Мәліметтер базасын басқару теориясы
8
9
10
11
Аңдатпа
Бұл дипломдық жобада Nash Pub кафесінің ақпарат жүйесі желідегі
автоматты жұмыс істеуі қамтылды. Кафе қызметкерлері автоматтандырылған
бағдарламаның негізгі және қосымша бөліктерін пайдалана отырып, өз
жұмыстарын күнделікті орындау мүмкіншіліктері бар. Ақпараттық жүйеде
деректер қорының архитектуралық құрылымы және дерекқорының қауіпсіздігі,
қызметкерлер қолдану аумағаның ойтайлы жылдам жұмыс істеу мәселелері
қарастырылған.
Өміртіршілік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету бөлімінде жобаның
қолданылатын кафе аумағының жарықтандыру, желдету сияқты түрлі
мәселелері шешімін тапты.
Экономикалық бөлімде, жобаның экономикалық тиімділігін дәлелдеп
бизнес -жоспарын жасалды.
Аннотация
В этой дипломной работе охвачена автоматическая работа
информационной системы кафе "Nash Pub" в сети. Работники кафе имеют
возможность ежедневно исполнять свои обязанности, используя основные и
дополнительные части автоматизированной программы. В информационной
системе рассмотрены архитектурная структура информационного архива, его
безопасность и проблемы его быстрого и удобного использования
сотрудниками в их сфере. .
В разделе об обеспечении безопасности жизни нашли решения такие
проблемы, как освещение и вентиляция площади кафе, участвовавшего в
данном проекте.
В экономическом разделе доказана экономическая выгода данного
проекта и разработан бизнес - план.
Annotation
This thesis enfolds the automatic work of informational system of the cafe
"Nash Pub" in the network. Workers of the cafe have the opportunities daily to fulfill
their duties using the main and additional parts of an automatic program. In the
informational system the architectural structure of the informational achieve, its
security and the problems of its fast and convenient usage by the workers,in their
sphere, are considered.
In the column about providing the life security such problems, as lighting and
ventilation of the cafe, which took part in this project, are solved.
In economic column the economic benefits of the given project is proved and
business-plan is developed.
12
Мазмұны
Кіріспе
8
1 Автоматтандырылған
ақпараттық жүйе (ААЖ)
9
1.1 Негізгі
1.2 Жұмыс
түсініктер 9
оқу жоспарын өңдейтін автоматтандырылған ақпараттық жүйенің
сипаттамасы
9
1.3 ААЖ-ге
қойылатын жалпы талаптар 10
2. Мәліметтер
базасы(МБ). Мәліметтер базасын басқару жүйелері (МББЖ) 12
2.1 Мәліметтер
базасы туралы жалпы ақпарат 12
2.1.1 Мәліметтер базасының кең түрде қолданылуының алғы шарттар
2.1.2 Мәліметтер базасын пайдаланушылар мен олардың деңгейлері
13
13
2.1.3 Мәліметтер
базасы әкімшілігінің функциялары14
2.1.4 Мәліметтер
базасы администраторының байланыстары
15
2.2 Мәліметтер
базасын басқару теориясы
16
3. Мәліметтер
қорын жобалау және оны іске асыру 18
3.1 MySQL мәліметтер базасы
18
3.2 ER
- диаграмма құру
18
3.3 Реляциялық
модельді құру
19
3.4 MySQL-де
мәліметтер базасын құру мен мәліметтер базасын толтыру
20
3.5 МҚ
диаграммасы 24
4 Физикалық
жобалау 26
4.1 Delphi
программалау ортасы 26
4.1.1 Delphi
туралы жалпы түсінік26
4.2 Delphi
программалау ортасында мәліметтерге қатынаудың негізгі
құрауыштары 27
4.3 TADOtable құрауышының қасиеттері
33
4.4 TADOTable құрауыштарының әдістері5 Қосымша интерфейсін және оның
функционалдығын сипаттау
35
5 Қосымша интерфейсін және оның функционалдығын сипаттау
37
6 Технико - экономикалық негізделуі
41
8
6.1 Жұмысты сипаттау және қажеттілігін негіздеу
6.2 Нарықты саралау және орнын анықтау
6.3 Бағдарламаның SWOT-анализі 41
41
41
6.4 Маркетинг-микс элементі
42
6.5 Бағдарламалық қамтаманың өңделуінің еңбек өнімділігінің есептелуі
42
6.5.2 Еңбекақыға жұмсалатын шығындар
6.5.3 Қосымша шығындар статьясы
44
45
6.5.4 Өзіндік құн нәтижесінің кестесі мен диаграммасы
47
6.6 Бағдарламаның бағасына есептеу
49
6.6.3 Бағдарламалық өнімді иемденудегі кәсіпорындардың бірмезгілдегі шығындарын есептеу
49
6.6.4 Қолдану саласындағы жылдық шығындарды есептеу Ақпараттық өнімді енгізуден алынған
үнемдеу мөлшері мен табысты есептеу
6.7 Ақшалай құралдардың қозғалысы
6.8 Экономикалық тиімділікті есептеу
50
52
52
6.8.1 Таза ағымдағы құндылықты есептеу (Nеt present value, NPV)
52
6.8.2 Пайда индексін есептеу (Profitability index, PI)
53
6.8.3 Табыстың ішкі нормасын есептеу (Internal rate of return, IRR)
53
6.8.4 Өтімділік периодын есептеу (Payback period, PBP)
54
Қорытынды
65
Әдебиеттер тізімі
66
Қосымша А
Қосымша Ә
67
80
9
Кіріспе
Ақпараттық технологиялардың дамуы мен кең қолданылуы әлемдік
бірлестіктің даму үрдісінде маңызды роль атқарады. Қазіргі заманғы
технологияларды ақпаратты өңдеу үшін пайдалану бәсекеге қабілеттілікті
арттырады, әлемдік жүйеге ықпалдауды кеңейтуге әсерін тигізеді, басқару
процессінің тиімділігі мен сапасын арттыруға маңыздылығы көп.
Дипломдық жобаның өзектілігі: офис-тіркеушісінің жұмысын жеңілдетіп,
жұмыс уақытын үнемдететін магистратура мамандықтарына оқу жоспарын
өңдейтін автоматтандырылған ақпараттық жүйе құру болып табылады.
Бұл дипломдық жобаның мақсаты: Тұран
университетінің
магистратура, докторантура және халықаралық бірлестік департаментіне оқу
кестесін құруға көмекші және ақпаратты автоматты түрде өңдейтін ақпараттық
жүйе құру болып табылады. Ол модель кафедрадан берілген әр мамандық
бойынша жұмыс оқу жоспарын негізгі ақпараттық ағым талдауына негізделген
форма түрінде құралып, нәтижесінде магистранттардың сабақтарының оқу
кестесін құруға көмектесетін инфлологиялық модель шығады. Ол ақпаратқа
оперативті және қолжетімді, жұмыс оқу жоспарында өзгеріс болған жағдайда,
білім берудің кредиттік жүйесіне сәйкес мәліметтер базасына өзгерістер
енгізуге ыңғайлы болуы тиіс. Ал мәліметтер базасында университет, факультет,
кафедра, мамандық, оқытушылар, аудитория және пән (кредиттер саны,
дәрістер мен семинарлар) жайында
мағлұматттар сақталады.
Мультимедиялыық ақпаратты стандартты құжаттарды формаландыру HTML
(HyperText MarkUp Language) мен РНР тілдері негізінде жазылады.
Алдыға қойған мақсатқа жету үшін орындалатын тапсырмалар:
- пәндік аумақтың талдауы;
- мағлұмат жинау мен оны талдау;
- бағдарламаларға шолу;
- мәліметтер базасының құрылымын жобалау;
- ақпараттық жүйенің құрылымын жобалау;
- ақпараттық жүйенің кодталынуы;
- ақпараттық жүйе жұмысын тестілеу, нәтижелерін талдау;
- автоматтандырылған ақпараттық жүйе түсінігі, кіріспе.
8
1 Автоматтандырылған ақпараттық жүйе (ААЖ)
1.1 Негізгі түсініктер
Автоматизация -- өзін реттейтін техникалық мүмкіндік, экономика-
математикалық әдістер мен бақылау жүйесі, энергияны жіберу мен қолдануда,
қабылдау процесстерінде, өзгертуде, мәліметтерді немесе ақпараттарды,
адамдардың көмегісіз-ақ орындалатын операциялардың күрделілігін кемітетін
ғылыми-техникалық прогресстің бағыттарының бірі.
Қосымша датчиктерді (сенсорлар), енгізу құрылғыларын, басқару
құрылғыларын (бақылаушылар), шығару құрылғыларын,
электронды
техниканы және есептеу әдістерін, кейде адамның ойлау мен жүйке жүйелерін
көшіріп алатын функцияларды қолдануды талап етеді. Автоматты терминмен
қатар, автоматтандырылған термині де жиі қолданады және онда процесс
барысында адамның қатысуын керек етеді.
Автоматтандырылады:
- өндірістік процесстер;
- жобалау;
- ұйымдастыру, жоспарлау мен басқару;
- ғылыми ізденістер;
- бизнес-процестер.
Автоматизациялаудың мақсаты -- еңбек өнімділігін арттыру, өнімнің
сапасын жақсарту, басқаруды ықшамдау, өндірістен адамдардың денсаулығына
зиян еңбек-жұмыстарын жою. Автоматизация тапсырманы шешуді
комплекстік, жүйелік шешу жолдарын таңдайды, сондықтан да автоматизация
алдында тұрған мәселелерді көбіне жүйелік деп атайды.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйе (ААЖ) адамды және ақпаратты
өңдеу процесі кезінде қатысады, техникалық мүмкіндіктер, яғни басты роль
копьютерге назар аударылады. Қазіргі кезде АЖ терминінің талдауы кезінде
автоматизациялау жүйесі ұғымы да міндетті енгізіледі.
Автоматтандырылған АЖ, басқару процесін ұйымдастыру кезінде кең
қолданыс тапқан, оның түрлі модификациясы бар және талдануы мүмкін,
мысалы, ақпаратты қолдану мен қолданыс ортасына байланысты мінездемесіне
қарай.
Автоматтандырылған АЖ. Автоматтандырылған ақпараттық жүйе
адамның қатысуынсыз-ақ ақпаратты өңдеуге арналған бүкіл операцияларды
орындай алады.
1.2 Жұмыс оқу жоспарын өңдейтін автоматтандырылған ақпараттық
жүйенің сипаттамасы
Жұмыс оқу жоспарын өңдейтін ақпараттық жүйе келесі қасиеттерге ие:
икемділік - офис-тіркеушінің қалаған уақытында іске асыра алу
9
мүмкіндігі;
модульдылық - бір-біріне тәуелсіз оқу курс-модульдерінен оқу
жоспарын құрып алу мүмкіндігі;
қамту - түрлі ақпарат көздеріне бір уақытта үндеу жасай алу
мүмкіндігі (кафедраларға, мамандықтарға, факультеттерге, аудиторияларға,
оқытушыларға және т.б.);
үнемділік - оқу кестесін құруға уақыттың үнемділігі және уақытты
тиімді қолданылуы, ыңғайлы дайын формаларға мәліметтерді енгізу мүмкіндігі;
технологиялық - білім беру процессінде ақпараттық және
телекоммуникациялық технологияларды қолдану адамды постиндустриялды
ақпараттық кеңістікке жылжытуға мүмкіндік береді.
1.3 ААЖ-ге қойылатын жалпы талаптар
ААЖ-ға қойылатын жалпы талаптар:
- жүйелілігі;
- икемділігі;
- тұрақтылығы;
- тиімділігі.
Жүйелілік. ААЖ жұмыс орнының функционалды арналуымен
анықталатын құрылымы бар жүйе деп қарастырғаны жөн.
Икемділік. Элементттердің стандартталуы мен құрылудың модульдігінің
арқасында жүйе мүмкін болатын қайта құруларға икемді болу керек.
Тұрақтылық. Ішкі мен сыртқы қоздыратын факторлардың әсеріне
қарамастан жүйе негізгі функцияларды орындауы керек.
Эффективтілік. ААЖ-ны жүйенің құрылуы мен қолдануына кеткен
шығындарына апаратын жоғарыда келтірілген қағидалардың жүзеге асырылу
деңшейінің интегралды көрсеткіші де қарастырғаны жөн.
ААЖ бұл әрдайым арнаулы сипатты жүйе. Нақты бір маманға әкімші,
экономист, инженер, конструктор, жобалаушы,сәулетші, дизайнер, дәрігер,
ұйымдастырушы, зерттеуші,кітапханашы,мұражай қызметкері және т.б.
арналған техникалық құралдар мен программалық қамтамасыз етудің
жиынтығы.
ААЖ-ны ендіру компьютер ұйытқы болатын ақпаратты өңдеудің
машиналық құралдар мен адам арасындағы функциялар мен жүктеменің дұрыс
бөліп тарату жағдайында қалаған эффектті беруі мүмкін.
ААЖ бұл тек еңбектің өнімділігін мен басқарудың эффективтілігін
жоғарлатуының құралы ғана емес, сонымен қатар мамандардың қоғамдық
қолайшылығының құралы.
ААЖ жеке (дербес) , топтық, коллективті болуы мүмкін. Топтық пен
коллективті ААЖ-на қатысты олардың ДК-дің жүйе ретінде эфефективті
функционалдау мақсатында мамандарға әкімшілдеудің нақты функцияларын
анықтау қажет. ААЖ адам машиналық жүйе ретінде ашық, икемді, үнемі даму
мен жетілдірілуіне бейімдіболу қажет.
10
Мұндай жүйеде келесі қамтамасыз етілу керек:
- мамандардың ақпаратты өңдеу машина құралдарына максималды
жақындығы;
- диалогты тәртіпте жұмыс жасау;
- эргономика талаптарына сәйкестілік;
- компьютердің жоғары икемділігі;
- ескілік процестердің максималды автоматтандырылуы;
- жекелік жағдайда мамандардың өнерпаздық белсенділігін арттыратын,
ал кейін жүйенің дамуына әкелетін мамандардың еңбек жағдайларына
моральды түрде қанағат болуы;
- мамандардың өзін-өзі оқыту мүмкіндігі.
11
2 Мәліметтер базасы(МБ). Мәліметтер базасын басқару жүйелері
(МББЖ)
2.1 Мәліметтер базасы туралы жалпы ақпарат
Мәліметтер базасы (МБ) - белгілі бір арнаулы аумаққа қатысты
мәлімететтерді баяндау, сақтау мен амал-тәсілдермен ұқсата білудің жалпы
прииңиптерін қарастыратын белгілі бір ережелер бойынша ұйымдастырылған
мәліметтердің жиынтығы. Адамның қатысуы ықтимал, автоматтық
құралдармен өңдеуге жарамды түрде ұсынылған ақпарат мәліметтер ретінде
түсініледі. Арқаулы ауқым ретінде нақты зерттеуші үшін қызықты нақты
әлемнің бөлігі түсініледі.
Мәліметтер базасы бұл ақпараттарды сақтау үшін арналған
ұйымдастырылған құрылым. Алғашқы кезде, яғни, мәліметтер базасы түсінігі
қалыптаса бастаған жылдары, бұл базаларда тек қана мәліметтер сақталып
жүрді. Бірақ бүгінгі күнгі мәліметтер базасын басқару жүйелері (МББЖ) өз
құрылымында тек қана мәліметтерді ғана емес, сонымен қатар
тұтынушылармен немесе басқа да программалық-ақпараттық кешендермен
қарым-қатынас жүзеге асырылатын әдістерді (яғни, программалық код) де
орналастыруға мүмкіндік береді. Осылайша біз қазіргі заманғы мәліметтер
базасында тек қана мәліметтер ғана емес, сонымен бірге ақпарат та
сақталатындығын айта аламыз.
Егер, мысалы, оқу процессін алатын болсақ, бұл анықтаманы оңай
түсіндіруге болады, мұнда оқылатын пәндер, олардың неше кредиттен
тұратындығы, сол пәндерге қатысты сабақ беретін оқытушылар, ол пән таңдау
пәндер қатарына жатады ма және т.б. көптеген мәліметтер сақталады. Бұл
базаға оқу процессіне қатысты көптеген қызметкерлер кіре алады. Бірақ
олардың ішінде бұл базаға толықтай ие болып, оған өзі жеке өзгерістер енгізе
алатын адам жоқ. Мәліметттерден басқа базада әр түрлі әдістер мен жабдықтар
бар, ол әрбір қызметкерге оның компетенциясына кіретін мәліметтермен ғана
жұмыс жасауға мүмкіндік береді. Базадағы мәліметтердің нақты
қызметкерлерге тиісті әдістермен өзара байланысы нәтижесінде қызметкерлер
пайдаланатын және өз компетенциясы шеңберінде мәліметтерді енгізу мен
редактрлеуді жүргізетін ақпарат қалыптасады.
Мәліметтер базасы түсінігімен мәліметтер базасын басқару жүйесі
түсінігі тығыз байланысты. Бұл жаңа базаның құрылымын құру, оны
мәліметтермен толтыру, мәліметтерді редактрлеу мен ақпараттарды визуалдау
үшін арналған программалық жабдықтар кешені. Базаның ақпаратын визуалдау
деп берілген критерилерге байланысты көріністегі мәліметтерді іріктеуді,
оларды тәртіптеуді, толықтыру және шығару құрылғысына беру немесе
байланыс каналдары бойынша жіберуді түсінуге болады.
Әлемде көптеген мәліметтер базасын басқару жүйелері бар. Олардың әр
түрлі объектілермен әр түрлі жұмыс істеу мүмкіндігі мен пайдаланушыларға әр
12
түрлі функциялар мен жабдықтар ұсынатындығына қарамастан МББЖ-нің көбі
ортақ негізгі түсініктердің тұрақты кешеніне негізделеді. Бұл бізге бір жүйені
қарастырып, оның түсініктерін, әдістерін және тәсілдерін МББЖ-нің барлық
классына жалпылауға мүмкіндік береді.
2.1.1 Мәліметтер базасының кең түрде қолданылуының алғы
шарттары
МБ-ның айқын басымдылықтары мен объективті алғы шарттары оның
кең түрдегі қолданысына әкелді. Оны қолданудың алғы шарттарына келесілер
жатады:
- нақты өмірдің объектілері өзара күрделі қарым-қатынаста болады.
Бұның бәрі олардың ақпараттық көрінісі өзара байланысқан бір бүтінді
қалыптастыруды талап етеді;
- әртүрлі
пайдаланушылардың
ақпараттық
қажеттіліктері
өзара
қиылысады, ал бұл бір мәліметтер базасын қолдануды және әртүрлі
пайдаланушылардың оған кіру мүмкіндігін бір мақсатты қылады;
- ақпараттық қорды құру мен жүргізу функциялары және қажетті
мәліметтерді ұсыну әртүрлі тапсырмаларды шешуде универсалды және жалпы
болып
табылады.
Мәліметтерді
басқару
үшін
мамандандырылған
программалық жабдықтарды құру - бұл функциялардың орындалу деңгейінің
өсуі мен ақпараттық жүйелерді құрудың еңбек сыйымдылығының қысқаруына
әкеледі;
- техникалық және программалық қамтымасыз етудің дамуының қазіргі
заманғы деңгейі, ақпараттық жүйелерді құру теориялары мен практикасы
тиімді МБ-н құруға мүмкіндік береді.
2.1.2 Мәліметтер базасын пайдаланушылар мен олардың деңгейлері
Мәліметтер базасымен оның құру мен функционалдау процесінде әр
түрлі категориядағы пайдаланушылар бірге іс-әрекет жасайды.
Пайдаланушылардың негізгі категориясы болып түпкілікті
пайдаланушылар, яғни, олардың қажеттіліктері үшін мәліметтер базасы
құрылатын пайдаланушылар табылады. Құрылушы мәліметтер базасының
ерекшеліктеріне байланысты оның түпкілікті пайдаланушылар әр түрлі бола
алады. Бұл мәліметтер базасына мезгіл өткен сайын көңіл аударатын кездейсоқ
пайдаланушылар болуы мүмкін немесе тұрақты, яғни, әрдайым пайдаланатын
пайдаланушылар болуы мүмкін. Түпкілікті пайдаланушылар бір-бірінен
есептеуіш техниканы меңгеру дәрежесімен де ерекшеленуі мүмкін. Түпкілікті
пайдаланушылардан есептеуіш техника мен тіл жабдықтары саласында арнайы
білім талап етілмеуі керек.
Мәліметтер базасын функционалдау мәліметтер базасын құруды,
функционалдауды және дамытуды қамтымасыз етуші мамандардың
қатысуынсыз мүмкін емес. Мамандардың мұндай тобы мәліметтер базасының
13
администраторлары (МБА) деп аталады. Мамандардың бұл тобы мәліметтер
базасының құраушы бөлігі болып есептелінеді.
2.1.3 Мәліметтер базасы әкімшілігінің функциялары
Мәліметтер базасының администраторларының тобының құрамында
олардың атқаратын функцияларына байланысты әртүрлі топшаларды бөліп
көрсетуге болады. Әкімшілік топтың құрамының саны, олардың атқаратын
қызметі мәліметтер базасының масштабына, онда сақталатын ақпараттың
спецификасына, мәліметтер базасының түріне, қолданыстағы бағдарламалық
жабдықтар ерекшеліктеріне және кейбір басқа факторларға белгілі-бір
дәрежеде тәуелді болады.
Мәліметтер базасының әкімшілігінің құрамында жүйелік аналитиктер,
мәліметтер базасына қатысы бойынша сыртқы ақпараттық қамсыздандыруды
жобалаушылар, мәліметтерді өңдеудің технологиялық процесстерінің
жобалаушылары, жүйелік және қолданбалы программистер, операторлар,
техникалық қамсыздандыру бойынша мамандар болуы керек. Егер әңгіме
коммерциялық мәліметтер базасы жөнінде болса, онда бұл жерде маңызды
рольді маркетинг бойынша мамандар ойнайды.
Мәліметтер базасының администраторлары жан-жақты функциялардың
үлкен шеңберін орындайды. Әрі қарай олардың кейбіреуін қарастырып өтуге
болады. Бұл функциялардың негізгілері келесідей:
1) пәндік облыс талдауы: пәндік облысты жазбаша суреттеу,
толықтылықты шектеуді табу, ақпарат статусын анықтау, пайдаланушылар
қажеттіліктерін анықтау, пайдаланушылар статусын анықтау, "мәліметтер -
пайдаланушы" сәйкестігін анықтау, мәліметтерді өңдеудің уақыттық - көлемдік
мінездемесін анықтау.
2) мәліметтер базасының құрылымын жобалау: мәліметтер базасының
файлдарының құрамы мен құрылымын анықтау, олардың арасындағы
байланыстарды анықтау, мәліметтерді тәртіптеу әдістері мен ақпаратқа енуі
әдістерін таңдау, мәліметтер базасы мен мәліметтерді жазбаша суреттеу
тілдерінің құрылымын жазбаша суреттеу.
3) мәліметтер базасы мен МБ-н өңдеу шараларының құрылымын жазбаша
суреттеу кезінде толықтылықты шектеуді беру: пәндік аумаққа жататын
толықтылықты шектеуді беру, мәліметтер базасының құрылымымен
шақырылған толықтылықты шектеуді анықтау, мәліметтерді енгізу мен
түзетулерде МБ-ң толықтылығын қамтамасыз ететін шараларды құру, көп
пайдаланушылар режимінде пайдаланушылардың параллельді жұмысында
толықтылықты шектеуді қамтамасыз ету.
4) мәліметтер базасын алғашқы жүктеу мен жүргізу: мәліметтер базасын
алғашқы жүктеу мен жүргізу технологиясын жасау, енгізу формаларын
жобалау, мәліметтерді дайындау, енгізу және енгізуді бақылау.
5) мәліметтерді қорғау:
14
-
жүйеге пароль арқылы кіруді қамтымасыз ету: пайдаланушыларды
тіркеу, парольдарды тағайындау және өзгерту.
-
Нақты мәліметтерді қорғауды қамтымасыз ету: пайдаланушылар
топтарының және жеке пайдаланушылардың ену құқықтарын анықтау, жеке
пайдаланушылар үшін мәліметтерге жасалатын рұқсат етілген операцияларды
анықтау, мәліметтерді қорғаудың программалық
жабдықтарын таңдауқұру.
-
технологиялық
-
-
мәліметтерді қорғау жабдықтарын тестілеу.
ақпаратқа енудің қарастырылмаған жолдарын анықтаутіркеу.
-
мәліметтерді қорғауды бұзудың пайда болған жағдайларын
зерттеу
және оларды жою мен алдын-алу бойынша іс-шаралар жүргізу.
6) мб-н қайта қалыптастыруды қамтымасыз ету: МБ-н қайта
қалыптастырудың программалық-технолгиялық жабдықтарын құру, жүйелік
журналдарды жүргізуді ұйымдастыру.
