Тарихи архитектуралық ескерткіштер тарихы
Тараз қаласы ескерткіштерінің тарихы Х-ХҮ ғғ.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І тарау. Қазақ сәулет өнерінің қалыптасу, даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ...
ІІ тарау. Тарихи архитектуралық ескерткіштер
тарихы ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Қарахан (Әулиеата)
кесенесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Тектұрмас және Дәуітбек
мазары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Айша бибі
кесенесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
2.4. Бабаджа қатын
мазары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
2.5. Ертедегі Тараз қаласындағы
монша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ тарау. Тарихи архитектуралық ескерткіштерді қорғау мәселесі.
3.1.Көне ғимараттардың қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Архитектуралық ескерткіштерді туристік аймаққа айналдыру ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Архитектуралық ескерткіштерді көріп танысу
ережелері ... ... ... ... ... ...
Хронологиялық
таблица ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
Кіріспе
Талас, Тараз, Әулие-ата, Мирзоян, Жамбыл,
Тараз... Қазақстан территориясындағы ежелгі қаланың аты осылайша сан
рет өзгерді әр бір қаланың өзіндік тарихы болатын сияқты Тараз
қаласының екі мың жылдық тарихы бар. Тұран өлкесіндегі
Тараз қаласы да әлемдегі ұлы қалалар тағдырымен тағдырлас, өзіндік
қайталанбас ғұмырды бастан кешіріп келеді. Бірде гүл жайнап
толықсыған әсем ару қала көркімен де, тарихи тағдырымен де әлемге танымал
болса, бірде жермен жексен болып, естіген, көрген пенделердің
жағасын ұстатып та жатты.
Тақырыптың өзектілігі. Сол заманның асыл мұрасы ретінде
Тараз даласындағы тарихи архитектуралық ескерткіштердің
құндылығы ешқашан жойылмақ емес. Менің диплом жұмысымның тақырыбы осы
туған даламның асыл мұрасы тарихи архитектуралық
ескерткіштерге арналады. Яғни, Айша бибі, Қарахан, Дәуітбек тәрізді
кесенелер мен Жүсіп қожа моншасының тарихта құндылығы өте жоғары деп
бағалай отыра олар туралы әлі де көптеген зерттеулер жүргізуді
қажет етеді деп сенеміз. Себебі бабалар аманатын
ұрпақтан-ұрпаққа мұқалтпай қайта жаңғыртып, жарқыратып жеткізу қазіргі
заманның талабы болып отыр.
Тарихнамасы. Көне Тараз өз тағдырының тарихи ізін әлем тарихының
беттерінде қалдырды. Араб, прсы, қытай, грек және еуропалық тілдердегі
азды-көпті аса құнды дерек-мағлұматтар осының айғағы. Тақырыптың
тарихнамасы өте құнды деректер мен зерттеулерге толы. Академик Әлкей
Марғұлан, шығыстанушы В.В. Бартольд, А.Н. Бернштам тәрізді зерттеуші-
тарихшылар Тараз қаласының пайда болуы және ондағы түркі
замандарынан қалған тарихи архитектуралық ескерткіштерге ерекше мән
беріп зерттеді.
Сол сияқты, Басенов Т., Денике П.Р., Ердаулетов С.Р.,
Меңдіқұлов М. қазақ архитектуралық ескерткіштеріне аса жоғары баға
беріп, Айша бибі, Қарахан, Дәуітбек, Шомансұр тәрізді кесенелерде
зерттеулер жүргізді. Тараз қаласы және ондағы тарихи ескерткіштер
туралы мәліметтерді Байпақовтың, Нұржановтың еңбектерінен кездестіруге
болады. Қазіргі тараздық ғалым тарих ғылымдарының докторы, профессор
К.Рысбайдың Тараз тарихына және ондағы тарихи архитектуралық
ескерткіштерге арнап жазылағн кешенді зерттеулері мен бірнеше еңбектері
бар.
Мақсаттары мен міндеттері.
• Халқымыздың асыл мұрасы тарихи архитектуралық ескерткіштерді
кешенді зерттеу.
• Архитектуралық ескерткіштерді ұрпақтан – ұрпаққа жеткізу.
• Тарихи архитектуралық ескерткіштерді қорғау мәселесін жандандыру.
• Өлке тарихына аса мән беріп, ұлтжандылық тәрбиені
уағыздау.
І тарау. Қазақ сәулет өнерінің қалыптасу, даму кезеңдері.
Архитектурасөзі грек тілінен architechon мастер-стройтель деген
мағынаны береді .
Адамзат қоғамының даму тарихында әлемдік мәдениеттің, цивилизацияның
өркендеу этаптарында архитектуралық ескерткіштер зор мәнге ие.
Архитектуралық – бұл құрылыс өнері,шығармашылық түрі,шын мәніндегі сұлулық
заңымен жасалатьын құрылым.Ежелгі Римдік теоритик Витрувийдің триадтында
төзімділік қажеттілік, әдемілік сәулет өнерінінің, сәулетшіліктің
ерекше бір қасиеті деп таныған.
Барлық ғимараттар ғимараттар ғимараттар архитектуралық қасиетіне
қарай оларды 3 топқа жатқызады: функционалдық (удобство,пользо)
констуктивтік (прочность, экономичность) , эстетикалық (красота) 1.
Функционалдық маңызы ол тұрғын үй, өндірістік ғимараттар болсын, оның
сыйымдылығына, орналасуына, бөлімдері мен өлшеулеріне қарай архитектуралық
құрылыс типіне жатады. Ғимарат түрлері белгілі бір қажеттілікке байланысты
бірден қалыптаспай оның діни, саяси талаптарына, сонымен бірге халық
дәстүріне байланысты қалыптасады. Ғимараттардың эстетикалық қымбаттылығы
оның сыртқы және ішкі кескінінің көріністері- мен сипатталады. Ғимараттың
көркемдік кейіпі оның барлық архитектуралық композиторларының бірігуі,
яғни, сыртқы және ішкі көлемі, силует, тепе-теңдігі және жалпы
ғимараттарға тән композициялары, ол-карниздері, балкондары, декорлық
элементтерді жинақтап, қатыстыруын айтамыз.
Силуэт-адамның не заттың өз көлеңкесіне ұқсас етіп, бір түспен
істелген бейнесі.
Декор-архитектурада декорация – сәндеу әдісі элементтері жиынтығы
жүйесінің аты.
Архитектураның дамуы көркемділік өнер туындысының эстетикалық
құндылықтарымен тығыз байланысты. Архитектура дәуір бейнесін бейнелейді.
Оған әлеуметтік факторлар да өз әсерін тигізді, қоғамның құрылымы және
саяси билеуші идеология басты әсер етушілер болып табылады. Барлық уақытта
және барлық елде әсемдік пен архитектураның көркемдік стиліне көп көңіл
бөлген 2.
Констукция көп жағдайда пайдаланылатын құрылыс материалының
технологиясы мен оның өзгеруімен, дамуымен байланысты болады. Классикалық
кезеңде ежелгі грек архитектуралары монументтік констукция тұрғысындағы
ғимараттар салынып, оларға мрамор блоктары пайдаланылыды. Императорлық
дәуірде ежелгі римдік архитектураның да монументтік ғимараттарды
күйдірілген кірпіштен өріп бетондарды пайдаланып, композицияның кеңейіп,
дамуына мүмкіндік берді 3.
Мұның барлығы адам іс-әрекетінің алғашқы қадамын көрсетіп,оның
белгілі түрде жаратылыстағы паналарды пайдалануы кейбір мәселерді шеудегі
тәжірбиесін көрсетеді. Мұнымен бірге қазіргі Қазақстан территориясындағы
жасаған ертедегі аңшы тайпалардың тұрмыс ерекшелігін бейнелеп, олардың
идеология түрлерінің, көркем өнерінің ең алғаш қалыптасуын жарыққа шығарады
4. Адам санасы мен іс-әрекетіндегі бұл алға басушылық бұдан гөрі үлкен
аттауға әзірліктің басы алғашқы күрделі қадамы еді, ол аңшылық
шаруашылығынан мал бағуға ауысқанда, ортағасыр дәуірінде тастарды өңдеу
техникасы өзінің даму дәрежесіне жетті, металл дүниесін игерген кезде,
қайта өрлеу дәуірінде кірпішке қайта оралып, жылтырақ глазурь тастармен
безендіру, өндірістің жаңа түріне ауысуы жаңа шгаруашылықты өрбітіп мәдени
жағдайларды байыту, адамның білім өрісін кеңейтті, құрылыстың алуан түрлі
формаларының пайда болуына, сол арқылы техниканың дамуына және өркендеуіне
ұйытқы болды.
Бұл дәстүрлі техника тек ХХ ғ. ғана индустриялды техника мен темір
бетон конструкциясымен араласты.
Осылайша функционалдық, конструктивтік және эстетикалық
архитектуралық ерекшеліктері тарихи процестердің барысында өзгеріп,
архитектуралық стильде жаңарды. Бүкіл әлемдік архитектураның даму процесі
тұйық стилистік жасанды өнер болуы мүмкін емес. Стиль сөзінің
түсіндірмесі өте қиын. Стиль деп өзіндік басты белгісі бар және
архитектурада белгілі бірр уақыты мен орналасқан орнын анықтайтын ,ең басты
оның функционалдық, констуктивтік және көркемдік мәнін соның ішінде
композициялық шеберлігі мен фасадтары мен интерьтерін айтады. Сонымен стиль
белгілі бір уақытта немесе бағыт өнеріндегі яки жеке туындыдағы бейнелеу
тәсілдерінің идеялық және көркемдлік сабақтастығының бірлігі болып
табылады.
Тарих бізге әрдайым дамушы, өзгеруші архитектуралық процестердегі
жаңа мен ескі арасындағы күресті, жалпы көркемдік стильдің өзгеруін ұлттық
ерекшеліктеріне қарай әр елде өзгеріс үрдісінің күшейіп жүріп жатқанын
көрсетеді. Дегенмен, әр кезеңнің өз тұрақты стилін анықтайтын белгілері
бар .
Архитектураның ең басты сипаты болып оның өзіне техниканы, өнерді,
және инженер-техникалық білімді қырынан, ал екінші жағынан-творчестволы-
шығармашылық негізді, сондай-ақ негізгі геометриялық формаларын жинақтайтын
ұлы өнер.
Архитектуралық құрылыс бір-бірімен тығыз байланысты бола отырып,
архитектураның ең жоғарғы шығармашылық формасы сәулет өнері, сәулетшілікті
жасайды.
Архитектуралық ескерткіштер бейнелеу өнерінің түрлерін рельфтер-бедер
суреттер, статуялар, мозайкалар, фрескалар басты көркемдік құндылықтарымен
ерекшеленді
Композициялық құрылыс - күрделі шығармашылық сәулетшіліктің
нәтижесі 5.
Далалық ауызша тарихнамасымен ғажайып өмір салты – көшпелі қалпымен-
ақ әлемдік руханият көшіне именбей кірген халқымыздың ежелгі ой-арманын,
мақсат-мұратын бедерлеген сәулет өнерінің тарихы да тым тереңде жатыр.
Халқымыздың негізінен өмір салтынан көшпелілік тән болса да,сәулет өнері
оның ықпалында қалып қоймай уақыт талабына сай жауап беріп жатты. Енді осы
ойымызға кезеңдер көзімен үңіліп көрейікші.
Қазақстандағы архитектура мен құрылыс техникасының өрлеуі, кейінгі
қола заманының өзінен-ақ (б.з.б 2000ж соңы-1000ж.басы) байқалады. Оның
айшықты белгілері Арал төіңірегіндегі шикі кірпіштен өрілген Тегіскен
кесенесінен, Сарыарқадағы Ақсу-Аюлы, Беғазы-Дәндібай тақта бейіт тастарынан
көрінеді. Бұл ретте діни нанымдары басым сәулет өнерінің үздік үлгілері
Жетісуда, Сырдария Аралда және басқа өңірлерде кең қанат жая бастады.
Әсіресе Сырдария атрабындағы ежелгі ескерткіштер оның ішінде әлемдік
архитектурадағы ең көне күмбезді құрылыс ретінде Баланды кесенесі (б.з.б 4-
2ғғ.) ерекше көзге түседі. Қазақстаннның оңтүстігінде қала салу өнерінің
басталуыда осы кезеңге жатады 6.
Ежелгі түріктер заманында (6-9ғғ.) діни атрибуттары мол құрылыстар –
қорпаты және күмбезді жабындылары быр шикі кірпіштен қаланған ескерткіштер
(Домбауыл мазары) тұрпаттас тақта тастан қаланған кесенелер салу жаппай
сипат алды. Олар сәулет өнері тарихында қазақ кесенелерінің бастау көздері
болып қалады 7.
Монғолға дейінгі кезеңде-ақ қазақ өнерінің құрылысы мен архитектурасы
жаңа сатыға көтерілген еді. Бұл дәуір бір жағынан қала орталықтарын
сәулеттендіру қалыптаса бастаса, екінші жағынан монументттік сәулет өнері
ескерткіштері – керуен сарайлары, кесенелер, мешіттер далалық өңірлерде
пайда бола бастады. Олардың ішінде Оңтүстік Қазақстандағы Айша бибі, Бабажа
қатын кесенелерін, Арал өңірінде Бегім ана, Сараман Қожа мұнаралары
құрлыстарын, Маңғыстаудағы жартасқа салынған Шақпақ ата мешітін ерекше
бөліп айтуға болады.Бұл кезеңде ортағасырлық сәулет өнерінің композициялық
жоспарлау қағидалары қалыптасты.
Қазақстанның ортағасырлық архитектурасына далалық аймақта (Дәшті
Қыпшақта) тараған күмбезді құрылыстар - Алаша хан, Жошы хан, Аяққамыр
кесенелері, сондай-ақ шатыр тұрпаттас ескерткіштер – Көк кесене, Абат
Байтақ кесенелері тән. Ақсақ Темір билеген қазақ сәулет өнеріне елеулі
ықпал жасаған шығыс архитектурасының бірегей туындысы Түркістан қаласындағы
Қожа Ахмет Ясауи кешенін дүниеге әкелді 7.
Кейінгі ортағасыр дәуірінде (ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлар басы) мемориалдық
сәулет өнерінде үлкен бетбұрыс болды Әсіресе, осы кезеңде киіз үйге
ұқсайтын кесенелер салу жаппай өріс алған болатын. Ислам дінінің енуіне
байланысты көшпелі ортада мешіт салу өріс алды. Сөйтіп, ХҮІІІ ғасырға қарай
халқымыздыңи сәулет өнерінде, атап айтқанда, діни жоралғылық үрдістен
кесене салу ісі өрістеді.
Азаматтық сәулет өнері (оның дәстүрлі нысандары) революцияға дейінгі
Қазақстанда біршама баяу дамыды, ол негізінен көшпелі және жартылай көшпелі
шаруашылық мұқтаждарына бағындырылды. Қазақтардың қыстауларында тұрғын үй
және шаруашылық құрылыстарын салу ХІХ ғасырда жаппай өріс алып, олар
көбнесе әсемдігімен көз тартты. Сондай-ақ тастан қаланған немесе балшықтан
соғылған киіз үй тәрізді шошала құрылыстың көне түріне жатады. Қазақтың
дәстүрлі тұрғын үйінің негізгі түрі құрылымдық жағынан қарапайым, қашап
өнделген тастардан, шикі сабан кірпіштен қаланған, иленген саз балшықтан,
шымнан соғылған төбесі жайпақ бір, кейде екі бөлмелі тікбұрышты үйлер
болды. Кейбір құрылыстарға күйдірілген кірпіштер пайдаланылған. Мысалы,
Орталық Қазақстандағы Кеделбай мен Шалдыбай ауылындағы үйлерді айтуға
болады. Сондай-ақ құрылым бітімі қоржынға ұқсас болғандықтан қоржын үй
аталған, үш бөлмелі тұрғын үй салуда дамыды. Сонымен қатар шаруашылық
құрлыстармен жапсарластыра салынған көп бөлмелі тұрғын үйлерде болған. ХІХ
ғасырдың екнінші жартысынында арнайы архитектуралық айшықтар мен декорды
пайдаланған (кірпішті өрнектеп қалау, өрнекті белдеулер) тұрғын үйлер
біртіндеп пайда болды. Торғай облысының Үрпек шатқалындағы тұрғын үйлерді
айтуға болады.
ХҮІІІ- ХХ ғасырлар басындағы қазақтың дәстүрлі архитектурасында
еліміздің оңтүстік аймағының өзіндік бет-бейнесі бар. Бұл өңір құрлыстары
бірегейлігімен ерекшелінетінін бөле жарып айту ләзім. Халық арасында кең
тараған осынау ескеркіштер шоғыры қазақ халқының мемориалдық діни
жоралғылық архитектурасының жетістіктерін көрсетеді.
Бұл тұрғыдан алғанда екі мыңнан астам ескерткіші бар Маңғыстаудағы
Шопан атаның үлкен қорымын атап өуге болады. Бұл кешеннің басты ескерткіші,
аңыздарға сүйенсек, түркістандық шайық, Қожа Ахмет Ясауидің шәкірті, Шопан
ата мазары болып табылады. Маңғыстауда Хорезмге баратын көне керуен жолы
үстіндегі бұл қорымды тек қзақ халқы ғана емес, сондай-ақ түркімен,
қарақалпақ халқы да кие тұрады.
Кешеннің діни жоралғылар өткізетін орталығы жартас- жер асты мешіті
болып табылады. Олар әктастан шабылған бірнеше қызмет бөлмелермден (намаз
оқуға,демалуға арналған) тұрады. Мешіттің батыс және солтүстік-батыс
аймағын ортағасырлық ескерткіштер алып жатыр. Оладың ішінде қойтастар,
ежелгі қоршау шарбақтар, сандықтастар өте көп. Қазақтардың кейінгі кезеңге
жататын ескерткіштері шоғырланған қорымның шығыс жақ бөлігінде
архитектуралық композицияның шешімі және безендірілуі жағынан сан алуан
монументтік ескерткіштер –кесенелер,сынтастар мен құмтастар пайдаланған.
Қазақтардың діни-жоралғылық архитектурасында қызмет атқару жағынан
алғанда неғұрлым күрделі де маңыздысы –Қазақстанның оңтүстігінде бастапқы
орта ғасырда-ақ пайда болған мешіттер жоғарыда айтылған жартас мешіттердің
өзінше бір типі Шығыс Каспий өңірінде оғыз-қыпшақ кезеңінде (ХІ-ХІІІ
ғасырлар) пайда болған.Олардың ішінде тұтас жартас ішінен қашап жасалған
Шақпақ ата мешіті бірегей ескерткіш болып табылда.
Қазақстандағы ортағасырлық мешіттердің негізгі бөлігі, әсіресе, қала
орталығында неғұрлым кең сипатта өрістеген.Олардың құрылысы көбіне
мемлекеттік, ортағасырландырылған сипатта болды. Бұған Түркістан
қаласындапғы мешіт кешенінің, алтынордалық Бельжамендегі жұма жатқызуға
болады.
Алайда, Қазақстанның негізгі аумағында мешіттер салу ХҮІІІ ғасыр
соңында ғана кең тараған. Бұл кезде ислам діні идеология ретінде көшпелілер
ортасына тереңдей ене бастаған еді. ХІХ ғасыр ортасында далалық аймақта
әдетте діни-жоралғылық тұрғын үй кешендері мен мешіттердің жаны бір типі
қалыптасты. Бұл ойымызға Доңызтау ауданындағы қазақтың табын руының сүлікті
кешені мысал бола алады. Алты күмбезден тұратын сондай-ақ оған қоса
көптеген қызмет, тұрғын үй, шаруашылық құрылыстары бар, құрылымы күрделі
осынау ескерткіш жотадан кең сайға түсетін жайпақ беткейге орналасқан.
Ғимарат ішінара шикі кірпіштер араластыра жан-жағы тегістелген
кесектердерден қалданған.
Мешіттің күмбезі шикі кірпіштен өрілген. Мешіт кешеніне таяу жерде
тұрғын үйлердің бірлі-жарымды қабырғалары, сондай-ақ шағын 3 бейіт
сақталған.
ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басында мешіттердің біршама өзге түрлері
пайда бола бастады. Әдетте бұлар жоспар бойынша
тікбұрышты, едәір шығыңқы мұнарасы және михраб бөлмесі бар ғимарат болып
келеді. Ескерткіш құрылымы мен сипатынан көрші аймақтардың архитектурасының
белгілі бір әсері байқалады. Солтүстік Арал өңіріндегі Дүйсенбі ақынның
мешіті осы тұрпаттығы ескерткіштердің үлгісі.
Жалпы алғанда қазақ сәулетшілерінің шығармашылық ізденістері сан
алуан кесенелер салу дәстүрлері айқын көрінер еді. Оларды монументтік
ескерткіш кесенелер, сағана тамдар, төртқұлақ шарбақ және кішкентай
нысандағы мемориалдық архитектура деп білуге болады.
Ескеркіш түрлі материалдардан – иеленген сазбалшықтан, сабан,
күйділген кірпіштен, тегістеліп кесіп алынған тас кесектерден, тастардан,
ағаштан жасалған. Күйдірілмеген сазбалшықтан және дөрекі өндірілген тастан
жасалған кесекелер көне заманың еншісінде. Олардың көпшілігі елімізде кең
тараған үйтамға жатады. Бұлар сырттай қарағанда киіз үйге ұқсас
үйтамдардың архитектурасы кірер есігіне түрліше дәліздер, порталдар
жасау арқылы күрделендіріп отырады.
Қазақ даласында ХІХ ғасырда кесенелер салу ерекше жағдайда әрі барлық
жерлерде дамыған, бұл кезде мұндай қызмет түрі халық өнерінің беделді де
дербес саласына түпкілікті айналған еді. Там кесенелерді және т.б. да
қабір үстіндегі кесенелерді салу жөніндегі маманды тамшы деп атайтын кез
де осы тұс.
Арал - Каспий аралығындғы ауданның (Маңғыстау түбегі ,Үстірт жотасы,
Ембі өзенінің аңғары) сәулет өнері өз ерекшелігі мен есте қалады. Мұнда
ХҮІІІ-ХХ ғасырлар басында тас қашап құрылыс салу архитектурасының өзіндік
бағыты қалыптасты. Дулыға тәрізді күмбездері бар тақтатас кесенелер
салынды. Сондай-ақ сәулет өнерінің аса көрнекті үлгілері –Омар мен Тура.
Нұрберген Қалышұлы, Шойынбай, Боран, Жұбан кесенелері ерекше көзге
түседі. Олардың өзіне тән ерекшелігі мынада: ескерткіш 3 қабат
қабырғалардан жақсылап қашалған, бір- біріне мұқият жақындастырып өрілген
тақтатастар мен кесектерден тұрады. Ішкі жағы конструкцияны жеңілдету үшін
кесектен өрілген. Қас беті қуыстармен, қалақшалармен, бірегей шығыңқы
бөліктермен көмкерілген, әрі ашық түске боялып, жазық бедерлі және сұлбалық
оймышпен өте бай әсемделген 9.
ІІ тарау. Тарихи архитектуралық ескерткіштер тарихы және
қорғау мәселесі.
Қазіргі Қазақстан территориясындағы құрылыс ісінің мыңдаған жылдық
тарихы бар. Бұл өнер Қазақстанның таулары мен жазықтарын ертедегі адам
бірте-бірте игеріп, бұлар алғашқы қоғамның өндіргіш күштерін дамыту үшін
негіз болған заманда туған болатын. Бұл адам жетілуінің ұзақ жолын басынан
өткерген адамзат мәдениетінің іргесі жасалып құрылыс техникасының негізі
қаланған бір ұзақ дәуір еді.
Ертедегі материалдық өндірістің бізге келіп жеткен ескерткіштерінің
көрсетуі бойынша алғашқы адам ұзақ уақыт бойы орныға алмай өзіне азды-көпті
қолайлы тұрақ таба алмаған. Өйткені ол тіршілік ету қиыншылығымен жаншылып
келген еді.
Мұнымен бірге феодалдық үстем таптың салт сана қажетін өтейтін
ірі монументалдық құрылыстар шыға бастады.
Құрылыс ісінің өнер дәрежесіне жетіп оның өркендей бастауы қола
дәуірінің соңғы кезінен басталады бұл кезде құрылыс ісінің негізі мен
принциптері жасалып құрылыс тәсілдері қалыптасады. Өзінің маңызын кейінгі
ұзақ дәуірлер ішінде де жоймаған балшықтан, ағаштан, тастан жасалған
конструкциялар құрылды.
Қола дәуіріндегі құрылыс техникасының табыстарына ең алдымен кеңістік
көлем мекемелерін шешкендікті қосуға болады, одан кейінгі күрделі табыс-
төбе тіркеулерін ойлап шығару бүрме төбе негізіне сүйелген баспалдақты
шатыр төбе идеясын табу.
Қалыптасқан конструкциялар мен модельдерді қайталап қолдану жаңа
мүмкіндіктерді еске ала отырып оларды жетілдіру құрылыс дағдыларын жасауға
негіз болды осының негізінде онша жетіспеген боса да композицияның дұрыс
геометриялық формасы қалыптасады жеке бөліктерді дұрыс орналастыру жағы
игерілді соның негізінде құрылыс өнерінің ең басты принциптері ритм мен
симметриялы заңдары жасалды.
Тұрғын үй архитектурасын өркендетуде ағашпен қамыстың ролі орасан
зор. Алайда Қазақстанның әр түрлі аудандарындағы табиғат пен климат
жағдайларына қарап тайпалардың кәсіп түріне қарай құрылыс ісі әр түрлі
дамып өркендеді. Байтақ кең дала түз арасында қоғам дамуы біркелкі болмады
қоғамның бір бөлігі неғұлым прогрессивті дамыды ал екінші бөлігі кенже
қалды 10.
Қаралып отырған дәуірдегі құрылыс ісінің бір ерекшелігі Орталық және
Оңтүстік- Шығыс Қазақстанда тас құрылыстар көп өркендесе осы кезде
Сырдария, Талас алаптарында балшықты құрылыстар белең алып, Жетісуда
балшықтан, ағаштан, тастан жасалған аралас конструкциялар дамиды 11.
Алғашқы қолдан жасалған құрылыстар шыққан кезден бастап, бергі басқа
әлеуметтік экономикалық жағдайларда туған бекініс қабырғалар құрылғанға
дейінгі Қазақстандағы құрылыс ісінің қысқаша тарихы осылай еді.
Революцияға дейінгі Қазақстандағы құрылыс ісі мен архитектурасының
даму тарихында және техника мен мәдениеттің осы саласында ұлттық дәстүрдің
қалыптасуында ҮІІ-ХІІ ғасыр басты орын алады.
Тарихи себептердің салдарынан бұрынғы кезде тоқтап қалған қала
құрылысының өсе бастауы, кейіннен қалыптасып дәстүрлі ұлттық тәсіл болып
қалған архитектурадағы формалардың орнығуы осы дәуірмен байланысты.
Осы дәуірде бұрынғы шеберлік ою өнерінің белгілі синтезі жүзеге
асады. Осы өзгерістердің барлығының негізі қоғам ішінде болған әлеуметтік
өзгерістер болды. Бұл жаңа қоғамдық формация қалаларды салып оларды
көркейту ісіне дұрыс роль атқарды. Алайда архитектурадағы үдемелі қозғалыс
сол кездегі қоғамның саяси шаруашылық және мәдениет қарым- қатынастарының
әр түрлі дамуына сәйкес біркелкі болып отырмады.
Қарақандықтар заманында көшпелілер мен егіншілік орталықтарының
арасында сауда қатынасы барған сайын күшейе түсті. Осының нәтижесінде
көршілес елдер Орта Азия және Қазақстан сауда қатынасы өседі, елдің
мәдениет дәрежесін көтеру жолында мұнын маңызы зор болды. ІХ-ХІІ
ғасырларда басқа елдермен байланыстың нығаюы оның қалаларының өсуіне ықпал
жасамай қоймады. Қалалардың барынша гүлденіп өсуі және бейне сурет өнерінің
өркендеуі дәл осы қарақандықтар заманына тән болып келеді 12.
Оңтүстікке қарағанда біраз кейінірек бірақ сондай заңды түрде Батыс
Қазақстан Киев Русімен байланыс жасайды. Бұлардың мәдениеті мен өнерлерінде
өзара байланыс туралы атап айтқанда ою ісмерлік өнерінің өзара алмасуы
туралы Киевтегі София соборының жазба сызықтарының ішіндегі кейбір
суреттердің Айша бибі кесенесінің өрнек суреттеріне тұп- тура дәл
келетіндігі тағы осындай дәлел бола алады.
Орда - қалаларының тарихқа белгілі болғандары Чигу Үйсін ханының
ордасы, Суяб түрік қағандарының орда астанасы, Керуен сарайлар- Испиджаб,
Талас қазіргі Тараз, Атлах, Созақ, Сығанақ 13.
Қалалардың құрылымы қоғамдық өмірдің дамуымен байланысты және
жоғарыда көрсетілген қала-қоныс типтерінің қалыптасуы жағдайында құрылды.
Мұның үстіне осы дәуірде құрылыс және шеберлік өнерінің дамуы үшін
материалдық және шығармалық негіз әзірленді құрылыс материалы ретінде
күйдірілген кірпіш қолданылады кірпіш ою өрнегі , штамп өрнек трафарет
бойынша жазып сызу және тағы басқалар пйдда болады.
Қарахандық дәуірдегі Х-ХІІ ғасырларда қалалар барынша алуан түрлі
типті құрылыстар арқылы өседі. Медреселер ғимараттары бар, мешіттер
феодалдар мен шонжар адамдар мовзолейлері моншалар, ал далалық жерлерде
құдық үстіне салынатын құрылыстар салынады. Ислам дінінің таралуына дейін
сақталып қалған христиан шіркеулері мешіт етіліп қайта жасалды. Мысалы
ертедегі Тараздан бас шіркеу мешітке айналдырылған (893-894 жж). Дін иелері
мен феодалдың арасынан шыққан шонжар адамдарды мәңгі есте қалдыру
ескерткішке арнап ІХ ғасырдан басталған Самарадағы халифаттар мовзолейі
құрылыстары бүкіл мұсылман арасына соның ішінде сол кездегі Қазақстанға да
тез тарайды 14.
Монументальды қалалық моншалар тек үлкен қалаларда ғана салынып қала
берді, ал бұлардың жаппай құрылысқа айналған мысалы кездеспейді. Тараз
қаласындағы монша өзінің монументальдығы мен архитектуралық жобасына
қарағанда Орта Азия мен Қазақстандағы азаматтық архитектурасының сирек
кездесетін үлгісі бола алады.
Үйлер салумен қатар қалалар көркемдеу ісі де барынша өркендетілді.
Оған Таразда, Тақабкетте, Суккулукта, Шу өзенінде су құбырын жүргізу
жолдары Тараздағы монша маңында төселген көшелердің болуы және басқалар
дәлел бола алады.
Қалалар да құрылыс жұмыстарының аумағының артуымен, оларды көркейту
және монументалды құрылыс типтерінің алуан түрлігімен қатар құрылыстың
ұзаққа шыдауын мықтылығын қамтамасыз ету жөніненде белгілі дәрежеде
қамқорлық туады. Бұл жөнінде арша мен қара ағаштардан жасалған ағаш байлам
элементтерін қолдану және жадағай кірпіштерді пайдалану, сайып келгенде
құрылыс материалдары саласында жалпы алға басудан антисептикалық шаралар
кепіл бола алады.Сөйтіп, күйдірілген кірпіш ертінділердегі тұрақты зат
ретінде гипс, альбастер фасадтарды өндеуде терракот және шимайлы көзге
тақтайлар қолданылады.
Қарахандықтар дәуірінде қалыптасқан осы табыстардың барлығы кейінде
монументальды құрылыстар формасымен архитектура құрылыс тәсілдерінің
негізгі түріне айналды. Ашық қарапайым жоба орталық порталды құрылыстардың
төбелері не порталды күмбез не конус түрінде жасалды. Мысалы, Тараздағы
монша сияқты көп күмбезді үйлер мен құдық үстіне салынған құрылыстар -
Мырзашөлдегі Мырза-Рабат сардобасы күмбездің формасы белгілі мөлшерде киіз
үйдің түріне еліктеген .Алдңғы фасадтың сипаты мен қосымша архитектуралық
өңдеу ісі туады. Бұл кейінгі дәуірлерді Пештақтың туылуына жағдай жасайды.
Х-ХІІ ғасырларда бірталай жоғарғы өркендеген, әсіресе декоратив өнер
құрылыстың кіре беріс аузындағы әдемі пропорция мен салынған жарма
бағаналардың сыртын кілемнің түріндей етіп безерлеу, сол бағаналарға
тірелетін саңылау арқалар сол кездегі құрылыс фасадтарын қандай декоратив
тәсілмен өңдеудің айқын мысалы Айша –Бибі мовзолейі 15.
Кірпіштен сызып қалауды өркендету (Қарахан мавзолейі), ойынды
террахат тақталардан бет жасау (Айша-бибі мавзолейі), құрылыстың ішкі
қабырға бетін жапсырма ете шимай өрнектермен безендіру ертедегі (Тараз
моншасы), Қазақстанның ою-өрнек өнерінің бұрынғы дәстүрі жаңадан
көркейгенін көрсетеді.
Қарахандық дәуірінде қабырға архитектурасын өңдеу қолданылған ою-
өрнек сарындары қазақ халқының өнерінде сақталып келеді. Бұл әрине айтылған
өнердің халықтық тамыры күшті екендігін дәлелдейді.
Қазақстанның бұрынғы декоратив ою өнерінің жаңадан көркейген дәстүрін
көрсететін ҮІІ-ХІІ ғасырларда жасалған архитектура мұралары біздің
архитектурамыз үшін де өте құнды болып саналады. Бірақ сол архитектура
белгілерінен біздің заманымызға дейін жеткені тіпті аз.Оның көпшілігі
табынуға байланысты ескерткіш мавзолейлер.
Бұл дәуірден Орта Азия мен Қазақстанда мәдениеттің жалпы дамуының
өзіде прогресшіл еді. Архитектураның дамуын да осы жағдаймен байланыстыруға
болады.
ҮІІ-ХІІ ғасрлардағы көптеген қалаладың ішінен тек олардың
кейбіреулеріне ғана қысқаша шолу жасамақпыз.
Бұл қалалардың бірінші тобы Шу, Талас өзендерінің алабында
орналасқан. Исфиджаб, Шымкет пен Тараздың арасындағы керуен жолдың үстіне
салынды. Қаланың жобасы бірін - бірі кесіп өтетін екі магистаральдың үстіне
топтастырылды. Бұлардың үстінен қаланың төрт шетінде қақпа жасалды.
Солтүстік бел қақпа, шығыста Қарамұрт қақпасы, оңтүстікте базар қақпасы,
батыс Шымкент қақпалары болды. Өзара перпендикуляр болып келетін екі
магистаральдың болуы олардың арасында тар –тұйық көшелердің болуына себеп
еді 16.
Шымкент және Тараз сияқты қалаларға жақын және отырықшы, көшпелі
аудандардың ортасында тұрған Исфиджаб қаласы ислам идеологиясын
насихаттауда маңызды орын алады. Халық аңыздарында бұл қаланың қасиеті орны
әулиелердің ұясы ретіндегі маңызы сақталған. Сайрамда ХІ ғасыр аяғынан ХІІ
ғасыр басына дейін өмір сүрген Мірәлі баба дегенге тиісті мавзолей Ибрагим
ата, Азиз баба Қызыр пайғамбар және басқалардың мавзолейлері осы уақытқа
дейін тұр. Бұл мавзолейлердің көпшілігі бірнеше рет қайта салынды және
архитектураның құрылыс жағынан алғанда олардың құндылығы онша емес.
Тараз қаласы Талас өзені бойына салынған 568 ж. өзінде-ақ Византия
елшісі Земарх және одан 60жылдан кейін Сюань-Цзань жазып кеткен. Тараз
керуен жолындағы іріленген сауда қаласы .
Ертедегі бұл қаланы қазғанда адамзат қолынан істелген 5 қабаты
табылды. Жоғарыдан- төмен қарай, 1-ші қабат-қазіргі кез қабат, 2-ші қабаты
ХІІІ-ХҮ ғасырларға сай келеді, 3-ші қабатында ХІ-ХІІ ғасырдағы қала
қалдықтары бар, 4-ші қабаты–Түркеш -Қарлұқ заманындағы Ү-ҮІІ ғасырлар
мәдениетінің іздерін сақтаған.
ХІ-ХІІ ғасырлардың өзіне тән ерекшеліктерінің бірі қара, сұр
ренктерді ұштастыра отырып, қоңыр, қызыл бояумен сырлау болып табылады. Үй,
монша қабырғаларына сызып жазуға, фасадтардың керамикамен қапталған
беттерінде де осындай көрініс байқалды.
Қаланың түзу жолды ретті жобасының ізі байқалады. Тұрғын кварталдар
неғұрлым ұсақ көлемде, ал қоғамдық кварталдар барынша ірі болған . Тараз
құрылысының ішінен ХХ ғасырда өңделеген Х-ХІІ ғасырлардағы Қарахан
мавзолейі ғана сақталған және Х-ХІ ғасырлардағы моншаның қалдығы қазылып
табылды. Тараз бірнеше рет бүлікшілікке ұшырады. 1207-1210 жылдары Хорезм
шахы Мұхамед, 1219-1220 жылдары монғолдар, 1307 шағатайлықтар және
басқалар бұл қаланы қиратып кетті. Х-ХІІ ғасырларда Тараз өз гүлденуінің
шегіне жетті 17 .
Құлан қаласы, Баласағұн, Отырар, Сығанақ осы жоғарыда аталып өткен
Қазақстан қалалары оның әр түрлі экономикалық аудандарында орналасқан,
олардың туып өркен жайғандары да әртүрлі болған.
Олардың бәріне ортақ бір ғана тарихи тағдыры сол - бұлардың бәрі қирап
күл-көпір болып жатыр. Ертедегі қалалардың барлығы бұрыштары 4 құбылаға
қаратылып салынған, тағы да бір төмендегідей өздеріне тән ерекшеліктердің
болғанын айта кеткен жөн. Тараз, Исфиджаб және Баласағұн т.б қалалардың
көшелері 4 құбылаға, Талғар, Қойлықтың бұрышты конфигурацяалары бұрыштарына
қаратылған. Қаланың архитектуралық тұлғасы оның атқаратын негізгі қызметіне
қарай қалыптасқан. Мысалы, ескі Сайрамның орталығында жұма мешіті болды
18.
Қазіргі Қазақстан территориясында ҮІІ-ХІІ ғасырлардан бері сақталып
келе жатқан біраз азаматтық және діни архитектуралық құрылыстар құнды
заттар болып табылады. Бұлардың негізгілері төмендегі ескерткішер: Қарахан
мавзолейі (Х-ХІ ғасырлар), Тараздағы монша (ХІ-ХІІ ғасырлар), Мырзашөлдегі
Мырза-Рабат сардобалары (Х-ХІІ ғасырлар), Бабаджа қатын (Х-ХІ ғасырлар),
Айша бибі (ХІ-ХІІ ғасырлар) кесенелері.
1. Қарахан (Әулиеата) мазары
Орта ғасыр дәуірінен бізге жеткен сәулет өнерінің тамаша
үлгісінің бірі – Қарахан кесенесі. Ол көне Тараз қаласының батыс жағындағы
ғасырлардан келе жатқан мұсылман зиратына жақын орналасқан. Қарахан
кесенесі орналасқан қала зираты Х ғасырда ислам дінін қадылдауына
байланысты адам жерленіп, кейіннен Қарахан, Шомансұр кесенелері
тұрғызылған. 1870 жылдары Түркістан өлкесінің генерал губернаторы Әулиеата
қаласында болып, Қарахан кесенесінде оның айналасындағы зиратта бірнеше
сағаналардың бар екенін тілге тиек етеді 19. Сөз жоқ, ғасырлар бойы мекен
еткен қала тұрғындары осында жерленіп басына құлыптас немесе шамасына қарай
сағана кесене орнатқан. Түптеп келгенде зираттар да тарихи ескерткіштер
қатарына жатады.
Әулиеата (Қарақан) кесенесі Х-ХІІ ғасырлардағы сәулет өнерінің
ескерткіші. Тараз қаласындағы Ежелгі Тараз ескерткіштері қорық-
музейінің қарау аймағында тұр. ХХ ғасырдың бас кезінде қайта
салынғандықтан бұрынғы конструциялық қағидасы сақталынғанымен өзінің
алғашқы сәулеттік безендіру өрнектерінен айырылған . Ол қабір үстінен
тұрғызылған ғимарат типі. Оны алғаш В.П.Денике жан-жақты зерттеп, өзінің
Орта Азияның сәулеттік өрнектері деген кітабында жазған болатын.
Қарахан кесенесі туралы Түркістан әуесқой археология үйірмесінің
мүшесі В. Панков Бұл анау-мынау мазар емес, назар аударарлық ежелгі
замандардың аса құнды ескерткіші... Онда екі минареті ғана сақталған. Уақыт
оның көптеген ою-өрнектерін жойып жібергенімен алдыңғы жағынан қарағанда
кесене әлі асқақ көрінеді. Мен сондай-ақ әсем қытай кірпішінен тұрғызылған
бұл құрылыстың түзу әрі үйлесімді салынғандығына назар аудардым.
Ескерткіштің төменгі бөлігіндегі кірпіштерде крестер бейнеленген, биіктігі
шамамен алты қадам- деп жазып қалдырған 20.
Кесене ішінде текпішекті құлыптас сақталған. Мазар ірге тасы
шаршы тәріздес төбесі күмбезді ғимарат. Мазар қабырғасының сырты қазіргі
замандық кірпішерден, ал күмбездің іші мен аралық қуыстар, терезе қуыстары
Қарақандар дәуірінен қалған кірпіштерден қаланған. Мавзолейдің қас беті
оңтүстікке қараған, шет-шеттері мұнаралармен көмкерілген. Мазарға терең
арка арқылы кіруге болады, оның екі жағында тік бұрышты, шаршы және садақ
оғы тәріздес үш қуыс орналасқан. Геометриялық ою-өрнек түрлерінің бірі
ретінде қабырғаларының ызылып қалануына айрықша көңіл аударуға болады. Ою-
өрнек көркемділігі кірпіштерді блокталған торкөз, шаршы, ромб етіп және
таңдайлап қалау болып келеді. Ызба қалау принципі қалаудың өз
қарапайымдылығы сияқты өте қарапайым болып келеді. Бұлай етіп қалаудың
декерлеуін осы түрінің ертедегі үлесі болып табылады. Таңдай, үшбұрыш және
ромб түрінде бұдан ерте қаланған архитектуралық ескерткіштер Орта Азия мен
Қазақстан территориясында кездеспейді. Қабырғаларды торлап қалаудың сындай
ертедегі үлгілерін б.з.д. Бұқарадағы Исмаил саманитін мавзолейі, Талқатан
баба мешіті (Мерфтің Оңтүстігінде) және басқа ескерткіштер сақтап келеді.
Сол сияқты бұлардан беріректегі уақытта салынған таңдайлы және үшбұрышты
қалауда кедеседі.
Декордың бұл түрінің дәстүр болғандығын, кейінгі тарихи дәуірлерде
оны шығармашылықтың қолданғанын архитектураның жаңадан ашқан әртүрлі
ескерткіштерінен көруге болады.
Қарахан мавзолейінің негізгі қабырғалары бірыңғай кірпішпен ызып
қалаумен өрнектеліп, блоктар арқылы байланысып отырған. Басқұрлардың
тігінен тартқан қатары тәрізді үшбұрышты ромбалар және таңдайлап қалау
ескерткіштің порталдық бөлігінде ғана қолданылған. Бұл әрине композицияның
динамикалығын күшейте түседі.
Портал аркалығын блоктап қалау порталды үйдің негізгі бөлігінің
қабырғаларымен жалғастырып тұрады. Сонымен, мавзолейдің сәулетті қабырға
конструкциясына декорды енгізіп және оны архитектуралық пікірге сәйкес
бөліп, архитектуралық формамен ою-өрнек декорының синтезін жүзеге асыра
білген. Декор архитектуралық жеке элементерді байланыстыратын буыны болып,
олардың архитектуралық маңызын баса көрсеткен 21.
Қазір мазардың орталық залында Ежелгі Тараз ескерткіштері қорық
–музейінің Тараздың бұрынғы бай тарихын баяндайтын экспозиция орналасқан.
Мазар экскурция объектісі ретінде шет елдік туристердің назарын көп аударып
жүр. Бізге келіп жеткен сәулет өнерінің тамаша үлгісі және киелі жер деп
халқымыз мінажат ететін қасиетті ғимараттың тарихи мәнін өз дәрежесінде
насихаттау біздің басты парызымыз болу керек.
Қарахан атауы жайындағы ақиқат.
Енді Қарахан атауына тоқталған жөн болар. Көп жұрт Қараханды
билеушінің аты деп ұғады. Бұл мүлдем қате түсінік. Қарахан лауазымын көне
түркі заманында ұлыхан деген мағынада қолданылған. Мәселен, Қархалық
деген сөз Көп халық, Ұлы халық деген мағынаны білдіреді. Ал сол ұлы
ханға бағынатын хандарды илек хандар деп атаған. Қарахан әулетін
Қарханидтер деген атауды көне грек дәстүріне сәйкес орыстың
шығыстанушысы, Ш. Уалиханов шығармашылығын алғашқы зерттеушілердің бірі В.
Григорьев ғылыми айналымға енгізген болатын 22.
Оса орайда Тараз қаласының қақ ортасындағы мазардағы Әулие ата
атанған Қарахан кім? деген сауал өзінен-өзі туындайтындығы
сөзсіз.
Тарихқа жүгінсек Х-ХІІ ғасырларда Батыста Амудария мен Сырдария арасындағы
Мауереннахрдан бастап, Шығыста Жетісу мен Қашқарға дейінгі кең байтақ жерге
иелік еткен Қарахан мемлекеті өмір сүрген 23. Қарахан мемлекетінде ислам
дінін бірінші қабылдаған Сатук Бограхан Абд ал-Керим болған. Ол туралы
алғашқы деректерді Ибн ал-Асира (1160-1230жж.) және Жамал Қарши (ХІІІ
ғасыр) еңбектерінде кездестіреміз. Аңыз бойынша Сатук Боғрахан 96 жыл өмір
сүрген. Жамал Қаршидің көрсетуінше ол Қашқардың терістік-шығыс жағында 60
шақырым жерде жерленген. Демек, біз Қарахан мазары атап жүрген кесенеде
Сатук Боғрахан жерленуі мүмкін.
Ал, келесі ғалымдардың еңбектеріне сүйенсек О. Прицак, О. Восфордтың
Мусульманские династий деген кітабында 1059 жылға дейін Таразды билеген
Қарахан Ша-Махмут (Шах-Махмут) екендігін нумизматикалық деректер арқылы
дәлелдеп көрсете, академик В.Бартольд сол Ша-Махмуттың Қарақытайларға қарсы
талай қырғын соғыстарға қол бастап, талай жеңістерге жеткенін, бірде Талас
өзенімен тоғытылған қойдай ағып бара жатқан жау өліктерін көріп, жиреніп,
алтын тағын мүлдем тастағанын, сопылық жолға түсіп, жер астына қылует үй
қазып алып өле-өлгенше Аллаға жалбарынып өткенінің, сондықтан Әулие ата
атанғанын жазған еді. В. Панковтың жергілікті Абдолла деген қазыдан жазып
алған шежіресі де жоғарыда айтылған деректі дәлелдей түседі.
Орта Азияда Х-ХІІ ғасырларда сонау Қашқардан Самарқан, Бұқараға
дейінгі кең байтақ өлкені билеген Қарахан әулеті құрған мемлекет туралы да
біраз сөз болып жүр. Осы әдебиеттерде Қарахандар Мұхаммед пайғамбардың
немере інісі әрі Фатима атты қызын алған күйеу баласы Әзірет Әлі халифадан
тараған қожалар әулеті деген де деректер жазылған.
Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданыны қарасты Бабата атты елді-
мекен көп жұртқа белгілі. Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі, Алғабас
ауданындағы Бәйдібек баба, Ысқақ бап әулие қарахан қожаның арғы бабасы
болып келеді. Бап демекші, араб тілінде бап есік деген ұғымды
білдіргенмен, оның мағынасы христиандардың Рим папасын әулие тұтып,
құрметтегені сияқты сол папа деген ұғымға жуықтайды. Қазақ арасындағы
Сайрамда бар сансыз бап, Түркістанда түмен бап, баптардың бабы Арыстанбаб
деген сөздегі бап әулие, шапағатты деген мағынаны білдіреді. Қазақтар
арасындағы атаның әкесін баба деу сол арабша баптан, грекше папа яғни әке
деген сөзден шыққан деп жорамалдауға негіз бар.
Сонымен, әулие деген сөздің мағынасы қандай. Арабтарда уәли деген
сөз бар. Оны қазақша билеуші деп атауға болады. Міне, осы уәлидің көпше
түрі - әулие.
Қарахан атауының шығуы жөнінде қытай ғалымы Гың Шымин Зерттеушілер
кейінгі кезде: қара деген сөз байырғы түрік тілінде солтүстік жақ деген
мағынаны білдіретін, кейін басқыш, ең жоғарғы деген ауыспалы мағынаға ие
болған деген пікірді көбірек айтып, соған жорыған тәрізді.
Сонымен жоғарыда айтылған деректерге сүйенсек ХІІІ ғасырдағы Жамал
Қаршидың айтқан Сатук Бограханы 96 жыл, ал В. Панков жазып алған шежіредегі
Шахмахмуд 95 жыл өмір сүрген болып шығады. Келтірілген деректердегі
адамдардың есімдері екі түрлі болғанымен шын мәнінде олардың бір адам болуы
мүмкін. Өйткені, уақыт өткен сайын адам аттары да өзгеріске түседі ғой.
Оның нақтылы мысалдары тарихта көп кездеседі. Қазақстан Республикасына
еңбек сіңірген қызметкер, археолог Күзенбай Байбосынов Ташкент қаласындағы
мемлекеттік архивтен Түркістан әуесқой археологиялық үйірмесінің
құжаттарымен танысып, жұмыс істеу барысында 1897 жылы Әулиеата қаласынан
әкелінген бірнещше құжат тапқандығын баяндайды. Бұл құжатта келтірілген
деректер В. Панков қалдырған деректермен мазмұндас болып шықты. Бұл
екеуінде негізінен Шахмахмудтың аты аталған, Оның лақап
аты Әулие Қарахан еді
делінген 24.
Қорыта келе жоғарыда келтірілген деректерге сүйене отырып Қарахан
кесенесіне Шахмахмуд есімді Қарахан мемлекетінің билеушісі жерленген деген
пікірге тоқталмақпыз.
2.2.Тектұрмас және Дәуітбек мазарлары.
Тектұрмас мазары.
Тектұрмас мазары Талас өзенінің оң жағалауында төңіректен биік тұрған
төбе үстінде, Тараз қаласының шығыс жағалауында орналасқан. Талас бойында
Тараз қаласын салған халық тектұрмастың да басына тамаша құоылыс салған.
Мазар ХІІІ ғасырда салынды деп есептелінеді. Оның авторы мен салушысы
белгісіз. Қазір толық қирап біткен. Ол ХІХ ғасырдың 80 жылдарында сақталған
фотосурет арқылы ғана белгілі. Мазар күйдірілген кірпіштен салынған,
күмбезі болған, іргесі төрт бұрышты болып келген. Оған кіретін үшкір арка
тәрізді қақпа батыс жаққа, Таразға қарай қараған. Мазардың бұрыштары
пилястрілмен тамамдалған, қабырғаларында сызық іздері болған.
Ескерткішті ХІХ ғасырдың аяқ кезінде В.А. Каллаур, 1949 жылы А.Н.
Ремпель, 1939-1950 жылдары Г.И. Ппцевич, 1963 жылы Т.Н. Сенигова
археологиялық жұмыстар жүргізген, зерттеген.
Тектұрмас жайында бір жазба дерек бар. Оның авторы орыс отрядын
басқарып, 1864 жылы көктемде Қоқандықтарды Әулиеата қамалынан қуып шыққан
Черняев. Оның 1864 жылы 1 маусымдағы Әулиеата қамалы деп аталатын
жазбаларында былай делінген: Әулиеатадан батысқа қарай 40 сажень жерде
зират бар, сонда кірпіштен салынған, жартылай мүжілген, іші айтарлықтай
кең, кесене тұр, ол Қарахан деген қасиетті әулиенің есімімен аталады. Мұның
өзі қамалды да осылай атауға негіз болған. Осы арада біржарым шақырымдай
жерлегі әжептеуір дөңесте Тектұрмас деп аталатын тағы бір әулиенің моласы
бар, бұл жота соның атымен аталады.
Филология ғылымының докторы, профессор Жанғара Дәдебаев бұл кесене
жөнінде былай дейді. Тектұрмас атаның әу бастағы қасиет тұтып қойған аты
Сұлтан Махмұдхан екен. Әулие ата оны бек болып қызмет етуге сарайына
шақырады. Бірақ, ол бек болудан бас тартып, жеке дара әулиелік жолға
түседі. Бектіктен бас тартқандықтан, ел оны Тектұрмас атап кетеді. Жұрт
Тектұрмас атаның мазарын қасиет тұтып, оның басына шырақ жағып, құрбандық
берген. Бала көтермеген әйелдер бала сұрап жалбарынатын болған. Бұл
Тектұрмас жайындағы аңыз. Ал енді Тектұрмас әулиеге келсек, ол Қарахан
тұсында әскербасы, жасауылбасы болып қызмет атқарған көрінеді. Ол өз
қызметін атқаруға шыққанда, қара жолдың үстіндегі жолаушы, керуен біткен
түгел тексеруден өтеді екен. Көңіліне жақпаған жолаушыларды өз бетінше
жазалап, оларға өз бетінше шара қолданыпты. Жолаушы жұртты да, тұрғылықты
елді де үнемі тексеріп, халыққа да тыныштық бермей, өзі де тыным алмай
жүргендіктен, көпшілік оны Тектұрмас атап кетіпті. Сол автор енді басқа бір
аңызды тілге тиек етеді. Онда Таластың төменгі бойында Тектұрмас атты
қаланың болғандығы жайында айтылады. Осыдан бес жүз жыл бұрын мұнда
қалмақтар билік жүргізген. Жергілікті ел Әмір Темірмен сөз байласып,
қалмақтарды Талас бойынан қуып шығуға келіседі. Әмір Темір қалың қолын
бастап, осылай қарай жолға шығады. Бұл хабарды естіген қалмақтар
Тектұрмасқа өздері жинаған, алып кетуі мүмкін емес асыл заттарды алып
кетудің жолын іздестіреді. Ондай мүмкіндік болмайтындығына көздері жеткен
соң, үйіп жинайды да олардың үстіне таудай етіп сексеуіл үйеді. Жинаған
түрлі асыл заттар отқа оранып, күлге айналады. Әмір Темір келгенше,
қалмақтар түгелдей жиналып, көшіп кетеді 25.
Ал, тарих ғылымдарының докторы, профессор К. Рысбайдың айтуынша
Тектұрмас қандай да бір жеке тұлғаның аты емес. Бұл орынның осылай аталу
себебі мынада: халықтың жанында терең із қалдырған адамды жұрт әулие
тұтатыны белгілі: осында келіп, мінәжат етеді. Перзент көрмей жүргендер
түнеп жатып жалбарынып, Аллаһтан перзент сұрайды, дімкес, ұзаққа созылған
ауру сырқаудан айығып кетуіне рақымшылық жасауын, т.т. сұрап, келіп-кетіп
жатады. Яғни бұл жер ешқашан адамсыз болмайды, тек тұрмайды.
Осы ойымызды қуаттарлық фактіні еске алайық. Талас өзенінің төменгі
ағысында Қызыл жар ауылының маңында Тектұрмас деген көне қаланаң орнын
археологтар анықтап отыр. Оның тұрғызылған мерзімі ҮІІ ғасыр деп
белгілейді. Сонда бұл қала ислам діні тарамаған кезде, зороастризм наным-
сенімі кезінде бой көтерген. Яғниол да жеке тұлғаның аты емес, халықтың сол
қаланы тұрғызған тұлғаны пір тұтып, кейәнгілер үнемі оны ардақтап отырғанын
білдірсе керек жаңағы атау.
Сонымен, қорыта айтқанда, бұл жерге жерленген адам атқарған ісімен
көзі тірісінде әйгілі болған көрнекті тұлға, ол Қарахандықтар әулетінен
шыққан билеушілердің бірі. Қарахан мемлекетінің билеушісі Мұса 960 жылы
исламды мемлекеттік дін деп жариялайды. Содан бастап әлгі аты беймәлім
тұлға бар ғұмырын осы жаңа дінді жергілікті түркі тілдес халықтар арасында
таратуға, соны уағыздауға арнаған. Сондықтан да оның іс-әрекеті жұрттың
жадында сақталған, оны әулие деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І тарау. Қазақ сәулет өнерінің қалыптасу, даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ...
ІІ тарау. Тарихи архитектуралық ескерткіштер
тарихы ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Қарахан (Әулиеата)
кесенесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Тектұрмас және Дәуітбек
мазары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Айша бибі
кесенесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
2.4. Бабаджа қатын
мазары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
2.5. Ертедегі Тараз қаласындағы
монша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ тарау. Тарихи архитектуралық ескерткіштерді қорғау мәселесі.
3.1.Көне ғимараттардың қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Архитектуралық ескерткіштерді туристік аймаққа айналдыру ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Архитектуралық ескерткіштерді көріп танысу
ережелері ... ... ... ... ... ...
Хронологиялық
таблица ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
Кіріспе
Талас, Тараз, Әулие-ата, Мирзоян, Жамбыл,
Тараз... Қазақстан территориясындағы ежелгі қаланың аты осылайша сан
рет өзгерді әр бір қаланың өзіндік тарихы болатын сияқты Тараз
қаласының екі мың жылдық тарихы бар. Тұран өлкесіндегі
Тараз қаласы да әлемдегі ұлы қалалар тағдырымен тағдырлас, өзіндік
қайталанбас ғұмырды бастан кешіріп келеді. Бірде гүл жайнап
толықсыған әсем ару қала көркімен де, тарихи тағдырымен де әлемге танымал
болса, бірде жермен жексен болып, естіген, көрген пенделердің
жағасын ұстатып та жатты.
Тақырыптың өзектілігі. Сол заманның асыл мұрасы ретінде
Тараз даласындағы тарихи архитектуралық ескерткіштердің
құндылығы ешқашан жойылмақ емес. Менің диплом жұмысымның тақырыбы осы
туған даламның асыл мұрасы тарихи архитектуралық
ескерткіштерге арналады. Яғни, Айша бибі, Қарахан, Дәуітбек тәрізді
кесенелер мен Жүсіп қожа моншасының тарихта құндылығы өте жоғары деп
бағалай отыра олар туралы әлі де көптеген зерттеулер жүргізуді
қажет етеді деп сенеміз. Себебі бабалар аманатын
ұрпақтан-ұрпаққа мұқалтпай қайта жаңғыртып, жарқыратып жеткізу қазіргі
заманның талабы болып отыр.
Тарихнамасы. Көне Тараз өз тағдырының тарихи ізін әлем тарихының
беттерінде қалдырды. Араб, прсы, қытай, грек және еуропалық тілдердегі
азды-көпті аса құнды дерек-мағлұматтар осының айғағы. Тақырыптың
тарихнамасы өте құнды деректер мен зерттеулерге толы. Академик Әлкей
Марғұлан, шығыстанушы В.В. Бартольд, А.Н. Бернштам тәрізді зерттеуші-
тарихшылар Тараз қаласының пайда болуы және ондағы түркі
замандарынан қалған тарихи архитектуралық ескерткіштерге ерекше мән
беріп зерттеді.
Сол сияқты, Басенов Т., Денике П.Р., Ердаулетов С.Р.,
Меңдіқұлов М. қазақ архитектуралық ескерткіштеріне аса жоғары баға
беріп, Айша бибі, Қарахан, Дәуітбек, Шомансұр тәрізді кесенелерде
зерттеулер жүргізді. Тараз қаласы және ондағы тарихи ескерткіштер
туралы мәліметтерді Байпақовтың, Нұржановтың еңбектерінен кездестіруге
болады. Қазіргі тараздық ғалым тарих ғылымдарының докторы, профессор
К.Рысбайдың Тараз тарихына және ондағы тарихи архитектуралық
ескерткіштерге арнап жазылағн кешенді зерттеулері мен бірнеше еңбектері
бар.
Мақсаттары мен міндеттері.
• Халқымыздың асыл мұрасы тарихи архитектуралық ескерткіштерді
кешенді зерттеу.
• Архитектуралық ескерткіштерді ұрпақтан – ұрпаққа жеткізу.
• Тарихи архитектуралық ескерткіштерді қорғау мәселесін жандандыру.
• Өлке тарихына аса мән беріп, ұлтжандылық тәрбиені
уағыздау.
І тарау. Қазақ сәулет өнерінің қалыптасу, даму кезеңдері.
Архитектурасөзі грек тілінен architechon мастер-стройтель деген
мағынаны береді .
Адамзат қоғамының даму тарихында әлемдік мәдениеттің, цивилизацияның
өркендеу этаптарында архитектуралық ескерткіштер зор мәнге ие.
Архитектуралық – бұл құрылыс өнері,шығармашылық түрі,шын мәніндегі сұлулық
заңымен жасалатьын құрылым.Ежелгі Римдік теоритик Витрувийдің триадтында
төзімділік қажеттілік, әдемілік сәулет өнерінінің, сәулетшіліктің
ерекше бір қасиеті деп таныған.
Барлық ғимараттар ғимараттар ғимараттар архитектуралық қасиетіне
қарай оларды 3 топқа жатқызады: функционалдық (удобство,пользо)
констуктивтік (прочность, экономичность) , эстетикалық (красота) 1.
Функционалдық маңызы ол тұрғын үй, өндірістік ғимараттар болсын, оның
сыйымдылығына, орналасуына, бөлімдері мен өлшеулеріне қарай архитектуралық
құрылыс типіне жатады. Ғимарат түрлері белгілі бір қажеттілікке байланысты
бірден қалыптаспай оның діни, саяси талаптарына, сонымен бірге халық
дәстүріне байланысты қалыптасады. Ғимараттардың эстетикалық қымбаттылығы
оның сыртқы және ішкі кескінінің көріністері- мен сипатталады. Ғимараттың
көркемдік кейіпі оның барлық архитектуралық композиторларының бірігуі,
яғни, сыртқы және ішкі көлемі, силует, тепе-теңдігі және жалпы
ғимараттарға тән композициялары, ол-карниздері, балкондары, декорлық
элементтерді жинақтап, қатыстыруын айтамыз.
Силуэт-адамның не заттың өз көлеңкесіне ұқсас етіп, бір түспен
істелген бейнесі.
Декор-архитектурада декорация – сәндеу әдісі элементтері жиынтығы
жүйесінің аты.
Архитектураның дамуы көркемділік өнер туындысының эстетикалық
құндылықтарымен тығыз байланысты. Архитектура дәуір бейнесін бейнелейді.
Оған әлеуметтік факторлар да өз әсерін тигізді, қоғамның құрылымы және
саяси билеуші идеология басты әсер етушілер болып табылады. Барлық уақытта
және барлық елде әсемдік пен архитектураның көркемдік стиліне көп көңіл
бөлген 2.
Констукция көп жағдайда пайдаланылатын құрылыс материалының
технологиясы мен оның өзгеруімен, дамуымен байланысты болады. Классикалық
кезеңде ежелгі грек архитектуралары монументтік констукция тұрғысындағы
ғимараттар салынып, оларға мрамор блоктары пайдаланылыды. Императорлық
дәуірде ежелгі римдік архитектураның да монументтік ғимараттарды
күйдірілген кірпіштен өріп бетондарды пайдаланып, композицияның кеңейіп,
дамуына мүмкіндік берді 3.
Мұның барлығы адам іс-әрекетінің алғашқы қадамын көрсетіп,оның
белгілі түрде жаратылыстағы паналарды пайдалануы кейбір мәселерді шеудегі
тәжірбиесін көрсетеді. Мұнымен бірге қазіргі Қазақстан территориясындағы
жасаған ертедегі аңшы тайпалардың тұрмыс ерекшелігін бейнелеп, олардың
идеология түрлерінің, көркем өнерінің ең алғаш қалыптасуын жарыққа шығарады
4. Адам санасы мен іс-әрекетіндегі бұл алға басушылық бұдан гөрі үлкен
аттауға әзірліктің басы алғашқы күрделі қадамы еді, ол аңшылық
шаруашылығынан мал бағуға ауысқанда, ортағасыр дәуірінде тастарды өңдеу
техникасы өзінің даму дәрежесіне жетті, металл дүниесін игерген кезде,
қайта өрлеу дәуірінде кірпішке қайта оралып, жылтырақ глазурь тастармен
безендіру, өндірістің жаңа түріне ауысуы жаңа шгаруашылықты өрбітіп мәдени
жағдайларды байыту, адамның білім өрісін кеңейтті, құрылыстың алуан түрлі
формаларының пайда болуына, сол арқылы техниканың дамуына және өркендеуіне
ұйытқы болды.
Бұл дәстүрлі техника тек ХХ ғ. ғана индустриялды техника мен темір
бетон конструкциясымен араласты.
Осылайша функционалдық, конструктивтік және эстетикалық
архитектуралық ерекшеліктері тарихи процестердің барысында өзгеріп,
архитектуралық стильде жаңарды. Бүкіл әлемдік архитектураның даму процесі
тұйық стилистік жасанды өнер болуы мүмкін емес. Стиль сөзінің
түсіндірмесі өте қиын. Стиль деп өзіндік басты белгісі бар және
архитектурада белгілі бірр уақыты мен орналасқан орнын анықтайтын ,ең басты
оның функционалдық, констуктивтік және көркемдік мәнін соның ішінде
композициялық шеберлігі мен фасадтары мен интерьтерін айтады. Сонымен стиль
белгілі бір уақытта немесе бағыт өнеріндегі яки жеке туындыдағы бейнелеу
тәсілдерінің идеялық және көркемдлік сабақтастығының бірлігі болып
табылады.
Тарих бізге әрдайым дамушы, өзгеруші архитектуралық процестердегі
жаңа мен ескі арасындағы күресті, жалпы көркемдік стильдің өзгеруін ұлттық
ерекшеліктеріне қарай әр елде өзгеріс үрдісінің күшейіп жүріп жатқанын
көрсетеді. Дегенмен, әр кезеңнің өз тұрақты стилін анықтайтын белгілері
бар .
Архитектураның ең басты сипаты болып оның өзіне техниканы, өнерді,
және инженер-техникалық білімді қырынан, ал екінші жағынан-творчестволы-
шығармашылық негізді, сондай-ақ негізгі геометриялық формаларын жинақтайтын
ұлы өнер.
Архитектуралық құрылыс бір-бірімен тығыз байланысты бола отырып,
архитектураның ең жоғарғы шығармашылық формасы сәулет өнері, сәулетшілікті
жасайды.
Архитектуралық ескерткіштер бейнелеу өнерінің түрлерін рельфтер-бедер
суреттер, статуялар, мозайкалар, фрескалар басты көркемдік құндылықтарымен
ерекшеленді
Композициялық құрылыс - күрделі шығармашылық сәулетшіліктің
нәтижесі 5.
Далалық ауызша тарихнамасымен ғажайып өмір салты – көшпелі қалпымен-
ақ әлемдік руханият көшіне именбей кірген халқымыздың ежелгі ой-арманын,
мақсат-мұратын бедерлеген сәулет өнерінің тарихы да тым тереңде жатыр.
Халқымыздың негізінен өмір салтынан көшпелілік тән болса да,сәулет өнері
оның ықпалында қалып қоймай уақыт талабына сай жауап беріп жатты. Енді осы
ойымызға кезеңдер көзімен үңіліп көрейікші.
Қазақстандағы архитектура мен құрылыс техникасының өрлеуі, кейінгі
қола заманының өзінен-ақ (б.з.б 2000ж соңы-1000ж.басы) байқалады. Оның
айшықты белгілері Арал төіңірегіндегі шикі кірпіштен өрілген Тегіскен
кесенесінен, Сарыарқадағы Ақсу-Аюлы, Беғазы-Дәндібай тақта бейіт тастарынан
көрінеді. Бұл ретте діни нанымдары басым сәулет өнерінің үздік үлгілері
Жетісуда, Сырдария Аралда және басқа өңірлерде кең қанат жая бастады.
Әсіресе Сырдария атрабындағы ежелгі ескерткіштер оның ішінде әлемдік
архитектурадағы ең көне күмбезді құрылыс ретінде Баланды кесенесі (б.з.б 4-
2ғғ.) ерекше көзге түседі. Қазақстаннның оңтүстігінде қала салу өнерінің
басталуыда осы кезеңге жатады 6.
Ежелгі түріктер заманында (6-9ғғ.) діни атрибуттары мол құрылыстар –
қорпаты және күмбезді жабындылары быр шикі кірпіштен қаланған ескерткіштер
(Домбауыл мазары) тұрпаттас тақта тастан қаланған кесенелер салу жаппай
сипат алды. Олар сәулет өнері тарихында қазақ кесенелерінің бастау көздері
болып қалады 7.
Монғолға дейінгі кезеңде-ақ қазақ өнерінің құрылысы мен архитектурасы
жаңа сатыға көтерілген еді. Бұл дәуір бір жағынан қала орталықтарын
сәулеттендіру қалыптаса бастаса, екінші жағынан монументттік сәулет өнері
ескерткіштері – керуен сарайлары, кесенелер, мешіттер далалық өңірлерде
пайда бола бастады. Олардың ішінде Оңтүстік Қазақстандағы Айша бибі, Бабажа
қатын кесенелерін, Арал өңірінде Бегім ана, Сараман Қожа мұнаралары
құрлыстарын, Маңғыстаудағы жартасқа салынған Шақпақ ата мешітін ерекше
бөліп айтуға болады.Бұл кезеңде ортағасырлық сәулет өнерінің композициялық
жоспарлау қағидалары қалыптасты.
Қазақстанның ортағасырлық архитектурасына далалық аймақта (Дәшті
Қыпшақта) тараған күмбезді құрылыстар - Алаша хан, Жошы хан, Аяққамыр
кесенелері, сондай-ақ шатыр тұрпаттас ескерткіштер – Көк кесене, Абат
Байтақ кесенелері тән. Ақсақ Темір билеген қазақ сәулет өнеріне елеулі
ықпал жасаған шығыс архитектурасының бірегей туындысы Түркістан қаласындағы
Қожа Ахмет Ясауи кешенін дүниеге әкелді 7.
Кейінгі ортағасыр дәуірінде (ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлар басы) мемориалдық
сәулет өнерінде үлкен бетбұрыс болды Әсіресе, осы кезеңде киіз үйге
ұқсайтын кесенелер салу жаппай өріс алған болатын. Ислам дінінің енуіне
байланысты көшпелі ортада мешіт салу өріс алды. Сөйтіп, ХҮІІІ ғасырға қарай
халқымыздыңи сәулет өнерінде, атап айтқанда, діни жоралғылық үрдістен
кесене салу ісі өрістеді.
Азаматтық сәулет өнері (оның дәстүрлі нысандары) революцияға дейінгі
Қазақстанда біршама баяу дамыды, ол негізінен көшпелі және жартылай көшпелі
шаруашылық мұқтаждарына бағындырылды. Қазақтардың қыстауларында тұрғын үй
және шаруашылық құрылыстарын салу ХІХ ғасырда жаппай өріс алып, олар
көбнесе әсемдігімен көз тартты. Сондай-ақ тастан қаланған немесе балшықтан
соғылған киіз үй тәрізді шошала құрылыстың көне түріне жатады. Қазақтың
дәстүрлі тұрғын үйінің негізгі түрі құрылымдық жағынан қарапайым, қашап
өнделген тастардан, шикі сабан кірпіштен қаланған, иленген саз балшықтан,
шымнан соғылған төбесі жайпақ бір, кейде екі бөлмелі тікбұрышты үйлер
болды. Кейбір құрылыстарға күйдірілген кірпіштер пайдаланылған. Мысалы,
Орталық Қазақстандағы Кеделбай мен Шалдыбай ауылындағы үйлерді айтуға
болады. Сондай-ақ құрылым бітімі қоржынға ұқсас болғандықтан қоржын үй
аталған, үш бөлмелі тұрғын үй салуда дамыды. Сонымен қатар шаруашылық
құрлыстармен жапсарластыра салынған көп бөлмелі тұрғын үйлерде болған. ХІХ
ғасырдың екнінші жартысынында арнайы архитектуралық айшықтар мен декорды
пайдаланған (кірпішті өрнектеп қалау, өрнекті белдеулер) тұрғын үйлер
біртіндеп пайда болды. Торғай облысының Үрпек шатқалындағы тұрғын үйлерді
айтуға болады.
ХҮІІІ- ХХ ғасырлар басындағы қазақтың дәстүрлі архитектурасында
еліміздің оңтүстік аймағының өзіндік бет-бейнесі бар. Бұл өңір құрлыстары
бірегейлігімен ерекшелінетінін бөле жарып айту ләзім. Халық арасында кең
тараған осынау ескеркіштер шоғыры қазақ халқының мемориалдық діни
жоралғылық архитектурасының жетістіктерін көрсетеді.
Бұл тұрғыдан алғанда екі мыңнан астам ескерткіші бар Маңғыстаудағы
Шопан атаның үлкен қорымын атап өуге болады. Бұл кешеннің басты ескерткіші,
аңыздарға сүйенсек, түркістандық шайық, Қожа Ахмет Ясауидің шәкірті, Шопан
ата мазары болып табылады. Маңғыстауда Хорезмге баратын көне керуен жолы
үстіндегі бұл қорымды тек қзақ халқы ғана емес, сондай-ақ түркімен,
қарақалпақ халқы да кие тұрады.
Кешеннің діни жоралғылар өткізетін орталығы жартас- жер асты мешіті
болып табылады. Олар әктастан шабылған бірнеше қызмет бөлмелермден (намаз
оқуға,демалуға арналған) тұрады. Мешіттің батыс және солтүстік-батыс
аймағын ортағасырлық ескерткіштер алып жатыр. Оладың ішінде қойтастар,
ежелгі қоршау шарбақтар, сандықтастар өте көп. Қазақтардың кейінгі кезеңге
жататын ескерткіштері шоғырланған қорымның шығыс жақ бөлігінде
архитектуралық композицияның шешімі және безендірілуі жағынан сан алуан
монументтік ескерткіштер –кесенелер,сынтастар мен құмтастар пайдаланған.
Қазақтардың діни-жоралғылық архитектурасында қызмет атқару жағынан
алғанда неғұрлым күрделі де маңыздысы –Қазақстанның оңтүстігінде бастапқы
орта ғасырда-ақ пайда болған мешіттер жоғарыда айтылған жартас мешіттердің
өзінше бір типі Шығыс Каспий өңірінде оғыз-қыпшақ кезеңінде (ХІ-ХІІІ
ғасырлар) пайда болған.Олардың ішінде тұтас жартас ішінен қашап жасалған
Шақпақ ата мешіті бірегей ескерткіш болып табылда.
Қазақстандағы ортағасырлық мешіттердің негізгі бөлігі, әсіресе, қала
орталығында неғұрлым кең сипатта өрістеген.Олардың құрылысы көбіне
мемлекеттік, ортағасырландырылған сипатта болды. Бұған Түркістан
қаласындапғы мешіт кешенінің, алтынордалық Бельжамендегі жұма жатқызуға
болады.
Алайда, Қазақстанның негізгі аумағында мешіттер салу ХҮІІІ ғасыр
соңында ғана кең тараған. Бұл кезде ислам діні идеология ретінде көшпелілер
ортасына тереңдей ене бастаған еді. ХІХ ғасыр ортасында далалық аймақта
әдетте діни-жоралғылық тұрғын үй кешендері мен мешіттердің жаны бір типі
қалыптасты. Бұл ойымызға Доңызтау ауданындағы қазақтың табын руының сүлікті
кешені мысал бола алады. Алты күмбезден тұратын сондай-ақ оған қоса
көптеген қызмет, тұрғын үй, шаруашылық құрылыстары бар, құрылымы күрделі
осынау ескерткіш жотадан кең сайға түсетін жайпақ беткейге орналасқан.
Ғимарат ішінара шикі кірпіштер араластыра жан-жағы тегістелген
кесектердерден қалданған.
Мешіттің күмбезі шикі кірпіштен өрілген. Мешіт кешеніне таяу жерде
тұрғын үйлердің бірлі-жарымды қабырғалары, сондай-ақ шағын 3 бейіт
сақталған.
ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басында мешіттердің біршама өзге түрлері
пайда бола бастады. Әдетте бұлар жоспар бойынша
тікбұрышты, едәір шығыңқы мұнарасы және михраб бөлмесі бар ғимарат болып
келеді. Ескерткіш құрылымы мен сипатынан көрші аймақтардың архитектурасының
белгілі бір әсері байқалады. Солтүстік Арал өңіріндегі Дүйсенбі ақынның
мешіті осы тұрпаттығы ескерткіштердің үлгісі.
Жалпы алғанда қазақ сәулетшілерінің шығармашылық ізденістері сан
алуан кесенелер салу дәстүрлері айқын көрінер еді. Оларды монументтік
ескерткіш кесенелер, сағана тамдар, төртқұлақ шарбақ және кішкентай
нысандағы мемориалдық архитектура деп білуге болады.
Ескеркіш түрлі материалдардан – иеленген сазбалшықтан, сабан,
күйділген кірпіштен, тегістеліп кесіп алынған тас кесектерден, тастардан,
ағаштан жасалған. Күйдірілмеген сазбалшықтан және дөрекі өндірілген тастан
жасалған кесекелер көне заманың еншісінде. Олардың көпшілігі елімізде кең
тараған үйтамға жатады. Бұлар сырттай қарағанда киіз үйге ұқсас
үйтамдардың архитектурасы кірер есігіне түрліше дәліздер, порталдар
жасау арқылы күрделендіріп отырады.
Қазақ даласында ХІХ ғасырда кесенелер салу ерекше жағдайда әрі барлық
жерлерде дамыған, бұл кезде мұндай қызмет түрі халық өнерінің беделді де
дербес саласына түпкілікті айналған еді. Там кесенелерді және т.б. да
қабір үстіндегі кесенелерді салу жөніндегі маманды тамшы деп атайтын кез
де осы тұс.
Арал - Каспий аралығындғы ауданның (Маңғыстау түбегі ,Үстірт жотасы,
Ембі өзенінің аңғары) сәулет өнері өз ерекшелігі мен есте қалады. Мұнда
ХҮІІІ-ХХ ғасырлар басында тас қашап құрылыс салу архитектурасының өзіндік
бағыты қалыптасты. Дулыға тәрізді күмбездері бар тақтатас кесенелер
салынды. Сондай-ақ сәулет өнерінің аса көрнекті үлгілері –Омар мен Тура.
Нұрберген Қалышұлы, Шойынбай, Боран, Жұбан кесенелері ерекше көзге
түседі. Олардың өзіне тән ерекшелігі мынада: ескерткіш 3 қабат
қабырғалардан жақсылап қашалған, бір- біріне мұқият жақындастырып өрілген
тақтатастар мен кесектерден тұрады. Ішкі жағы конструкцияны жеңілдету үшін
кесектен өрілген. Қас беті қуыстармен, қалақшалармен, бірегей шығыңқы
бөліктермен көмкерілген, әрі ашық түске боялып, жазық бедерлі және сұлбалық
оймышпен өте бай әсемделген 9.
ІІ тарау. Тарихи архитектуралық ескерткіштер тарихы және
қорғау мәселесі.
Қазіргі Қазақстан территориясындағы құрылыс ісінің мыңдаған жылдық
тарихы бар. Бұл өнер Қазақстанның таулары мен жазықтарын ертедегі адам
бірте-бірте игеріп, бұлар алғашқы қоғамның өндіргіш күштерін дамыту үшін
негіз болған заманда туған болатын. Бұл адам жетілуінің ұзақ жолын басынан
өткерген адамзат мәдениетінің іргесі жасалып құрылыс техникасының негізі
қаланған бір ұзақ дәуір еді.
Ертедегі материалдық өндірістің бізге келіп жеткен ескерткіштерінің
көрсетуі бойынша алғашқы адам ұзақ уақыт бойы орныға алмай өзіне азды-көпті
қолайлы тұрақ таба алмаған. Өйткені ол тіршілік ету қиыншылығымен жаншылып
келген еді.
Мұнымен бірге феодалдық үстем таптың салт сана қажетін өтейтін
ірі монументалдық құрылыстар шыға бастады.
Құрылыс ісінің өнер дәрежесіне жетіп оның өркендей бастауы қола
дәуірінің соңғы кезінен басталады бұл кезде құрылыс ісінің негізі мен
принциптері жасалып құрылыс тәсілдері қалыптасады. Өзінің маңызын кейінгі
ұзақ дәуірлер ішінде де жоймаған балшықтан, ағаштан, тастан жасалған
конструкциялар құрылды.
Қола дәуіріндегі құрылыс техникасының табыстарына ең алдымен кеңістік
көлем мекемелерін шешкендікті қосуға болады, одан кейінгі күрделі табыс-
төбе тіркеулерін ойлап шығару бүрме төбе негізіне сүйелген баспалдақты
шатыр төбе идеясын табу.
Қалыптасқан конструкциялар мен модельдерді қайталап қолдану жаңа
мүмкіндіктерді еске ала отырып оларды жетілдіру құрылыс дағдыларын жасауға
негіз болды осының негізінде онша жетіспеген боса да композицияның дұрыс
геометриялық формасы қалыптасады жеке бөліктерді дұрыс орналастыру жағы
игерілді соның негізінде құрылыс өнерінің ең басты принциптері ритм мен
симметриялы заңдары жасалды.
Тұрғын үй архитектурасын өркендетуде ағашпен қамыстың ролі орасан
зор. Алайда Қазақстанның әр түрлі аудандарындағы табиғат пен климат
жағдайларына қарап тайпалардың кәсіп түріне қарай құрылыс ісі әр түрлі
дамып өркендеді. Байтақ кең дала түз арасында қоғам дамуы біркелкі болмады
қоғамның бір бөлігі неғұлым прогрессивті дамыды ал екінші бөлігі кенже
қалды 10.
Қаралып отырған дәуірдегі құрылыс ісінің бір ерекшелігі Орталық және
Оңтүстік- Шығыс Қазақстанда тас құрылыстар көп өркендесе осы кезде
Сырдария, Талас алаптарында балшықты құрылыстар белең алып, Жетісуда
балшықтан, ағаштан, тастан жасалған аралас конструкциялар дамиды 11.
Алғашқы қолдан жасалған құрылыстар шыққан кезден бастап, бергі басқа
әлеуметтік экономикалық жағдайларда туған бекініс қабырғалар құрылғанға
дейінгі Қазақстандағы құрылыс ісінің қысқаша тарихы осылай еді.
Революцияға дейінгі Қазақстандағы құрылыс ісі мен архитектурасының
даму тарихында және техника мен мәдениеттің осы саласында ұлттық дәстүрдің
қалыптасуында ҮІІ-ХІІ ғасыр басты орын алады.
Тарихи себептердің салдарынан бұрынғы кезде тоқтап қалған қала
құрылысының өсе бастауы, кейіннен қалыптасып дәстүрлі ұлттық тәсіл болып
қалған архитектурадағы формалардың орнығуы осы дәуірмен байланысты.
Осы дәуірде бұрынғы шеберлік ою өнерінің белгілі синтезі жүзеге
асады. Осы өзгерістердің барлығының негізі қоғам ішінде болған әлеуметтік
өзгерістер болды. Бұл жаңа қоғамдық формация қалаларды салып оларды
көркейту ісіне дұрыс роль атқарды. Алайда архитектурадағы үдемелі қозғалыс
сол кездегі қоғамның саяси шаруашылық және мәдениет қарым- қатынастарының
әр түрлі дамуына сәйкес біркелкі болып отырмады.
Қарақандықтар заманында көшпелілер мен егіншілік орталықтарының
арасында сауда қатынасы барған сайын күшейе түсті. Осының нәтижесінде
көршілес елдер Орта Азия және Қазақстан сауда қатынасы өседі, елдің
мәдениет дәрежесін көтеру жолында мұнын маңызы зор болды. ІХ-ХІІ
ғасырларда басқа елдермен байланыстың нығаюы оның қалаларының өсуіне ықпал
жасамай қоймады. Қалалардың барынша гүлденіп өсуі және бейне сурет өнерінің
өркендеуі дәл осы қарақандықтар заманына тән болып келеді 12.
Оңтүстікке қарағанда біраз кейінірек бірақ сондай заңды түрде Батыс
Қазақстан Киев Русімен байланыс жасайды. Бұлардың мәдениеті мен өнерлерінде
өзара байланыс туралы атап айтқанда ою ісмерлік өнерінің өзара алмасуы
туралы Киевтегі София соборының жазба сызықтарының ішіндегі кейбір
суреттердің Айша бибі кесенесінің өрнек суреттеріне тұп- тура дәл
келетіндігі тағы осындай дәлел бола алады.
Орда - қалаларының тарихқа белгілі болғандары Чигу Үйсін ханының
ордасы, Суяб түрік қағандарының орда астанасы, Керуен сарайлар- Испиджаб,
Талас қазіргі Тараз, Атлах, Созақ, Сығанақ 13.
Қалалардың құрылымы қоғамдық өмірдің дамуымен байланысты және
жоғарыда көрсетілген қала-қоныс типтерінің қалыптасуы жағдайында құрылды.
Мұның үстіне осы дәуірде құрылыс және шеберлік өнерінің дамуы үшін
материалдық және шығармалық негіз әзірленді құрылыс материалы ретінде
күйдірілген кірпіш қолданылады кірпіш ою өрнегі , штамп өрнек трафарет
бойынша жазып сызу және тағы басқалар пйдда болады.
Қарахандық дәуірдегі Х-ХІІ ғасырларда қалалар барынша алуан түрлі
типті құрылыстар арқылы өседі. Медреселер ғимараттары бар, мешіттер
феодалдар мен шонжар адамдар мовзолейлері моншалар, ал далалық жерлерде
құдық үстіне салынатын құрылыстар салынады. Ислам дінінің таралуына дейін
сақталып қалған христиан шіркеулері мешіт етіліп қайта жасалды. Мысалы
ертедегі Тараздан бас шіркеу мешітке айналдырылған (893-894 жж). Дін иелері
мен феодалдың арасынан шыққан шонжар адамдарды мәңгі есте қалдыру
ескерткішке арнап ІХ ғасырдан басталған Самарадағы халифаттар мовзолейі
құрылыстары бүкіл мұсылман арасына соның ішінде сол кездегі Қазақстанға да
тез тарайды 14.
Монументальды қалалық моншалар тек үлкен қалаларда ғана салынып қала
берді, ал бұлардың жаппай құрылысқа айналған мысалы кездеспейді. Тараз
қаласындағы монша өзінің монументальдығы мен архитектуралық жобасына
қарағанда Орта Азия мен Қазақстандағы азаматтық архитектурасының сирек
кездесетін үлгісі бола алады.
Үйлер салумен қатар қалалар көркемдеу ісі де барынша өркендетілді.
Оған Таразда, Тақабкетте, Суккулукта, Шу өзенінде су құбырын жүргізу
жолдары Тараздағы монша маңында төселген көшелердің болуы және басқалар
дәлел бола алады.
Қалалар да құрылыс жұмыстарының аумағының артуымен, оларды көркейту
және монументалды құрылыс типтерінің алуан түрлігімен қатар құрылыстың
ұзаққа шыдауын мықтылығын қамтамасыз ету жөніненде белгілі дәрежеде
қамқорлық туады. Бұл жөнінде арша мен қара ағаштардан жасалған ағаш байлам
элементтерін қолдану және жадағай кірпіштерді пайдалану, сайып келгенде
құрылыс материалдары саласында жалпы алға басудан антисептикалық шаралар
кепіл бола алады.Сөйтіп, күйдірілген кірпіш ертінділердегі тұрақты зат
ретінде гипс, альбастер фасадтарды өндеуде терракот және шимайлы көзге
тақтайлар қолданылады.
Қарахандықтар дәуірінде қалыптасқан осы табыстардың барлығы кейінде
монументальды құрылыстар формасымен архитектура құрылыс тәсілдерінің
негізгі түріне айналды. Ашық қарапайым жоба орталық порталды құрылыстардың
төбелері не порталды күмбез не конус түрінде жасалды. Мысалы, Тараздағы
монша сияқты көп күмбезді үйлер мен құдық үстіне салынған құрылыстар -
Мырзашөлдегі Мырза-Рабат сардобасы күмбездің формасы белгілі мөлшерде киіз
үйдің түріне еліктеген .Алдңғы фасадтың сипаты мен қосымша архитектуралық
өңдеу ісі туады. Бұл кейінгі дәуірлерді Пештақтың туылуына жағдай жасайды.
Х-ХІІ ғасырларда бірталай жоғарғы өркендеген, әсіресе декоратив өнер
құрылыстың кіре беріс аузындағы әдемі пропорция мен салынған жарма
бағаналардың сыртын кілемнің түріндей етіп безерлеу, сол бағаналарға
тірелетін саңылау арқалар сол кездегі құрылыс фасадтарын қандай декоратив
тәсілмен өңдеудің айқын мысалы Айша –Бибі мовзолейі 15.
Кірпіштен сызып қалауды өркендету (Қарахан мавзолейі), ойынды
террахат тақталардан бет жасау (Айша-бибі мавзолейі), құрылыстың ішкі
қабырға бетін жапсырма ете шимай өрнектермен безендіру ертедегі (Тараз
моншасы), Қазақстанның ою-өрнек өнерінің бұрынғы дәстүрі жаңадан
көркейгенін көрсетеді.
Қарахандық дәуірінде қабырға архитектурасын өңдеу қолданылған ою-
өрнек сарындары қазақ халқының өнерінде сақталып келеді. Бұл әрине айтылған
өнердің халықтық тамыры күшті екендігін дәлелдейді.
Қазақстанның бұрынғы декоратив ою өнерінің жаңадан көркейген дәстүрін
көрсететін ҮІІ-ХІІ ғасырларда жасалған архитектура мұралары біздің
архитектурамыз үшін де өте құнды болып саналады. Бірақ сол архитектура
белгілерінен біздің заманымызға дейін жеткені тіпті аз.Оның көпшілігі
табынуға байланысты ескерткіш мавзолейлер.
Бұл дәуірден Орта Азия мен Қазақстанда мәдениеттің жалпы дамуының
өзіде прогресшіл еді. Архитектураның дамуын да осы жағдаймен байланыстыруға
болады.
ҮІІ-ХІІ ғасрлардағы көптеген қалаладың ішінен тек олардың
кейбіреулеріне ғана қысқаша шолу жасамақпыз.
Бұл қалалардың бірінші тобы Шу, Талас өзендерінің алабында
орналасқан. Исфиджаб, Шымкет пен Тараздың арасындағы керуен жолдың үстіне
салынды. Қаланың жобасы бірін - бірі кесіп өтетін екі магистаральдың үстіне
топтастырылды. Бұлардың үстінен қаланың төрт шетінде қақпа жасалды.
Солтүстік бел қақпа, шығыста Қарамұрт қақпасы, оңтүстікте базар қақпасы,
батыс Шымкент қақпалары болды. Өзара перпендикуляр болып келетін екі
магистаральдың болуы олардың арасында тар –тұйық көшелердің болуына себеп
еді 16.
Шымкент және Тараз сияқты қалаларға жақын және отырықшы, көшпелі
аудандардың ортасында тұрған Исфиджаб қаласы ислам идеологиясын
насихаттауда маңызды орын алады. Халық аңыздарында бұл қаланың қасиеті орны
әулиелердің ұясы ретіндегі маңызы сақталған. Сайрамда ХІ ғасыр аяғынан ХІІ
ғасыр басына дейін өмір сүрген Мірәлі баба дегенге тиісті мавзолей Ибрагим
ата, Азиз баба Қызыр пайғамбар және басқалардың мавзолейлері осы уақытқа
дейін тұр. Бұл мавзолейлердің көпшілігі бірнеше рет қайта салынды және
архитектураның құрылыс жағынан алғанда олардың құндылығы онша емес.
Тараз қаласы Талас өзені бойына салынған 568 ж. өзінде-ақ Византия
елшісі Земарх және одан 60жылдан кейін Сюань-Цзань жазып кеткен. Тараз
керуен жолындағы іріленген сауда қаласы .
Ертедегі бұл қаланы қазғанда адамзат қолынан істелген 5 қабаты
табылды. Жоғарыдан- төмен қарай, 1-ші қабат-қазіргі кез қабат, 2-ші қабаты
ХІІІ-ХҮ ғасырларға сай келеді, 3-ші қабатында ХІ-ХІІ ғасырдағы қала
қалдықтары бар, 4-ші қабаты–Түркеш -Қарлұқ заманындағы Ү-ҮІІ ғасырлар
мәдениетінің іздерін сақтаған.
ХІ-ХІІ ғасырлардың өзіне тән ерекшеліктерінің бірі қара, сұр
ренктерді ұштастыра отырып, қоңыр, қызыл бояумен сырлау болып табылады. Үй,
монша қабырғаларына сызып жазуға, фасадтардың керамикамен қапталған
беттерінде де осындай көрініс байқалды.
Қаланың түзу жолды ретті жобасының ізі байқалады. Тұрғын кварталдар
неғұрлым ұсақ көлемде, ал қоғамдық кварталдар барынша ірі болған . Тараз
құрылысының ішінен ХХ ғасырда өңделеген Х-ХІІ ғасырлардағы Қарахан
мавзолейі ғана сақталған және Х-ХІ ғасырлардағы моншаның қалдығы қазылып
табылды. Тараз бірнеше рет бүлікшілікке ұшырады. 1207-1210 жылдары Хорезм
шахы Мұхамед, 1219-1220 жылдары монғолдар, 1307 шағатайлықтар және
басқалар бұл қаланы қиратып кетті. Х-ХІІ ғасырларда Тараз өз гүлденуінің
шегіне жетті 17 .
Құлан қаласы, Баласағұн, Отырар, Сығанақ осы жоғарыда аталып өткен
Қазақстан қалалары оның әр түрлі экономикалық аудандарында орналасқан,
олардың туып өркен жайғандары да әртүрлі болған.
Олардың бәріне ортақ бір ғана тарихи тағдыры сол - бұлардың бәрі қирап
күл-көпір болып жатыр. Ертедегі қалалардың барлығы бұрыштары 4 құбылаға
қаратылып салынған, тағы да бір төмендегідей өздеріне тән ерекшеліктердің
болғанын айта кеткен жөн. Тараз, Исфиджаб және Баласағұн т.б қалалардың
көшелері 4 құбылаға, Талғар, Қойлықтың бұрышты конфигурацяалары бұрыштарына
қаратылған. Қаланың архитектуралық тұлғасы оның атқаратын негізгі қызметіне
қарай қалыптасқан. Мысалы, ескі Сайрамның орталығында жұма мешіті болды
18.
Қазіргі Қазақстан территориясында ҮІІ-ХІІ ғасырлардан бері сақталып
келе жатқан біраз азаматтық және діни архитектуралық құрылыстар құнды
заттар болып табылады. Бұлардың негізгілері төмендегі ескерткішер: Қарахан
мавзолейі (Х-ХІ ғасырлар), Тараздағы монша (ХІ-ХІІ ғасырлар), Мырзашөлдегі
Мырза-Рабат сардобалары (Х-ХІІ ғасырлар), Бабаджа қатын (Х-ХІ ғасырлар),
Айша бибі (ХІ-ХІІ ғасырлар) кесенелері.
1. Қарахан (Әулиеата) мазары
Орта ғасыр дәуірінен бізге жеткен сәулет өнерінің тамаша
үлгісінің бірі – Қарахан кесенесі. Ол көне Тараз қаласының батыс жағындағы
ғасырлардан келе жатқан мұсылман зиратына жақын орналасқан. Қарахан
кесенесі орналасқан қала зираты Х ғасырда ислам дінін қадылдауына
байланысты адам жерленіп, кейіннен Қарахан, Шомансұр кесенелері
тұрғызылған. 1870 жылдары Түркістан өлкесінің генерал губернаторы Әулиеата
қаласында болып, Қарахан кесенесінде оның айналасындағы зиратта бірнеше
сағаналардың бар екенін тілге тиек етеді 19. Сөз жоқ, ғасырлар бойы мекен
еткен қала тұрғындары осында жерленіп басына құлыптас немесе шамасына қарай
сағана кесене орнатқан. Түптеп келгенде зираттар да тарихи ескерткіштер
қатарына жатады.
Әулиеата (Қарақан) кесенесі Х-ХІІ ғасырлардағы сәулет өнерінің
ескерткіші. Тараз қаласындағы Ежелгі Тараз ескерткіштері қорық-
музейінің қарау аймағында тұр. ХХ ғасырдың бас кезінде қайта
салынғандықтан бұрынғы конструциялық қағидасы сақталынғанымен өзінің
алғашқы сәулеттік безендіру өрнектерінен айырылған . Ол қабір үстінен
тұрғызылған ғимарат типі. Оны алғаш В.П.Денике жан-жақты зерттеп, өзінің
Орта Азияның сәулеттік өрнектері деген кітабында жазған болатын.
Қарахан кесенесі туралы Түркістан әуесқой археология үйірмесінің
мүшесі В. Панков Бұл анау-мынау мазар емес, назар аударарлық ежелгі
замандардың аса құнды ескерткіші... Онда екі минареті ғана сақталған. Уақыт
оның көптеген ою-өрнектерін жойып жібергенімен алдыңғы жағынан қарағанда
кесене әлі асқақ көрінеді. Мен сондай-ақ әсем қытай кірпішінен тұрғызылған
бұл құрылыстың түзу әрі үйлесімді салынғандығына назар аудардым.
Ескерткіштің төменгі бөлігіндегі кірпіштерде крестер бейнеленген, биіктігі
шамамен алты қадам- деп жазып қалдырған 20.
Кесене ішінде текпішекті құлыптас сақталған. Мазар ірге тасы
шаршы тәріздес төбесі күмбезді ғимарат. Мазар қабырғасының сырты қазіргі
замандық кірпішерден, ал күмбездің іші мен аралық қуыстар, терезе қуыстары
Қарақандар дәуірінен қалған кірпіштерден қаланған. Мавзолейдің қас беті
оңтүстікке қараған, шет-шеттері мұнаралармен көмкерілген. Мазарға терең
арка арқылы кіруге болады, оның екі жағында тік бұрышты, шаршы және садақ
оғы тәріздес үш қуыс орналасқан. Геометриялық ою-өрнек түрлерінің бірі
ретінде қабырғаларының ызылып қалануына айрықша көңіл аударуға болады. Ою-
өрнек көркемділігі кірпіштерді блокталған торкөз, шаршы, ромб етіп және
таңдайлап қалау болып келеді. Ызба қалау принципі қалаудың өз
қарапайымдылығы сияқты өте қарапайым болып келеді. Бұлай етіп қалаудың
декерлеуін осы түрінің ертедегі үлесі болып табылады. Таңдай, үшбұрыш және
ромб түрінде бұдан ерте қаланған архитектуралық ескерткіштер Орта Азия мен
Қазақстан территориясында кездеспейді. Қабырғаларды торлап қалаудың сындай
ертедегі үлгілерін б.з.д. Бұқарадағы Исмаил саманитін мавзолейі, Талқатан
баба мешіті (Мерфтің Оңтүстігінде) және басқа ескерткіштер сақтап келеді.
Сол сияқты бұлардан беріректегі уақытта салынған таңдайлы және үшбұрышты
қалауда кедеседі.
Декордың бұл түрінің дәстүр болғандығын, кейінгі тарихи дәуірлерде
оны шығармашылықтың қолданғанын архитектураның жаңадан ашқан әртүрлі
ескерткіштерінен көруге болады.
Қарахан мавзолейінің негізгі қабырғалары бірыңғай кірпішпен ызып
қалаумен өрнектеліп, блоктар арқылы байланысып отырған. Басқұрлардың
тігінен тартқан қатары тәрізді үшбұрышты ромбалар және таңдайлап қалау
ескерткіштің порталдық бөлігінде ғана қолданылған. Бұл әрине композицияның
динамикалығын күшейте түседі.
Портал аркалығын блоктап қалау порталды үйдің негізгі бөлігінің
қабырғаларымен жалғастырып тұрады. Сонымен, мавзолейдің сәулетті қабырға
конструкциясына декорды енгізіп және оны архитектуралық пікірге сәйкес
бөліп, архитектуралық формамен ою-өрнек декорының синтезін жүзеге асыра
білген. Декор архитектуралық жеке элементерді байланыстыратын буыны болып,
олардың архитектуралық маңызын баса көрсеткен 21.
Қазір мазардың орталық залында Ежелгі Тараз ескерткіштері қорық
–музейінің Тараздың бұрынғы бай тарихын баяндайтын экспозиция орналасқан.
Мазар экскурция объектісі ретінде шет елдік туристердің назарын көп аударып
жүр. Бізге келіп жеткен сәулет өнерінің тамаша үлгісі және киелі жер деп
халқымыз мінажат ететін қасиетті ғимараттың тарихи мәнін өз дәрежесінде
насихаттау біздің басты парызымыз болу керек.
Қарахан атауы жайындағы ақиқат.
Енді Қарахан атауына тоқталған жөн болар. Көп жұрт Қараханды
билеушінің аты деп ұғады. Бұл мүлдем қате түсінік. Қарахан лауазымын көне
түркі заманында ұлыхан деген мағынада қолданылған. Мәселен, Қархалық
деген сөз Көп халық, Ұлы халық деген мағынаны білдіреді. Ал сол ұлы
ханға бағынатын хандарды илек хандар деп атаған. Қарахан әулетін
Қарханидтер деген атауды көне грек дәстүріне сәйкес орыстың
шығыстанушысы, Ш. Уалиханов шығармашылығын алғашқы зерттеушілердің бірі В.
Григорьев ғылыми айналымға енгізген болатын 22.
Оса орайда Тараз қаласының қақ ортасындағы мазардағы Әулие ата
атанған Қарахан кім? деген сауал өзінен-өзі туындайтындығы
сөзсіз.
Тарихқа жүгінсек Х-ХІІ ғасырларда Батыста Амудария мен Сырдария арасындағы
Мауереннахрдан бастап, Шығыста Жетісу мен Қашқарға дейінгі кең байтақ жерге
иелік еткен Қарахан мемлекеті өмір сүрген 23. Қарахан мемлекетінде ислам
дінін бірінші қабылдаған Сатук Бограхан Абд ал-Керим болған. Ол туралы
алғашқы деректерді Ибн ал-Асира (1160-1230жж.) және Жамал Қарши (ХІІІ
ғасыр) еңбектерінде кездестіреміз. Аңыз бойынша Сатук Боғрахан 96 жыл өмір
сүрген. Жамал Қаршидің көрсетуінше ол Қашқардың терістік-шығыс жағында 60
шақырым жерде жерленген. Демек, біз Қарахан мазары атап жүрген кесенеде
Сатук Боғрахан жерленуі мүмкін.
Ал, келесі ғалымдардың еңбектеріне сүйенсек О. Прицак, О. Восфордтың
Мусульманские династий деген кітабында 1059 жылға дейін Таразды билеген
Қарахан Ша-Махмут (Шах-Махмут) екендігін нумизматикалық деректер арқылы
дәлелдеп көрсете, академик В.Бартольд сол Ша-Махмуттың Қарақытайларға қарсы
талай қырғын соғыстарға қол бастап, талай жеңістерге жеткенін, бірде Талас
өзенімен тоғытылған қойдай ағып бара жатқан жау өліктерін көріп, жиреніп,
алтын тағын мүлдем тастағанын, сопылық жолға түсіп, жер астына қылует үй
қазып алып өле-өлгенше Аллаға жалбарынып өткенінің, сондықтан Әулие ата
атанғанын жазған еді. В. Панковтың жергілікті Абдолла деген қазыдан жазып
алған шежіресі де жоғарыда айтылған деректі дәлелдей түседі.
Орта Азияда Х-ХІІ ғасырларда сонау Қашқардан Самарқан, Бұқараға
дейінгі кең байтақ өлкені билеген Қарахан әулеті құрған мемлекет туралы да
біраз сөз болып жүр. Осы әдебиеттерде Қарахандар Мұхаммед пайғамбардың
немере інісі әрі Фатима атты қызын алған күйеу баласы Әзірет Әлі халифадан
тараған қожалар әулеті деген де деректер жазылған.
Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданыны қарасты Бабата атты елді-
мекен көп жұртқа белгілі. Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі, Алғабас
ауданындағы Бәйдібек баба, Ысқақ бап әулие қарахан қожаның арғы бабасы
болып келеді. Бап демекші, араб тілінде бап есік деген ұғымды
білдіргенмен, оның мағынасы христиандардың Рим папасын әулие тұтып,
құрметтегені сияқты сол папа деген ұғымға жуықтайды. Қазақ арасындағы
Сайрамда бар сансыз бап, Түркістанда түмен бап, баптардың бабы Арыстанбаб
деген сөздегі бап әулие, шапағатты деген мағынаны білдіреді. Қазақтар
арасындағы атаның әкесін баба деу сол арабша баптан, грекше папа яғни әке
деген сөзден шыққан деп жорамалдауға негіз бар.
Сонымен, әулие деген сөздің мағынасы қандай. Арабтарда уәли деген
сөз бар. Оны қазақша билеуші деп атауға болады. Міне, осы уәлидің көпше
түрі - әулие.
Қарахан атауының шығуы жөнінде қытай ғалымы Гың Шымин Зерттеушілер
кейінгі кезде: қара деген сөз байырғы түрік тілінде солтүстік жақ деген
мағынаны білдіретін, кейін басқыш, ең жоғарғы деген ауыспалы мағынаға ие
болған деген пікірді көбірек айтып, соған жорыған тәрізді.
Сонымен жоғарыда айтылған деректерге сүйенсек ХІІІ ғасырдағы Жамал
Қаршидың айтқан Сатук Бограханы 96 жыл, ал В. Панков жазып алған шежіредегі
Шахмахмуд 95 жыл өмір сүрген болып шығады. Келтірілген деректердегі
адамдардың есімдері екі түрлі болғанымен шын мәнінде олардың бір адам болуы
мүмкін. Өйткені, уақыт өткен сайын адам аттары да өзгеріске түседі ғой.
Оның нақтылы мысалдары тарихта көп кездеседі. Қазақстан Республикасына
еңбек сіңірген қызметкер, археолог Күзенбай Байбосынов Ташкент қаласындағы
мемлекеттік архивтен Түркістан әуесқой археологиялық үйірмесінің
құжаттарымен танысып, жұмыс істеу барысында 1897 жылы Әулиеата қаласынан
әкелінген бірнещше құжат тапқандығын баяндайды. Бұл құжатта келтірілген
деректер В. Панков қалдырған деректермен мазмұндас болып шықты. Бұл
екеуінде негізінен Шахмахмудтың аты аталған, Оның лақап
аты Әулие Қарахан еді
делінген 24.
Қорыта келе жоғарыда келтірілген деректерге сүйене отырып Қарахан
кесенесіне Шахмахмуд есімді Қарахан мемлекетінің билеушісі жерленген деген
пікірге тоқталмақпыз.
2.2.Тектұрмас және Дәуітбек мазарлары.
Тектұрмас мазары.
Тектұрмас мазары Талас өзенінің оң жағалауында төңіректен биік тұрған
төбе үстінде, Тараз қаласының шығыс жағалауында орналасқан. Талас бойында
Тараз қаласын салған халық тектұрмастың да басына тамаша құоылыс салған.
Мазар ХІІІ ғасырда салынды деп есептелінеді. Оның авторы мен салушысы
белгісіз. Қазір толық қирап біткен. Ол ХІХ ғасырдың 80 жылдарында сақталған
фотосурет арқылы ғана белгілі. Мазар күйдірілген кірпіштен салынған,
күмбезі болған, іргесі төрт бұрышты болып келген. Оған кіретін үшкір арка
тәрізді қақпа батыс жаққа, Таразға қарай қараған. Мазардың бұрыштары
пилястрілмен тамамдалған, қабырғаларында сызық іздері болған.
Ескерткішті ХІХ ғасырдың аяқ кезінде В.А. Каллаур, 1949 жылы А.Н.
Ремпель, 1939-1950 жылдары Г.И. Ппцевич, 1963 жылы Т.Н. Сенигова
археологиялық жұмыстар жүргізген, зерттеген.
Тектұрмас жайында бір жазба дерек бар. Оның авторы орыс отрядын
басқарып, 1864 жылы көктемде Қоқандықтарды Әулиеата қамалынан қуып шыққан
Черняев. Оның 1864 жылы 1 маусымдағы Әулиеата қамалы деп аталатын
жазбаларында былай делінген: Әулиеатадан батысқа қарай 40 сажень жерде
зират бар, сонда кірпіштен салынған, жартылай мүжілген, іші айтарлықтай
кең, кесене тұр, ол Қарахан деген қасиетті әулиенің есімімен аталады. Мұның
өзі қамалды да осылай атауға негіз болған. Осы арада біржарым шақырымдай
жерлегі әжептеуір дөңесте Тектұрмас деп аталатын тағы бір әулиенің моласы
бар, бұл жота соның атымен аталады.
Филология ғылымының докторы, профессор Жанғара Дәдебаев бұл кесене
жөнінде былай дейді. Тектұрмас атаның әу бастағы қасиет тұтып қойған аты
Сұлтан Махмұдхан екен. Әулие ата оны бек болып қызмет етуге сарайына
шақырады. Бірақ, ол бек болудан бас тартып, жеке дара әулиелік жолға
түседі. Бектіктен бас тартқандықтан, ел оны Тектұрмас атап кетеді. Жұрт
Тектұрмас атаның мазарын қасиет тұтып, оның басына шырақ жағып, құрбандық
берген. Бала көтермеген әйелдер бала сұрап жалбарынатын болған. Бұл
Тектұрмас жайындағы аңыз. Ал енді Тектұрмас әулиеге келсек, ол Қарахан
тұсында әскербасы, жасауылбасы болып қызмет атқарған көрінеді. Ол өз
қызметін атқаруға шыққанда, қара жолдың үстіндегі жолаушы, керуен біткен
түгел тексеруден өтеді екен. Көңіліне жақпаған жолаушыларды өз бетінше
жазалап, оларға өз бетінше шара қолданыпты. Жолаушы жұртты да, тұрғылықты
елді де үнемі тексеріп, халыққа да тыныштық бермей, өзі де тыным алмай
жүргендіктен, көпшілік оны Тектұрмас атап кетіпті. Сол автор енді басқа бір
аңызды тілге тиек етеді. Онда Таластың төменгі бойында Тектұрмас атты
қаланың болғандығы жайында айтылады. Осыдан бес жүз жыл бұрын мұнда
қалмақтар билік жүргізген. Жергілікті ел Әмір Темірмен сөз байласып,
қалмақтарды Талас бойынан қуып шығуға келіседі. Әмір Темір қалың қолын
бастап, осылай қарай жолға шығады. Бұл хабарды естіген қалмақтар
Тектұрмасқа өздері жинаған, алып кетуі мүмкін емес асыл заттарды алып
кетудің жолын іздестіреді. Ондай мүмкіндік болмайтындығына көздері жеткен
соң, үйіп жинайды да олардың үстіне таудай етіп сексеуіл үйеді. Жинаған
түрлі асыл заттар отқа оранып, күлге айналады. Әмір Темір келгенше,
қалмақтар түгелдей жиналып, көшіп кетеді 25.
Ал, тарих ғылымдарының докторы, профессор К. Рысбайдың айтуынша
Тектұрмас қандай да бір жеке тұлғаның аты емес. Бұл орынның осылай аталу
себебі мынада: халықтың жанында терең із қалдырған адамды жұрт әулие
тұтатыны белгілі: осында келіп, мінәжат етеді. Перзент көрмей жүргендер
түнеп жатып жалбарынып, Аллаһтан перзент сұрайды, дімкес, ұзаққа созылған
ауру сырқаудан айығып кетуіне рақымшылық жасауын, т.т. сұрап, келіп-кетіп
жатады. Яғни бұл жер ешқашан адамсыз болмайды, тек тұрмайды.
Осы ойымызды қуаттарлық фактіні еске алайық. Талас өзенінің төменгі
ағысында Қызыл жар ауылының маңында Тектұрмас деген көне қаланаң орнын
археологтар анықтап отыр. Оның тұрғызылған мерзімі ҮІІ ғасыр деп
белгілейді. Сонда бұл қала ислам діні тарамаған кезде, зороастризм наным-
сенімі кезінде бой көтерген. Яғниол да жеке тұлғаның аты емес, халықтың сол
қаланы тұрғызған тұлғаны пір тұтып, кейәнгілер үнемі оны ардақтап отырғанын
білдірсе керек жаңағы атау.
Сонымен, қорыта айтқанда, бұл жерге жерленген адам атқарған ісімен
көзі тірісінде әйгілі болған көрнекті тұлға, ол Қарахандықтар әулетінен
шыққан билеушілердің бірі. Қарахан мемлекетінің билеушісі Мұса 960 жылы
исламды мемлекеттік дін деп жариялайды. Содан бастап әлгі аты беймәлім
тұлға бар ғұмырын осы жаңа дінді жергілікті түркі тілдес халықтар арасында
таратуға, соны уағыздауға арнаған. Сондықтан да оның іс-әрекеті жұрттың
жадында сақталған, оны әулие деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz