен органикалық тыңайтқыш ретінде пайдаланылуда.
Ғылыми техниканың ерекше дамуына байланысты ірі қара малы шаруашылығы да ерекше дамуда, әрі одан алынатын өнімдерде көбеюде.
Ал кейінгі жылдарда ірі қара мал тұқымдарының асылдануын ерекше көрсеткен жөн, сонымен қатар жаңадан асыл-тұқымды ірі қара малы шығуда, ал осы асыл тұқымды ірі қара малдары экономикалық табиғи аймақтарға жақсы бейімделген. Оған ерекше әсер еткен селекция жұмыстарының жақсаруы болып табылады. Себебі селекцияның дамуына генетика, биотехнология ғылымдарының негізгі және электронды есептеу техникасының әсері өте зор болып жатыр.
Жалпы қазіргі уақытта мал шаруашылығына аса көңіл бөлініп, іштей мамандандыру арқылы, әрі осы саланың интенсивті жолға көшуіне байланысты ерекше дамуда.
2017 жылға дейін әрбір шаруашылықта сауын сиырларының сүтін 800-ден 1000 кг-ға дейін көтеру көзделініп отыр, ол үшін: мал азығын молайту және селекциялық асылдандыру жұмыстарын жақсарту қажет, ал ірі қарадан алынатын ет өнімін, әр басқа есептегенде 40-50%-ға көбейту межеленуде.
Соңғы жылдары шет елдерден әкелінген голштинофриз тұқымды ірі қарасын жергілікті ірі қара малымен будандастырудың нәтижесінде көптеген сиыр табындары жақсарылуда. Қараала типті ірі қара малын голштиндеу жоспары бойынша голштинофриз тұқымымен будандастырылған малдардың санын 2017 жылға дейін 70%-ға көбейту белгіленіп тұр. Осы жұмыстың арқасында кейбір асыл тұқымды мал зауыттарында сиырлардан 8-10 мың кг-ға дейін сүт алу жоспарлануда, ал бордақыланатын малдардың тәулік қосатын салмағы 1000-1500 гр-ға жетуі тиіс.
Қазақстан республикасында 20 сүтті және сүтті-етті, 8 етті бағыттағы ірі қара тұқымдары өсірілуде. Айта кету керек, бұл асыл тұқымды ірі қаралардың көпшілігі жаңа өнеркәсіпті технологияға бейімді емес. Сондықтан кейінгі уақытта будандастыру мен гибридизациялау арқылы ірі қараның жаңа асыл тұқымды типтері шығарылуда.
Республикамыздың 2391 шаруашылығында ірі қара мал өсіреді, соның 250 ірі мамандандырылған ет шаруашылығымен айналысады, ал 270 шаруашылық мамандандырылған сүт өндіру шаруашылығымен шұғылданады. Жалпы республикада ірі қара мал саны 6 млн-нан асты.
Ірі қара мал шаруашылығын нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы толығымен интенсивті технологияға көшіру, әр табынның сапасын жақсарту, сұрыптау және жұп таңдау әдістерін молынан қолдану, мал азығын молайту, мал азығының сапасын жақсарту болып табылады.
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1.1. Сүт және сүт өнімдері

Сүт - адамның денсаулығына пайдасы мол тағамдардың ішіндегі ең құнарлы, әрі таңдаулы түрі болып саналады. Оның құрамында 100-ден аса: витаминдер, қант, минералдық тұздар, гормондар және т.б. түрлі элементтер бар. Бұл қажетті заттар адам организмінде тез қорытылады. Мұның бір ерекшелігі - сол элеметтердің барлығы адам организмі үшін өте пайдалы. Сондықтан да одан түрлі тағмдар, шипалы сусындар жасауға болады. Демек, сүттің адамға сіңімділігі, қоректілігі және оның диеталық қасиеттері өте күшті.
Сиыр сүтінің тамақтылығы және дәмі өте жоғары, әрі кең пайдаланылады. Өңделген сүттен түрліше сүт тағамдарын жасауға болады. Сүттен тағамның ең қасиетті түрлерін: май, құрт, ірімшік және т.б. тағамдарын жасайды. Орташа есеппен сиыр сүтінің құрамында 12,5-12,7% құрғақ зат болса, оның ішінде: 3,6-3,8% май, 3,2-3,3% ақуыз, 4,8% сүт қанты және 1% минералдық заттар болады. Сонымен қатар жалпы сүт құрамында 200-ге таяу, адамның қоректігіне қажетті заттар кездеседі. Сүт құрамында 20-дан астам витаминдер, 30-ға таяу ферменттер бар, 20-ға таяу макроэлементтер және 10 шақты микроэлементтер бар. Ал сүт майының құрамына 150-ден астам май қышқылы, ал сүттің ақуызында 20 шақты аминқышқылдары бар. Сүт майы адам организмінде 95%-ға дейін сіңсе, ақуыз - 98%-ға дейін, сүт қанты - 98%-ға дейін сіңеді. Жоғарыдағы мәліметтер бойынша сүттің тағамдылығы өте жоғары болып саналады, әрі диетикалық қасиеті бар. Сүт түзуіне өсімдік белогінің маңызы зор. Сүтті сиыр әрбір 40 кг мал азығынан 2-2,4 кг белок бөлсе, ал етті малдарды бордақылаған кезде тек қана 400 гр ғана белок бөледі.
Малды бордақылау кезінде 17% рационның энергиясы пайдаланылса, сүт өнімі үшін 5%-дай рацион энергиясы пайдаланылады. Сондықтан сүт өнімі халық шаруашылығы үшін өте ұтымды.
Сүт өнімін көбейту, адам организміне қажет белоктің көбеюіне тікелей әсер етеді. Жоғарыда айтылғандай, сүттен май, айран, ірімшік және т.б. тағамдар дайындауға болады. Сүт өнімінің көбеюі және оның құрамы ірі қараның тұқымына, шығу тегіне және әр малдың өсу ерекшелігіне, жасына және физиологиялық жағдайына, азықтануына және бағып күтуіне, бұзаулау мезгіліне және т.б. әрекеттерге байланысты. Кейінгі уақыттағы деректерге байланысты сүт құрамындағы сүт майы көптеген өзгерістерге ұшыраса, сүт ақуызы мен сүт қанты және минералдық заттары шамалы ғана өзгереді [1].
Қай малдың болса да сүтінің құрамы бірдей бола бермейді. Ол тұқымына, организміне, жасына, жыл мезгілдеріне, жем-шөбіне және т.б. жағдайларға байланысты өзгеріп отырады. Олардың ішіндегі бастылары мыналар: мал тұқымының жеке ерекшеліктері, жыл мезгілдері, күту және жемдеу тәртібі, сиырды сауу мерзімдері мен тәсілдері және т.б. Сүттің сапалық көрсеткіштері, одан алынатын өнімдердің (май, қаймақ, ірімшік, айран, құрт және т.б.) қасиеттері де әртүрлі болады. Мысалы, А.С.Всякихтың [2] ұйғарымы бойынша кей жағдайларда сүттен алынған өнімдер жұмсақ, сұйық, сақтауға төзімсіз болады да, ал тау жайылымында немесе құнарлы жем беріліп, ұқыпты күтімде болған мал сүтінің құрылымы жақсы болып, одан алынған өнімдер де сапалы болады.
Сүт өнімдерін арттырудың резервтері көп. Атап айтқанда, сүт өнімдерін молайту үшін ең алдымен сауын малының тұқымын асылдандырып, санын көбейту керек. Сонымен бірге мал өнімділігін молайту үшін жем-шөп қорын көбейтіп, мал күтімін жақсарту, мұндағы еңбек жүйелерін механикаландыру, бір сөзбен айтқанда, бұл саланы жан-жақты интенсивтендіру қажет.
Сүт шаруашылығының негізі, халықтың өскелең тілектерін сүт өнімдерімен қамтамасыз етудің қайнар көзі - ірі қара мал. Атап айтқанда, сауын сиырлар болып табылады. Халықтың мақалы бар: Сиыр жүрген жерде сүт жүреді, сүт жүрген жерде құт жүреді, - дейді [3].
Сүт өнімдерінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Мысалы, Кильвайн Г. [4] қаймағы алынбаған және қаймақсыз сүт, айран және басқалары сияқты өнімдер алыс жерлерге тасымалдауға шыдамайды. Сондықтан сүт шаруашылықтарының көпшілігі сүт өңдейтін өнеркәсіпте, тұтынушыларға, қалалар мен ірі өнеркәсіп орталықтарына жақын орналасқан. Өндіріс жүйелерінің ерекшеліктері осыны талап етеді. Дегенмен әлі де болса кейбір экономикалық аудандарда бұл принцип түгелдей сақталмай отыр. Әлбетте, бұл жағдай өндірісі тиімділігін кемітіп, өнімнің өзіндік құнын арттыруда, сапасын төмендетуде, деп талқылайды.
Қазіргі кезде сүт шаруашылықтары респбуликамыздың барлық аймақтарында бар. Бірақ, жер, су, жемшөп және басқа да табиғи жағдайларға байланысты бұл саланың мамандану және шоғырлану дәрежесі әртүрлі. Сүт пен ет, ет пен сүт өндірісіне бейімделген малдың 60%-ға жуығы далалық және жартылай далалық өңірлерге орналасқан. Ал, ірі қараның 19%-ы (негізінен етті бағыты) шөлейт жерлерде өсірілуде.
Сауын малын орналастырудың басты шартының бірі - сүт көлемі көп, сапасы жоғары, өзіндік құны төмен болу керек. Яғни, сүт шаруашылығы жан-жақғынан тиімді болу керек.
Қазіргі кезде Қазақстан республикасында сауын малының саны да, әр сиырдан алынатын сүт мөлшері де жеткіліксіз. Сондықтан дайындалған сүт жан басына шаққанда ғылыми негізделген нормадан төмен болып отырғаны көрініп тұр.
Өнімнің сапасы сол өнімдерді алатын шикі зат - сүтке, мал тұқымына, сауу мерзіміне, жемшөпке, жыл мезгіліне және т.б. жағдайларға байланысты. Республикамыздың көптеген лабораторияларының зерттеген материалдарына қарағанда, сүт сапасы көбінесе жыл мезгілдері мен жайылымға қарай өзгеріп отырады.
Сүт сапасы тек қана сүттің химиялық құрамына ғана емес, сонымен бірге оны сауу тәсіліне де байланысты. Мысалы, қолмен сауғанда 1 мг сүтте орта есеппен 21 мың бактерия болады, ал машинамен сауғанда сүтте (ыдыстарды күту тәртібіне байланысты) 6,7-10,0 мыңға жуық бактерия болады. Демек, сүт машинамен сауылса, құралдар таза сақталса, онда сүт сапасы жоғары болады. Ыдыстар таза сақталмаса, күтіп-бағу таза болмаса, ондай сүтте бактериялар көп болып, өнім сапасы төмендеп кетеді.
Сонымен бірге сүт сапасы оны сақтауға, тасуға және сатуға да байланысты. Кейбір кездері зауыттарға лас сүт түсіп отырады. Мұның өзі сауғанда сауыншы тазалығы, санитарлық жағдай сақталмағандықтан болады. Қышқылдығы мол сүт өткізу - шаруашылықтар үшін зиян. Зауыттарға қышқылдығы мол, механикалық және бактериялық жағынан лас, температурасы жоғары сүт өткізген шаруашылықтырдаң алатын табысы да аз болады. Негізгі баға үстеме тек сапа көрсеткіштері жоғары сүтке ғана төленеді. Сапасы төмен сүттің бағасы арзандатылып, ал кей жағдайларда өнім жарамсыз да болып қалады [5]. .
Республикамыздың көптеген шаруашылықтарында сүттің сапасыздығы оның бағасын арзандатып алады немесе салмағын азайтады.
Сүт өнеркәсібінің жоспарлау мен ынталандырудың жаңа жүйесіне көшуі жағдайында өнісінің сапа проблемасының мәні мен мазмұны да өзгереді. Оның себебі қазіргі кезде өндіріс коллективтері және жеке адамдар да өнім сапасы мәселесіне ерекше мән бере бастады. Өйткені тұтынушлар тілегіне сай жоғары сапалы өнімдер қоймада, дүкендерде көп жаппай, тез сатылып кетеді. Сондай-ақ сапалы өнімдерге тілек те көп. Сөйтіп сатып өткізу жоспары да, пайда жоспары да түгел орындалады. Мұның өзінен пайда көп болса, материалдық сыйлық көбейіп, әлеуметтік-тұрмыс жағдайлары жақсаратын болғандықтан, қызметкерлердің ынталығы да артады [6].
Өнімнің сапасын жақасарту - материалды, еңбекті және қаржыны үнемдеу деген сөз. Бұл жағдай өндірістің тиімділігін арттыруға мүмкіндік тудырады. Осы айтылғандардың бәрі сүт өнеркәсібіне тән. Демек, жоғары сапалы сүт консервілерінен, ірімшіктен, сары майдан, шикі қаймақтан алынбаған сүт өнімдерінен қосымша пайда түсетін болады.
Сүт мөлшерін көбейтудің тағы да бір тиімді жолы - әрбір сиырдың сүттілігін арттыру. Бұл үшін малды бағып-күту мен азықтандыру жұмысын кең көлемеде жүргізу қажет. Мұнда малдың өнімділігін арттыру шешуші рөл атқарады.

1.2 Сүт өнімділігіне әсер ететін жағдайлар

Сүттілікке бірнеше жағдайлар әсер етеді, олар: тұқымы, тұқымдылығы, азығы, күтіп-бағылуы, жасы, суалу мерзімі, сервис кезеңі, ауа райы, жыл мезгілі, бірінші рет қашырылу жасы мен тірі салмағы және т.б.
Тұмса сиырлардың бірінші бұзаулау жасының олардың сүт өнімділіктеріне тигізетін әсерлерін бұрынғы кеңес өкіметі аумағында да, шет елдерде де арнайы эксперименттер жасау арқылы, сонымен қатар алдыңғы қатарлы шаруашылықтар тәжірибесін талдау арқылы да зерттеген. Д. Н. Пак, И. С. Новикова және А. В. Шаталовтардың [7] жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстарында 27 айлығына дейін бұзаулаған алатау тұқымды сиырлардан 5718 кг сүт сауылған, ол бірінші рет 30 айлығынан бұзаулаған сиырлардың осындай көрсеткіштерінен 632 кг артық.
Дмитриев Н.Г. [8] өз зерттеуінде төменгі деңгейде азықтандырылып өсіріліп 24-айлықтарында бұзаулаған сиырлардың сүт өнімділіктері қалыпты деңгейде азықтандырылған сиырлардың сүттіліктерінен кем болғандығын көрсеткен.
Әлемнің көптеген елдерінде сүтті бағыттағы ірі қара шаруашылығы сиырлардың сүт өнімділігін жоғарылату бір мезгілде сиырлардың мал басы санын қысқартумен қатар дамуда. Мал шаруашылығы жоғары деңгейде дамыған көптеген елдерде (Голландия, Швеция, Дания және т.б.) сиырлардың жылдық сүттілігі 7000 кг-нан асып жығылады, ал Израильде бұл көрсеткіш 11000 кг-нан жоғары. АҚШ та сиырлардың сүттілігі 9000 кг-нан жоғары. Сиырлардың сүт өнімділіктерін арттырудың негізгі шарттарының арасында, азықтандыру жағдайларын жақсартумен қатар ұрықтандыру кезеңінде аса құнды тұқымдық бұқаларды пайдалану да тұр [9].
Сиырдың сауын маусымындағы сүттілігінің көлемі сервис-кезеңінің ұзақтығына байланысты болады. Келесі буаздық неғұрлым ерте басталса, сауын маусымы соғұрлым қысқа болады да жетіліп келе жатқан төлдің сүт секрециясына тежеуіш әсері айқындала түседі. Алайда, жақсы күтіп бағу, азықтандыру жағдайында буаздық сүттілікті айтарлықтай төмендетпейді. Интенсивті сүтті ірі қарамал шаруашылығы жағдайында сиырларды бұзаулағаннан кейінгі бірінші күйге келген уақытында және екінші күйге келген уақытынан кешеуілтпей ұрықтандыру ұсынылады. Себебі, ұрықтандыруды 80-90 күннен кешеуілдету көпшілік жағдайда қысырлыққа әкеліп соқтырады. Сонымен қатар, жыл сайын кешеуілдетіп ұрықтандыру салдарынан сиырлардың ғұмырлық бұзаулаулары мен жалпы сауылатын сүт көлемі кеми түседі. Сервис-кезеңнің ұзақтығының қысқаруы - шаруашылықтардағы төл түсімін ғана көбейтіп қоймай, сонымен қатар сиырлардың сүттілігін де арттыра түседі [10, 11, 12, 13, 14].
Қазіргі, ауыл шаруашылығы малдарын жеделдете жетілдіруді талап ететін заманауй мақсаттар аясында селекционер асылдандыру жұмыстарын тек жеке малдар мен олардың туыстас топтарымен ғана шектеп қоймауы керек. Зауыттық табындардың генетикалық параметрлерін бағалау тұқымның келешекте жетілдірілуін негіздей отырып жоспарлауға мүмкіндік береді. Ұзақ жылдар бойы мақсатты сұрыптаулар жүргізу де сондай ақ табынның кейбір параметрлерінің өзгеруіне едәуір әсерін тигізуі мүмкін. Бірінші реттік құжаттардың сенімділігі мен сүт өнімділігін бақылаудың дәлдігі, әсіресе сауылған сүт көлемі мен оның құрамындағы май мен белоктың мөлшері − объективті баға берудің ең қажет шарттары болып табылады [15, 16].
Қазіргі уақытта ірі қара мал шаруашылығының негізгі мәселесінің бірі генетикалық ресурстарды неғұрлым толығырақ пайдалану. Себебі, мал шаруашылығының бұл саласының өнімділік көрсеткіштерін жоғарылату мәні тұқымға жүктеледі. Өнімділіктің кем дегенде 25% деңгейі генетикалық шарттастырылғандығы анықталған. Сүтті ірі қара шаруашылығының келешекте дамуы машинамен саууға бейімдетілген, жоғары сүт өнімділік көрсеткіштерін көрсету мүмкіншілігі бар, жақсы асыл тұқымдық қасиеттері бар малдарды өсіруді талап етеді. [17, 18, 19]
Соңғы жылдары Германияда өсірілетін ірі қара тұқымдарының көпшілігінің бірінші бұзаулау жасы отыз айдан жоғары жасты құрайды [20].
М.А. Кинеевтің [21] мәліметінде қырдың қызыл тұқымының тайыншаларын өсірудің интенсивтілігін арттырғанда, 25-27 айлықтарында бұзаулаған сиырлардың сүттіліктері 3433-6449 кг құрап 33-35 айлықтарында бірінші бұзаулаған сиырлардың осындай көрсеткіштерінен анағұрлым жоғары болғандығы атап өтіледі.
Жануарларды өндірістік жағдайда пайдаланғанда оларға белгілі бір талаптар қойылады. Селекционерлердің алдына өнімділігі жоғары, конституциялары берік, экстерьерлік кемшіліктері жоқ мал шығару мақсаты қойылады. Торлы еденде ұстауға жарамды болуды қамтамасыз ететін сирақтарының мықтылығына, жоғары көбейгіштік қабілетіне, сүт сауудың дамыған технологиялық жабдықтарына жарамдылығына, ауруларға төтеп бергіштігіне, қорада үлкен топтармен ұстау үшін жоғарғы жүйке жүйесінің күшті-ұстамды типтеріне, азықты өнімділігімен өтеуіне аса көңіл аударылады [22, 23].
Бұл мәселелерді жүзеге асыру тек қана тұқымды дұрыс таңдай білу мен жануарлардың жаңа, өнімділігі жоғары тұқымішілік және зауыттық типтерін, аналық ұялары мен аталық іздерін шығаруды азықтандыру және күтіп бағу жағдайларын әр уақытта жақсартып отыру арқылы бағалау, сұрыптау мен мақсатты түрде жұп таңдау жұмыстарын жүргізген кезде орындалады.[24].
Ірі қара мал шаруашылығының тәжірибелері тұқымды жетілдіру мен қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына шыдамды жаңа жоғары өнімді тұқым шығару үшін әлемдік гендік қорларды пайдалану керектігін көрсетті. Бұл жағдай өз қатарынан мамандардың жер бетіндегі барлық континенттерінде өсірілетін ірі қараның тұқымдары туралы білімі болуын талап етеді. Қарқынды технология тек қана күтіп бағу және азықтандыру жағдайларының жануарлардың селекциялық әлеуеті мен белгілі бір технологияға бейімделгіштігіне сәйкес болған жағдайда тиімді болады [25, 26].
Машинамен саууға сиырларды желіндерінің экстерьерлік ерекшеліктерін, сүт беру екпіндерін, толық сауылғыштығын және сауын аппаратына деген әсерін ескере отырып сұрыптайды. Сиырлардың машинамен саууға жарамдылығын сипаттайтын көп белгілер (желін формасы мен көлемі, сүт беру екпіні, желін индекстері) сүт өнімділігімен оң байланыста болады. Сондықтан да сиырларды машинамен саууға жарамдылығы бойынша сұрыптау, ұнамды формадағы желіндердің қалыптасуына себін тигізеді [27, 28].
Қараала, қырдың қызылы, кострома, алатау тұқымдарына жүргізілген көптеген зерттеулер желіндері тегене тәрізді формалы сиырлардың сүттіліктері дөңгелек және ешкі желіні тәріздес сиырлардың сүттілігінен едәуір жоғары екендігін көрсетеді [29, 30].
Желіндері тегене тәріздес жануарлар желін бөліктерінің тепе-тең дамуымен және сүт беру екпіндерінің жоғары болуларымен сипатталады [31].
Сиырларға селекцияны машинамен саууға жарамдылығы бойынша жүргізген жағдайларда, отандық сүтті бағыттағы тұқымдардың көрсеткіштері өндірістік кешен құру үшін қойылатын барлық талаптарға сай келеді [32].
Қарқынды технологияларды ауыл шаруашылығындағы барлық өндірістерге енгізу, өндірілетін өніммен қатар оның және шикізаттың сапасын да жақсартуды қамтамасыз етуі тиіс. Бұл мәселеге қол жеткізу малдардың өнімділігіне әсер ететін барлық сыртқы орта мен генетикалық факторларын ескерген жағдайда мүмкін болады. Бұл өз кезегінде негізін қойылатын талаптарға сай малдарды сұрыптау мен өсіру құрайтын мақсатты түрде негізделген селекциялық бағдарлама құруды талап етеді [33].
Ш.Д.Дәленов, Ж.К.Кәрімов, Б.Ысқақбаев, М. Әбдірайымов, Ж.Сүленов, А.Бекхожин, Ә.Әлентаев, Л.Бөпебаева, А.Төреханов, Д.Айтмұхаметов, С.Сатығұл, Пшембаев К., Қ.Исабеков, Онгарбаев Т.А., Мырзақұлов С.М., Бекбосынов Қ.Р., Л.И. Назаренко, Е.А. Чиндалиев, Н.С. Бодуновская, Н.Н. Ан, Юсупов А.К. өз зерттеулері нәтижелерінде сүттің құрамы да, оның мөлшері де көптеген жағдайларға байланысты, ал олардың ішіндегі ең маңыздылары: тұқымқуалаушылық, азықтандыру, күту жағдайлары, бұзаулаған маусымы, сауын маусымы, сауын және суалу маусымының ұзақтығы және тағы басқа генетикалық немесе паратиптік факторлар деген тұжырымдар жасайды [34, 35, 36, 37, 38, 39].
Сүтті ірі қараны асылдандыру барысында ертеректе тек сүттің көлемі мен майлылығын ғана ескертетін еді. Бірақ қазіргі технологиялар дамыған уақыттың талаптарына сай сиырлардың өнімділігін жан-жақты бағалауға бұл жеткіліксіз. Осыған байланысты, қазіргі уақытта сүтті сиырлардың селекциясында оның бағдарламаларына байланысты дәстүрлі белгілердің қатарына сүт құрамындағы белок пен лактозаның мөлшері, құрғақ заттың, СҚМҚ, май мен белоктың көлемі секілді белгілер қосылды.
Сүттің құрамы сүт өнімділігінің көлеміне қарағанда тұқымқуалаушылыққа көбінесе тәуелді келеді. Сүттің сапасын жақсарту оны әртүрлі сүт өнімдеріне өңдеу үшін қолдану тұрғысынан алып қарағанда өте маңызды болып табылады [40].
Бірінші және екінші бұзаулаған сиырлардан сақа сиырлармен салыстырғанда сүт 15-30 пайызға кем шығады. Алтыншы, жетінші және одан да көп бұзаулаған сиырлардың да сүттілігі азая түседі [41].
Алғаш ұрықтандыру жасы сиырлардың келешектегі сүттілігіне әсерін тигізеді. Себебі ерте ұрықтандырылған құнажын өспей қалады да, оның сүттілігі де төмен болады. Сондықтан уақыты келген құнажынның салмағын да ескерген жөн [42].
Сиырдың тірілей салмағы мен сүттілігі арасында өзара байланыс бар екендігін көптеген ғалымдар өз зерттеулері барысында тұжырымдаған [43, 44, 45].
Сервис-кезеңінің ұзақтылығы жөніндегі ойлар мен мәселелер зоотехникалық әдебиеттерде кеңінен қозғалады, соның өзінде осы уақытқа дейін бұл мәселе бойынша зоотехникалық ғылымда бір тоқтамға келген шешім жоқ.
Л.К. Эрнст пен А.А. Малитистің [46] айтулары бойынша сервис кезеңінің әсерін біркелкі бағалауға оның ұзақтығының өнімділіктің екі көрсеткішіне, атап айтқанда сауын маусымындағы өнімділік пен уақыт бірлігіндегі өнімділікке кері әсерін тигізетіндігі тоқтауыл қойып тұрады.
Ерте ұрықтандыру барысында (30 күнге дейін) ұрықтанудың төменгі деңгейі, эмбрионалдық кезеңдегі өлімнің, жыныс жолдарының сырқаттануының жоғары болуы, қанда аглютининдердің пайда болуының және де қайта-қайта күйттеуге алып келетін ауытқушылықтардың пайда болады. Соның салдарынан сервис кезеңі қысқарудың орнына керісінше ұзара түседі [47].

5.3 Қара ала типті ірі қара тұқымдарына жалпы сипаттама
Қара ала ірі қара мал тұқымы. ТМД-да аса сүтті тұқымға жатады, әр аймақта жергілікті сиырларды голланды қара ала тұқымының бұқаларымен шағылыстыру арқылы шығарылған.
Жеке ірі қара мал тұқымы болып 1959 ж. бекітілген. Осы тұқымның малы Орталық Ресейде, Жайықта және Сібір аймақтарында шоғырланған. Украинаның Львов және Хмельницкий облыстарында тараған. Қазіргі уақытта Киев, Харьков және т.б. Украинаның облыстарының шаруашылықтарында шоғырлануда. Кейінгі уақытта Белоруссия жерінде да тарауда.
Қара ала ірі қарасы сүтті тұқымға жататындықтан сүттілігі өте жоғары, дене бітімі мықты, сырттан қарағанда әдемі, түсі - қара ала. Сиырларының орташа тірілей салмағы 550-650 кг, бұқаларының салмағы 850-950 кг. Кейбір бұқалары 1100 кг-ға дейін жетеді, ұша шығымы - 50-55%. Бұзауларының туғандағы тірілей салмағы үлкен (32-40 кг). Төлдерінің өсіп дамуы жақсы, орташа тәулік салмағы 800-1000 г дейін өседі, 15-16 айлық тайыншалары 420-480 кг-ға жетеді. Асыл тұқымды мал зауыттарында сиырларының орташа сүттілігі 5500-6700 кг болса, майлылығы 3,8-4,0%, ал сүтінің ақуызы - 3,15-3,40% аралығында.
Аса сүтті сиырлары Ленинград облысы "Петров" асыл тұқымды мал зауытында шоғырланған. Бұл шаруашылықта 2006 жылы орташа әрбір 1100 сиырдан 6861 кг-нан сүт сауылса, оның майлылығы 3,92%-ға жеткен.
Бұл тұқымның Волга ЕГП-339 атты сиырынан 305 күн ішінде 17517 кг сүт сауып, оның майлылығы 4,2% жеткен, ал осы шаруашылықтың Россиянка атты сиырынан 19162 кг сүт сауылған.
Ысқақбаев Б.Б. [48] қара ала ірі қара малы одағымыздың қандай аймағында болмасын жақсы жерсінеді, қазіргі уақытта Украина, Белоруссия, Өзбекстан, Қазақстан және т.б. республикаларда да шоғырланғандығын мәлімдеді.

Сурет 1. Қара ала тұқымы

Голланд тұқымы. Дәленов Ш.Д. және т.б. [49] әлемде ең көп тараған ірі қара тұқымы голланд тұқымы екендігін мәлімдеген. Ол 30-дан астам елде өсіріледі. Саны жағынан қай тұқыммен салыстырғанда да көп.
Голландия жерінен бастау алған бұл тұқымның шығуына елдің географиялық ыңғайлы орналасуы, теңізге шыға алатындығы, сауда жасауға оңайлығы және ірімшік пен сары майға деген сұраныстың артуы әсер етті. Сондай-ақ ауа райының жұмсақтығы, жауын-шашынның көп болуы, қыс маусымының қысқалығы, теңіз жағалауындағы көк майса жайылым да жағдай жасады.
Голландияда қара ала, қызыл ала және гронинген - деп, аталатын үш түрлі ірі қара тұқымдары өсіріледі. Солардың арасында ең сүттісі қара ала тұқым өте көп тараған.
Голланд тұқымы Англияда, Францияда, ТМД-да, Жапонияда, АҚШ-та, Канадада және т.б. елдерде ол фриз немесе голштино-фриз - деп, аталады.
Кезінде, көп уақытқа дейін голланд сиырының сүтін ғана дамытып, оның денсаулығына, сүтінің майлылығына көп көңіл бөлінбеді. Соның салдарынан XIX ғасырдың бірінші жартысында бұл тұқым сүтінің майлылығы төмендеп, дене бітімі босаңсып, мал туберкулезге шалдыға бастады. Осыдан кейін мал тұқымына асылдандыру жұмысын қайта қарау керек болды.
Қазіргі кездегі голланд тұқымы малының сырт пішіні, дене бітімі, сүттілігі, сүтінің сапасы өткен ғасырдың бірінші жартысында өсірілген малдан мүлде өзгеше. Малдың тұрқы қысқалау, жұмыр, бұлшық еттері жақсы дамыған. Сиырдың дене өлшемдері: шоқтығының биіктігі 133 - 137 см, сауырынан биіктігі - 132 - 135 см, кеудесінің салыңқылығы (тереңдігі) 72 - 74 см, кеудесінің кеңдігі - 45 - 47 см, денесінің қиғаш ұзындығы 156 - 158 см.
Сиырларының орташа салмағы 550-560 кг, бұқаларынікі - 800-1000 кг, орташа сүті 5200 кг, майлылығы 4,1%, ақуызы 3,32-3,55%, бұзауларының туылғандағы самағы 36-42 кг. Бұл тұқым тез өсіп дамиды және еттілік қасиеті жақсы. Бордақылағаннан кейінгі ұша шығымы 55-60%-ға жетеді. Осындай тұқымның асылдығына байланысты голланд ірі қарамалының тұқымын көптеген мемлекеттерге жерсіндіруге әкеле бастаған.

Сурет 2. Голланд тұқымы

Бұл тұқым Ресейде жергілікті холмогор, тагил, украинаның ақбас және бестужев ірі қара малының тұқымдарын шығаруға көп әсерін тигізді. Голланд ірі қара тұқымы әулиеата және бушуев, қара ала ірі қара тұқымдарын шығаруда көп рөл атқарады.
Кейінгі уақыттарда голланд және АҚШ-тың голштин ірі қара малының тұқымдары отанымыздың шаруашылықтарына әліде әкелінуде. Әкелінген бұл тұқымның төлдері РСФСР, Украин, Белорус, Литва республикаларының шаруашылықтарында шоғырланған. Бұл шаруашылықтардағы сиырлардың сүтінің өнімі өте жоғары, орташа сүттілігі 4000 кг-нан 5500 кг-ға дейін, ал майлылығы 4,0-4,2%.
Голштин ірі қарасының тұқымы. Кильвайн Г. [50] мәліметі бойынша бұл тұқым АҚШ пен Канада да голландияның қара ала тұқымы арқылы шыққан. Алғашқы уақытта шығарушы фермерлер жаңа тұқымның сүттілігіне және өсіп-жетілуіне көп көңіл бөлген. 1871 жылы АҚШ-та голштин ірі қара малының өсіру қоғамы құрылған.
Голштин сиырларының орташа тірілей салмақтары 670 кг-нан 700 кг-ға дейін, бұқаларынікі - 960 кг-нан 1250 кг-ға дейін. Еркек бұзауларының туылғандағы тірілей салмағы 44-47 кг, ұрғашыларінікі - 38-42 кг. Голштин малының сыртқы бітімі сүтті бағыттағы тұқымдарға ұқсайды. Сиырларының шоқтығының биіктігі орташа 144 см, бұқаларынікі - 158-160 см.

Сурет 3. Голштин тұқымы

Ғалымдардың мәліметі бойынша голштин сиырының желіні астау немесе тегене тәрізді, әрі желіні өте аумақты соған байланысты тәулігіне 2 рет қана саууға болады, ал сүттілігі жоғары сиырларды 3-4 сауады. Сауу жылдамдығы минутына 2,37 кг.
Бұл тұқымның дене бітімі мықты, түсі қара ала, тұқымда түсі қызыл ала тұқымы да кездеседі. Қазіргі уақытта голштин малының қызыл ала тұқымы да шыққан.
Солтүстігі жағынан голштин тұқымы дүние жүзінде бірінші орында. АҚШ ғалымдарының дерегі бойынша 1981 жылы голштин тұқымының сақа сиырларынан орташа - 7418 кг сүт сауылса, ал сүтінің майлылығы - 3,61% болған, ал басқа тұқымдарының өнімділгі: сәйкесінше айршир сиырларынан - 5519 кг және 3,89%, гернзей сиырларынан - 4991 кг және 4,59%, джерсейден - 4784 кг және 4,83%, швиц сиырларынан 6142 кг және 3,69%, шортгорн сиырларынан 5193 кг және 3,61%. АҚШ-тың көптеген асыл тұқымды шаруашылықтарында әр сиырдан 9000 кг-нан астам сүт саууда.
Әулиеата асыл тұқымды ірі қарасы. Искакбаев Б.Б. [51] айтуы бойынша әулиеата тұқымы Қазақстаның оңтүстігінде және Қырғызстанның Талас өлкесінде өсіріліп шығарылған. Оны өсіріп шығаруға голландия мен қазақ (қырғыз) ірі қаралары қатынасты. Дене тұлғасы бойынша голландия ірі қарасына ұқсайды.

Сурет 4. Әулиеата тұқымы

Түсі қара ала және қара болып келеді. Кейінгі 35-40 жылдың ішінде, асылдандыру жұмысының нәтижелі болуының арқасында іріленеді, дене тұлғасы кеңейеді. Қазіргі дене өлшемдері қара ала тұқымды ірі қаралардан онша кем емес. Тұрқы озыңқы, бөксесі жақсы дамыған. Желіннің үлкендігі орташа, пішіні жағынан әртүрлі.
Асыл тұқымды шаруашылықтардағы орташа сүт өнімділігі сауу маусымы үш және одан да көп, ірі қараларынікі 2800-3500 кг-ға дейін, ал сүттерінің майлылығы 3,8-4,0%. Үлкен ірі қараларының орташа тірілей салмақтары 550 кг-ға жетеді.
Бұқаларының тірілей орташа салмақтары 780-850 кг. Бордақыланған пішпелерінің және өгізшелерінің еттілігі жақсы, жоғары, ет шығымы 49-55%-ға дейін.
Бұл ірі қара тұқымы жергілікті жағдайда Қазақстанның оңтүстік облыстарында жақсы дамыған. Қан тамырларының зиянды ауруларына өте төзімді және ол ауруларға көп шалдықпайды. Сондықтан бұл тұқым Қазақстанның оңтүстік облыстарындағы ең негізгі сүтті бағыттағы ірі қара малы болып табылады.
Бұл тұқымның ең жақсысы Атас 490, Веселый 1047, Борьки 9041 және Абрикос бұқаларының аталық ізі тараған. Ірі қара сүтінің майлылығын арттыру жағынан Атлас 490 линиясының бұқалары үлкен әсер еткен. Олардың ұрпақтары да өте жақсы өсті.
Бұл тұқымды асылдандырудың негізі мақсаты - сүттілігін, сүтінің майлылығын көбейту және дене бітімінің мықтылығын арттыру.
Қорыта айтатын болсақ сүт өндіру мәселесі бойынша сүтті бағыттағы қара ала типті тұқымдар дүние жүзіне тараған деп, айтуға болады. Себебі бұл тұқымдар жерсінуі бойынша жақсы дамыған. Соның ішінде голштинофриз тұқымы ерекше орын алады. Қара ала типті тұқымдарды голштиндеу жоспары бойынша қазіргі күнде өте жаксы жұмыстар жүргізіліп жатыр. Соның бірі біздің Алимжанов Т.С. асыл тұқымды шаруашылығы. Сүт бағытындағы ірі қара мал шаруашылығының Республикалық Палатасының ұсынысы бойынша голштиофриз тұқымының ұрығымен сиырларды қашырып ұрпақтан-ұрпаққа сүт өнімділігін көбейу жоспарға қойылған.

2. ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ

2.1. Зерттеу материалдары мен әдістемелері

Малдардың өнімділік қасиеттерін зерттеу жұмыстары Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданындағы Алимжанов Т.С. асыл тұқымды шаруашылығының сүт тауарлы фермасында 2017 жылдың есебі бойынша жүргізілді.
Қойылған мақсатқа байланысты зерттеу жұмысында келесі көрсеткіштер зерттелді:
* Тұқымға сипаттама беретін негізгі көрсеткіштер - мал саны, тұқымдылығы, класы шаруашылықтың асылдандыру жұмысы есебі бойынша алынды;
* Сиырлардың тұқымдылығы, класы - асыл тұқымдық 2-сүт формалы карточкалары, бонитировкалау ведомосттары арқылы анықталды
* Сүт өнімділіктері - айына бiр рет бақылау сауымын өткізу арқылы, сүттерiнiң майлылығы (МемСТ 5867-90), СҚМҚ (МемСТ 3625-84), тығыздығы ("Лактан 1-4" сүт анализаторы арқылы) (МемСТ 3626-73 )
* Сырт пішіні мен дене бітімі - көзбен бағалау, дене өлшемдерiн өлшеуiш таяқ, таспі, циркуль арқылы;
* Желiн формалары - көзбен бағалау арқылы, сүт беру екпiнi - сауын аппараты арқылы;
* Төлдердiң өсiмталдығы жалпы қабылданған әдістемелер және зоотехникалық есеп журналдары арқылы;
* Тірі салмағы - бұзаулардың туылған кезінде, әр сайынғы салмағын өлшеу арқылы, сиырларды - бонитировкадан алдын таразымен өлшеу арқылы;
* Сүттің химиялық құрамын зерттеу үшін кезең бойынша кем дегенде бұзаулағанына 20 күн болған және суалуға 2 апта қалған сиырлардан алынған.
* Барлық есептер Н.А.Плохинский (1980) және Е.А.Меркурьевтің (1970) биометриялық өңдеумен өңделді.

2.2. Алимжанов Т.С. асыл тұқымды шаруашылығының жалпы сипаттамасы

Келешекке даму бағытымен келе жатқан шаруашылықтардың бірі, ол Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданындағы Алимжанов Т.С. асыл тұқымды шарушылығы.
Шаруашылықтың азық базасын дайындау үшін 422,4 га жері бар. Ол жерде сүрлем мен жем дайындау үшін жүгері егеді, жоңышқа және т.б. ауыл шаруашылығының өсімдіктерімен шұғылданады.
Шаруашылықтың негізгі бағыты сүт өндіру және диқаншылық. Фермада Елочка жүйесіндегі бір сауын залы жұмыс істейді. Екі мұздатқыш (2,5 тоннадан) цистернасы және бордақылау алаңы бар. Күнделікті сүтті ЖШС Danon-Berkut фирмасына өткізеді.
Әрқайсысының көлемі 10 000 тоннадан келетін сүрлем дайындайтын 5 бетондалған сүрлем ойшығы және жалпы көлемі 800 тоннадан келетін ірі азыққа арналған 6 дана орын бар.
Малдарға моноазықты тарату ресей және поляк миксерлерімен жүргізіледі.
Әр базада 1000 бастан сиыр және бұзауды бос ұстауға болатын 5 база бар.
Қиды шығару жүйесі - сумен жуып-шайып шығару әдісі қолданылады.
Шаруашылықта жалпы 55 жұмысшы еңбек етеді. Барлығына айлық еңбекақысы уақытында беріледі.

Сурет 5 - Алимжанов Т.С. асыл тұқымды шаруашылығығының базасы

Климаты ауа температурасының тәуліктік және жылдық амплитудалық ауытқуының жоғарылығымен ерекшеленеді. Қаңтар айының орташа температурасы - 7,4 0С - дан -11,3 0С дейінгі аралықта. Жаздың ең ыстық кезеңі - шілде айы. Шілденің орташа температурасы +28,3 0С. Ауа райының ең жоғарғы абсолютті температурасы +42 0С. Жауын-шашынның жылдық жиыны 500-600 мм аралығында. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.