7) мб-на пайдаланушылардың жолдауның талдауы: пайдаланушылардың
МБ-на жолдауының статистикасын жинау, оны сақтау және талдау.
8) мб-ның жұмыс жасау тиімділігінің талдауы мен жүйенің дамуы:
жүйенің жұмыс жасау көрсеткіштерінің талдауы (өңдеу уақыты, жадының
көлемі, құндық көрсеткіштер), мәліметтер базасын қайта ұйымдастыру мен
қайта құрылымдау, мәліметтер базасының құрамын өзгерту, программалық
және техникалық жабдықтарды дамыту.
9) пайдаланушылармен жұмыс жасау: пәндік облыстағы өзгерістер
туралы ақпарат жинау, пайдаланушылардың МБ-ң жұмысын бағалау туралы
ақпарат жинау, пайдаланушыларды оқыту, пайдаланушыларға кеңес беру.
10) жүйелік программалық жабдықтарды дайындау және қолдау: МББЖ
және ҚПП туралы ақпарат жинау және талдау, бағдарламалық жабдықтарды
иемдену, оларды орналастыру, жұмысқа жарамдылығын тексеру, жүйелік
кітапханаларды қолдау, программалық жабдықтарды дамыту.
11) ұйымдастырушылық-әдістемелік жұмыс: МБ-н жобалау әдістемесін
таңдау немесе құру, жүйенің даму бағыттарын және мақсаттарын анықтау, МБ-
ң даму кезеңдерін жоспарлау, ұйымдастырушылық-әдістемелік материалдарды
жасау және шығару.
Әдебиеттерде жиі-жиі пайдаланушылардың тәуелсіз категориясы
ретінде қолданбалы программистерді бөліп көрсетеді. Мамандардың бұл тобын
ерікті категорияға қоспау керектігі ойластырылуда. Одан да оларды мәліметтер
базасының администраторларының құрамына қосу керек.
2.1.4 Мәліметтер базасы администраторының байланыстары
МБ-ң администраторы өз қызметінің барысында мәліметтер базасының
басқа пайдаланушыларымен, сонымен қатар МБ-ң пайдаланушылары болып
табылмайтын "сыртқы" мамандармен де қарым-қатынасқа түседі.
Ең алдымен егер мәліметтер базасы қандай да бір кәсіпорынды немесе
ұйымды ақпараттық қамтымасыз ету үшін құрылса, онда осы ұйымның
15
әкімшілігімен қарым-қатынас қажет. Жоғарыда көрсетілгендей МБ-сын енгізу
ақпаратты өңдеу жүйесінде ғана емес, сонымен бірге ұйымды басқарудың
бүтіндей жүйесіне де өзгеріс енгізеді. Бұндай үлкен жобалардың ұйым
басшылығының белсенді түрде араласуынсыз және қолдауынсыз
орындалмайтыны анық. Ұйым басшылығы МБ-мен ұсынылатын
мүмкіндіктермен танысуы керек, оның басымдылықтары мен жеткіліксіздіктері
туралы хабарлануы тиіс, сонымен қатар МБ-ның құрылуы мен
функционалдануы барысында пайда болатын мәселелер туралы ақпарат алуы
тиіс.
Мәліметтер базасы пәндік облыстың динамикалық ақпараттық көрінісі
болып табылатындықтан МБ-ның администраторлары өз кезегінде ақпараттық
жүйе құрылатын объектінің даму болашағы туралы уақытында хабарлануы
тиіс.
Ұйым басшылығы мен МБ-ның администраторы МБ-н құрудың негізгі
бағыттары мен уақыты және оның дамуы, пайдаланушыларды қосу кезектілігі
туралы келісуі қажет.
МБА-ның МБ-ның бүкіл өмірлік циклінің кезеңдеріндегі өте тығыз
байланыс түпкілікті пайдаланушылармен байқалады. Бұл қарым-қатынас
пайдаланушылардың қажеттіліктері зерттелген кездегі, пәндік облыстың
ерекшеліктері анықталған кездегі жүйені жобалаудың алғашқы кезеңдерінде
басталады және жобалау процессі мен жүйенің функционалдануы кезінде де
қолдау табады.
Соңғы уақыттарда мәліметтер базасының түпкілікті пайдаланушылары
мен администраторлары арасында функцияларды қайта бөлу жүріп
жатқандығын айта кеткен жөн. Бұл ең алдымен түпкілікті пайдаланушыларға
бағытталған тілдік және программалық жабдықтардың дамуымен байланысты.
Бұған қарапайым және соған қоса күшті сұрау салу тілдері, сонымен қатар
жобалауды автоматтандыру жабдықтары жатады.
Егер мәліметтер базасы қандай-да бір оны қосушы автоматтандырылған
ақпараттық жүйенің (мысалы, АБЖ-да) құрамында функционалданса, онда
МБА-а бұл жүйеде мәліметтерді өңдеу бойынша мамандармен қарым-
қатынаста жұмыс істеуі қажет.
МБ-ның администраторлары оған қатысты мамандардың сыртқы
топтарымен де және ең алдымен МББЖ және ҚПП жеткізушілерімен, басқа МБ
администраторларымен қарым-қатынасқа түседі.
МБ-сын мамандандырылған жобалық ұжымдармен бүтіндей немесе МБ
жобалаудың өзіндік нысаны ретінде жиі құрылады. Бұл жағдайда МБ-ның
әкімшілік қызметі ұйымдық-өндіруші ретінде де, ұйымдық-тапсырыс беруші
ретінде де құрылуы керек.
2.2 Мәліметтер базасын басқару теориясы
Мәліметтер базасын басқару теориясы дербес пән ретінде шамамен
алғанда XX ғасырдың 50-жылдарының басынан бері дами бастады. Осы уақыт
16
ішінде белгілі бір іргелі ұғымдар жүйесі калыптасты. Олардың бірқатарын
келтірейік:
объект
деп мағлұматтары мәліметтер базасында сақталатын
ақпараттық жүйенің элементтерін айтамыз.
атрибут - объектінің қасиеттерін ақпараттық бейнелеу. Әрбір объект
атрибуттардың кейбір жиынтығымен сипатталады.
мәліметтердің басты элементі -
деп мәліметтердің баска
элементтерінің мәндерін анықтауға мүмкіндік беретін осындай атрибут
аталады.
алғашқы кілт - объектінің (жазбаның) әрбір данасын бірегей түрде
жалғастыратын атрибут (немесе атрибуттар тобы).
екіншіреттегі кілт - бірнеше жазбалар (объект даналары) үшін мәні
қайталанатын атрибут (немесе атрибуттар тобы). Ең алдымен, екінші реттегі
кілттер жазбаларды іздестіру операцияларында қолданылады.
МББЖ - жаңа база құрылымын құруға арналған программалық құралдар
кешені, оның құрамын толықтыру, құрамында барды редакциялау және
аппаратпен көрсетушілік (визуализация). База ақпаратын көрсетушілік ретінде
берілген критериге сәйкес бейнеленетін мәліметтерді іріктеу, оларды реттеу,
сосын шығаратын құрылғыға беру немесе байланыс арналары бойынша беру.
Кез келген МББЖ мәліметтермен төрт қарапайым операция орындауға
мүмкіндік береді:
- кестеге бір немесе бірнеше жазбаны қосу;
- кестеден бір немесе бірнеше жазбаны жою;
- кейбір өрістердің бір немесе бірнеше жазбаларындағы мәндерді
жаңарту;
- берілген шартты қанағаттандыратын бір немесе бірнеше жазбаларды
табу.
МББЖ-ның тағы бір функциясы - мәліметтерді басқару. Мәліметтерді
басқару ретінде, әдетте, мәліметтерді рұқсат етілмей қол жетуден қорғау,
мәліметтермен жұмыс режимін көп мәрте пайдалануды қолдау және
мәліметтердің тұтастығы мен үйлесімділігін қамтамасыз ету түсініледі.
17
3 Мәліметтер қорын жобалау және оны іске асыру
3.1 MySQL мәліметтер базасы
MySQL - SQL мәліметтер базасының сервері, Интернет сайттарының
SQL-қозғалтқышы ретінде қолданушылар қасиеттеріне сәйкестенуі арқасында
және техникалық жақсы қолдауымен әуелгі кодына байланысты көп таралған.
Сервер тегін және әуелгі кодтарға қойыла береді. Әуелгі кодтар, көп
платформалардың астына компилирленген модульдер және түрлі утилиттерін
мына сайттан табуға болады http:www.mysql.com.
MySQL - реляциялық мәліметтер базасын басқаратын жүйе. Реляциялық
мәліметтер базасында мәліметтер үйіліп жиналмайды, олар жекелеген
кестелерде сақталады, соған байланысты жылдам әрі ыңғайлылығымен тиімді
болып табылады. Кестелер бір-бірімен қатынастар арқылы байланысады, соған
байланысты сұраныс кезінде мәліметтерді бірнеше кестелерге біріктіре алады.
SQL MySQL жүйесінің бір бөлігі ретінде сұраныстарға құрылымдандырылған
тіл ретінде және мәліметтер базасына қол жеткізу үшін қолданылатын
стандартты таралған тіл ретінде де сипаттауға болады.
Алғашында MySQL сервері үлкен көлемді мәліметтер базасын басқару
үшін жұмыс жылдамдығын жоғарлату мақсатымен құрылған болатын. Бірнеше
жылдар ішінде бұл сервер өндірістік эксплуатация жоғарғы қарқындылығпен
дамуда. MySQL үнемі дамуына қарамастан, бүгінгі таңда кең пайдалы
фунциялар спектрін қамтымасыз етуде. Қол жетімділігіне байланысты,
жылдамдығы мен қауіпсіздігі MySQL Интернеттегі мәліметтер базасына
қолдану өте ыңғайлы болып табылады.
MySQL жүйесі дамыған артықшылыққа ие, ол мәліметтер базасын,
кестелерін және кестелердің бөлек өрістерін қолдану құқығын береді. Сонымен
қатар қолданушыларды аты-жөні бойынша ғана емес, сонымен қатар желілік
адрестері бойынша да дифференциалдауға болады. Түрлі қолданушыларға
түрлі артықшылық жиынтығы қол жетімді, ол артықшылықтың 14 типі бар.
Бөлек өрістерге артықшылықтар мәліметтерді түрлі қызметтер үшін нақтырақ
басқаруға мүмкіншілік береді.
Жылдамдығы бойынша MySQL SQL серверлерінің ішінен көшбасшы
болып табылады. MySQL кодтарының ашықтығына байланысты қазіргі кездегі
барлық платформаларды қолдайды. РНР тілі үшін MySQL негізігі стандарт
ретінде орын алады.
3.2 ER - диаграмма құру
Мәліметтер базасының оптималды құрылымы ақпараттың қайталануына
жол бермейді, мәліметтерді өңдеуді жылдамдатады. Мәлімтеттердің
реляциялық құрылымына мән-байланыс (сущность-связь) модельін
қолдануға болады. Көптеген құрастырушылар мен аналитиктер бұл модельді
18
мәліметтерді физикалық іске асу тұрғысынан логикалық тұрғыға келтіруде
қайталанбас әдіс деп көрсетеді. ER-диаграмма жүйенің ақпараттық аспектісін
сипаттайды (жүйедегі мәліметтердің құрылымын анықтайды).
Мәліметтер базасының логикалық моделін құрғаннан кейін (ER-
диаграмманы) оның физикалық іске асырылуын жүзеге асырамыз. Ол үшін
мәліметтің логикалық моделін дұрыстауымыз керек. Оқу жоспарын өңдегенге
арналған интерфейстке сәйкес мәліметтер базасы үшін мән-байланыс модельін
құрамыз. Бұл модельдегі ортақ объектілердің бірі ретінде пәнді алатын болсақ,
әр пән, қарапайым атрибуттардан басқа, кафедра, оқытушы, мамандық
объектілерімен байланысады. Байланыстың түрі - көптің - біреуге қатынасы.
Әр кестелер үшін қысқаша жазғанда көптің - біреуге, біреудің-біреуге
қатынасытары арқылы байланысады. Нәтижесінде төменде көрсетілген
мәліметтер базасындағы байланысқан кестелердің схемасын құраймыз.
3.3 Реляциялық модельді құру
Реляциялық мәліметтер базасының құрылымын схемадағыдай құру керек,
яғни ER-модельді реляциялық модельге келтіру керек:
алынған қатынастарға сәйкес, мәліметтер базасының кестелерінің
құрылымын жобалаймыз. Кестелердің құрылымында атауы, типтері, өрістің
өлшемі, кілттік өрістерді белгілеу төмендегі кестелерде келтірілген.
университет (уникалды университет кодынан, университеттің толық
атауынан, адресі және телефонынан тұрады).
факультет (факультеттің уникалды кодынан, факультет атауынан, қай
жерінде орналасқан адресінен, телефон және университеттің кодынан
құралған).
кафедра (кафедраның коды, атауы, орналасқан орны, телефон, қай
факультетке қатысты екендігі болатын факультет кодынан тұрады).
мамандық (мамандықтың уникалды коды, атауы, бөлімше және қай
кафедраға қатысты екендігі бар кафедр кодынан тұрады).
оқытушылар (әр оқытушыға уникалды кодынан, аты-жөні,
телефонынан, қызметінен (немесе дәрежесінен) құралған).
аудитория (аудиторияның уникалды коды, атауы, аудитория типінің
коды, көлемі, қай кафедра көбіне сабақ жүргізетіндігі болатын кафедраның
коды көрсетілуі керек).
пән (пәннің уникалды коды, толық атауы, қай кафедра оқитындығы
көрсететін кафедраның кодынан құрылады).
пән блогы (пән блогының уникалды коды, блоктың атауы).
группа (группаның кодынан, атынан, қай бөлімнен екендігі, нешінші
курста екендігі, эдвйзерінің кодынан, студенттер санынан және кафедраның
кодынан тұрады).
аудитория түрлері (аудитория түрінің коды және аталынуы).
19
жұмыс оқу жоспары (ЖОЖ) (ЖОЖ-дың уникалды коды, ЖОЖ-дың
аталынуы, ЖОЖ-да құрылған кестелердің аталынуы).
жаңа кесте (пән блогының уникалды коды, пәннің уникалды коды,
кредиттер саны, барлық сағат, дәріс сағаты, лобараториялық сабақ сағаты,
семинар сағаты, магистранттың оқытушымен өзіндік жұмыс сағаты,
магистранттың өзіндік жұмыс сағаты, бақылау формасы, пәнді беретін
оқытушының аты-жөні, қай кафедраға қатысты екені).
3.4 MySQL-де мәліметтер базасын құру мен мәліметтер базасын
толтыру
Клиенттік бөлікте MySQL-файлын C:\MySQL\BIN\mysql.exe қосып,
MySQL командасын жазуға болатын консольды қосымша ашылады.
Мәліметтер базасын құру үшін төмендегі қадамдарды орындау қажет:
1)
create database rup_mag; - командасын теру арқылы rup_mag атты
мәліметтер базасын құру;
2)
3)
use rup_mag; - командасы арқылы мәліметтер базасын таңдап алу;
браузерді қосып, localhost - локальды желісін таңдап, оның ішінде
phpMyAdmin папкасын таңдау арқылы, phpMyAdmin қосымшасына ену;
4)
phpMyAdmin қосымшасынан rup_mag МБ-ны таңдап, арнайы
меню арқылы кесте құру.
Құрайтын мәліметтер жүйесінде 11 кесте болатындығын жоспарланған.
МБ-ның кестелерінің көрінісі төмендегі суретте келтірілген:
К е с т е 3.1 - koreya_2bludo қатынасы
К е с т е 3.2 - koreya_zakuski қатынасы
20 Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тағам бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тағам бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
К е с т е 3.3 - supy қатынасы
К е с т е 3.4 - salaty қатынасы
К е с т е 3.5 - zakuski қатынасы
К е с т е 3.6 - govyadina қатынасы
К е с т е 3.7 - kurica қатынасы
К е с т е 3.8 - garnir қатынасы
21 Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тағам бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тағам бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тағам бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тағам бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тағам бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тағам бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
К е с т е 3.9 - pub_system қатынасы
К е с т е 3.10 - napitki қатынасы
К е с т е 3.11 - viski қатынасы
К е с т е 3.12 - alcohol қатынасы
К е с т е 3.13 - zakaznoi_list қатынасы
К е с т е 3.14 - zakazy_na_den қатынасы
22 Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Сусын коды
id
int
Алғашқы кілт
Сусын аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Сусын бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Сусын коды
id
int
Алғашқы кілт
Сусын аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Сусын бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Сусын коды
id
int
Алғашқы кілт
Сусын аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Сусын бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Код
id
int
Алғашқы кілт
Кухня коды
kuhnya_id
int
Қажетті өріс
Бар коды
bar_id
int
Қажетті өріс
Акциялар коды
akcii_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тапсырыс коды
id
int
Алғашқы кілт
Тапсырыс аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тапсырыс саны
kolichestvo
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тапсырыс коды
id
int
Алғашқы кілт
Тапсырыс аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тапсырыс саны
kolichestvo
int
Қажетті өріс
К е с т е 3.15 - kalkulyaciya қатынасы
К е с т е 3.16 - ostatok қатынасы
К е с т е 3.17 - efes қатынасы
К е с т е 3.18 - grecheskii қатынасы
К е с т е 3.19 - svejii_salat қатынасы
К е с т е 3.20 - vodk қатынасы
23 Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Калькуляция
kal_id
varchar(50)
Қажетті өріс
Тапсырыс саны
kolichestvo
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Калькуляция
kal_id
varchar(50)
Қажетті өріс
Тапсырыс саны
kolichestvo
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тапсырыс коды
id
int
Алғашқы кілт
Тапсырыс аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тапсырыс саны
kolichestvo
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Сусын коды
id
int
Алғашқы кілт
Калькуляция
kal_id
varchar(50)
Қажетті өріс
Тапсырыс саны
kolichestvo
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Калькуляция коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тапсырыс саны
obiem
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Сусын коды
id
int
Алғашқы кілт
Саны
Obiem
int
Қажетті өріс
3.5 МҚ диаграммасы
Алдыңғы кестелердегі мәліметтер МҚ-да қалай байланысқандығы
төмендегі суреттерде келтірілген:
3.1-cурет - Бірінші МҚ диаграммасы
24
3.2-cурет - Екінші МҚ диаграммасы
25
4 Физикалық жобалау
4.1 Delphi программалау ортасы
4.1.1 Delphi туралы жалпы түсінік
Жергілікті мәліметтер қорының көпшілігі тек бір ғана кестені сақтауы
мүмкін (dbase, Paradox, XML). Бірақ та бір файлда бірнеше кестелер (мысалы,
осы тарауда қарастыратын Access) бекітілген жергілікті қорлар өкілдері де
кездеседі.
Жергілікті мәліметтер қорынан біз кең таралған реляциялық мәліметтер
қорларын ғана қарастырамыз. Реляциялық мәліметтер қоры дегеніміз не? Ол
бағандары ретінде ондағы сақталатын мәліметтер атауы, ал жолдары
мәліметтердің өзін сақталатын кесте. Мәліметтер қоры кестесі Excel
электрондық кестесіне ұқсас (дәлірек айтсақ, Excel өз мәліметтерін мәліметтер
қоры технологиясы негізінде құрылған өзіндік пішімде сақтайды). Мәліметтер
қорының жергілікті қатты дискіде немесе орталықтандырылған файлдық
сервердің желілік дискісіне сақталынуы мүмкін. Бұл файлдарды кез келген
басқа файл сияқты стандартты тәсілдердің бірін қолдана отырып көшірмесін
алуға болады, өйткені мәліметтер қорының арнайы орынға байланысқан емес.
Ең бастысы, бағдарлама өз кестесін тапса болғаны.
Әрбір кестеде жолды бірмәнді идентификациялайтын бір ерекше өріс
болуы тиіс. Ол өріс кілттік өріс деп аталады. Бұл өрістер бірнеше кестелерді
байланыстыру үшін қажет болады. Егер де біздің кестеміз байланыспаса да
кілттік өріс міндетті түрде қажет. Айталық, біз телефон туралы мәліметтер
қорын жазып отырмыз делік. Бізде Айжандар-дың бірнешеуі кездеседі.
Оларды қалай ажыратамыз? Міне бұл жерде бізге кілт көмектеседі. Кілт
негізінде сандық типті және егер мәліметтер қоры мүмкінідігі болса
''autoincrement'' (автоматты үлкейіпкішерейетін сан немесе санағыш) қолданған
дұрыс.
Мәліметтер қоры кестесіндегі бағандар атаулары да сондай-ақ ерекше
болуы керек, бірақ бұл жерде міндетті түрде сандық емес. Әрбір баған
(мәліметтер қоры өрісі) міндетті түрде анықталған типті болуы керек.
Типтердің саны және олардың түрлері мәліметтер қорының типіне байланысты,
мысалы dBase пішімі (dBҒ кеңейткішті файлдар) 6 типті ғана қолдайды, ал
Paradox 15-ке дейін.
Мәліметтер қоры бір файлда (Access) немесе бірнешеуінде сақталынуы
мүмкін (Paradox, dBase). Дәлірек айтсақ, кестелер мәліметтері әрдайым бір
файлда сақталынады, ал қосымша ақпарат жекелеген файлдарда орналасуы
мүмкін. Қосымша ақпарат ретінде индекстер, шектеулер немесе үнсіз келісім
бойынша нақты өрістер үшін мәндер тізімі. Егер де тым болмаса бір файл
26
бұзылса немесе жойылып кетсе мәліметтер редакциялауға жарамсыз болуы
мүмкін.
Кестелердің мәліметтері қандай да бір өзгертулерге өте жиі әкелуі
мүмкін, өйткені қайсыбір жолды түзетпес бұрын оны тауып алу қажет.
Анықтамалықтар негізінде қолданылатын статистикалық кестелерде сұралатын
мәліметтерді шығару алдында оны іздеу амалдарына әкеліп соқтырады. Егер
кесте өте көп жолдардан тұрса іздеу операциясы қыруар жұмысты алады.
Индекстерді бұл процедураны тездетуге арналған, сондай-ақ сұрыптау кезінде
жіберу нүктесі ретінде де қолданылуы мүмкін. Аталған кезеңде индекстелмеген
өрісті реттеу мүмкін емес екендігін білу жеткілікті.
Егер бізге қандай да бір кестені Фамилия өрісі бойынша реттеу керек
болса, оны алдымен индекстеп алу қажет. Содан кейін ғана көрсету кесте
осындай индекспен істейтінінін және автоматты түрде сұрыпталатынын
көрсету керек.
4.2 Delphi программалау ортасында мәліметтерге қатынаудың негізгі
құрауыштары
Өз өнімдеріне ADO технологиясын бейімдеген Microsoft - қа қарағанда
Borland фирмасы бізге әр түрлі технологиялар арқылы жұмыс істейтін түрлі
құралдарды берді және тек қана онымен шектеліп қалған жоқ. Мұндай жағдай
басқа программистер алдында үлкен абырой әкеледі. Бұған қоса кез келген
уақытта қолданылуы мүмкін топтар да бар, бұл жерде мен бізге жеткілікті
құралдарға шолу жасау керек.
Data Access бетбелгісінде мәліметтерге қатынаудың негізгі құрауыштары
орналасқан. Бұл құрауыштар барлығына ортақ және басқа да құрауыштар
топтарымен бірлесіп қолданылуы мүмкін.
4.1-cурет - Құрауыштар палитрасының Data Access бетбелгісі
Data Controls бетбелгісінде кестелердегі мәліметтерді шығару және
редакциялау үшін қажетті құрауыштар орналасқан. Бұл құрауыштар да сол
сияқты мәліметтерге қатынаудың қолданылатын технологиясынан тәуелсіз
қолданылуы мүмкін.
27
4.2-cурет - Құрауыштар палитрасының Data Controls бетбелгісі
BDE бетбелгісі мәліметтер қорына қатынауға мүмкіндік туғызатын
Borland фирмасымен құрастырылған Borland Database Engine атауы бар
технологияға құрауыштардан тұрады. Бұл технология ескіріп кетті, бұрынғы
нұсқалары үшін үйлесімділікке қойылады. Осыған қарамастан ол мәліметтер
қорының Paradox, dBase сияқты ескі типтерімен жақсы жұмыс істейді.
4.3-cурет - Құрауыштар палитрасының BDE бетбелгісі
DBЕxpress - Borland фирмасының мәліметтерге қатынаудың жаңа
технологиясы. Ол ерекшеленеді және мәліметтер қоры қолданатын клиент
серверлік қосымшаларды бағдарламалауға арналған. Бір бетбелгілі
құрауыштарды серверлік технология бойынша құрылған Oracle, DB2 немесе
MySQL сияқты мәліметтер қорына қолдану керек.
ActiveX Data Objects (ADO) технологиясы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
9
10
11
Аңдатпа
Бұл дипломдық жобада Nash Pub кафесінің ақпарат жүйесі желідегі
автоматты жұмыс істеуі қамтылды. Кафе қызметкерлері автоматтандырылған
бағдарламаның негізгі және қосымша бөліктерін пайдалана отырып, өз
жұмыстарын күнделікті орындау мүмкіншіліктері бар. Ақпараттық жүйеде
деректер қорының архитектуралық құрылымы және дерекқорының қауіпсіздігі,
қызметкерлер қолдану аумағаның ойтайлы жылдам жұмыс істеу мәселелері
қарастырылған.
Өміртіршілік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету бөлімінде жобаның
қолданылатын кафе аумағының жарықтандыру, желдету сияқты түрлі
мәселелері шешімін тапты.
Экономикалық бөлімде, жобаның экономикалық тиімділігін дәлелдеп
бизнес -жоспарын жасалды.
Аннотация
В этой дипломной работе охвачена автоматическая работа
информационной системы кафе "Nash Pub" в сети. Работники кафе имеют
возможность ежедневно исполнять свои обязанности, используя основные и
дополнительные части автоматизированной программы. В информационной
системе рассмотрены архитектурная структура информационного архива, его
безопасность и проблемы его быстрого и удобного использования
сотрудниками в их сфере. .
В разделе об обеспечении безопасности жизни нашли решения такие
проблемы, как освещение и вентиляция площади кафе, участвовавшего в
данном проекте.
В экономическом разделе доказана экономическая выгода данного
проекта и разработан бизнес - план.
Annotation
This thesis enfolds the automatic work of informational system of the cafe
"Nash Pub" in the network. Workers of the cafe have the opportunities daily to fulfill
their duties using the main and additional parts of an automatic program. In the
informational system the architectural structure of the informational achieve, its
security and the problems of its fast and convenient usage by the workers,in their
sphere, are considered.
In the column about providing the life security such problems, as lighting and
ventilation of the cafe, which took part in this project, are solved.
In economic column the economic benefits of the given project is proved and
business-plan is developed.
12
Мазмұны
Кіріспе
8
1 Автоматтандырылған
ақпараттық жүйе (ААЖ)
9
1.1 Негізгі
1.2 Жұмыс
түсініктер 9
оқу жоспарын өңдейтін автоматтандырылған ақпараттық жүйенің
сипаттамасы
9
1.3 ААЖ-ге
қойылатын жалпы талаптар 10
2. Мәліметтер
базасы(МБ). Мәліметтер базасын басқару жүйелері (МББЖ) 12
2.1 Мәліметтер
базасы туралы жалпы ақпарат 12
2.1.1 Мәліметтер базасының кең түрде қолданылуының алғы шарттар
2.1.2 Мәліметтер базасын пайдаланушылар мен олардың деңгейлері
13
13
2.1.3 Мәліметтер
базасы әкімшілігінің функциялары14
2.1.4 Мәліметтер
базасы администраторының байланыстары
15
2.2 Мәліметтер
базасын басқару теориясы
16
3. Мәліметтер
қорын жобалау және оны іске асыру 18
3.1 MySQL мәліметтер базасы
18
3.2 ER
- диаграмма құру
18
3.3 Реляциялық
модельді құру
19
3.4 MySQL-де
мәліметтер базасын құру мен мәліметтер базасын толтыру
20
3.5 МҚ
диаграммасы 24
4 Физикалық
жобалау 26
4.1 Delphi
программалау ортасы 26
4.1.1 Delphi
туралы жалпы түсінік26
4.2 Delphi
программалау ортасында мәліметтерге қатынаудың негізгі
құрауыштары 27
4.3 TADOtable құрауышының қасиеттері
33
4.4 TADOTable құрауыштарының әдістері5 Қосымша интерфейсін және оның
функционалдығын сипаттау
35
5 Қосымша интерфейсін және оның функционалдығын сипаттау
37
6 Технико - экономикалық негізделуі
41
8
6.1 Жұмысты сипаттау және қажеттілігін негіздеу
6.2 Нарықты саралау және орнын анықтау
6.3 Бағдарламаның SWOT-анализі 41
41
41
6.4 Маркетинг-микс элементі
42
6.5 Бағдарламалық қамтаманың өңделуінің еңбек өнімділігінің есептелуі
42
6.5.2 Еңбекақыға жұмсалатын шығындар
6.5.3 Қосымша шығындар статьясы
44
45
6.5.4 Өзіндік құн нәтижесінің кестесі мен диаграммасы
47
6.6 Бағдарламаның бағасына есептеу
49
6.6.3 Бағдарламалық өнімді иемденудегі кәсіпорындардың бірмезгілдегі шығындарын есептеу
49
6.6.4 Қолдану саласындағы жылдық шығындарды есептеу Ақпараттық өнімді енгізуден алынған
үнемдеу мөлшері мен табысты есептеу
6.7 Ақшалай құралдардың қозғалысы
6.8 Экономикалық тиімділікті есептеу
50
52
52
6.8.1 Таза ағымдағы құндылықты есептеу (Nеt present value, NPV)
52
6.8.2 Пайда индексін есептеу (Profitability index, PI)
53
6.8.3 Табыстың ішкі нормасын есептеу (Internal rate of return, IRR)
53
6.8.4 Өтімділік периодын есептеу (Payback period, PBP)
54
Қорытынды
65
Әдебиеттер тізімі
66
Қосымша А
Қосымша Ә
67
80
9
Кіріспе
Ақпараттық технологиялардың дамуы мен кең қолданылуы әлемдік
бірлестіктің даму үрдісінде маңызды роль атқарады. Қазіргі заманғы
технологияларды ақпаратты өңдеу үшін пайдалану бәсекеге қабілеттілікті
арттырады, әлемдік жүйеге ықпалдауды кеңейтуге әсерін тигізеді, басқару
процессінің тиімділігі мен сапасын арттыруға маңыздылығы көп.
Дипломдық жобаның өзектілігі: офис-тіркеушісінің жұмысын жеңілдетіп,
жұмыс уақытын үнемдететін магистратура мамандықтарына оқу жоспарын
өңдейтін автоматтандырылған ақпараттық жүйе құру болып табылады.
Бұл дипломдық жобаның мақсаты: Тұран
университетінің
магистратура, докторантура және халықаралық бірлестік департаментіне оқу
кестесін құруға көмекші және ақпаратты автоматты түрде өңдейтін ақпараттық
жүйе құру болып табылады. Ол модель кафедрадан берілген әр мамандық
бойынша жұмыс оқу жоспарын негізгі ақпараттық ағым талдауына негізделген
форма түрінде құралып, нәтижесінде магистранттардың сабақтарының оқу
кестесін құруға көмектесетін инфлологиялық модель шығады. Ол ақпаратқа
оперативті және қолжетімді, жұмыс оқу жоспарында өзгеріс болған жағдайда,
білім берудің кредиттік жүйесіне сәйкес мәліметтер базасына өзгерістер
енгізуге ыңғайлы болуы тиіс. Ал мәліметтер базасында университет, факультет,
кафедра, мамандық, оқытушылар, аудитория және пән (кредиттер саны,
дәрістер мен семинарлар) жайында
мағлұматттар сақталады.
Мультимедиялыық ақпаратты стандартты құжаттарды формаландыру HTML
(HyperText MarkUp Language) мен РНР тілдері негізінде жазылады.
Алдыға қойған мақсатқа жету үшін орындалатын тапсырмалар:
- пәндік аумақтың талдауы;
- мағлұмат жинау мен оны талдау;
- бағдарламаларға шолу;
- мәліметтер базасының құрылымын жобалау;
- ақпараттық жүйенің құрылымын жобалау;
- ақпараттық жүйенің кодталынуы;
- ақпараттық жүйе жұмысын тестілеу, нәтижелерін талдау;
- автоматтандырылған ақпараттық жүйе түсінігі, кіріспе.
8
1 Автоматтандырылған ақпараттық жүйе (ААЖ)
1.1 Негізгі түсініктер
Автоматизация -- өзін реттейтін техникалық мүмкіндік, экономика-
математикалық әдістер мен бақылау жүйесі, энергияны жіберу мен қолдануда,
қабылдау процесстерінде, өзгертуде, мәліметтерді немесе ақпараттарды,
адамдардың көмегісіз-ақ орындалатын операциялардың күрделілігін кемітетін
ғылыми-техникалық прогресстің бағыттарының бірі.
Қосымша датчиктерді (сенсорлар), енгізу құрылғыларын, басқару
құрылғыларын (бақылаушылар), шығару құрылғыларын,
электронды
техниканы және есептеу әдістерін, кейде адамның ойлау мен жүйке жүйелерін
көшіріп алатын функцияларды қолдануды талап етеді. Автоматты терминмен
қатар, автоматтандырылған термині де жиі қолданады және онда процесс
барысында адамның қатысуын керек етеді.
Автоматтандырылады:
- өндірістік процесстер;
- жобалау;
- ұйымдастыру, жоспарлау мен басқару;
- ғылыми ізденістер;
- бизнес-процестер.
Автоматизациялаудың мақсаты -- еңбек өнімділігін арттыру, өнімнің
сапасын жақсарту, басқаруды ықшамдау, өндірістен адамдардың денсаулығына
зиян еңбек-жұмыстарын жою. Автоматизация тапсырманы шешуді
комплекстік, жүйелік шешу жолдарын таңдайды, сондықтан да автоматизация
алдында тұрған мәселелерді көбіне жүйелік деп атайды.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйе (ААЖ) адамды және ақпаратты
өңдеу процесі кезінде қатысады, техникалық мүмкіндіктер, яғни басты роль
копьютерге назар аударылады. Қазіргі кезде АЖ терминінің талдауы кезінде
автоматизациялау жүйесі ұғымы да міндетті енгізіледі.
Автоматтандырылған АЖ, басқару процесін ұйымдастыру кезінде кең
қолданыс тапқан, оның түрлі модификациясы бар және талдануы мүмкін,
мысалы, ақпаратты қолдану мен қолданыс ортасына байланысты мінездемесіне
қарай.
Автоматтандырылған АЖ. Автоматтандырылған ақпараттық жүйе
адамның қатысуынсыз-ақ ақпаратты өңдеуге арналған бүкіл операцияларды
орындай алады.
1.2 Жұмыс оқу жоспарын өңдейтін автоматтандырылған ақпараттық
жүйенің сипаттамасы
Жұмыс оқу жоспарын өңдейтін ақпараттық жүйе келесі қасиеттерге ие:
икемділік - офис-тіркеушінің қалаған уақытында іске асыра алу
9
мүмкіндігі;
модульдылық - бір-біріне тәуелсіз оқу курс-модульдерінен оқу
жоспарын құрып алу мүмкіндігі;
қамту - түрлі ақпарат көздеріне бір уақытта үндеу жасай алу
мүмкіндігі (кафедраларға, мамандықтарға, факультеттерге, аудиторияларға,
оқытушыларға және т.б.);
үнемділік - оқу кестесін құруға уақыттың үнемділігі және уақытты
тиімді қолданылуы, ыңғайлы дайын формаларға мәліметтерді енгізу мүмкіндігі;
технологиялық - білім беру процессінде ақпараттық және
телекоммуникациялық технологияларды қолдану адамды постиндустриялды
ақпараттық кеңістікке жылжытуға мүмкіндік береді.
1.3 ААЖ-ге қойылатын жалпы талаптар
ААЖ-ға қойылатын жалпы талаптар:
- жүйелілігі;
- икемділігі;
- тұрақтылығы;
- тиімділігі.
Жүйелілік. ААЖ жұмыс орнының функционалды арналуымен
анықталатын құрылымы бар жүйе деп қарастырғаны жөн.
Икемділік. Элементттердің стандартталуы мен құрылудың модульдігінің
арқасында жүйе мүмкін болатын қайта құруларға икемді болу керек.
Тұрақтылық. Ішкі мен сыртқы қоздыратын факторлардың әсеріне
қарамастан жүйе негізгі функцияларды орындауы керек.
Эффективтілік. ААЖ-ны жүйенің құрылуы мен қолдануына кеткен
шығындарына апаратын жоғарыда келтірілген қағидалардың жүзеге асырылу
деңшейінің интегралды көрсеткіші де қарастырғаны жөн.
ААЖ бұл әрдайым арнаулы сипатты жүйе. Нақты бір маманға әкімші,
экономист, инженер, конструктор, жобалаушы,сәулетші, дизайнер, дәрігер,
ұйымдастырушы, зерттеуші,кітапханашы,мұражай қызметкері және т.б.
арналған техникалық құралдар мен программалық қамтамасыз етудің
жиынтығы.
ААЖ-ны ендіру компьютер ұйытқы болатын ақпаратты өңдеудің
машиналық құралдар мен адам арасындағы функциялар мен жүктеменің дұрыс
бөліп тарату жағдайында қалаған эффектті беруі мүмкін.
ААЖ бұл тек еңбектің өнімділігін мен басқарудың эффективтілігін
жоғарлатуының құралы ғана емес, сонымен қатар мамандардың қоғамдық
қолайшылығының құралы.
ААЖ жеке (дербес) , топтық, коллективті болуы мүмкін. Топтық пен
коллективті ААЖ-на қатысты олардың ДК-дің жүйе ретінде эфефективті
функционалдау мақсатында мамандарға әкімшілдеудің нақты функцияларын
анықтау қажет. ААЖ адам машиналық жүйе ретінде ашық, икемді, үнемі даму
мен жетілдірілуіне бейімдіболу қажет.
10
Мұндай жүйеде келесі қамтамасыз етілу керек:
- мамандардың ақпаратты өңдеу машина құралдарына максималды
жақындығы;
- диалогты тәртіпте жұмыс жасау;
- эргономика талаптарына сәйкестілік;
- компьютердің жоғары икемділігі;
- ескілік процестердің максималды автоматтандырылуы;
- жекелік жағдайда мамандардың өнерпаздық белсенділігін арттыратын,
ал кейін жүйенің дамуына әкелетін мамандардың еңбек жағдайларына
моральды түрде қанағат болуы;
- мамандардың өзін-өзі оқыту мүмкіндігі.
11
2 Мәліметтер базасы(МБ). Мәліметтер базасын басқару жүйелері
(МББЖ)
2.1 Мәліметтер базасы туралы жалпы ақпарат
Мәліметтер базасы (МБ) - белгілі бір арнаулы аумаққа қатысты
мәлімететтерді баяндау, сақтау мен амал-тәсілдермен ұқсата білудің жалпы
прииңиптерін қарастыратын белгілі бір ережелер бойынша ұйымдастырылған
мәліметтердің жиынтығы. Адамның қатысуы ықтимал, автоматтық
құралдармен өңдеуге жарамды түрде ұсынылған ақпарат мәліметтер ретінде
түсініледі. Арқаулы ауқым ретінде нақты зерттеуші үшін қызықты нақты
әлемнің бөлігі түсініледі.
Мәліметтер базасы бұл ақпараттарды сақтау үшін арналған
ұйымдастырылған құрылым. Алғашқы кезде, яғни, мәліметтер базасы түсінігі
қалыптаса бастаған жылдары, бұл базаларда тек қана мәліметтер сақталып
жүрді. Бірақ бүгінгі күнгі мәліметтер базасын басқару жүйелері (МББЖ) өз
құрылымында тек қана мәліметтерді ғана емес, сонымен қатар
тұтынушылармен немесе басқа да программалық-ақпараттық кешендермен
қарым-қатынас жүзеге асырылатын әдістерді (яғни, программалық код) де
орналастыруға мүмкіндік береді. Осылайша біз қазіргі заманғы мәліметтер
базасында тек қана мәліметтер ғана емес, сонымен бірге ақпарат та
сақталатындығын айта аламыз.
Егер, мысалы, оқу процессін алатын болсақ, бұл анықтаманы оңай
түсіндіруге болады, мұнда оқылатын пәндер, олардың неше кредиттен
тұратындығы, сол пәндерге қатысты сабақ беретін оқытушылар, ол пән таңдау
пәндер қатарына жатады ма және т.б. көптеген мәліметтер сақталады. Бұл
базаға оқу процессіне қатысты көптеген қызметкерлер кіре алады. Бірақ
олардың ішінде бұл базаға толықтай ие болып, оған өзі жеке өзгерістер енгізе
алатын адам жоқ. Мәліметттерден басқа базада әр түрлі әдістер мен жабдықтар
бар, ол әрбір қызметкерге оның компетенциясына кіретін мәліметтермен ғана
жұмыс жасауға мүмкіндік береді. Базадағы мәліметтердің нақты
қызметкерлерге тиісті әдістермен өзара байланысы нәтижесінде қызметкерлер
пайдаланатын және өз компетенциясы шеңберінде мәліметтерді енгізу мен
редактрлеуді жүргізетін ақпарат қалыптасады.
Мәліметтер базасы түсінігімен мәліметтер базасын басқару жүйесі
түсінігі тығыз байланысты. Бұл жаңа базаның құрылымын құру, оны
мәліметтермен толтыру, мәліметтерді редактрлеу мен ақпараттарды визуалдау
үшін арналған программалық жабдықтар кешені. Базаның ақпаратын визуалдау
деп берілген критерилерге байланысты көріністегі мәліметтерді іріктеуді,
оларды тәртіптеуді, толықтыру және шығару құрылғысына беру немесе
байланыс каналдары бойынша жіберуді түсінуге болады.
Әлемде көптеген мәліметтер базасын басқару жүйелері бар. Олардың әр
түрлі объектілермен әр түрлі жұмыс істеу мүмкіндігі мен пайдаланушыларға әр
12
түрлі функциялар мен жабдықтар ұсынатындығына қарамастан МББЖ-нің көбі
ортақ негізгі түсініктердің тұрақты кешеніне негізделеді. Бұл бізге бір жүйені
қарастырып, оның түсініктерін, әдістерін және тәсілдерін МББЖ-нің барлық
классына жалпылауға мүмкіндік береді.
2.1.1 Мәліметтер базасының кең түрде қолданылуының алғы
шарттары
МБ-ның айқын басымдылықтары мен объективті алғы шарттары оның
кең түрдегі қолданысына әкелді. Оны қолданудың алғы шарттарына келесілер
жатады:
- нақты өмірдің объектілері өзара күрделі қарым-қатынаста болады.
Бұның бәрі олардың ақпараттық көрінісі өзара байланысқан бір бүтінді
қалыптастыруды талап етеді;
- әртүрлі
пайдаланушылардың
ақпараттық
қажеттіліктері
өзара
қиылысады, ал бұл бір мәліметтер базасын қолдануды және әртүрлі
пайдаланушылардың оған кіру мүмкіндігін бір мақсатты қылады;
- ақпараттық қорды құру мен жүргізу функциялары және қажетті
мәліметтерді ұсыну әртүрлі тапсырмаларды шешуде универсалды және жалпы
болып
табылады.
Мәліметтерді
басқару
үшін
мамандандырылған
программалық жабдықтарды құру - бұл функциялардың орындалу деңгейінің
өсуі мен ақпараттық жүйелерді құрудың еңбек сыйымдылығының қысқаруына
әкеледі;
- техникалық және программалық қамтымасыз етудің дамуының қазіргі
заманғы деңгейі, ақпараттық жүйелерді құру теориялары мен практикасы
тиімді МБ-н құруға мүмкіндік береді.
2.1.2 Мәліметтер базасын пайдаланушылар мен олардың деңгейлері
Мәліметтер базасымен оның құру мен функционалдау процесінде әр
түрлі категориядағы пайдаланушылар бірге іс-әрекет жасайды.
Пайдаланушылардың негізгі категориясы болып түпкілікті
пайдаланушылар, яғни, олардың қажеттіліктері үшін мәліметтер базасы
құрылатын пайдаланушылар табылады. Құрылушы мәліметтер базасының
ерекшеліктеріне байланысты оның түпкілікті пайдаланушылар әр түрлі бола
алады. Бұл мәліметтер базасына мезгіл өткен сайын көңіл аударатын кездейсоқ
пайдаланушылар болуы мүмкін немесе тұрақты, яғни, әрдайым пайдаланатын
пайдаланушылар болуы мүмкін. Түпкілікті пайдаланушылар бір-бірінен
есептеуіш техниканы меңгеру дәрежесімен де ерекшеленуі мүмкін. Түпкілікті
пайдаланушылардан есептеуіш техника мен тіл жабдықтары саласында арнайы
білім талап етілмеуі керек.
Мәліметтер базасын функционалдау мәліметтер базасын құруды,
функционалдауды және дамытуды қамтымасыз етуші мамандардың
қатысуынсыз мүмкін емес. Мамандардың мұндай тобы мәліметтер базасының
13
администраторлары (МБА) деп аталады. Мамандардың бұл тобы мәліметтер
базасының құраушы бөлігі болып есептелінеді.
2.1.3 Мәліметтер базасы әкімшілігінің функциялары
Мәліметтер базасының администраторларының тобының құрамында
олардың атқаратын функцияларына байланысты әртүрлі топшаларды бөліп
көрсетуге болады. Әкімшілік топтың құрамының саны, олардың атқаратын
қызметі мәліметтер базасының масштабына, онда сақталатын ақпараттың
спецификасына, мәліметтер базасының түріне, қолданыстағы бағдарламалық
жабдықтар ерекшеліктеріне және кейбір басқа факторларға белгілі-бір
дәрежеде тәуелді болады.
Мәліметтер базасының әкімшілігінің құрамында жүйелік аналитиктер,
мәліметтер базасына қатысы бойынша сыртқы ақпараттық қамсыздандыруды
жобалаушылар, мәліметтерді өңдеудің технологиялық процесстерінің
жобалаушылары, жүйелік және қолданбалы программистер, операторлар,
техникалық қамсыздандыру бойынша мамандар болуы керек. Егер әңгіме
коммерциялық мәліметтер базасы жөнінде болса, онда бұл жерде маңызды
рольді маркетинг бойынша мамандар ойнайды.
Мәліметтер базасының администраторлары жан-жақты функциялардың
үлкен шеңберін орындайды. Әрі қарай олардың кейбіреуін қарастырып өтуге
болады. Бұл функциялардың негізгілері келесідей:
1) пәндік облыс талдауы: пәндік облысты жазбаша суреттеу,
толықтылықты шектеуді табу, ақпарат статусын анықтау, пайдаланушылар
қажеттіліктерін анықтау, пайдаланушылар статусын анықтау, "мәліметтер -
пайдаланушы" сәйкестігін анықтау, мәліметтерді өңдеудің уақыттық - көлемдік
мінездемесін анықтау.
2) мәліметтер базасының құрылымын жобалау: мәліметтер базасының
файлдарының құрамы мен құрылымын анықтау, олардың арасындағы
байланыстарды анықтау, мәліметтерді тәртіптеу әдістері мен ақпаратқа енуі
әдістерін таңдау, мәліметтер базасы мен мәліметтерді жазбаша суреттеу
тілдерінің құрылымын жазбаша суреттеу.
3) мәліметтер базасы мен МБ-н өңдеу шараларының құрылымын жазбаша
суреттеу кезінде толықтылықты шектеуді беру: пәндік аумаққа жататын
толықтылықты шектеуді беру, мәліметтер базасының құрылымымен
шақырылған толықтылықты шектеуді анықтау, мәліметтерді енгізу мен
түзетулерде МБ-ң толықтылығын қамтамасыз ететін шараларды құру, көп
пайдаланушылар режимінде пайдаланушылардың параллельді жұмысында
толықтылықты шектеуді қамтамасыз ету.
4) мәліметтер базасын алғашқы жүктеу мен жүргізу: мәліметтер базасын
алғашқы жүктеу мен жүргізу технологиясын жасау, енгізу формаларын
жобалау, мәліметтерді дайындау, енгізу және енгізуді бақылау.
5) мәліметтерді қорғау:
14
-
жүйеге пароль арқылы кіруді қамтымасыз ету: пайдаланушыларды
тіркеу, парольдарды тағайындау және өзгерту.
-
Нақты мәліметтерді қорғауды қамтымасыз ету: пайдаланушылар
топтарының және жеке пайдаланушылардың ену құқықтарын анықтау, жеке
пайдаланушылар үшін мәліметтерге жасалатын рұқсат етілген операцияларды
анықтау, мәліметтерді қорғаудың программалық
жабдықтарын таңдауқұру.
-
технологиялық
-
-
мәліметтерді қорғау жабдықтарын тестілеу.
ақпаратқа енудің қарастырылмаған жолдарын анықтаутіркеу.
-
мәліметтерді қорғауды бұзудың пайда болған жағдайларын
зерттеу
және оларды жою мен алдын-алу бойынша іс-шаралар жүргізу.
6) мб-н қайта қалыптастыруды қамтымасыз ету: МБ-н қайта
қалыптастырудың программалық-технолгиялық жабдықтарын құру, жүйелік
журналдарды жүргізуді ұйымдастыру.
7) мб-на пайдаланушылардың жолдауның талдауы: пайдаланушылардың
МБ-на жолдауының статистикасын жинау, оны сақтау және талдау.
8) мб-ның жұмыс жасау тиімділігінің талдауы мен жүйенің дамуы:
жүйенің жұмыс жасау көрсеткіштерінің талдауы (өңдеу уақыты, жадының
көлемі, құндық көрсеткіштер), мәліметтер базасын қайта ұйымдастыру мен
қайта құрылымдау, мәліметтер базасының құрамын өзгерту, программалық
және техникалық жабдықтарды дамыту.
9) пайдаланушылармен жұмыс жасау: пәндік облыстағы өзгерістер
туралы ақпарат жинау, пайдаланушылардың МБ-ң жұмысын бағалау туралы
ақпарат жинау, пайдаланушыларды оқыту, пайдаланушыларға кеңес беру.
10) жүйелік программалық жабдықтарды дайындау және қолдау: МББЖ
және ҚПП туралы ақпарат жинау және талдау, бағдарламалық жабдықтарды
иемдену, оларды орналастыру, жұмысқа жарамдылығын тексеру, жүйелік
кітапханаларды қолдау, программалық жабдықтарды дамыту.
11) ұйымдастырушылық-әдістемелік жұмыс: МБ-н жобалау әдістемесін
таңдау немесе құру, жүйенің даму бағыттарын және мақсаттарын анықтау, МБ-
ң даму кезеңдерін жоспарлау, ұйымдастырушылық-әдістемелік материалдарды
жасау және шығару.
Әдебиеттерде жиі-жиі пайдаланушылардың тәуелсіз категориясы
ретінде қолданбалы программистерді бөліп көрсетеді. Мамандардың бұл тобын
ерікті категорияға қоспау керектігі ойластырылуда. Одан да оларды мәліметтер
базасының администраторларының құрамына қосу керек.
2.1.4 Мәліметтер базасы администраторының байланыстары
МБ-ң администраторы өз қызметінің барысында мәліметтер базасының
басқа пайдаланушыларымен, сонымен қатар МБ-ң пайдаланушылары болып
табылмайтын "сыртқы" мамандармен де қарым-қатынасқа түседі.
Ең алдымен егер мәліметтер базасы қандай да бір кәсіпорынды немесе
ұйымды ақпараттық қамтымасыз ету үшін құрылса, онда осы ұйымның
15
әкімшілігімен қарым-қатынас қажет. Жоғарыда көрсетілгендей МБ-сын енгізу
ақпаратты өңдеу жүйесінде ғана емес, сонымен бірге ұйымды басқарудың
бүтіндей жүйесіне де өзгеріс енгізеді. Бұндай үлкен жобалардың ұйым
басшылығының белсенді түрде араласуынсыз және қолдауынсыз
орындалмайтыны анық. Ұйым басшылығы МБ-мен ұсынылатын
мүмкіндіктермен танысуы керек, оның басымдылықтары мен жеткіліксіздіктері
туралы хабарлануы тиіс, сонымен қатар МБ-ның құрылуы мен
функционалдануы барысында пайда болатын мәселелер туралы ақпарат алуы
тиіс.
Мәліметтер базасы пәндік облыстың динамикалық ақпараттық көрінісі
болып табылатындықтан МБ-ның администраторлары өз кезегінде ақпараттық
жүйе құрылатын объектінің даму болашағы туралы уақытында хабарлануы
тиіс.
Ұйым басшылығы мен МБ-ның администраторы МБ-н құрудың негізгі
бағыттары мен уақыты және оның дамуы, пайдаланушыларды қосу кезектілігі
туралы келісуі қажет.
МБА-ның МБ-ның бүкіл өмірлік циклінің кезеңдеріндегі өте тығыз
байланыс түпкілікті пайдаланушылармен байқалады. Бұл қарым-қатынас
пайдаланушылардың қажеттіліктері зерттелген кездегі, пәндік облыстың
ерекшеліктері анықталған кездегі жүйені жобалаудың алғашқы кезеңдерінде
басталады және жобалау процессі мен жүйенің функционалдануы кезінде де
қолдау табады.
Соңғы уақыттарда мәліметтер базасының түпкілікті пайдаланушылары
мен администраторлары арасында функцияларды қайта бөлу жүріп
жатқандығын айта кеткен жөн. Бұл ең алдымен түпкілікті пайдаланушыларға
бағытталған тілдік және программалық жабдықтардың дамуымен байланысты.
Бұған қарапайым және соған қоса күшті сұрау салу тілдері, сонымен қатар
жобалауды автоматтандыру жабдықтары жатады.
Егер мәліметтер базасы қандай-да бір оны қосушы автоматтандырылған
ақпараттық жүйенің (мысалы, АБЖ-да) құрамында функционалданса, онда
МБА-а бұл жүйеде мәліметтерді өңдеу бойынша мамандармен қарым-
қатынаста жұмыс істеуі қажет.
МБ-ның администраторлары оған қатысты мамандардың сыртқы
топтарымен де және ең алдымен МББЖ және ҚПП жеткізушілерімен, басқа МБ
администраторларымен қарым-қатынасқа түседі.
МБ-сын мамандандырылған жобалық ұжымдармен бүтіндей немесе МБ
жобалаудың өзіндік нысаны ретінде жиі құрылады. Бұл жағдайда МБ-ның
әкімшілік қызметі ұйымдық-өндіруші ретінде де, ұйымдық-тапсырыс беруші
ретінде де құрылуы керек.
2.2 Мәліметтер базасын басқару теориясы
Мәліметтер базасын басқару теориясы дербес пән ретінде шамамен
алғанда XX ғасырдың 50-жылдарының басынан бері дами бастады. Осы уақыт
16
ішінде белгілі бір іргелі ұғымдар жүйесі калыптасты. Олардың бірқатарын
келтірейік:
объект
деп мағлұматтары мәліметтер базасында сақталатын
ақпараттық жүйенің элементтерін айтамыз.
атрибут - объектінің қасиеттерін ақпараттық бейнелеу. Әрбір объект
атрибуттардың кейбір жиынтығымен сипатталады.
мәліметтердің басты элементі -
деп мәліметтердің баска
элементтерінің мәндерін анықтауға мүмкіндік беретін осындай атрибут
аталады.
алғашқы кілт - объектінің (жазбаның) әрбір данасын бірегей түрде
жалғастыратын атрибут (немесе атрибуттар тобы).
екіншіреттегі кілт - бірнеше жазбалар (объект даналары) үшін мәні
қайталанатын атрибут (немесе атрибуттар тобы). Ең алдымен, екінші реттегі
кілттер жазбаларды іздестіру операцияларында қолданылады.
МББЖ - жаңа база құрылымын құруға арналған программалық құралдар
кешені, оның құрамын толықтыру, құрамында барды редакциялау және
аппаратпен көрсетушілік (визуализация). База ақпаратын көрсетушілік ретінде
берілген критериге сәйкес бейнеленетін мәліметтерді іріктеу, оларды реттеу,
сосын шығаратын құрылғыға беру немесе байланыс арналары бойынша беру.
Кез келген МББЖ мәліметтермен төрт қарапайым операция орындауға
мүмкіндік береді:
- кестеге бір немесе бірнеше жазбаны қосу;
- кестеден бір немесе бірнеше жазбаны жою;
- кейбір өрістердің бір немесе бірнеше жазбаларындағы мәндерді
жаңарту;
- берілген шартты қанағаттандыратын бір немесе бірнеше жазбаларды
табу.
МББЖ-ның тағы бір функциясы - мәліметтерді басқару. Мәліметтерді
басқару ретінде, әдетте, мәліметтерді рұқсат етілмей қол жетуден қорғау,
мәліметтермен жұмыс режимін көп мәрте пайдалануды қолдау және
мәліметтердің тұтастығы мен үйлесімділігін қамтамасыз ету түсініледі.
17
3 Мәліметтер қорын жобалау және оны іске асыру
3.1 MySQL мәліметтер базасы
MySQL - SQL мәліметтер базасының сервері, Интернет сайттарының
SQL-қозғалтқышы ретінде қолданушылар қасиеттеріне сәйкестенуі арқасында
және техникалық жақсы қолдауымен әуелгі кодына байланысты көп таралған.
Сервер тегін және әуелгі кодтарға қойыла береді. Әуелгі кодтар, көп
платформалардың астына компилирленген модульдер және түрлі утилиттерін
мына сайттан табуға болады http:www.mysql.com.
MySQL - реляциялық мәліметтер базасын басқаратын жүйе. Реляциялық
мәліметтер базасында мәліметтер үйіліп жиналмайды, олар жекелеген
кестелерде сақталады, соған байланысты жылдам әрі ыңғайлылығымен тиімді
болып табылады. Кестелер бір-бірімен қатынастар арқылы байланысады, соған
байланысты сұраныс кезінде мәліметтерді бірнеше кестелерге біріктіре алады.
SQL MySQL жүйесінің бір бөлігі ретінде сұраныстарға құрылымдандырылған
тіл ретінде және мәліметтер базасына қол жеткізу үшін қолданылатын
стандартты таралған тіл ретінде де сипаттауға болады.
Алғашында MySQL сервері үлкен көлемді мәліметтер базасын басқару
үшін жұмыс жылдамдығын жоғарлату мақсатымен құрылған болатын. Бірнеше
жылдар ішінде бұл сервер өндірістік эксплуатация жоғарғы қарқындылығпен
дамуда. MySQL үнемі дамуына қарамастан, бүгінгі таңда кең пайдалы
фунциялар спектрін қамтымасыз етуде. Қол жетімділігіне байланысты,
жылдамдығы мен қауіпсіздігі MySQL Интернеттегі мәліметтер базасына
қолдану өте ыңғайлы болып табылады.
MySQL жүйесі дамыған артықшылыққа ие, ол мәліметтер базасын,
кестелерін және кестелердің бөлек өрістерін қолдану құқығын береді. Сонымен
қатар қолданушыларды аты-жөні бойынша ғана емес, сонымен қатар желілік
адрестері бойынша да дифференциалдауға болады. Түрлі қолданушыларға
түрлі артықшылық жиынтығы қол жетімді, ол артықшылықтың 14 типі бар.
Бөлек өрістерге артықшылықтар мәліметтерді түрлі қызметтер үшін нақтырақ
басқаруға мүмкіншілік береді.
Жылдамдығы бойынша MySQL SQL серверлерінің ішінен көшбасшы
болып табылады. MySQL кодтарының ашықтығына байланысты қазіргі кездегі
барлық платформаларды қолдайды. РНР тілі үшін MySQL негізігі стандарт
ретінде орын алады.
3.2 ER - диаграмма құру
Мәліметтер базасының оптималды құрылымы ақпараттың қайталануына
жол бермейді, мәліметтерді өңдеуді жылдамдатады. Мәлімтеттердің
реляциялық құрылымына мән-байланыс (сущность-связь) модельін
қолдануға болады. Көптеген құрастырушылар мен аналитиктер бұл модельді
18
мәліметтерді физикалық іске асу тұрғысынан логикалық тұрғыға келтіруде
қайталанбас әдіс деп көрсетеді. ER-диаграмма жүйенің ақпараттық аспектісін
сипаттайды (жүйедегі мәліметтердің құрылымын анықтайды).
Мәліметтер базасының логикалық моделін құрғаннан кейін (ER-
диаграмманы) оның физикалық іске асырылуын жүзеге асырамыз. Ол үшін
мәліметтің логикалық моделін дұрыстауымыз керек. Оқу жоспарын өңдегенге
арналған интерфейстке сәйкес мәліметтер базасы үшін мән-байланыс модельін
құрамыз. Бұл модельдегі ортақ объектілердің бірі ретінде пәнді алатын болсақ,
әр пән, қарапайым атрибуттардан басқа, кафедра, оқытушы, мамандық
объектілерімен байланысады. Байланыстың түрі - көптің - біреуге қатынасы.
Әр кестелер үшін қысқаша жазғанда көптің - біреуге, біреудің-біреуге
қатынасытары арқылы байланысады. Нәтижесінде төменде көрсетілген
мәліметтер базасындағы байланысқан кестелердің схемасын құраймыз.
3.3 Реляциялық модельді құру
Реляциялық мәліметтер базасының құрылымын схемадағыдай құру керек,
яғни ER-модельді реляциялық модельге келтіру керек:
алынған қатынастарға сәйкес, мәліметтер базасының кестелерінің
құрылымын жобалаймыз. Кестелердің құрылымында атауы, типтері, өрістің
өлшемі, кілттік өрістерді белгілеу төмендегі кестелерде келтірілген.
университет (уникалды университет кодынан, университеттің толық
атауынан, адресі және телефонынан тұрады).
факультет (факультеттің уникалды кодынан, факультет атауынан, қай
жерінде орналасқан адресінен, телефон және университеттің кодынан
құралған).
кафедра (кафедраның коды, атауы, орналасқан орны, телефон, қай
факультетке қатысты екендігі болатын факультет кодынан тұрады).
мамандық (мамандықтың уникалды коды, атауы, бөлімше және қай
кафедраға қатысты екендігі бар кафедр кодынан тұрады).
оқытушылар (әр оқытушыға уникалды кодынан, аты-жөні,
телефонынан, қызметінен (немесе дәрежесінен) құралған).
аудитория (аудиторияның уникалды коды, атауы, аудитория типінің
коды, көлемі, қай кафедра көбіне сабақ жүргізетіндігі болатын кафедраның
коды көрсетілуі керек).
пән (пәннің уникалды коды, толық атауы, қай кафедра оқитындығы
көрсететін кафедраның кодынан құрылады).
пән блогы (пән блогының уникалды коды, блоктың атауы).
группа (группаның кодынан, атынан, қай бөлімнен екендігі, нешінші
курста екендігі, эдвйзерінің кодынан, студенттер санынан және кафедраның
кодынан тұрады).
аудитория түрлері (аудитория түрінің коды және аталынуы).
19
жұмыс оқу жоспары (ЖОЖ) (ЖОЖ-дың уникалды коды, ЖОЖ-дың
аталынуы, ЖОЖ-да құрылған кестелердің аталынуы).
жаңа кесте (пән блогының уникалды коды, пәннің уникалды коды,
кредиттер саны, барлық сағат, дәріс сағаты, лобараториялық сабақ сағаты,
семинар сағаты, магистранттың оқытушымен өзіндік жұмыс сағаты,
магистранттың өзіндік жұмыс сағаты, бақылау формасы, пәнді беретін
оқытушының аты-жөні, қай кафедраға қатысты екені).
3.4 MySQL-де мәліметтер базасын құру мен мәліметтер базасын
толтыру
Клиенттік бөлікте MySQL-файлын C:\MySQL\BIN\mysql.exe қосып,
MySQL командасын жазуға болатын консольды қосымша ашылады.
Мәліметтер базасын құру үшін төмендегі қадамдарды орындау қажет:
1)
create database rup_mag; - командасын теру арқылы rup_mag атты
мәліметтер базасын құру;
2)
3)
use rup_mag; - командасы арқылы мәліметтер базасын таңдап алу;
браузерді қосып, localhost - локальды желісін таңдап, оның ішінде
phpMyAdmin папкасын таңдау арқылы, phpMyAdmin қосымшасына ену;
4)
phpMyAdmin қосымшасынан rup_mag МБ-ны таңдап, арнайы
меню арқылы кесте құру.
Құрайтын мәліметтер жүйесінде 11 кесте болатындығын жоспарланған.
МБ-ның кестелерінің көрінісі төмендегі суретте келтірілген:
К е с т е 3.1 - koreya_2bludo қатынасы
К е с т е 3.2 - koreya_zakuski қатынасы
20 Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тағам бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тағам бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
К е с т е 3.3 - supy қатынасы
К е с т е 3.4 - salaty қатынасы
К е с т е 3.5 - zakuski қатынасы
К е с т е 3.6 - govyadina қатынасы
К е с т е 3.7 - kurica қатынасы
К е с т е 3.8 - garnir қатынасы
21 Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тағам бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тағам бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тағам бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тағам бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тағам бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тағам бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
К е с т е 3.9 - pub_system қатынасы
К е с т е 3.10 - napitki қатынасы
К е с т е 3.11 - viski қатынасы
К е с т е 3.12 - alcohol қатынасы
К е с т е 3.13 - zakaznoi_list қатынасы
К е с т е 3.14 - zakazy_na_den қатынасы
22 Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Сусын коды
id
int
Алғашқы кілт
Сусын аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Сусын бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Сусын коды
id
int
Алғашқы кілт
Сусын аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Сусын бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Сусын коды
id
int
Алғашқы кілт
Сусын аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Сусын бағасы
cena
int
Қажетті өріс
Калькуляция коды
kal_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Код
id
int
Алғашқы кілт
Кухня коды
kuhnya_id
int
Қажетті өріс
Бар коды
bar_id
int
Қажетті өріс
Акциялар коды
akcii_id
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тапсырыс коды
id
int
Алғашқы кілт
Тапсырыс аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тапсырыс саны
kolichestvo
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тапсырыс коды
id
int
Алғашқы кілт
Тапсырыс аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тапсырыс саны
kolichestvo
int
Қажетті өріс
К е с т е 3.15 - kalkulyaciya қатынасы
К е с т е 3.16 - ostatok қатынасы
К е с т е 3.17 - efes қатынасы
К е с т е 3.18 - grecheskii қатынасы
К е с т е 3.19 - svejii_salat қатынасы
К е с т е 3.20 - vodk қатынасы
23 Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Калькуляция
kal_id
varchar(50)
Қажетті өріс
Тапсырыс саны
kolichestvo
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тағам коды
id
int
Алғашқы кілт
Калькуляция
kal_id
varchar(50)
Қажетті өріс
Тапсырыс саны
kolichestvo
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Тапсырыс коды
id
int
Алғашқы кілт
Тапсырыс аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тапсырыс саны
kolichestvo
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Сусын коды
id
int
Алғашқы кілт
Калькуляция
kal_id
varchar(50)
Қажетті өріс
Тапсырыс саны
kolichestvo
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Калькуляция коды
id
int
Алғашқы кілт
Тағам аты
name
varchar(50)
Қажетті өріс
Тапсырыс саны
obiem
int
Қажетті өріс
Өріс аты
Атрибут аты
Мәліметтер типі
Ескерту
Сусын коды
id
int
Алғашқы кілт
Саны
Obiem
int
Қажетті өріс
3.5 МҚ диаграммасы
Алдыңғы кестелердегі мәліметтер МҚ-да қалай байланысқандығы
төмендегі суреттерде келтірілген:
3.1-cурет - Бірінші МҚ диаграммасы
24
3.2-cурет - Екінші МҚ диаграммасы
25
4 Физикалық жобалау
4.1 Delphi программалау ортасы
4.1.1 Delphi туралы жалпы түсінік
Жергілікті мәліметтер қорының көпшілігі тек бір ғана кестені сақтауы
мүмкін (dbase, Paradox, XML). Бірақ та бір файлда бірнеше кестелер (мысалы,
осы тарауда қарастыратын Access) бекітілген жергілікті қорлар өкілдері де
кездеседі.
Жергілікті мәліметтер қорынан біз кең таралған реляциялық мәліметтер
қорларын ғана қарастырамыз. Реляциялық мәліметтер қоры дегеніміз не? Ол
бағандары ретінде ондағы сақталатын мәліметтер атауы, ал жолдары
мәліметтердің өзін сақталатын кесте. Мәліметтер қоры кестесі Excel
электрондық кестесіне ұқсас (дәлірек айтсақ, Excel өз мәліметтерін мәліметтер
қоры технологиясы негізінде құрылған өзіндік пішімде сақтайды). Мәліметтер
қорының жергілікті қатты дискіде немесе орталықтандырылған файлдық
сервердің желілік дискісіне сақталынуы мүмкін. Бұл файлдарды кез келген
басқа файл сияқты стандартты тәсілдердің бірін қолдана отырып көшірмесін
алуға болады, өйткені мәліметтер қорының арнайы орынға байланысқан емес.
Ең бастысы, бағдарлама өз кестесін тапса болғаны.
Әрбір кестеде жолды бірмәнді идентификациялайтын бір ерекше өріс
болуы тиіс. Ол өріс кілттік өріс деп аталады. Бұл өрістер бірнеше кестелерді
байланыстыру үшін қажет болады. Егер де біздің кестеміз байланыспаса да
кілттік өріс міндетті түрде қажет. Айталық, біз телефон туралы мәліметтер
қорын жазып отырмыз делік. Бізде Айжандар-дың бірнешеуі кездеседі.
Оларды қалай ажыратамыз? Міне бұл жерде бізге кілт көмектеседі. Кілт
негізінде сандық типті және егер мәліметтер қоры мүмкінідігі болса
''autoincrement'' (автоматты үлкейіпкішерейетін сан немесе санағыш) қолданған
дұрыс.
Мәліметтер қоры кестесіндегі бағандар атаулары да сондай-ақ ерекше
болуы керек, бірақ бұл жерде міндетті түрде сандық емес. Әрбір баған
(мәліметтер қоры өрісі) міндетті түрде анықталған типті болуы керек.
Типтердің саны және олардың түрлері мәліметтер қорының типіне байланысты,
мысалы dBase пішімі (dBҒ кеңейткішті файлдар) 6 типті ғана қолдайды, ал
Paradox 15-ке дейін.
Мәліметтер қоры бір файлда (Access) немесе бірнешеуінде сақталынуы
мүмкін (Paradox, dBase). Дәлірек айтсақ, кестелер мәліметтері әрдайым бір
файлда сақталынады, ал қосымша ақпарат жекелеген файлдарда орналасуы
мүмкін. Қосымша ақпарат ретінде индекстер, шектеулер немесе үнсіз келісім
бойынша нақты өрістер үшін мәндер тізімі. Егер де тым болмаса бір файл
26
бұзылса немесе жойылып кетсе мәліметтер редакциялауға жарамсыз болуы
мүмкін.
Кестелердің мәліметтері қандай да бір өзгертулерге өте жиі әкелуі
мүмкін, өйткені қайсыбір жолды түзетпес бұрын оны тауып алу қажет.
Анықтамалықтар негізінде қолданылатын статистикалық кестелерде сұралатын
мәліметтерді шығару алдында оны іздеу амалдарына әкеліп соқтырады. Егер
кесте өте көп жолдардан тұрса іздеу операциясы қыруар жұмысты алады.
Индекстерді бұл процедураны тездетуге арналған, сондай-ақ сұрыптау кезінде
жіберу нүктесі ретінде де қолданылуы мүмкін. Аталған кезеңде индекстелмеген
өрісті реттеу мүмкін емес екендігін білу жеткілікті.
Егер бізге қандай да бір кестені Фамилия өрісі бойынша реттеу керек
болса, оны алдымен индекстеп алу қажет. Содан кейін ғана көрсету кесте
осындай индекспен істейтінінін және автоматты түрде сұрыпталатынын
көрсету керек.
4.2 Delphi программалау ортасында мәліметтерге қатынаудың негізгі
құрауыштары
Өз өнімдеріне ADO технологиясын бейімдеген Microsoft - қа қарағанда
Borland фирмасы бізге әр түрлі технологиялар арқылы жұмыс істейтін түрлі
құралдарды берді және тек қана онымен шектеліп қалған жоқ. Мұндай жағдай
басқа программистер алдында үлкен абырой әкеледі. Бұған қоса кез келген
уақытта қолданылуы мүмкін топтар да бар, бұл жерде мен бізге жеткілікті
құралдарға шолу жасау керек.
Data Access бетбелгісінде мәліметтерге қатынаудың негізгі құрауыштары
орналасқан. Бұл құрауыштар барлығына ортақ және басқа да құрауыштар
топтарымен бірлесіп қолданылуы мүмкін.
4.1-cурет - Құрауыштар палитрасының Data Access бетбелгісі
Data Controls бетбелгісінде кестелердегі мәліметтерді шығару және
редакциялау үшін қажетті құрауыштар орналасқан. Бұл құрауыштар да сол
сияқты мәліметтерге қатынаудың қолданылатын технологиясынан тәуелсіз
қолданылуы мүмкін.
27
4.2-cурет - Құрауыштар палитрасының Data Controls бетбелгісі
BDE бетбелгісі мәліметтер қорына қатынауға мүмкіндік туғызатын
Borland фирмасымен құрастырылған Borland Database Engine атауы бар
технологияға құрауыштардан тұрады. Бұл технология ескіріп кетті, бұрынғы
нұсқалары үшін үйлесімділікке қойылады. Осыған қарамастан ол мәліметтер
қорының Paradox, dBase сияқты ескі типтерімен жақсы жұмыс істейді.
4.3-cурет - Құрауыштар палитрасының BDE бетбелгісі
DBЕxpress - Borland фирмасының мәліметтерге қатынаудың жаңа
технологиясы. Ол ерекшеленеді және мәліметтер қоры қолданатын клиент
серверлік қосымшаларды бағдарламалауға арналған. Бір бетбелгілі
құрауыштарды серверлік технология бойынша құрылған Oracle, DB2 немесе
MySQL сияқты мәліметтер қорына қолдану керек.
ActiveX Data Objects (ADO) технологиясы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz