Қарапайым скифтердің қорғандары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Скифтердің материалдық және рухани мәдениет ескерткіштері
Алматы 2009
М А З М Ұ Н Ы
беті
КІРІСПЕ 4
1. Скиф ескерткіштерінің зерттелу тарихы мен мәселелері және
орналасу жағдайы 7
1.1 Скиф тайпаларының ескерткіштерінің зерттелу тарихы мен 7
мәселелері
1.2 Скиф тайпаларының географиялық орналасу жағдайы 12
2. Скиф тайпаларының қалалары мен 14
қорғандарының материалдық және рухани мәдениеттері
2.1 скиф тайпаларының қала ескерткіштерінің мәдениеттері 14
2.1.1 Неаполь Скифский қалашығы 14
2.1.2 Каменское қалашығы 15
2.1.3 Елизаветовское қалашығы 16
2.2 Скиф тайпаларының қорған ескерткіштерінің 17
мәдениеттері
2.2.1 Александропольский қорғаны (Луговая Могила) 17
2.2.2 Чертомлыц қорғаны 17
2.2.3 Мелитополь қорғаны 19
2.2.4 Күл-Оба қорғаны 20
2.2.5 Семибратние қорғандары 21
2.2.6 Аржан қорғаны 23
2.2.7 Келермесс қорғандары 24
2.2.8 Пять братьев қорғандары 25
2.2.9 Толстая Могила қорғаны 27
2.2.10 Солоха қорғаны 28
2.2.11 Посулье қорғандары 30
2.3 Қарапайым скифтердің қорғандары 32
2.3.1 Қаруымен жерленген скифтік әйелдер қорғаны 32
2.3.2 Скиф әйелдерінің сиқыршыларының қорғандары 33
2.3.3 Скифтердің бойжеткендерінің қабірі 34
2.3.4 Скифтердің жанұялық жерлеу орындары 34
2.3.5 Коллективтік жерлеу қорғандары 35
2.3.6 Жауынгер скифтердің жеке дара жерлеу қорғандары 36
2.3.7 Скифтік әйелдердің жеке-дара жерлеу қорғандары 36
2.3.8 Балаларымен жерленген әйелдердің қорғандары 37
2.4 Скифтердің рухани мәдениеті 37
40
ҚОРЫТЫНДЫ
42
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 43
ҚОСЫМША 44
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Скифтер тайпаларының мәдениеттері осы күнге
дейін өзінің толық шешімін тапқан жоқ. Әлі де болса скифтердің қалыптасуы
мен пайда болуы жөнінде біркелкі ортақ пікір айтылмады. Зерттеушілердің бір
бөлігі скифтердің отанын кіндік Азиядан іздеу керектігін айтады.
Солтүстік Қара теңіз жағалауына Скифтер кейін келіп сол жерде
мемлекетін орнатқан. Олардың таралу аймағы осы өңірден бастап Орталық
Азияға дейінгі аралықты алып жатса керек. Ерте заманнан бастап ақ скифтер
өздерін Сколоттар деп атаса, ежелгі гректер оларға Скифтер деген атау
берсе, ежелгі парсылар скифтерді Сақтар деп атаған. Скиф тайпаларының
бірнеше ғасыр бойы өмір сүруі өзімен көршілес елдерге қауіп төндіріп отырды
және салық салды. Скифтер жауынгер халық ретінде белгілі болды.
Дүние жүзіне олардың өшпес із қалдырған мәдениеті скифтік аң стилі
мен Акинак қаруының өмірге келуі болды. Скиф қоғамы өз арасында көшпелілер,
егіншілер, жер жыртушылар болып бөлінді. Сондықтан да зерттеушілердің
назарында олардың қоғамдық өмірі мен тұрмыс тіршілігіндегі орын алған
бірталай мәселелер ой толғандырып жүр.
Скифтердің қалалары мен басқа көшпелі скифтердің арасындағы байланыс
мәселелері және әр өңірлерде мекен етуші тайпалардың бір-бірімен байланысы
мен алшақтығы төңірегінде бірқатар сұрақтар жауабын ала алмай отыр. Бұл
жағдай болашақ зерттеулердің арқасында шешімін табады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың мақсаты Скифия
жеріндегі скиф тайпаларының ескерткіштерінің ерекшеліктерін көрсету, және
скифтердің Еуразия материгінде мекен еткен тайпалар арасында алатын орны
мен маңызын көрсету. Сол скифтік ескерткіштердің пайда болу және қалыптасу
туралы зерттеушілердің ой-пікірлерін саралап өту.
Ал міндеттері болып:
• Бұрынғы және жаңа материалдарды жинақтап, зерттелу деңгейін
анықтау.
• Скифтік қала материалдары бойынша тұрғын үй, жер кепелердің,
сарай-ғимараттардың формасына, түріне, архитектурасына,
құрылымына назар аудару.
• Қазба барысында табылған материалдарды сипаттап, оларды қалар
мен қорғандарға бөліп көрсету.
• Материалдық және рухани мәдениеті бойынша мәліметтер беру.
• Скифтердің орналасу территориясын, хронологиялық өмір сүрген
уақыт аралығын көрсетіп беру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Бұл скиф тайпаларының ескертіштерін
зерттеу және қазу жұмыстары XVIII ғ. аяқ жағынан бастау алады. Осы ғасырдан
бастап Ресей мемлекетінде патшалық тарапының ескерткіштер есепке алынып
оларда зерттеу жұмыстары жүргізіле бастаған.
XIX ғ. орта шеніне дейін зерттеу объектісі болған скифтік ескерткіштер
немқұрайлы, жүйесіз, есепсіз тонаушылық жағдайда қазба жүргізу нәтижесінде
іске асты. Тек Ресейдің озық ойлы ғалымдарының өз уақытында осындай
жағдайларға жол бермей өздері тарапынан зерттеуге құлшыныс білдіруі қазіргі
ұрпақтарға сол тайпалардың мәдениет үлгілерінің бізге жетуіне өз үлестерін
қосты.
XVIII-XIX ғғ. скиф мәселесімен айналысқан және қазу жұмыстарын
жргізген ғалымдар арасында А.П.Мельгуновтың, П.С.Палластың, В.Ф.Зуевтың,
П.М.Леонтьевтің, Н.И.Забелиннің, Н.И.Веселовскийдің атқарған рөлдері зор.
XX ғ. бастап Кавказ, Украина, Ресей жеріндегі скиф дәуірінің ескерткіштерін
жүйеге келтіріп, көлемді қазбалар жүргізу нәтижесінде еңбек сіңрген
ғалымдар М.И.Артамонов, Н.И.Веселовский, Б.Н.Граков П.И.Хицунов,
А.И.Тереношкин, М.П.Грязновтар болды. Нәтижесінде белгілі Чертомлық, Күл-
Оба, Солоха, Келермесс, Пять братьев, Мелитополь, Тли, Толстая могила
қорғандары және скифтік қалалар ашылды.
Зерттеудің географиялық ауқымы: Солтүстік Қара теңіз жағалауынан
бастап Ресейлік Тува Республикасына дейінгі алып жатқан территориялардағы
белгілі скифтік ескерткіштер кірген.
Деректік негізі: Жұмыстың деректік негізіне көшпенді отырықшы,
егінші, жер жыртушы скиф тайпаларының Солтүстік Қара теңіз жағалауы бойы,
Кавказ, Украина, Азов бойы, Шығыс Еуропаның далалық және орманды алқаптары,
Сібір бойы ескерткіштері енді. Солардың ішінде Елизоветовское, Неаполь
Скифский, Каменское қалашықтары, Келермес, Күл-Оба, Солоха, Чертомлық,
Мелитополь және т.б. қорған ескерткіштерінің материалдары қамтылды.
Зерттеу жұмысының нысаны: Жұмыстың нысаны болып табылатын
ескерткіштер қатарына тек қоныстар ғана емес, сонымен қатар жерлеу
орындары, қорғандар және сол ескерткіштерден табылған археологиялық
материалдар саналады.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізі: Скиф мәдениетінің
үлгілері болып табылатын қорғандар, қоныстар, қала орындары, өнері мен
рухани ескерткіштері ғылыми теориялық мәселелерді шешуде негізгі қызмет
атқарады. Скифтер мәселесі төңірегінде туындап отыратын келелі сұрақтарға
ауқымды, толыққанды жауап алуға осындай тайпалық мемлекеттің қоғамдық саяси
өміріне назар аудару өзінің жемісін береді.
Олардың шаруашылығы мен әскери ісіне, жерлеу дәстүріне көңіл бөлу
арқылы біз бұл мәдениет үлгілерін басқа мәдениеттермен салыстырғанда
теориялық ойлар қалыптастыруға және мұндай ескерткіштерді зерттеудің
методологиялық негізін қалауға көмектеседі.
Зерттеудің хронологиялық ауқымы: Жұмысқа қамтылған ескерткіштер б.з.д.
VIII-VII ғасырдан бастап б.з. II-III ғасыр аралығын алып жатыр.
Ғылыми практикалық құндылығы: Еуразия континентіндегі скиф
мәдениетінің ескерткіштерін зерттеу және олардың этникалық құрамы мен пайда
болу және шығу тегі мәселесі ерте темір дәуірі тайпаларын зерттеуде өзінің
көлемді үлесін қосады.
Скифтік аң стилі мәдениетінің осындай алқапқа таралуы үлкен бір
процесс болып табылады. Тек бір ғана тайпалық бірлестіктің тарихи отаны мен
орналасу және таралу региондарын анықтау арқылы солармен көршілес отырған
тайпалармен арақатынасы және қаншалықты байланысқа түскендігін аңғаруға
болады.
Скифтердің материалдық және рухани мәдениеттерін зерттеу арқылы біз
өзіміздің арғы тарихымызға көз салып сол халықтармен қандас болғандығымызға
дәлелге көзіміз жетеді. Ерте темір дәуірінің скиф кезеңінің материалдары
Қазақстан тарихын, археологиясын жоғарғы оқу орындарында дәріс оқытуда
практикалық маңызы зор. Сондай ақ археология мамандығымен дайындалып жүрген
мамандарға осы кезеңін ерекшеліктерімен сипаты жөнінде тереңдетілген білім
беріледі. Ғылыми тұжырым жасауда, ойлы пікір айтуда өз үлесін қосары
сөзсіз.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысының құрылымы 2 тараудан және
тараушалардан, кіріспеден, қорытындыдан, қысқартылған сөздерден,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1. САҚ ескерткіштерінің зерттелу тарихы мен мәселелері және орналасу
жағдайы
1.1 Скиф тайпаларының ескерткіштерінің зерттелу тарихы мен мәселелері
Скифтер – жазба деректеріне сүйенсек Солтүстік Қара теңіз бойында б.
з. д. VIII-VII ғ. ғ. пайда болған. Бұл тайпалық бірлестік Оңтүстік Сібір
жерлерінен келген шығыстағы көршілес тайпалары ығыстырған ирантілдес
халықтар болып саналады.
Геродоттың сипаттамасында Скифия мен скифтік тайпалар және олардың
көршілері туралы деректер кездеседі.
Осыған сүйене отырып тарих атасы Геродот Европалық Скифия жән Азиаттық
Скифия деп бөліп, салар жайында мәлімет береді.
Геродот скифтерге скифтер-көшпенділерді, патша скифтерін, скифтер-
егіншілерді және скифтер-жер қазушыларды жатқызады.
Скифтердің орналасқан жері Солтүстік Қара теңіз жағалауы бойынан
бастау алып Монғолия мен Солтүстік Қытай территорияларына дейін созылған.
Скифтер ежелгі гректермен тығыз байланыста болған. Өздерінің негізгі
мекен еткен жеріне киммерийліктерді талқандағаннан кейін ғана орналасқан.
Сонымен қатар Скифтерге Кавказ, Украина, Қырым жерлері де енген еді.
Осындай үлкен конференциялық бірлестігі өздерінің мәдениеттері жөніндегі
деректі қорғандар, қалалар ескерткіштері ретінде қалдырған.
Жерлеу ғұрыптарында олардың алып жатқан территорияларынан табылған
дүние жүзіне әйгілі болған қорғандар, қалалар, қоныстар табылған
Солтүстік Қара теңіз жағалауының скифтері мемлекет құрып, бірнеше ғасыр
бойы өмір сүріп, тарихта жеңілмейтін халық ретінде енген. Скифтер мен
Киммериийліктер Шығыс Европадағы болып алдыңғы Азия халықтарымен байланыста
түскен халықтар.
Скифтану ғылымындағы ең алғаш рет ашылған және белгілі болған 1763 жылы
Новороссийскі губерниясының губернаторы А.П.Мельгуновтың бұйрығымен Литой
қорғанын (Мельгунов қорғаны) қазудан бастау алады. Қорғанды зерттеу
барысында оның скиф патшасына тиесілі болғандығы анықталды. Ескерткіш
б.з.д.VII ғ. аяғы мен VI ғ. бас кезеңіне жатады.
П.С.Паллас Екатерина II патшайымның тапсырмасымен Ресейдің көптеген
облыстарын аралып, материялдар жинаған еді. Ол 1794 ж. Буг өзені бойында
болып Ольвия қаласының орнын нақты анықтап берді.
Кейін бұл қалаға сапармен П.И.Сумароков барып, ол да Ольвия қаласының
орнын дәл табады. әсірсе оның Керчтің көне дүниелері жайындағы
материялдары. Ол мынадай қорытындыға келеді зерттеу барысында-Керчь бұл
ежелгі Пантикапей Боспор мемлекетінің мың жылдық астанасы. Бұдан басқа
зерттеуші Керчьтен 4 шақырым жердегі Алтын-Оба қорғаны туралы да мәлімет
берген.
1771-1772 жж. В.Ф.Зуев Санкт-Петербор ғылым академиясының бұйрығымен
Буг және Днепр бойындағы жерлерді зерттеуге бұйрық алған еді. Сол
саяхатында ол ең алғаш рет Чертомлыц қорғанын ерекше атап өткен еді.
1830 жж. Керчь қаласының маңындағы жерден Д.Карейша мен А.Б.Ашик
археологтар Алтын-Оба қорғанын ашып, зерттеген.
1832ж. Д.Карейша осы қорғандағы жұмысты бастап, оның астынан мазар
тәріздес тас қабір тапқан. Бірақ ескерткіш тоналған болып шықты. 1853 ж.
А.Е.Люценко қорғанды қайта зерттеп қосымша ештеңе анықтай алмаған.
1831 ж. П.Дюбрюкс, И.А.Стемпковский атты зерттеушілер ғалымдар Керчь
қаласынан шығысқа қарай орналасқан Күл-Оба қорғанының қабірін ашып
зерттеген және қазба жұмыстарды жүргізген.
Сонымен қатар 1852-1854 жж. В.Г.Терещенко 1855-1856 жж. аяқ қазба
жұмыстарын ескерткіште А.Е.Люценко жүргізді. Ол Никополь қаласынан батыс
жаққа қарайғы жерден орын алған.
1846 ж. Киевтің жанынан перепиятиха қорғаны қазылды.
Төменгі Дон өзенінің Азов теңізіне құяр жерінде Елизаветовское қалашығы
орналасқан. Ескерткішті 1854 ж. П.М.Льеонтьев ашып алғашқы қазба жұмыстарын
жүргізген кейін бұл қалада зерттеу жұмыстарын А.А.Миллер, Т.Н.Книпович,
В.П.Шилов, И.Б.Брашинский,Я.Б.Даманский, К.К.Марченкалар зерттеу жұмыстарын
жүргізген. Зерттеушілердің пікірінше Елизаветовское қалашығының негізін
алғаш рет жергілікті скифтерге дейінгі халытар қалаған, ал б.з.д. V-IV ғғ.
Боспорлық гректермен отарланған дегенді айтады. Қалашық орны б.з.д. VI ғ.
ортасында пайда болған.
1862-1863 жж.Никополь қаласының маңынан Н.И.Забелин Чертомлыц
(Чертомлык) қорғанын ашып, онда қазба жұмыстарын жүргізген еді кейін бұл
ескерткіште қайта қазба жалғастыру жұмыстарын Н.И.Лиселовский,
А.И.Тереножкин есімді археологтар жүргізді.
XIX ғ. А.З.Уваров скифтердің астанасы болған Неаполь Скифский қала
орнын ашып, қазба жұмыстарына басшылық етті. Қалашық Симферополь қаласының
маңайында орналасқан.
1859 ж. Ресейде Археологиялық комиссия құрылып оған бірталай
есекрткіштерді қазу мен қорғау жинау туралы міндеттемелер жүктелген. 1862
ж. комиссия Чертомлыц қорғанын қазуға оның иесінен рұқсат алып кіріскен
еді.
1862 ж. Чертомлыц қорғанын қазу басталып оған, И.Е.Забелин 1 атты
археолог басшылық еткен. Қорған қабірі тоналған болса да біраз белгілі
көптеген алтын,құнды заттар шықты.
1870 ж. Лубна мен Ромни қаласының арасында ағып өтетін Сула өзенінің
орта ағысында орналасқан Посулье қорғандары қазылған. Ескерткішті зерттеуге
үлес қосқан ғалымдар арасында Д.Я.Самоквасов, Н.Е.Бранденбург, В.В.Хвойка,
И.А.Линниченко, Н.Е.Макаренко, С.А.Мазаракий,
Ф.И.Каменский,Н.Авеннариус,И.Я.Плис кач бар. Барлығы Посулье
некропольдерінен 400-ден аса қорған қазылған. Қорғандардың басым көпшілігі
тоналған және қиратылған екен. Ескерткіштердегі бір ерекшелік жерлеу
орнының еденіне әк, қызыл бояу және күл шашқан. Қорғандар б.з.д. VI-IV ғғ.
жатады.
1898 ж. Кубань жерінде Уль ауылының жанынан Уль қорғандары ашылып, онда
қазба жұмыстарын Н.И.Веселовский жүргізген. Бұл ескерткіштің ерекшелігі
жерленген адамға 400-ден аса жылқы құбандыққа шалынып бірге жерленген. 1908-
1909 жж. қорғанда қазба жұмыстарын М.И.Артамонов жалғастырған 2. Уль
ауылының қорғандары б.з.д. VI ғ. мерзім делінеді.
1903 ж. тау технигі Д.Г.Шульц археологиялық комиссияның ашық
қағазын алып Закавказьедегі (Адыгей жерінде) Келермес қорғанын ашып қазба
жұмыстарын жүргізді. Ал 1904 жылы ол жерде қазба және зерттеу жұмыстарын
Н.И.Веселовский жүргізді. Қорған ертескиф кезеңіне жатқызылған.
1912 ж. Н.И.Веселовскийдің жүргізген археологиялық жұмыстары
нәтижесінде Салоха скиф дәуірі қорғаны ашылды. Н.И.Веселовскийдің ашқан
жаңалықтарының ішінде атақты Майкоп, Келермесс, Елезаветинский және
т.б.Қорған 2 жыл қатарымен қазылды. Қорғанның бірінші қабірі тоналған болып
шыққан. 1913 ж. қазылған 2-ші қабірден скиф патшасының тоналмаған мәйіті
шықты. Қабір байлыққа тола ашылған. Солардың ішінде әйгілі болған алтыннан
жасалған скифтер бейнесі бар тарақты айтуға болады.Қорған б.з.д. IV ғ.орта
кензеңімен мерзімделген.
Украина жерінде 1871 ж.скиф тайпаларының “Пять братьев” қорымының
2 үлкен және 4 кішкентай қорғандарын П.И.Хицунов қазып, зерттеген еді.Үлкен
қорғанның астыннан тастан жасалған қабірді зерттеуші ашпай, тоналған екен
деп қалдырған.
1954 ж. осы ескерткіште Елизаветенский жанында (Р-на-Дону)
орналасқан жерінде В.П.Шилов 3 басқарған археологиялық экспедициясы жұмыс
жүргізіп қорғанда жалғастыру жұмыстары жүргізілді.
1959 ж. П.И Хицунов қазған үлкен қорғанда қазба жұмыстары
жанданып, қабірдіңтоналғандығы анықталды. Қабірде беделді жауынгер
жерленген екен 2- қабір . Қорған б.з.д. IV ғ. соңғы ширегіне жатады.
1954 ж.Мелитопаль қаласының төңірегінен Мелитопаль қорғанында
А.И.Тереножкин қазба және зерттеу жұмыстарын жүргізген. Скифтік қорған
болып шықса да бірқатар әшекей заттар шыққан.
1950жж. Б.Н.Граков 4 Скифиялық төменгі Днепр өзені бойында
орналасқан Каменское қалашығында орналасқан қазба жұмыстарын жүргізді.
Қаладан метталургия өндірісінің орындары, қолөнер кәсібі орындары ашылды.
Қалашық б.з.д. IV ғ. жатады.
1940-1950 жж. М.П.Грязнов 5 скиф дәуіріне жататын Пазырық қорғанын
ашып, қазған еді. Ескерткіштердің бір ерекшелігі олардың үлкен тау
бөктеріне мұздық қорған деген атау алған қабірлерде жерленуі.Қорғандар
Таулы Алтай жерінде орналасқан.
1960 жж. Грузия жеріндегі ( Оңтүстік Осетия) Тли селосының маңынан Тли
қорған қорымы ашылып зерттелді. Ескерткіште қазба жұмыстарын археолог
Б.В.Техов 6 жүргізді. Қорым қала дәуірінен бастап ерте темір аралығын
алып жатыр. Қорғандардағы қабірлерде скиф адамдары көп жағдайда бүгілген
қалпында жерленген болып келген. Зерттеуші Тли қорымын б.з.д. VII-VI ғғ.
жатқызады.
1924 ж. Ставрополь қорғаны ашылып қазылған. 1953 ж. Т.М.Минаева 7
қорғандарының бірін қазған. Қорған тоналған. Ескерткіш б.з.д. VII ғ.
жатқызылған.
1973-1974 жж. Үлкен Ставрополь қорғанында қазба жұмыстарын В.Г.Ветренко
бастады. Қорғаннан тоналған скиф патшасының қабірі шықты, ол тас жәшікте
жатқызылған (табытта).
Херсона жеріндегі Толстая могила қорғанын 1971 ж. Б.Н.Мозолевский
8қазып, аяқтаған. Ескерткіш скиф патшасына жақын беделді адамның қабірі
болып шыққан. Қорғанның басқа қорғандардан ерекшелігі осы жерде жанұйялық
адамдар бірге жерленген. Қорған б.з.д. IV ғ. үшінші ширегіне сәйкес келеді.
1969-1970 жж. Балка селосының маңындағы Гайманова Могила қорғанында
В.И.Бидзиль басқарған экспедиция қазба жұмыстарын жүргізді экспедиция
құрамында А.И.Тереножкин, Б.Н.Мозалевский, Э.В.Яковенко болған. Қорғанда 50-
ден астам скифтік жерлеу орындары табылған.
1961 ж. М.П.Грязнов 9 Тува жерінде алғаш рет өзі барып Аржан қорғанын
өз көзімен көріп, анықтаған. Қорған тастардың үйіндісінен қаланып, үстінен
бұлақ ағып тұрған.
1971-1974 жж. Аржан қорғанында қазба жұмыстарының экспедициясының
басшысы М.Х.Маннай- оол, ал ғылыми кеңесшісі және қазбаның басшысы етіп
М.П.Грязнов тағайындалған. Қорған астында 70-камера орны болған. Соның 13-
де ғана жерлеу орындары табылған. 1-ші камерада патша, патшайым және оның
алты көмекшісі мен алты жылқы жерленген. Қорған б.з.д. VIII-VII ғғ. жатады.
Патша қорғаны тоналған болып шықты.
1974 ж. А.И.Кубышев басқарған Херсон экспедициясы Каховка қаласының
жанындағы Красный Подол селосынан №2 скиф қорғанын қазуға қатысты. Қорған
қатарындағы скифтердің қабірі болып табылған.
1973 ж. Орджоникидзе қаласының маңынан Страшная могила тобынан
А.И.Тереножкин үш скиф жерлеу орнын қазған. Ол жерлеу орындары №4 қорғанда
орналасқан. Қабір коллективті жерлеу орны болып табылған. Жерлеу орны
шамамен б.з.д. IV ғ. жатады.
Тувадағы Аржан патша қорғанының ашылуы скиф мәдениетінің шығуы өнерінің
және скифтердің өздерінің пайда болуының жалпы мәселесі шешілген деген
пікір айтады бірқатар зерттеушілер. Олардың отанын Солтүстік Қара теңізден,
алдыңғы Азиядан емес Азияның орталығынан іздеу керек.
Алдыңғы Азия мен Кавказдағы скиф мәдениеті менскифтер скифтануда ерекше
орынға ие. Ауқымды жұмыстарды осы сала бойынша Е.И.Крупнова,
В.П.Виноградов, В.И.Марковин, Р.М.Мончаевтың Солтүсттік Кавказ бойынша
зерттеу жұмыстарын атап өткен жөн. Қымбат мәліметтер Б.В.Теховтың Оңтүстік
Осетия мен М.М.Трапшаның Абхазиядағы жұмыстарынан алынды. Олар Кавказда
скиф мәдениеті ғана емес, скифтердің осы өңірлерде болғандығын көрсете
білген.
Скифтердің материялдық мәдениеттерін зерттеу бойынша П.Д.Раудың садақ
ұштары туралы, Б.З.Рабиновичтің жебелер туралы, В.Гинтерстің қылыштар,
А.П.Манцевичтің әскери белбеулер туралы қажырлы еңбектерін атап өту керек.
К.Ф.Смернов пен А.И.Малюкова савроматтар мен сарматтардың қару-жарақтары
мәселесі бойынша еңбектері жарық көрді.
В.Г.Петронконың Скифияның әшекей заттардың зерттеуге арналған шығармасы
бар.
П.Д.Либеров пен В.И.Цалкин Скифия халқының мал және жер шаруашылығы
төңірегіндегі ауқымды еңбектері жарыққа шықты.
Б.А.Шрамко скифтердің металл өңдеу кәсібіне және құрал- жабдықтарына
арнаған туындылары жарық көрді.
Н.А.Онайко скиф халқының грек метрополияларымен сауда қатынастары
туралы шығармалары ғылыми айналымға енді.
В.И.Равдоникас пен М.И.Артамонов б.з.д.VI-III ғғ. скифтерді жоғарғы
дамыған патриархалдық рулық қатынастарының ыдырау сатысында тұрғандығы
туралы болжам пікір айтқан.
В.Д.Блаватский Қауымдық құлдық деген концепцияны алып тастап, Атей
патша келгеннен кейін скифтерді мемлекеттілік пайда болғандығы туралы
болжам айтқан еді.
Д.П.Калистов скифтерде алғашқы тұрмыстық қауымдық құрылыс б.з.д. III ғ.
аяғына дейін сақталып, Қырымда скиф патшалығының құрылғанына дейін
созылған.
А.П.Тереножкин скифтердің Солтүстік Қара теңіз жағалауына келгеннен
кейін олардың таптық қатынастар мен мемлекет пайда болғандығы идеясын алға
тартқан.
Скифиядағы таптық қатынастар негізін әскери-саяси билік құраған. Соның
арқасында қалған скифтер мен халықтарды бодандыққа кіргізіп ақы төлеп
тұруға мәжбүр етуге көмектескен.
А.И.Тереножкин скифтердің жергілікті шығу тегін гепотезасына қарсы
шыққан. Оның пайымдауынша скиф мәдениеті көшпенді толқыны барысында
Евразиялық далалық кіндік жерінен келген тұжырым айтады. Соның жаңа
элементі скифтік аң стилі негізі болып табылады.
1979 жылы Б.А.Рыбаковтың Скифияның географиясы мен этнографиясына
арналған монографиясы шықты. Бұл еңбекте Б.А.Рыбаков соңғы кездегі
жинақталған материалдар негізінде ал скифияның өзі жасаған картасын
ұсынған.
1.2 Скиф тайпаларының географиялық орналасу жағдайы
Географиялық Скифия мен этнографиялық Скифия көп жағдайда сәйкес
келмейді. Этнографиялық жағынан алғанда скифтер деген атау географиялық
Скифиядан тыс жерлерде орналасқан және мекендеуші халықтарға да тағылады.
Бастапқыдан-ақ Скифияның геогрифиялық орналасуы Украинаның Дунай мен
Дон далалық алқаптарын алып жатса керек.
Ассиро-вавилондық деректер мен Грек авторларының б. з. д. VII-VI ғғ.
деректері Скифияны кейде Кавказбен байланыстырады, ал аз да болса тарихи
шындылыққа сәйкес келеді.
Бір ғасырдан аса Скифтер осы территорияларға ұмтылып Ассирия, Урарту,
Мидия мемлекеттеріне шабуыл жасап отырған.
Б. з. д. V-IV ғғ. грек авторлары Скифияның шекарасын қысқартады.
Геродот бастаған топ Скифияны Дунай мен Дон аралығына орналастырып,
Кавказды Скифия деп атамаған.
Б. з. III ғ. Скифия термині өзінің тәуелсіздік атын жоғалта бастап,
олар далалық Қырым және Днепр мен Буг өзендерінің төменгі ағысы жерлерін
мекен еткен.
Скифия туралы және оның орналасуы жөнінде негізгі дерек болып
саналатыны б. з. д. V ғ. өмір сүрген Геродот еңбектері. Оның пайымдауынша
Скифия жері төрт-бұрыш сияқты: оңтүстігі – Қара теңіз жағалауының Дунай
өзенінен бастау алып, киммерийлік Боспорға (Керченск бұғазы) дейін, шығысы
– Азов теңізі мен Дон аралығын алып жатыр, солтүстігі – Доннан Дунайға
дейін, батысы – Истр жерлеріне дейін жеткен. Скифияда сегіз үлкен өзен ағып
өтеді: Истр (Дунай), Тирас (Днестр), Гипанис (Буг), Борисфен (Днепр),
Пантикап, Гипарикс, Геррос және Танаис (Дон).
Скифия жерінде сегіз ай бойы суық болып тұрған. Ресей ғалымдарының
пайымдауынша Дунайдан Днепрге дейінгі жағалауда скифтер отырған. Олардың
солтүстік шекарасы неврлермен шектеседі.
Скиф-егіншілер Борисфен өзенінің екі жағында мекендеген. Скиф-
көшпенділер Днепр өзенінің бойында отырып, далалық жерлерде өмір сүрген.
Днепрдің жоғарғы жағында андрофаг тайпалары өмір сүрген. Олар скифтердің
ішіндегі адам етін жегіштері. Бірақ олар скиф киімін кигенімен, өздерінің
тілі ерекшелігі болған.
Скифтердің территорияларының қысқаруы сармат шапқыншылығы әсерінен
болды. Б. з. д. IX-VIII ғғ. Солтүстік Қара теңіз жағалауы бойындағы
далаларда көшпенді скифтер мекен етсе керек.
Скифтер туралы нақты мәлімет б. з. д. VII ғ. аяғындағы грек
жазушыларының еңбектерінен табады. Б. з. д. VI ғ скифтер біраз
киммерийліктермен бірге көрші отырған.
Геродоттың пікірінше скифтер б. з. д. VI ғ. аяғында Аракс (Волга)
өзенінен өтіп, қара теңіз даласынан киммерийліктерді қуып шыққан.
Киммерийліктер қара теңіз бойымен Закавказьеден өтіп Кіші Азияда орын
тепкен. Скифтер өздерінің шабуылдарын жалғастырып Каспий теңізін бойлай
Мидияға аттанды. Сөйтіп Сирия жеріне жетіп, скифтер 28 жыл бойы Азияда
билік еткен. Оларды Кіші Азиядан ығыстырып шығарған Мидия патшасы Киаксар
еді.
Скифтер өздерін сколоттармыз деп атаса, гректер оларға скифтер деген
атау берген.
Геродоттың тағы да берген анықтамаларында скиф халқы туралы
мәлімдейді. Олар аз халықты тайпалар екендігі жөнінде мәлімет беріп,
Ольвимның төңірегінің жері Скифтердің атам заманғы жерлері болғандығын
айтады. Скифтердің пайда болуымен савромат тайпалары жөнінде де сұрақтар
туады. Геродот бойынша савроматтар мен сарматтар бір халық, олар б. з. д. V-
IV ғғ. Дон өзені арқылы өтіп Скифия жеріне шабуыл жасап, оның тегістей
барлық жерін жаулап алып, бір бөлігін қырса, қалғаны сіңіп кеткендігін айта
кетеді.
Б. з. д. III ғ. сарматтардың шабуылымен скиф дәуірі өзінің өмір сүру
уақытын тоқтатты.
Скиф тілдерінен олардың иран тілдестік тіл семьясынан шыққанын
аңғаруға болады.Геродоттың хабарлауынша халықтың жалпы аты сколоттар;
Гректер оларды-скифтер, ал парсылар – сақтар деп атаған.
Б. з. д. VII ғ. аяғынан бастап Солтүстік Қара Теңіз жағалауының
далаларында көшпенді скифтер мықты мемлекет құрған.
Скифияда мемлекетті игеру өте баяу жүрді.
2. Скиф тайпаларының қалалары мен
қорғандарының материалдық және рухани
мәдениеттері
2.1 скиф тайпаларының қала ескерткіштерінің мәдениеттері
2.1.1 Неаполь Скифский қалашығы
Қала орнын анықтап, зерттеу жұмысын алғаш рет ХІХ ғасырда А. С. Уваров
жүргізген. Қалашық Симферополь қаласының маңындағы Салгир өзенінің
жағалауында орналасқан. Сол заманның құрылысшылары қаланың нашарлау деген
жерінің қабырғасының қалыңдығын 8 м қып қалаған.
Неаполь Скифский қаласы б. з. д. ІІІ ғ. жатады. Қала скифтердің
астанасы болған 10. Астанасының негізінің қалану себебі оңтүстік орыс
даласында мекендеген скифтер жеріне б. з. д. ІІІ ғ. оның шығысында отырған
көршісі сарматтар соққы беріп, олардың (скифтердің) жартысы жаңа
басқыншылардың құрамына енсе, ал басым бөлігі Қырымға аттанып сол жерде осы
қаланы тұрғызған.
Қала орнынан үй мен шаруашылық орындары мен мавзолей ашылды. Әсіресе
подвалы бар ғимарат ерекше көзге түседі. Ол ғимарат жартаста ойып жасалған.
Бұдан басқа скифтердің ең алғашқы астанасы Каменское қалашығы болған. Оның
қорғаныс қабырғаларының қалыңдығы 3,5 м болған екен. Қазылған ғимараттың
жанынан қоймалар алаңы орналасқан. Алаңнан бидай мен тары дәндері сақталған
шұңқырлар орны ашылған.
Ескерткіштегі ең құнды құрылыс орны болып рубасылардың жерленген
мавзолей (ғибадат ханасы) болып есептеледі. Мавзолей төрт-бұрыш тәріздес
болып келген, сақталған биіктігі 3 м, ал көлемі 8,65х8,10 м. Оның
қабырғалары үлкен блоктардан тұрғызылған.
Әсіресе оның фасады ерекшеленеді. Ғимараттың шығыс бөлігінде қабырғада
бір есік орналасқан. Есікке қарама-қарсы баспалдақтардың ізі анықталған.
Ғимараттың ішкі бөлігі көптеген саз балшықты кірпішпен толтырылған, ол
тонаушылықтан сақтау мақсатымен жасалған.
Мавзолейді ашу барысында көптеген әркезеңдік жерлеу орындары табылған.
Оның ішіндегі ең көнесі болып солтүстік-батыс бұрышында орналасқан жерлеу
орны саналады. Қабір плиталардан қаланған тас жәшікте орналасып, жардағы
ойылған жерге қойылған.
Жәшікте басы батысқа қаратып, етпетінен жатқызылған ер адамның сүйегі
жерлеу заттарымен бірге табылды. Оның аяқ жағына екі қылыш, үш найза, темір
шлем, горит, алтын қаптырмалы белдемшелер және темір садақтар қойылған. Бір
қылыш оның белі жағында жатқан. Қабірді аршу барысында көптеген алтын
қаптырмалар табылған. Қабір б. з. д. ІІ-І ғғ. жатады. Мавзолейдің ортасынан
еденнен табылған төрт жылқы сүйегі мен ит сүйегі осы қабірге тиесілі. Ал
бесінші жылқы сүйегі баспалдақтарда жатқан. Оның төңірегінде қара және
қызыл түспен лакталған ыдыстардың қалдықтары мен тризнаның ізі анықталды.
Жылқылар сүйегі табылған жерден тік төртбұрышты болып келген ағаш гроб
табылып, оның ішіндегі ер адам басымен шығысқа қарап жерленген, Келесі
жерлеулер алғашқы қабірдің үстінде қатар-қатар түрған ағаш гробтарда
жасалған. Мұндай қабірлер саны 72. Үстіңгі ағаш табыттар шіріп кетіп,
сүйектер араласып кеткен. Қабірлер тоналған болып шықты.
Зерттеушілер қабірлерді алты топқа бөліп қарастырған, оның ішінде
шығыс тобы ерекше көзге түседі. Әсіресе бай әйел қабірі ерекше көзге
түседі. Ол безендірілген ағаш саркофагқа жерленіп, оның сырты көк және
қызыл түсті бояумен боялған. Жерленген әйел адаммен бірге көптеген алтын
заттар табылған. Бұл қабір орны б. з. д. І ғ. жатқызылған.
2.1.2 Каменское қалашығы
Орталық далалық Скифияда б. з. д. IV ғ. төменгі Днепрде жақсы бкінісі
бар Каменское қалашығы пайда болған. Ескерткішті ашқан және зерттеу
жұмыстарын жүргізген Б. Н. Граков басқарған археологиялық экспедиция.
Қалашық Днепр өзенінің солтүстік жағалауында орналасқан (сурет-1).
Оның жалпы алып жатқан жер көлемі 600 гектар. Қаланың акрополі болған.
Каменское қалашығын қазу барысында бұл қала қолөнершілер мен
металлургтердің қонысы болғаны екендігі анықталған. Қала Скифияда ірі
металлургия орталығы болса керек. Құмды жағалаудағы жерлерді қазі үстінде
бірқатар жер үйлер мен жеркепелердің, шаруашылық орындарының ағаш
бөренелерден жасалған қабырғалары табылған.
Ашылған тұрғын жайлардың бірнеше бөлмеден тұратын үйлері де бар.
Олардың ошақтары шұңқырда орналасып, іші көмір мен күлге толған. Тұрғын
үйлердің жанынан ұстаханалар мен шеберханалар орындары орналасқан.
Шеберханалардан шлактардың қалдықтары, пробойниктер, зубилалар, молоттар
және т. б. заттар шыққан.
1950 жылы төрт тұрғын үйден тұратын көптеген металлургия өндірісінің
қалдықтары сақталған комплекс ашылды. Шеберханалар тұрғын үй мен шаруашылық
жайлардың төңірегінде орналасқан.
Металл өңдеу кәсібінің осы қалашықта дамуы пайда болып келе жатқан
тауар өндірісі кәсібінің дәлелі болып табылады.
Сондай-ақ қолөнершілер әшекей бұйымдар жасау өндірісінің кәсібін де
жақсы меңгерген. Оның дәлелі ретінде адамның беті бейнесі бар бляшкілерді
жасауда пайдаланылатын қола штамп болады.
Табылған заттардың ішінде қыш амфораның ұстайтын жерінің бөліндісі
бар. Сол ұстайтын жерде амфора жасап отырған скифқолөнершінің бейнесі
медальон түрінде ойып салынған. Бұл бейнені воскіге немесе саз балшыққа
салу үшін жасалған штампы болуы мүмкін деген болжам бар.
Қолдан жасалған қыш ыдыстардың ішінде бүйірі шығыңқы, мойыны сопақтау
келген горшоктар көп. Біраз аз да болса кувшин тәріздес ыдыстар да
кездеседі. Бұдан басқа қыш ыдыстар қатарында тостағандар, қақпақтар
баршылық.
Осы қала халықтарының негізгі шаруашылығы болып жер шаруашылығы
саналады.
Каменское қалашығында ақсүйектер немесе рубасылар мекенін дәлелдейтін
орындар анықталмаған. Негізгі бекінісі мықты жоғарғы бөлігі қаланың, б. з.
д. IV ғасырына жатады. Ал көптеген археологиялық табылған материалдар б. з.
д. III-II ғғ. жатады.
Өзеннің құмды жағалауындағы қоныстар өмір сүрулерін б. з. д. III ғ.
тоқтатса, акрополь бөлігіндегі қоныстар б. з. д. II-III ғғ. дейін жеткен.
Қалашықтың пайда болып қалыптасуы скиф халқының бірте-бірте
отырықшылыққа көшуінің бастауы болып саналады.
Қаладан бірнеше типті үй орны ашылды, олар: сопақтау немесе дұрыс емес
төртбұрыш тәріздес тұрғын үйлер; төртбұрыш тәріздес бұрыштары доғалда
болған тұрғын үйлер. Үйлерге кіру есігі көбіне оңтүстік жағына орналасқан.
Үй шатыры екі қырлы (жақты) болып, қабырғалары тас известняктардың
бөлінділерінен қаланған. Мұндай үйлер көлемі 40-150 м2 болып келген.
2.1.3 Елизаветовское қалашығы
Қала орны ХІХ ғасырдың екінші жартысында П. М. Леонтьевтің
басшылығымен ашылып, қазылды. Кейініректе бұл жерде зерттеу жұмыстарын А.
А. Миллер, Т. Н. Книповичтер жалғастырған.
В. Ф. Гайдукевич дейтін зерттеуші бұл жерден қала емес қоныс орны
екенін баса айтқан.
В. П. Шилов, И. Б. Брашинский, Я. В. Доманский, К. К. Марченколар
Емцаветовское қалашығын зерттей келе, оның пайда болуын б. з. д. VI ғ.
жатқызады. Қала өмірінің шарықтау шегі б. з. д. IV-III ғғ. орын алған.
Қалашықтан тастан қаланған жер үйлер, қабырғалары сары балшықтан
сыланған, едендері сары топырақтан төселіп, ошақ орындары болған жерлер,
жарты кепелі тұрғын үйлер орны ашылған. Жартыкепелердің қабырғалары
бөренелерден және қамыстан тұрғызылып, шатырды қамыстан екі жақты қылып
жапқан.
Қала орнының мәдени қабатынан дән үккіштер, қайрақтар, саз балшықты
ұршықтар, пращалар, сүйектен жасалған бұйымдар, темір пышақтар, металлдық
және керамикалық шлактар табылған.
Қала халқының өмірінде балық шаруашылығы маңызды қызмет атқарған, Оған
дәлел болатыны торларға арналған қыш грузилалар, балықтың сүйектері мен
қабыршықтары.
Үлкен көлемде қалашықтан амфоралық керамика табылған.
1972 ж. қазба барысында Елизаветовское қалашығынан біршама мөлшерде
нан қоймалары, металлургиялық өндіріс орындары және сүйектен жасайтын ритон
шығаратын шеберхана орны ашылған. Қалашықтың маңайынан бірнеше қоныстар мен
қалашықтар пайда болған. Бұл қала халқында сауда да негізгі қызметін
атқарған.
2.2 Скиф тайпаларының қорған ескерткіштерінің мәдениеттері
2.2.1 Александропольский қорғаны (Луговая Могила)
Бұл ескерткішті 1852-1854 жж. В. Г. Терещенко қазса, 1855-1856 жж. А.
Е. Лющенко қазған. Қорған қара теңіз жағалауы бойындағы ең үлкен және
атақты ескерткіштердің бірі болып саналады. Қорған Днепр бойында
орналасқан. Оның биіктігі 21 м. Қорғанның етек бойына тас төселген және
үлкен шұңқырлар қазылып қоршалған. Топырақ үйінділерінен тризнаның
қалдықтары, арба көлігінің заттары, темір дқңгелектер, алтын жалатылған
бляшкілер қазып алынды.
Қазылған топырақ үйіндісінің астынан орталық қабір орны екі кіру
орнымен шықты. Екінші кіру үңгірінен камераға үлкен жерасты дәлізі
орналасқан. Орталық қабірдің жанында жылқы жерленген.
Орталық қабір орнынан екі адамның тоналған сүйек қаңқалары шықты.
Жандарынан 700 дана шашылған алтын әшекей заттар табылған.
Александропольский қорғаның ең көріктісі жылқылардың жерлеу орны.
Жылқылардың ауыздығы, ер-тұрмандары бай алтын және күміс әшекейлермен
безендірілген.
Екінші кіру шұңқыры арқылы 14 жылқы жерленген.
Орталық қабірде ер және әйел адамы жерленген. Ер адамның үстін темір
қабыршықты панцирьдің қалдықтары табылған. Қорғанның осы бөлігі қатты
тоналғандықтан жерленген адам санын анықтау мүмкін болмаған.
Екінші жерлеу қабірінен әйел адамының сүйектері табылған. Ол қорғанның
солтүстікшығыс бөлігінде орналасқан. Қабір кіру шұңқырынан, дәлізден және
дөңгелектеу камерадан тұрған. Кіре беріс шұңқырдан жүк тасу көлігі
қалдықтары, көптеген алтын бляхалар, түймелер, моншақтар табылған. Әйел
сүйегі камерада арқасына жатқызылып, басы солтүстікбатысқа қаратылған. Әйел
адамның жанынан алтын бляшкілер, көк фаянсты көзі бар моншақтар,
пронизкілер табылған. Бас жақ бөлігінен күміс әшекейлермен жасалған
өртенген мата қалдығы шықты. Оң жағында екі амфора тұрған. Қабір жартылай
тоналған. Ескерткіш б. з. д. ІІІ ғ. бас кезеңімен мерзімделеді.
2.2.2 Чертомлыц қорғаны
1862-1863 жж. Никополь қаласының маңындағы Чкалов селосының бұрынғы
(Чертомлыц хуторы) жанынан И. Е. Забелин Чертомлыц қорғанын ашып, онда
қазба жұмыстарын қорғанын ашып, онда қазда жұмыстарын жүргізген еді. Кейін
бұл ескерткіште қазба жұмыстарын Н. И. Веселовский, А. И. Тереножкин атты
ғалымдар жүргізді.
Қазылған қорғанның биіктігі 21 м, диаметрі 130 м. Қорғанның төменгі
етек бойында оны бойлай тастардан үйілген негізгі өкше бар. Қорған кемінде
2 рет үйілген. Қорғанның алып көлемі қола дәуірінің қорғанын көмін қалған
не болмаса соның үстіне салынған. Қорғанның 10 м тереңдігінде тризнаның
қалдықтары сақталған.
Оған шарап құатын ыдыстардың, сүйектердің, қыш ыдыстардың
қалдықтарынан басқа 220 пар темірден жасалған үзеңгілер, қола бляшкілер,
дөңгелектің қалдықтары және т. б. заттар сиған. Ортасында үлкен терең
шұңқыр орналасып, оның төрт бұрышында қисық крест тәріздес ұзынша келген
катакомбалар орналасқан.
Оңтүстік-шығыс бөлігінде бірнеше шарап амфоралары, қарапайым қола
қазан және алтынмен көмкерілген бірнеше киімдер ілініп тұрған. Ал
солтүстікшығыс бөлігінде – тағы да алты амфора мен сүйек жатқан. Оның
маңында 67 қарапайым садақ ұшы бар колчан мен көптеген алтын бляшкалы
фигуркалар жатқан жерінде табылған.
Оңтүстік-батыс катакомбада бастары батысқа қаратылған екі адам сүйегі
шыққан. Екеуі де алтын және күміспен әшекейлермен көмкерілген, қастарына
алтын қынапты темір қылыштар, садағы толы калчандар қойылған. Қылыштардың
сыртында еліктер мен барстардың фигураларының бейнелерімен безендірілген.
Бұлар әрине құл-азаматтар, патшаның күзетшілері.
Солтүстік-батыс бөліктегі төртінші катакомбада ерекше орында басы
батысқа қаратып, тігінен арқасына жатқызылған әйел сүйегі шыққан. Оның
жанына бұрын киіміне тігілген алтын бляшкілер және бас киіміне тігілген
өсімдік орнаменті мен жануарлар күресі бейнелері бар алтын ленталы заттар
қойылған.
Бляшкілердің арасында Гераклдың бейнесі бар. Әйел сүйегінің жанынан
күң ер мен әйел адамы сүйектері қаңқалары табылған. Олардың бастары әйелге
қаратылған, ал қарама-қарсы қабырғасында 14 шарап амфоралары қойылған жер
орны ашылды. Әрине осы жерден күмістен жасалған амфора табылған. Оның
мойнында шарапты сүзетін торша орналасқан. Амфораның шықтарында елікті
талап жатқан екі грифонның бейнесі жасалған. Төменгі бөлік суретінде жас
скифтер аттар табының арасында жүрген көріністер бар. Олар арқанмен жылқы
ұстап, жатуға үйрету және т. б. көріністері бейнеленген.
Бұл камера негізгі камераға өтетін дәліз қызметін атқарған. Осы жерде
көптеген аңдар сүреті (бейнелері) бар бляшкілер шашылып жатқан күйінде
табылған. Бұдан басқа осы жерден алтын горит, қарапайым мыс ұшы бар
садақтар жатқан.
Ерекше бір шұңқыр орнынан алтын сапты екі қылым қазылып алынған.
Олардың сырты аңдар және т. б. бейнелермен безендірілген. Солтүстік
қабырғасында қоладан жасалған ешкілер мүсінді алты ұстайтын құлақтары бар
қазан қойылған. Оның ішінде бұзау сүйектері жатқан. Ал тағы бір қарапайым
қазанда құлынның толық сүйегі шыққан. Адам сүйегі шашылып жатқан. Ұрлық
үңгірі солтүстік бөлігіндеорналасса да қорған тоналмаған болып шықты.
Басты немесе негізгі катакомбадан батысқа қарайғы жерде үш шұңқырда 11
жылқы алтын және күміс ауыздықтары мен үзеңгіле мен және ертоқымдарымен
жатқан жерінен табылды. Ертоқымдардың шет жақтары алтын ленталармен
қағылған. Жылқылармен қатар қарапайым алтыннан киімді екі жылқышы жерленген
орны ашылған.
2.2.3 Мелитополь қорғаны
1954 ж. А. И. Тереножкин Мелитополь қаласының жанынан қорған орнын
тауып, оны қазып, зерттеу жұмыстарын жүргізген 11. Оның биіктігі 6 м,
диаметрі 40 м (сурет-2).
Дөңбешік екі рет көмілген. Төменгі бөлігіне сары топырақ пен қамыстан
салынса, жоғарғы бөлігіне топырақ төселген. Қабірдің ортаңғы бөлігі
катакомбалы тереңдігі 12 м.
Қабірге кіре беріс жерде жетіжасарлық құл бала ешқандай затсыз
көлденеңінен жатқызылған сүйегі табылған. Катакомба тоналған болып шықты.
Оның едені бойында панцырьдың темір қабыршақтары, темір үшжақты кигізбелі
садақ ұштары шашылып жатқан.
Қабірдің шұңқыр-тайнигінде қола садақтар бар алтын горит табылған
екен. Кіре беріс жерде қабірге, кирка тәріздес сирек кездесетін клевец
табылған. Катакомбаның батыс бөлігіндегі шұңқырдан қарапайым үзеңгілері мен
қола ауыздығы бар екі жылқының жатқан сүйек қаңқалары аршылып алынған.
Қорғанның еденінің солтүстік жағынан екінші қатакомба орны қазылған.
Кіре беріс шұңқырдың едені 6 м, ал ұзын катакомбаның коридоры 7 м
тереңдікте болып келген. Осы коридордың бір қабырғасында (еденінде) ағаш
тақтайлардың үстінде қарапайым моншақ таққан әйел күңнің жатқан сүйегі
қалдықтары шыққан. Келесі қабырғасында он бір шарап құятын амфора ыдыстары
қойылған. Коридордың аяқ жағында өзінше бөлек тұрған камерада шашылып
тасталған кәрі әйелдің сүйектері мен заттары жатқан. Оның шашылған
заттарының ішінде үш жарым мыңдай бляшка заты бар, олар әйелдің киімін
безендіріп тұрса керек.
Табылған бляшкілерде батырып салынған сақал мұртты ер адамдардың
бастарының бейнелері, әйел бастары бейнелері, жатқан арыстандар бейнелері,
пантералар, аралар мен қоңыздар, үшбұрыштар, арыстан терісінен шлем киген
Африканың бас бейнесі және т. б. салынған. Гректің моншақтары ағаш
қобдишада жатқан. Сонымен қатар қақпағы бар жуынатын сосуд-лекана мен қара
лакті пелика табылған болатын.
Жылқылардың безендірілуі де өзіндік қоладан жасалған заттарымен
ерекшеленеді. Бұл қорған б. з. д. V ғ. екінші жартысына жатады. Ескерткіште
тоналмаған болып үлкен жерлеу орны саналады. Ол жер саз балшықты
кірпіштермен қаланып, төбесі ағаштармен жабылған. Жерлеу орны 3 бөліктен
тұрған. Үлкен бөлігінде ағаш саркофаг қойылған, келесі бөліктерде жерлеу
заттары мен жеті жылқы қалдықтары қойылған.
Жерленген адамның жанынан жүн бас киім мен жүн етіктің қалдықтары,
темір қабыршықты панцирь, 5 алтын ворварка, дротиктің ұшы, садақтар ұшы,
тау хрусталінен жасалған мөр және үш күміс сосудтың қалдықтары шыққан.
Киіміне алтын бляшкілер тігілген. Сонымен бірге алтын моншақ табылды.
Келесі көрші бөлікте 3 амфора, қызылмүсінді ваза, қола айна жатқан.
Оңтүстік-шығыс бөлігінде бірнеше шарап амфоралары, қарапайым қола
қазан және алтынмен көмкерілген бірнеше киімдер ілініп тұрған. Ал
солтүстікшығыс бөлігінде – тағы да алты амфора мен сүйек жатқан. Оның
маңында 80 қарапайым садақ ұшы бар колчан мен көптеген алтын бляшкалы
фигуркалар жатқан жерінде табылған.
Екінші жерлеу қабірінен әйел адамының сүйектері табылған. Ол қорғанның
солтүстікшығыс бөлігінде орналасқан. Қабір кіру шұңқырынан, дәлізден және
дөңгелектеу камерадан тұрған. Кіре беріс шұңқырдан жүк тасу көлігі
қалдықтары, көптеген алтын бляхалар, түймелер, моншақтар табылған. Әйел
сүйегі камерада арқасына жатқызылып, басы солтүстікбатысқа қаратылған. Әйел
адамның жанынан алтын бляшкілер, көк фаянсты көзі бар моншақтар,
пронизкілер табылған. Бас жақ бөлігінен күміс әшекейлермен жасалған
өртенген мата қалдығы шықты.
Қорғанның кіре беріс шұңқырында ағаш арбаның қалдықтары сақталған. Ол
қабірге жерленген ханзаданың жерлеу заттарының бір элементі болып саналады.
Ескерткіш шамамен б. з. д. IV ғ. жатады.
2.2.4 Күл-Оба қорғаны
Қорған 1820 ж. Керч қаласының тұрғынының кездейсоқ анықтау барысында
ашылған.
Ескерткішті қазу 1830 ж. П. Дюбрюкстің басшылығымен жүргізілді.
Қорған известняк плиталардан қаланған, үсті таспен жабылып, биіктігі
10 м құраған.
Жерлеу қабірі 4,3х4 м, биіктігі 5 м болып келген. Онда патша, ханзада
және күңінің сүйектері жерленген.
Ең басты жерленген патша қорған қабірінің шығыс бөлігінде орналасып,
ағаш саркофагқа жерленген. Оның басы оңтүстікке қаратылып, жасы 30-40
жасындағы ірі және ұзын денелі болып келген ер адам. Басында үшкірлі киіз
бас киім кигізілген, ал оның сыртына алтын бляшкілер тігілген, Мойнында ірі
алтын гривна тағылған, оның салмағы 461 г. Қолы мен аяқтарында алтын
білезіктер өте зергерлік әдіспен мұқият жасалған. Жерленген адамның барлық
киіміне алтын бляшкілер тігілген. Онымен бірге қылым, жебе мен садақ және
қылым салатын қына табылған. Қылыштың сабы мен қынасының сыртқы жағы, садақ
пен жебе салатын заттың сырттары алысып жатқан аңдар мен фантастикалық
жануарлар бейнесіндегі алтын пластинкалармен қапталған. Қарулардың жанына
егейтін тас алтын оправадағы және алтын ыдыс сырты бай өрнектелген табылды.
Алтын ыдыстың салмағы 698 г. құраған.
Патша табытының жанында кипаристі саркофаг орын алған. Ол саркофагқа
патшайым жерленген. Сырты өрнектелген және піл сүйегінің пластиналарымен
безендірілген. Пластиналардың сыртында ежелгі грек мифтерінің, скифтердің
аң аулау сценалары көрсетілген. Әйел адамның киімі бірнеше жүздеген алтын
бляшкілермен тігіліп, көркемделген. Оның басын электрлік диадема әрлендіріп
тұрған. Осы жерден сондай-ақ екі ілгіш әшекей алтын заттар (подвескілер)
табылды.
Патшайымның мойнына ауыр алтын гривна, салмағы 473 г. және ілмек
әшекей заттар ілінген (сурет-3). Қолдарына кең алтын білезіктер тағылған.
Басынан ары таманғы жерде алты пышақ пен алтынмен көмкерілген ұстайтын жері
бар қола айна жатқан жерінен табылған екен. Ал аяқ жағы бөлігінде белгілі
скифтердің өмірінің сценалары салынған алтын кубок жатқан.
Кубоктағы немесе вазадағы скифтер өмірінің сценаларының берілуі олар
жөнінде, түрі, киімі, қарулары және т. б. бойынша көзалдымызға скифтерді
елестетіп, олардың қоғамы жөнінде ой түюге мүмкіндік береді (сурет-4).
Патшаның саркофагының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Скифтердің материалдық және рухани мәдениет ескерткіштері
Алматы 2009
М А З М Ұ Н Ы
беті
КІРІСПЕ 4
1. Скиф ескерткіштерінің зерттелу тарихы мен мәселелері және
орналасу жағдайы 7
1.1 Скиф тайпаларының ескерткіштерінің зерттелу тарихы мен 7
мәселелері
1.2 Скиф тайпаларының географиялық орналасу жағдайы 12
2. Скиф тайпаларының қалалары мен 14
қорғандарының материалдық және рухани мәдениеттері
2.1 скиф тайпаларының қала ескерткіштерінің мәдениеттері 14
2.1.1 Неаполь Скифский қалашығы 14
2.1.2 Каменское қалашығы 15
2.1.3 Елизаветовское қалашығы 16
2.2 Скиф тайпаларының қорған ескерткіштерінің 17
мәдениеттері
2.2.1 Александропольский қорғаны (Луговая Могила) 17
2.2.2 Чертомлыц қорғаны 17
2.2.3 Мелитополь қорғаны 19
2.2.4 Күл-Оба қорғаны 20
2.2.5 Семибратние қорғандары 21
2.2.6 Аржан қорғаны 23
2.2.7 Келермесс қорғандары 24
2.2.8 Пять братьев қорғандары 25
2.2.9 Толстая Могила қорғаны 27
2.2.10 Солоха қорғаны 28
2.2.11 Посулье қорғандары 30
2.3 Қарапайым скифтердің қорғандары 32
2.3.1 Қаруымен жерленген скифтік әйелдер қорғаны 32
2.3.2 Скиф әйелдерінің сиқыршыларының қорғандары 33
2.3.3 Скифтердің бойжеткендерінің қабірі 34
2.3.4 Скифтердің жанұялық жерлеу орындары 34
2.3.5 Коллективтік жерлеу қорғандары 35
2.3.6 Жауынгер скифтердің жеке дара жерлеу қорғандары 36
2.3.7 Скифтік әйелдердің жеке-дара жерлеу қорғандары 36
2.3.8 Балаларымен жерленген әйелдердің қорғандары 37
2.4 Скифтердің рухани мәдениеті 37
40
ҚОРЫТЫНДЫ
42
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 43
ҚОСЫМША 44
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Скифтер тайпаларының мәдениеттері осы күнге
дейін өзінің толық шешімін тапқан жоқ. Әлі де болса скифтердің қалыптасуы
мен пайда болуы жөнінде біркелкі ортақ пікір айтылмады. Зерттеушілердің бір
бөлігі скифтердің отанын кіндік Азиядан іздеу керектігін айтады.
Солтүстік Қара теңіз жағалауына Скифтер кейін келіп сол жерде
мемлекетін орнатқан. Олардың таралу аймағы осы өңірден бастап Орталық
Азияға дейінгі аралықты алып жатса керек. Ерте заманнан бастап ақ скифтер
өздерін Сколоттар деп атаса, ежелгі гректер оларға Скифтер деген атау
берсе, ежелгі парсылар скифтерді Сақтар деп атаған. Скиф тайпаларының
бірнеше ғасыр бойы өмір сүруі өзімен көршілес елдерге қауіп төндіріп отырды
және салық салды. Скифтер жауынгер халық ретінде белгілі болды.
Дүние жүзіне олардың өшпес із қалдырған мәдениеті скифтік аң стилі
мен Акинак қаруының өмірге келуі болды. Скиф қоғамы өз арасында көшпелілер,
егіншілер, жер жыртушылар болып бөлінді. Сондықтан да зерттеушілердің
назарында олардың қоғамдық өмірі мен тұрмыс тіршілігіндегі орын алған
бірталай мәселелер ой толғандырып жүр.
Скифтердің қалалары мен басқа көшпелі скифтердің арасындағы байланыс
мәселелері және әр өңірлерде мекен етуші тайпалардың бір-бірімен байланысы
мен алшақтығы төңірегінде бірқатар сұрақтар жауабын ала алмай отыр. Бұл
жағдай болашақ зерттеулердің арқасында шешімін табады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың мақсаты Скифия
жеріндегі скиф тайпаларының ескерткіштерінің ерекшеліктерін көрсету, және
скифтердің Еуразия материгінде мекен еткен тайпалар арасында алатын орны
мен маңызын көрсету. Сол скифтік ескерткіштердің пайда болу және қалыптасу
туралы зерттеушілердің ой-пікірлерін саралап өту.
Ал міндеттері болып:
• Бұрынғы және жаңа материалдарды жинақтап, зерттелу деңгейін
анықтау.
• Скифтік қала материалдары бойынша тұрғын үй, жер кепелердің,
сарай-ғимараттардың формасына, түріне, архитектурасына,
құрылымына назар аудару.
• Қазба барысында табылған материалдарды сипаттап, оларды қалар
мен қорғандарға бөліп көрсету.
• Материалдық және рухани мәдениеті бойынша мәліметтер беру.
• Скифтердің орналасу территориясын, хронологиялық өмір сүрген
уақыт аралығын көрсетіп беру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Бұл скиф тайпаларының ескертіштерін
зерттеу және қазу жұмыстары XVIII ғ. аяқ жағынан бастау алады. Осы ғасырдан
бастап Ресей мемлекетінде патшалық тарапының ескерткіштер есепке алынып
оларда зерттеу жұмыстары жүргізіле бастаған.
XIX ғ. орта шеніне дейін зерттеу объектісі болған скифтік ескерткіштер
немқұрайлы, жүйесіз, есепсіз тонаушылық жағдайда қазба жүргізу нәтижесінде
іске асты. Тек Ресейдің озық ойлы ғалымдарының өз уақытында осындай
жағдайларға жол бермей өздері тарапынан зерттеуге құлшыныс білдіруі қазіргі
ұрпақтарға сол тайпалардың мәдениет үлгілерінің бізге жетуіне өз үлестерін
қосты.
XVIII-XIX ғғ. скиф мәселесімен айналысқан және қазу жұмыстарын
жргізген ғалымдар арасында А.П.Мельгуновтың, П.С.Палластың, В.Ф.Зуевтың,
П.М.Леонтьевтің, Н.И.Забелиннің, Н.И.Веселовскийдің атқарған рөлдері зор.
XX ғ. бастап Кавказ, Украина, Ресей жеріндегі скиф дәуірінің ескерткіштерін
жүйеге келтіріп, көлемді қазбалар жүргізу нәтижесінде еңбек сіңрген
ғалымдар М.И.Артамонов, Н.И.Веселовский, Б.Н.Граков П.И.Хицунов,
А.И.Тереношкин, М.П.Грязновтар болды. Нәтижесінде белгілі Чертомлық, Күл-
Оба, Солоха, Келермесс, Пять братьев, Мелитополь, Тли, Толстая могила
қорғандары және скифтік қалалар ашылды.
Зерттеудің географиялық ауқымы: Солтүстік Қара теңіз жағалауынан
бастап Ресейлік Тува Республикасына дейінгі алып жатқан территориялардағы
белгілі скифтік ескерткіштер кірген.
Деректік негізі: Жұмыстың деректік негізіне көшпенді отырықшы,
егінші, жер жыртушы скиф тайпаларының Солтүстік Қара теңіз жағалауы бойы,
Кавказ, Украина, Азов бойы, Шығыс Еуропаның далалық және орманды алқаптары,
Сібір бойы ескерткіштері енді. Солардың ішінде Елизоветовское, Неаполь
Скифский, Каменское қалашықтары, Келермес, Күл-Оба, Солоха, Чертомлық,
Мелитополь және т.б. қорған ескерткіштерінің материалдары қамтылды.
Зерттеу жұмысының нысаны: Жұмыстың нысаны болып табылатын
ескерткіштер қатарына тек қоныстар ғана емес, сонымен қатар жерлеу
орындары, қорғандар және сол ескерткіштерден табылған археологиялық
материалдар саналады.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізі: Скиф мәдениетінің
үлгілері болып табылатын қорғандар, қоныстар, қала орындары, өнері мен
рухани ескерткіштері ғылыми теориялық мәселелерді шешуде негізгі қызмет
атқарады. Скифтер мәселесі төңірегінде туындап отыратын келелі сұрақтарға
ауқымды, толыққанды жауап алуға осындай тайпалық мемлекеттің қоғамдық саяси
өміріне назар аудару өзінің жемісін береді.
Олардың шаруашылығы мен әскери ісіне, жерлеу дәстүріне көңіл бөлу
арқылы біз бұл мәдениет үлгілерін басқа мәдениеттермен салыстырғанда
теориялық ойлар қалыптастыруға және мұндай ескерткіштерді зерттеудің
методологиялық негізін қалауға көмектеседі.
Зерттеудің хронологиялық ауқымы: Жұмысқа қамтылған ескерткіштер б.з.д.
VIII-VII ғасырдан бастап б.з. II-III ғасыр аралығын алып жатыр.
Ғылыми практикалық құндылығы: Еуразия континентіндегі скиф
мәдениетінің ескерткіштерін зерттеу және олардың этникалық құрамы мен пайда
болу және шығу тегі мәселесі ерте темір дәуірі тайпаларын зерттеуде өзінің
көлемді үлесін қосады.
Скифтік аң стилі мәдениетінің осындай алқапқа таралуы үлкен бір
процесс болып табылады. Тек бір ғана тайпалық бірлестіктің тарихи отаны мен
орналасу және таралу региондарын анықтау арқылы солармен көршілес отырған
тайпалармен арақатынасы және қаншалықты байланысқа түскендігін аңғаруға
болады.
Скифтердің материалдық және рухани мәдениеттерін зерттеу арқылы біз
өзіміздің арғы тарихымызға көз салып сол халықтармен қандас болғандығымызға
дәлелге көзіміз жетеді. Ерте темір дәуірінің скиф кезеңінің материалдары
Қазақстан тарихын, археологиясын жоғарғы оқу орындарында дәріс оқытуда
практикалық маңызы зор. Сондай ақ археология мамандығымен дайындалып жүрген
мамандарға осы кезеңін ерекшеліктерімен сипаты жөнінде тереңдетілген білім
беріледі. Ғылыми тұжырым жасауда, ойлы пікір айтуда өз үлесін қосары
сөзсіз.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысының құрылымы 2 тараудан және
тараушалардан, кіріспеден, қорытындыдан, қысқартылған сөздерден,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1. САҚ ескерткіштерінің зерттелу тарихы мен мәселелері және орналасу
жағдайы
1.1 Скиф тайпаларының ескерткіштерінің зерттелу тарихы мен мәселелері
Скифтер – жазба деректеріне сүйенсек Солтүстік Қара теңіз бойында б.
з. д. VIII-VII ғ. ғ. пайда болған. Бұл тайпалық бірлестік Оңтүстік Сібір
жерлерінен келген шығыстағы көршілес тайпалары ығыстырған ирантілдес
халықтар болып саналады.
Геродоттың сипаттамасында Скифия мен скифтік тайпалар және олардың
көршілері туралы деректер кездеседі.
Осыған сүйене отырып тарих атасы Геродот Европалық Скифия жән Азиаттық
Скифия деп бөліп, салар жайында мәлімет береді.
Геродот скифтерге скифтер-көшпенділерді, патша скифтерін, скифтер-
егіншілерді және скифтер-жер қазушыларды жатқызады.
Скифтердің орналасқан жері Солтүстік Қара теңіз жағалауы бойынан
бастау алып Монғолия мен Солтүстік Қытай территорияларына дейін созылған.
Скифтер ежелгі гректермен тығыз байланыста болған. Өздерінің негізгі
мекен еткен жеріне киммерийліктерді талқандағаннан кейін ғана орналасқан.
Сонымен қатар Скифтерге Кавказ, Украина, Қырым жерлері де енген еді.
Осындай үлкен конференциялық бірлестігі өздерінің мәдениеттері жөніндегі
деректі қорғандар, қалалар ескерткіштері ретінде қалдырған.
Жерлеу ғұрыптарында олардың алып жатқан территорияларынан табылған
дүние жүзіне әйгілі болған қорғандар, қалалар, қоныстар табылған
Солтүстік Қара теңіз жағалауының скифтері мемлекет құрып, бірнеше ғасыр
бойы өмір сүріп, тарихта жеңілмейтін халық ретінде енген. Скифтер мен
Киммериийліктер Шығыс Европадағы болып алдыңғы Азия халықтарымен байланыста
түскен халықтар.
Скифтану ғылымындағы ең алғаш рет ашылған және белгілі болған 1763 жылы
Новороссийскі губерниясының губернаторы А.П.Мельгуновтың бұйрығымен Литой
қорғанын (Мельгунов қорғаны) қазудан бастау алады. Қорғанды зерттеу
барысында оның скиф патшасына тиесілі болғандығы анықталды. Ескерткіш
б.з.д.VII ғ. аяғы мен VI ғ. бас кезеңіне жатады.
П.С.Паллас Екатерина II патшайымның тапсырмасымен Ресейдің көптеген
облыстарын аралып, материялдар жинаған еді. Ол 1794 ж. Буг өзені бойында
болып Ольвия қаласының орнын нақты анықтап берді.
Кейін бұл қалаға сапармен П.И.Сумароков барып, ол да Ольвия қаласының
орнын дәл табады. әсірсе оның Керчтің көне дүниелері жайындағы
материялдары. Ол мынадай қорытындыға келеді зерттеу барысында-Керчь бұл
ежелгі Пантикапей Боспор мемлекетінің мың жылдық астанасы. Бұдан басқа
зерттеуші Керчьтен 4 шақырым жердегі Алтын-Оба қорғаны туралы да мәлімет
берген.
1771-1772 жж. В.Ф.Зуев Санкт-Петербор ғылым академиясының бұйрығымен
Буг және Днепр бойындағы жерлерді зерттеуге бұйрық алған еді. Сол
саяхатында ол ең алғаш рет Чертомлыц қорғанын ерекше атап өткен еді.
1830 жж. Керчь қаласының маңындағы жерден Д.Карейша мен А.Б.Ашик
археологтар Алтын-Оба қорғанын ашып, зерттеген.
1832ж. Д.Карейша осы қорғандағы жұмысты бастап, оның астынан мазар
тәріздес тас қабір тапқан. Бірақ ескерткіш тоналған болып шықты. 1853 ж.
А.Е.Люценко қорғанды қайта зерттеп қосымша ештеңе анықтай алмаған.
1831 ж. П.Дюбрюкс, И.А.Стемпковский атты зерттеушілер ғалымдар Керчь
қаласынан шығысқа қарай орналасқан Күл-Оба қорғанының қабірін ашып
зерттеген және қазба жұмыстарды жүргізген.
Сонымен қатар 1852-1854 жж. В.Г.Терещенко 1855-1856 жж. аяқ қазба
жұмыстарын ескерткіште А.Е.Люценко жүргізді. Ол Никополь қаласынан батыс
жаққа қарайғы жерден орын алған.
1846 ж. Киевтің жанынан перепиятиха қорғаны қазылды.
Төменгі Дон өзенінің Азов теңізіне құяр жерінде Елизаветовское қалашығы
орналасқан. Ескерткішті 1854 ж. П.М.Льеонтьев ашып алғашқы қазба жұмыстарын
жүргізген кейін бұл қалада зерттеу жұмыстарын А.А.Миллер, Т.Н.Книпович,
В.П.Шилов, И.Б.Брашинский,Я.Б.Даманский, К.К.Марченкалар зерттеу жұмыстарын
жүргізген. Зерттеушілердің пікірінше Елизаветовское қалашығының негізін
алғаш рет жергілікті скифтерге дейінгі халытар қалаған, ал б.з.д. V-IV ғғ.
Боспорлық гректермен отарланған дегенді айтады. Қалашық орны б.з.д. VI ғ.
ортасында пайда болған.
1862-1863 жж.Никополь қаласының маңынан Н.И.Забелин Чертомлыц
(Чертомлык) қорғанын ашып, онда қазба жұмыстарын жүргізген еді кейін бұл
ескерткіште қайта қазба жалғастыру жұмыстарын Н.И.Лиселовский,
А.И.Тереножкин есімді археологтар жүргізді.
XIX ғ. А.З.Уваров скифтердің астанасы болған Неаполь Скифский қала
орнын ашып, қазба жұмыстарына басшылық етті. Қалашық Симферополь қаласының
маңайында орналасқан.
1859 ж. Ресейде Археологиялық комиссия құрылып оған бірталай
есекрткіштерді қазу мен қорғау жинау туралы міндеттемелер жүктелген. 1862
ж. комиссия Чертомлыц қорғанын қазуға оның иесінен рұқсат алып кіріскен
еді.
1862 ж. Чертомлыц қорғанын қазу басталып оған, И.Е.Забелин 1 атты
археолог басшылық еткен. Қорған қабірі тоналған болса да біраз белгілі
көптеген алтын,құнды заттар шықты.
1870 ж. Лубна мен Ромни қаласының арасында ағып өтетін Сула өзенінің
орта ағысында орналасқан Посулье қорғандары қазылған. Ескерткішті зерттеуге
үлес қосқан ғалымдар арасында Д.Я.Самоквасов, Н.Е.Бранденбург, В.В.Хвойка,
И.А.Линниченко, Н.Е.Макаренко, С.А.Мазаракий,
Ф.И.Каменский,Н.Авеннариус,И.Я.Плис кач бар. Барлығы Посулье
некропольдерінен 400-ден аса қорған қазылған. Қорғандардың басым көпшілігі
тоналған және қиратылған екен. Ескерткіштердегі бір ерекшелік жерлеу
орнының еденіне әк, қызыл бояу және күл шашқан. Қорғандар б.з.д. VI-IV ғғ.
жатады.
1898 ж. Кубань жерінде Уль ауылының жанынан Уль қорғандары ашылып, онда
қазба жұмыстарын Н.И.Веселовский жүргізген. Бұл ескерткіштің ерекшелігі
жерленген адамға 400-ден аса жылқы құбандыққа шалынып бірге жерленген. 1908-
1909 жж. қорғанда қазба жұмыстарын М.И.Артамонов жалғастырған 2. Уль
ауылының қорғандары б.з.д. VI ғ. мерзім делінеді.
1903 ж. тау технигі Д.Г.Шульц археологиялық комиссияның ашық
қағазын алып Закавказьедегі (Адыгей жерінде) Келермес қорғанын ашып қазба
жұмыстарын жүргізді. Ал 1904 жылы ол жерде қазба және зерттеу жұмыстарын
Н.И.Веселовский жүргізді. Қорған ертескиф кезеңіне жатқызылған.
1912 ж. Н.И.Веселовскийдің жүргізген археологиялық жұмыстары
нәтижесінде Салоха скиф дәуірі қорғаны ашылды. Н.И.Веселовскийдің ашқан
жаңалықтарының ішінде атақты Майкоп, Келермесс, Елезаветинский және
т.б.Қорған 2 жыл қатарымен қазылды. Қорғанның бірінші қабірі тоналған болып
шыққан. 1913 ж. қазылған 2-ші қабірден скиф патшасының тоналмаған мәйіті
шықты. Қабір байлыққа тола ашылған. Солардың ішінде әйгілі болған алтыннан
жасалған скифтер бейнесі бар тарақты айтуға болады.Қорған б.з.д. IV ғ.орта
кензеңімен мерзімделген.
Украина жерінде 1871 ж.скиф тайпаларының “Пять братьев” қорымының
2 үлкен және 4 кішкентай қорғандарын П.И.Хицунов қазып, зерттеген еді.Үлкен
қорғанның астыннан тастан жасалған қабірді зерттеуші ашпай, тоналған екен
деп қалдырған.
1954 ж. осы ескерткіште Елизаветенский жанында (Р-на-Дону)
орналасқан жерінде В.П.Шилов 3 басқарған археологиялық экспедициясы жұмыс
жүргізіп қорғанда жалғастыру жұмыстары жүргізілді.
1959 ж. П.И Хицунов қазған үлкен қорғанда қазба жұмыстары
жанданып, қабірдіңтоналғандығы анықталды. Қабірде беделді жауынгер
жерленген екен 2- қабір . Қорған б.з.д. IV ғ. соңғы ширегіне жатады.
1954 ж.Мелитопаль қаласының төңірегінен Мелитопаль қорғанында
А.И.Тереножкин қазба және зерттеу жұмыстарын жүргізген. Скифтік қорған
болып шықса да бірқатар әшекей заттар шыққан.
1950жж. Б.Н.Граков 4 Скифиялық төменгі Днепр өзені бойында
орналасқан Каменское қалашығында орналасқан қазба жұмыстарын жүргізді.
Қаладан метталургия өндірісінің орындары, қолөнер кәсібі орындары ашылды.
Қалашық б.з.д. IV ғ. жатады.
1940-1950 жж. М.П.Грязнов 5 скиф дәуіріне жататын Пазырық қорғанын
ашып, қазған еді. Ескерткіштердің бір ерекшелігі олардың үлкен тау
бөктеріне мұздық қорған деген атау алған қабірлерде жерленуі.Қорғандар
Таулы Алтай жерінде орналасқан.
1960 жж. Грузия жеріндегі ( Оңтүстік Осетия) Тли селосының маңынан Тли
қорған қорымы ашылып зерттелді. Ескерткіште қазба жұмыстарын археолог
Б.В.Техов 6 жүргізді. Қорым қала дәуірінен бастап ерте темір аралығын
алып жатыр. Қорғандардағы қабірлерде скиф адамдары көп жағдайда бүгілген
қалпында жерленген болып келген. Зерттеуші Тли қорымын б.з.д. VII-VI ғғ.
жатқызады.
1924 ж. Ставрополь қорғаны ашылып қазылған. 1953 ж. Т.М.Минаева 7
қорғандарының бірін қазған. Қорған тоналған. Ескерткіш б.з.д. VII ғ.
жатқызылған.
1973-1974 жж. Үлкен Ставрополь қорғанында қазба жұмыстарын В.Г.Ветренко
бастады. Қорғаннан тоналған скиф патшасының қабірі шықты, ол тас жәшікте
жатқызылған (табытта).
Херсона жеріндегі Толстая могила қорғанын 1971 ж. Б.Н.Мозолевский
8қазып, аяқтаған. Ескерткіш скиф патшасына жақын беделді адамның қабірі
болып шыққан. Қорғанның басқа қорғандардан ерекшелігі осы жерде жанұйялық
адамдар бірге жерленген. Қорған б.з.д. IV ғ. үшінші ширегіне сәйкес келеді.
1969-1970 жж. Балка селосының маңындағы Гайманова Могила қорғанында
В.И.Бидзиль басқарған экспедиция қазба жұмыстарын жүргізді экспедиция
құрамында А.И.Тереножкин, Б.Н.Мозалевский, Э.В.Яковенко болған. Қорғанда 50-
ден астам скифтік жерлеу орындары табылған.
1961 ж. М.П.Грязнов 9 Тува жерінде алғаш рет өзі барып Аржан қорғанын
өз көзімен көріп, анықтаған. Қорған тастардың үйіндісінен қаланып, үстінен
бұлақ ағып тұрған.
1971-1974 жж. Аржан қорғанында қазба жұмыстарының экспедициясының
басшысы М.Х.Маннай- оол, ал ғылыми кеңесшісі және қазбаның басшысы етіп
М.П.Грязнов тағайындалған. Қорған астында 70-камера орны болған. Соның 13-
де ғана жерлеу орындары табылған. 1-ші камерада патша, патшайым және оның
алты көмекшісі мен алты жылқы жерленген. Қорған б.з.д. VIII-VII ғғ. жатады.
Патша қорғаны тоналған болып шықты.
1974 ж. А.И.Кубышев басқарған Херсон экспедициясы Каховка қаласының
жанындағы Красный Подол селосынан №2 скиф қорғанын қазуға қатысты. Қорған
қатарындағы скифтердің қабірі болып табылған.
1973 ж. Орджоникидзе қаласының маңынан Страшная могила тобынан
А.И.Тереножкин үш скиф жерлеу орнын қазған. Ол жерлеу орындары №4 қорғанда
орналасқан. Қабір коллективті жерлеу орны болып табылған. Жерлеу орны
шамамен б.з.д. IV ғ. жатады.
Тувадағы Аржан патша қорғанының ашылуы скиф мәдениетінің шығуы өнерінің
және скифтердің өздерінің пайда болуының жалпы мәселесі шешілген деген
пікір айтады бірқатар зерттеушілер. Олардың отанын Солтүстік Қара теңізден,
алдыңғы Азиядан емес Азияның орталығынан іздеу керек.
Алдыңғы Азия мен Кавказдағы скиф мәдениеті менскифтер скифтануда ерекше
орынға ие. Ауқымды жұмыстарды осы сала бойынша Е.И.Крупнова,
В.П.Виноградов, В.И.Марковин, Р.М.Мончаевтың Солтүсттік Кавказ бойынша
зерттеу жұмыстарын атап өткен жөн. Қымбат мәліметтер Б.В.Теховтың Оңтүстік
Осетия мен М.М.Трапшаның Абхазиядағы жұмыстарынан алынды. Олар Кавказда
скиф мәдениеті ғана емес, скифтердің осы өңірлерде болғандығын көрсете
білген.
Скифтердің материялдық мәдениеттерін зерттеу бойынша П.Д.Раудың садақ
ұштары туралы, Б.З.Рабиновичтің жебелер туралы, В.Гинтерстің қылыштар,
А.П.Манцевичтің әскери белбеулер туралы қажырлы еңбектерін атап өту керек.
К.Ф.Смернов пен А.И.Малюкова савроматтар мен сарматтардың қару-жарақтары
мәселесі бойынша еңбектері жарық көрді.
В.Г.Петронконың Скифияның әшекей заттардың зерттеуге арналған шығармасы
бар.
П.Д.Либеров пен В.И.Цалкин Скифия халқының мал және жер шаруашылығы
төңірегіндегі ауқымды еңбектері жарыққа шықты.
Б.А.Шрамко скифтердің металл өңдеу кәсібіне және құрал- жабдықтарына
арнаған туындылары жарық көрді.
Н.А.Онайко скиф халқының грек метрополияларымен сауда қатынастары
туралы шығармалары ғылыми айналымға енді.
В.И.Равдоникас пен М.И.Артамонов б.з.д.VI-III ғғ. скифтерді жоғарғы
дамыған патриархалдық рулық қатынастарының ыдырау сатысында тұрғандығы
туралы болжам пікір айтқан.
В.Д.Блаватский Қауымдық құлдық деген концепцияны алып тастап, Атей
патша келгеннен кейін скифтерді мемлекеттілік пайда болғандығы туралы
болжам айтқан еді.
Д.П.Калистов скифтерде алғашқы тұрмыстық қауымдық құрылыс б.з.д. III ғ.
аяғына дейін сақталып, Қырымда скиф патшалығының құрылғанына дейін
созылған.
А.П.Тереножкин скифтердің Солтүстік Қара теңіз жағалауына келгеннен
кейін олардың таптық қатынастар мен мемлекет пайда болғандығы идеясын алға
тартқан.
Скифиядағы таптық қатынастар негізін әскери-саяси билік құраған. Соның
арқасында қалған скифтер мен халықтарды бодандыққа кіргізіп ақы төлеп
тұруға мәжбүр етуге көмектескен.
А.И.Тереножкин скифтердің жергілікті шығу тегін гепотезасына қарсы
шыққан. Оның пайымдауынша скиф мәдениеті көшпенді толқыны барысында
Евразиялық далалық кіндік жерінен келген тұжырым айтады. Соның жаңа
элементі скифтік аң стилі негізі болып табылады.
1979 жылы Б.А.Рыбаковтың Скифияның географиясы мен этнографиясына
арналған монографиясы шықты. Бұл еңбекте Б.А.Рыбаков соңғы кездегі
жинақталған материалдар негізінде ал скифияның өзі жасаған картасын
ұсынған.
1.2 Скиф тайпаларының географиялық орналасу жағдайы
Географиялық Скифия мен этнографиялық Скифия көп жағдайда сәйкес
келмейді. Этнографиялық жағынан алғанда скифтер деген атау географиялық
Скифиядан тыс жерлерде орналасқан және мекендеуші халықтарға да тағылады.
Бастапқыдан-ақ Скифияның геогрифиялық орналасуы Украинаның Дунай мен
Дон далалық алқаптарын алып жатса керек.
Ассиро-вавилондық деректер мен Грек авторларының б. з. д. VII-VI ғғ.
деректері Скифияны кейде Кавказбен байланыстырады, ал аз да болса тарихи
шындылыққа сәйкес келеді.
Бір ғасырдан аса Скифтер осы территорияларға ұмтылып Ассирия, Урарту,
Мидия мемлекеттеріне шабуыл жасап отырған.
Б. з. д. V-IV ғғ. грек авторлары Скифияның шекарасын қысқартады.
Геродот бастаған топ Скифияны Дунай мен Дон аралығына орналастырып,
Кавказды Скифия деп атамаған.
Б. з. III ғ. Скифия термині өзінің тәуелсіздік атын жоғалта бастап,
олар далалық Қырым және Днепр мен Буг өзендерінің төменгі ағысы жерлерін
мекен еткен.
Скифия туралы және оның орналасуы жөнінде негізгі дерек болып
саналатыны б. з. д. V ғ. өмір сүрген Геродот еңбектері. Оның пайымдауынша
Скифия жері төрт-бұрыш сияқты: оңтүстігі – Қара теңіз жағалауының Дунай
өзенінен бастау алып, киммерийлік Боспорға (Керченск бұғазы) дейін, шығысы
– Азов теңізі мен Дон аралығын алып жатыр, солтүстігі – Доннан Дунайға
дейін, батысы – Истр жерлеріне дейін жеткен. Скифияда сегіз үлкен өзен ағып
өтеді: Истр (Дунай), Тирас (Днестр), Гипанис (Буг), Борисфен (Днепр),
Пантикап, Гипарикс, Геррос және Танаис (Дон).
Скифия жерінде сегіз ай бойы суық болып тұрған. Ресей ғалымдарының
пайымдауынша Дунайдан Днепрге дейінгі жағалауда скифтер отырған. Олардың
солтүстік шекарасы неврлермен шектеседі.
Скиф-егіншілер Борисфен өзенінің екі жағында мекендеген. Скиф-
көшпенділер Днепр өзенінің бойында отырып, далалық жерлерде өмір сүрген.
Днепрдің жоғарғы жағында андрофаг тайпалары өмір сүрген. Олар скифтердің
ішіндегі адам етін жегіштері. Бірақ олар скиф киімін кигенімен, өздерінің
тілі ерекшелігі болған.
Скифтердің территорияларының қысқаруы сармат шапқыншылығы әсерінен
болды. Б. з. д. IX-VIII ғғ. Солтүстік Қара теңіз жағалауы бойындағы
далаларда көшпенді скифтер мекен етсе керек.
Скифтер туралы нақты мәлімет б. з. д. VII ғ. аяғындағы грек
жазушыларының еңбектерінен табады. Б. з. д. VI ғ скифтер біраз
киммерийліктермен бірге көрші отырған.
Геродоттың пікірінше скифтер б. з. д. VI ғ. аяғында Аракс (Волга)
өзенінен өтіп, қара теңіз даласынан киммерийліктерді қуып шыққан.
Киммерийліктер қара теңіз бойымен Закавказьеден өтіп Кіші Азияда орын
тепкен. Скифтер өздерінің шабуылдарын жалғастырып Каспий теңізін бойлай
Мидияға аттанды. Сөйтіп Сирия жеріне жетіп, скифтер 28 жыл бойы Азияда
билік еткен. Оларды Кіші Азиядан ығыстырып шығарған Мидия патшасы Киаксар
еді.
Скифтер өздерін сколоттармыз деп атаса, гректер оларға скифтер деген
атау берген.
Геродоттың тағы да берген анықтамаларында скиф халқы туралы
мәлімдейді. Олар аз халықты тайпалар екендігі жөнінде мәлімет беріп,
Ольвимның төңірегінің жері Скифтердің атам заманғы жерлері болғандығын
айтады. Скифтердің пайда болуымен савромат тайпалары жөнінде де сұрақтар
туады. Геродот бойынша савроматтар мен сарматтар бір халық, олар б. з. д. V-
IV ғғ. Дон өзені арқылы өтіп Скифия жеріне шабуыл жасап, оның тегістей
барлық жерін жаулап алып, бір бөлігін қырса, қалғаны сіңіп кеткендігін айта
кетеді.
Б. з. д. III ғ. сарматтардың шабуылымен скиф дәуірі өзінің өмір сүру
уақытын тоқтатты.
Скиф тілдерінен олардың иран тілдестік тіл семьясынан шыққанын
аңғаруға болады.Геродоттың хабарлауынша халықтың жалпы аты сколоттар;
Гректер оларды-скифтер, ал парсылар – сақтар деп атаған.
Б. з. д. VII ғ. аяғынан бастап Солтүстік Қара Теңіз жағалауының
далаларында көшпенді скифтер мықты мемлекет құрған.
Скифияда мемлекетті игеру өте баяу жүрді.
2. Скиф тайпаларының қалалары мен
қорғандарының материалдық және рухани
мәдениеттері
2.1 скиф тайпаларының қала ескерткіштерінің мәдениеттері
2.1.1 Неаполь Скифский қалашығы
Қала орнын анықтап, зерттеу жұмысын алғаш рет ХІХ ғасырда А. С. Уваров
жүргізген. Қалашық Симферополь қаласының маңындағы Салгир өзенінің
жағалауында орналасқан. Сол заманның құрылысшылары қаланың нашарлау деген
жерінің қабырғасының қалыңдығын 8 м қып қалаған.
Неаполь Скифский қаласы б. з. д. ІІІ ғ. жатады. Қала скифтердің
астанасы болған 10. Астанасының негізінің қалану себебі оңтүстік орыс
даласында мекендеген скифтер жеріне б. з. д. ІІІ ғ. оның шығысында отырған
көршісі сарматтар соққы беріп, олардың (скифтердің) жартысы жаңа
басқыншылардың құрамына енсе, ал басым бөлігі Қырымға аттанып сол жерде осы
қаланы тұрғызған.
Қала орнынан үй мен шаруашылық орындары мен мавзолей ашылды. Әсіресе
подвалы бар ғимарат ерекше көзге түседі. Ол ғимарат жартаста ойып жасалған.
Бұдан басқа скифтердің ең алғашқы астанасы Каменское қалашығы болған. Оның
қорғаныс қабырғаларының қалыңдығы 3,5 м болған екен. Қазылған ғимараттың
жанынан қоймалар алаңы орналасқан. Алаңнан бидай мен тары дәндері сақталған
шұңқырлар орны ашылған.
Ескерткіштегі ең құнды құрылыс орны болып рубасылардың жерленген
мавзолей (ғибадат ханасы) болып есептеледі. Мавзолей төрт-бұрыш тәріздес
болып келген, сақталған биіктігі 3 м, ал көлемі 8,65х8,10 м. Оның
қабырғалары үлкен блоктардан тұрғызылған.
Әсіресе оның фасады ерекшеленеді. Ғимараттың шығыс бөлігінде қабырғада
бір есік орналасқан. Есікке қарама-қарсы баспалдақтардың ізі анықталған.
Ғимараттың ішкі бөлігі көптеген саз балшықты кірпішпен толтырылған, ол
тонаушылықтан сақтау мақсатымен жасалған.
Мавзолейді ашу барысында көптеген әркезеңдік жерлеу орындары табылған.
Оның ішіндегі ең көнесі болып солтүстік-батыс бұрышында орналасқан жерлеу
орны саналады. Қабір плиталардан қаланған тас жәшікте орналасып, жардағы
ойылған жерге қойылған.
Жәшікте басы батысқа қаратып, етпетінен жатқызылған ер адамның сүйегі
жерлеу заттарымен бірге табылды. Оның аяқ жағына екі қылыш, үш найза, темір
шлем, горит, алтын қаптырмалы белдемшелер және темір садақтар қойылған. Бір
қылыш оның белі жағында жатқан. Қабірді аршу барысында көптеген алтын
қаптырмалар табылған. Қабір б. з. д. ІІ-І ғғ. жатады. Мавзолейдің ортасынан
еденнен табылған төрт жылқы сүйегі мен ит сүйегі осы қабірге тиесілі. Ал
бесінші жылқы сүйегі баспалдақтарда жатқан. Оның төңірегінде қара және
қызыл түспен лакталған ыдыстардың қалдықтары мен тризнаның ізі анықталды.
Жылқылар сүйегі табылған жерден тік төртбұрышты болып келген ағаш гроб
табылып, оның ішіндегі ер адам басымен шығысқа қарап жерленген, Келесі
жерлеулер алғашқы қабірдің үстінде қатар-қатар түрған ағаш гробтарда
жасалған. Мұндай қабірлер саны 72. Үстіңгі ағаш табыттар шіріп кетіп,
сүйектер араласып кеткен. Қабірлер тоналған болып шықты.
Зерттеушілер қабірлерді алты топқа бөліп қарастырған, оның ішінде
шығыс тобы ерекше көзге түседі. Әсіресе бай әйел қабірі ерекше көзге
түседі. Ол безендірілген ағаш саркофагқа жерленіп, оның сырты көк және
қызыл түсті бояумен боялған. Жерленген әйел адаммен бірге көптеген алтын
заттар табылған. Бұл қабір орны б. з. д. І ғ. жатқызылған.
2.1.2 Каменское қалашығы
Орталық далалық Скифияда б. з. д. IV ғ. төменгі Днепрде жақсы бкінісі
бар Каменское қалашығы пайда болған. Ескерткішті ашқан және зерттеу
жұмыстарын жүргізген Б. Н. Граков басқарған археологиялық экспедиция.
Қалашық Днепр өзенінің солтүстік жағалауында орналасқан (сурет-1).
Оның жалпы алып жатқан жер көлемі 600 гектар. Қаланың акрополі болған.
Каменское қалашығын қазу барысында бұл қала қолөнершілер мен
металлургтердің қонысы болғаны екендігі анықталған. Қала Скифияда ірі
металлургия орталығы болса керек. Құмды жағалаудағы жерлерді қазі үстінде
бірқатар жер үйлер мен жеркепелердің, шаруашылық орындарының ағаш
бөренелерден жасалған қабырғалары табылған.
Ашылған тұрғын жайлардың бірнеше бөлмеден тұратын үйлері де бар.
Олардың ошақтары шұңқырда орналасып, іші көмір мен күлге толған. Тұрғын
үйлердің жанынан ұстаханалар мен шеберханалар орындары орналасқан.
Шеберханалардан шлактардың қалдықтары, пробойниктер, зубилалар, молоттар
және т. б. заттар шыққан.
1950 жылы төрт тұрғын үйден тұратын көптеген металлургия өндірісінің
қалдықтары сақталған комплекс ашылды. Шеберханалар тұрғын үй мен шаруашылық
жайлардың төңірегінде орналасқан.
Металл өңдеу кәсібінің осы қалашықта дамуы пайда болып келе жатқан
тауар өндірісі кәсібінің дәлелі болып табылады.
Сондай-ақ қолөнершілер әшекей бұйымдар жасау өндірісінің кәсібін де
жақсы меңгерген. Оның дәлелі ретінде адамның беті бейнесі бар бляшкілерді
жасауда пайдаланылатын қола штамп болады.
Табылған заттардың ішінде қыш амфораның ұстайтын жерінің бөліндісі
бар. Сол ұстайтын жерде амфора жасап отырған скифқолөнершінің бейнесі
медальон түрінде ойып салынған. Бұл бейнені воскіге немесе саз балшыққа
салу үшін жасалған штампы болуы мүмкін деген болжам бар.
Қолдан жасалған қыш ыдыстардың ішінде бүйірі шығыңқы, мойыны сопақтау
келген горшоктар көп. Біраз аз да болса кувшин тәріздес ыдыстар да
кездеседі. Бұдан басқа қыш ыдыстар қатарында тостағандар, қақпақтар
баршылық.
Осы қала халықтарының негізгі шаруашылығы болып жер шаруашылығы
саналады.
Каменское қалашығында ақсүйектер немесе рубасылар мекенін дәлелдейтін
орындар анықталмаған. Негізгі бекінісі мықты жоғарғы бөлігі қаланың, б. з.
д. IV ғасырына жатады. Ал көптеген археологиялық табылған материалдар б. з.
д. III-II ғғ. жатады.
Өзеннің құмды жағалауындағы қоныстар өмір сүрулерін б. з. д. III ғ.
тоқтатса, акрополь бөлігіндегі қоныстар б. з. д. II-III ғғ. дейін жеткен.
Қалашықтың пайда болып қалыптасуы скиф халқының бірте-бірте
отырықшылыққа көшуінің бастауы болып саналады.
Қаладан бірнеше типті үй орны ашылды, олар: сопақтау немесе дұрыс емес
төртбұрыш тәріздес тұрғын үйлер; төртбұрыш тәріздес бұрыштары доғалда
болған тұрғын үйлер. Үйлерге кіру есігі көбіне оңтүстік жағына орналасқан.
Үй шатыры екі қырлы (жақты) болып, қабырғалары тас известняктардың
бөлінділерінен қаланған. Мұндай үйлер көлемі 40-150 м2 болып келген.
2.1.3 Елизаветовское қалашығы
Қала орны ХІХ ғасырдың екінші жартысында П. М. Леонтьевтің
басшылығымен ашылып, қазылды. Кейініректе бұл жерде зерттеу жұмыстарын А.
А. Миллер, Т. Н. Книповичтер жалғастырған.
В. Ф. Гайдукевич дейтін зерттеуші бұл жерден қала емес қоныс орны
екенін баса айтқан.
В. П. Шилов, И. Б. Брашинский, Я. В. Доманский, К. К. Марченколар
Емцаветовское қалашығын зерттей келе, оның пайда болуын б. з. д. VI ғ.
жатқызады. Қала өмірінің шарықтау шегі б. з. д. IV-III ғғ. орын алған.
Қалашықтан тастан қаланған жер үйлер, қабырғалары сары балшықтан
сыланған, едендері сары топырақтан төселіп, ошақ орындары болған жерлер,
жарты кепелі тұрғын үйлер орны ашылған. Жартыкепелердің қабырғалары
бөренелерден және қамыстан тұрғызылып, шатырды қамыстан екі жақты қылып
жапқан.
Қала орнының мәдени қабатынан дән үккіштер, қайрақтар, саз балшықты
ұршықтар, пращалар, сүйектен жасалған бұйымдар, темір пышақтар, металлдық
және керамикалық шлактар табылған.
Қала халқының өмірінде балық шаруашылығы маңызды қызмет атқарған, Оған
дәлел болатыны торларға арналған қыш грузилалар, балықтың сүйектері мен
қабыршықтары.
Үлкен көлемде қалашықтан амфоралық керамика табылған.
1972 ж. қазба барысында Елизаветовское қалашығынан біршама мөлшерде
нан қоймалары, металлургиялық өндіріс орындары және сүйектен жасайтын ритон
шығаратын шеберхана орны ашылған. Қалашықтың маңайынан бірнеше қоныстар мен
қалашықтар пайда болған. Бұл қала халқында сауда да негізгі қызметін
атқарған.
2.2 Скиф тайпаларының қорған ескерткіштерінің мәдениеттері
2.2.1 Александропольский қорғаны (Луговая Могила)
Бұл ескерткішті 1852-1854 жж. В. Г. Терещенко қазса, 1855-1856 жж. А.
Е. Лющенко қазған. Қорған қара теңіз жағалауы бойындағы ең үлкен және
атақты ескерткіштердің бірі болып саналады. Қорған Днепр бойында
орналасқан. Оның биіктігі 21 м. Қорғанның етек бойына тас төселген және
үлкен шұңқырлар қазылып қоршалған. Топырақ үйінділерінен тризнаның
қалдықтары, арба көлігінің заттары, темір дқңгелектер, алтын жалатылған
бляшкілер қазып алынды.
Қазылған топырақ үйіндісінің астынан орталық қабір орны екі кіру
орнымен шықты. Екінші кіру үңгірінен камераға үлкен жерасты дәлізі
орналасқан. Орталық қабірдің жанында жылқы жерленген.
Орталық қабір орнынан екі адамның тоналған сүйек қаңқалары шықты.
Жандарынан 700 дана шашылған алтын әшекей заттар табылған.
Александропольский қорғаның ең көріктісі жылқылардың жерлеу орны.
Жылқылардың ауыздығы, ер-тұрмандары бай алтын және күміс әшекейлермен
безендірілген.
Екінші кіру шұңқыры арқылы 14 жылқы жерленген.
Орталық қабірде ер және әйел адамы жерленген. Ер адамның үстін темір
қабыршықты панцирьдің қалдықтары табылған. Қорғанның осы бөлігі қатты
тоналғандықтан жерленген адам санын анықтау мүмкін болмаған.
Екінші жерлеу қабірінен әйел адамының сүйектері табылған. Ол қорғанның
солтүстікшығыс бөлігінде орналасқан. Қабір кіру шұңқырынан, дәлізден және
дөңгелектеу камерадан тұрған. Кіре беріс шұңқырдан жүк тасу көлігі
қалдықтары, көптеген алтын бляхалар, түймелер, моншақтар табылған. Әйел
сүйегі камерада арқасына жатқызылып, басы солтүстікбатысқа қаратылған. Әйел
адамның жанынан алтын бляшкілер, көк фаянсты көзі бар моншақтар,
пронизкілер табылған. Бас жақ бөлігінен күміс әшекейлермен жасалған
өртенген мата қалдығы шықты. Оң жағында екі амфора тұрған. Қабір жартылай
тоналған. Ескерткіш б. з. д. ІІІ ғ. бас кезеңімен мерзімделеді.
2.2.2 Чертомлыц қорғаны
1862-1863 жж. Никополь қаласының маңындағы Чкалов селосының бұрынғы
(Чертомлыц хуторы) жанынан И. Е. Забелин Чертомлыц қорғанын ашып, онда
қазба жұмыстарын қорғанын ашып, онда қазда жұмыстарын жүргізген еді. Кейін
бұл ескерткіште қазба жұмыстарын Н. И. Веселовский, А. И. Тереножкин атты
ғалымдар жүргізді.
Қазылған қорғанның биіктігі 21 м, диаметрі 130 м. Қорғанның төменгі
етек бойында оны бойлай тастардан үйілген негізгі өкше бар. Қорған кемінде
2 рет үйілген. Қорғанның алып көлемі қола дәуірінің қорғанын көмін қалған
не болмаса соның үстіне салынған. Қорғанның 10 м тереңдігінде тризнаның
қалдықтары сақталған.
Оған шарап құатын ыдыстардың, сүйектердің, қыш ыдыстардың
қалдықтарынан басқа 220 пар темірден жасалған үзеңгілер, қола бляшкілер,
дөңгелектің қалдықтары және т. б. заттар сиған. Ортасында үлкен терең
шұңқыр орналасып, оның төрт бұрышында қисық крест тәріздес ұзынша келген
катакомбалар орналасқан.
Оңтүстік-шығыс бөлігінде бірнеше шарап амфоралары, қарапайым қола
қазан және алтынмен көмкерілген бірнеше киімдер ілініп тұрған. Ал
солтүстікшығыс бөлігінде – тағы да алты амфора мен сүйек жатқан. Оның
маңында 67 қарапайым садақ ұшы бар колчан мен көптеген алтын бляшкалы
фигуркалар жатқан жерінде табылған.
Оңтүстік-батыс катакомбада бастары батысқа қаратылған екі адам сүйегі
шыққан. Екеуі де алтын және күміспен әшекейлермен көмкерілген, қастарына
алтын қынапты темір қылыштар, садағы толы калчандар қойылған. Қылыштардың
сыртында еліктер мен барстардың фигураларының бейнелерімен безендірілген.
Бұлар әрине құл-азаматтар, патшаның күзетшілері.
Солтүстік-батыс бөліктегі төртінші катакомбада ерекше орында басы
батысқа қаратып, тігінен арқасына жатқызылған әйел сүйегі шыққан. Оның
жанына бұрын киіміне тігілген алтын бляшкілер және бас киіміне тігілген
өсімдік орнаменті мен жануарлар күресі бейнелері бар алтын ленталы заттар
қойылған.
Бляшкілердің арасында Гераклдың бейнесі бар. Әйел сүйегінің жанынан
күң ер мен әйел адамы сүйектері қаңқалары табылған. Олардың бастары әйелге
қаратылған, ал қарама-қарсы қабырғасында 14 шарап амфоралары қойылған жер
орны ашылды. Әрине осы жерден күмістен жасалған амфора табылған. Оның
мойнында шарапты сүзетін торша орналасқан. Амфораның шықтарында елікті
талап жатқан екі грифонның бейнесі жасалған. Төменгі бөлік суретінде жас
скифтер аттар табының арасында жүрген көріністер бар. Олар арқанмен жылқы
ұстап, жатуға үйрету және т. б. көріністері бейнеленген.
Бұл камера негізгі камераға өтетін дәліз қызметін атқарған. Осы жерде
көптеген аңдар сүреті (бейнелері) бар бляшкілер шашылып жатқан күйінде
табылған. Бұдан басқа осы жерден алтын горит, қарапайым мыс ұшы бар
садақтар жатқан.
Ерекше бір шұңқыр орнынан алтын сапты екі қылым қазылып алынған.
Олардың сырты аңдар және т. б. бейнелермен безендірілген. Солтүстік
қабырғасында қоладан жасалған ешкілер мүсінді алты ұстайтын құлақтары бар
қазан қойылған. Оның ішінде бұзау сүйектері жатқан. Ал тағы бір қарапайым
қазанда құлынның толық сүйегі шыққан. Адам сүйегі шашылып жатқан. Ұрлық
үңгірі солтүстік бөлігіндеорналасса да қорған тоналмаған болып шықты.
Басты немесе негізгі катакомбадан батысқа қарайғы жерде үш шұңқырда 11
жылқы алтын және күміс ауыздықтары мен үзеңгіле мен және ертоқымдарымен
жатқан жерінен табылды. Ертоқымдардың шет жақтары алтын ленталармен
қағылған. Жылқылармен қатар қарапайым алтыннан киімді екі жылқышы жерленген
орны ашылған.
2.2.3 Мелитополь қорғаны
1954 ж. А. И. Тереножкин Мелитополь қаласының жанынан қорған орнын
тауып, оны қазып, зерттеу жұмыстарын жүргізген 11. Оның биіктігі 6 м,
диаметрі 40 м (сурет-2).
Дөңбешік екі рет көмілген. Төменгі бөлігіне сары топырақ пен қамыстан
салынса, жоғарғы бөлігіне топырақ төселген. Қабірдің ортаңғы бөлігі
катакомбалы тереңдігі 12 м.
Қабірге кіре беріс жерде жетіжасарлық құл бала ешқандай затсыз
көлденеңінен жатқызылған сүйегі табылған. Катакомба тоналған болып шықты.
Оның едені бойында панцырьдың темір қабыршақтары, темір үшжақты кигізбелі
садақ ұштары шашылып жатқан.
Қабірдің шұңқыр-тайнигінде қола садақтар бар алтын горит табылған
екен. Кіре беріс жерде қабірге, кирка тәріздес сирек кездесетін клевец
табылған. Катакомбаның батыс бөлігіндегі шұңқырдан қарапайым үзеңгілері мен
қола ауыздығы бар екі жылқының жатқан сүйек қаңқалары аршылып алынған.
Қорғанның еденінің солтүстік жағынан екінші қатакомба орны қазылған.
Кіре беріс шұңқырдың едені 6 м, ал ұзын катакомбаның коридоры 7 м
тереңдікте болып келген. Осы коридордың бір қабырғасында (еденінде) ағаш
тақтайлардың үстінде қарапайым моншақ таққан әйел күңнің жатқан сүйегі
қалдықтары шыққан. Келесі қабырғасында он бір шарап құятын амфора ыдыстары
қойылған. Коридордың аяқ жағында өзінше бөлек тұрған камерада шашылып
тасталған кәрі әйелдің сүйектері мен заттары жатқан. Оның шашылған
заттарының ішінде үш жарым мыңдай бляшка заты бар, олар әйелдің киімін
безендіріп тұрса керек.
Табылған бляшкілерде батырып салынған сақал мұртты ер адамдардың
бастарының бейнелері, әйел бастары бейнелері, жатқан арыстандар бейнелері,
пантералар, аралар мен қоңыздар, үшбұрыштар, арыстан терісінен шлем киген
Африканың бас бейнесі және т. б. салынған. Гректің моншақтары ағаш
қобдишада жатқан. Сонымен қатар қақпағы бар жуынатын сосуд-лекана мен қара
лакті пелика табылған болатын.
Жылқылардың безендірілуі де өзіндік қоладан жасалған заттарымен
ерекшеленеді. Бұл қорған б. з. д. V ғ. екінші жартысына жатады. Ескерткіште
тоналмаған болып үлкен жерлеу орны саналады. Ол жер саз балшықты
кірпіштермен қаланып, төбесі ағаштармен жабылған. Жерлеу орны 3 бөліктен
тұрған. Үлкен бөлігінде ағаш саркофаг қойылған, келесі бөліктерде жерлеу
заттары мен жеті жылқы қалдықтары қойылған.
Жерленген адамның жанынан жүн бас киім мен жүн етіктің қалдықтары,
темір қабыршықты панцирь, 5 алтын ворварка, дротиктің ұшы, садақтар ұшы,
тау хрусталінен жасалған мөр және үш күміс сосудтың қалдықтары шыққан.
Киіміне алтын бляшкілер тігілген. Сонымен бірге алтын моншақ табылды.
Келесі көрші бөлікте 3 амфора, қызылмүсінді ваза, қола айна жатқан.
Оңтүстік-шығыс бөлігінде бірнеше шарап амфоралары, қарапайым қола
қазан және алтынмен көмкерілген бірнеше киімдер ілініп тұрған. Ал
солтүстікшығыс бөлігінде – тағы да алты амфора мен сүйек жатқан. Оның
маңында 80 қарапайым садақ ұшы бар колчан мен көптеген алтын бляшкалы
фигуркалар жатқан жерінде табылған.
Екінші жерлеу қабірінен әйел адамының сүйектері табылған. Ол қорғанның
солтүстікшығыс бөлігінде орналасқан. Қабір кіру шұңқырынан, дәлізден және
дөңгелектеу камерадан тұрған. Кіре беріс шұңқырдан жүк тасу көлігі
қалдықтары, көптеген алтын бляхалар, түймелер, моншақтар табылған. Әйел
сүйегі камерада арқасына жатқызылып, басы солтүстікбатысқа қаратылған. Әйел
адамның жанынан алтын бляшкілер, көк фаянсты көзі бар моншақтар,
пронизкілер табылған. Бас жақ бөлігінен күміс әшекейлермен жасалған
өртенген мата қалдығы шықты.
Қорғанның кіре беріс шұңқырында ағаш арбаның қалдықтары сақталған. Ол
қабірге жерленген ханзаданың жерлеу заттарының бір элементі болып саналады.
Ескерткіш шамамен б. з. д. IV ғ. жатады.
2.2.4 Күл-Оба қорғаны
Қорған 1820 ж. Керч қаласының тұрғынының кездейсоқ анықтау барысында
ашылған.
Ескерткішті қазу 1830 ж. П. Дюбрюкстің басшылығымен жүргізілді.
Қорған известняк плиталардан қаланған, үсті таспен жабылып, биіктігі
10 м құраған.
Жерлеу қабірі 4,3х4 м, биіктігі 5 м болып келген. Онда патша, ханзада
және күңінің сүйектері жерленген.
Ең басты жерленген патша қорған қабірінің шығыс бөлігінде орналасып,
ағаш саркофагқа жерленген. Оның басы оңтүстікке қаратылып, жасы 30-40
жасындағы ірі және ұзын денелі болып келген ер адам. Басында үшкірлі киіз
бас киім кигізілген, ал оның сыртына алтын бляшкілер тігілген, Мойнында ірі
алтын гривна тағылған, оның салмағы 461 г. Қолы мен аяқтарында алтын
білезіктер өте зергерлік әдіспен мұқият жасалған. Жерленген адамның барлық
киіміне алтын бляшкілер тігілген. Онымен бірге қылым, жебе мен садақ және
қылым салатын қына табылған. Қылыштың сабы мен қынасының сыртқы жағы, садақ
пен жебе салатын заттың сырттары алысып жатқан аңдар мен фантастикалық
жануарлар бейнесіндегі алтын пластинкалармен қапталған. Қарулардың жанына
егейтін тас алтын оправадағы және алтын ыдыс сырты бай өрнектелген табылды.
Алтын ыдыстың салмағы 698 г. құраған.
Патша табытының жанында кипаристі саркофаг орын алған. Ол саркофагқа
патшайым жерленген. Сырты өрнектелген және піл сүйегінің пластиналарымен
безендірілген. Пластиналардың сыртында ежелгі грек мифтерінің, скифтердің
аң аулау сценалары көрсетілген. Әйел адамның киімі бірнеше жүздеген алтын
бляшкілермен тігіліп, көркемделген. Оның басын электрлік диадема әрлендіріп
тұрған. Осы жерден сондай-ақ екі ілгіш әшекей алтын заттар (подвескілер)
табылды.
Патшайымның мойнына ауыр алтын гривна, салмағы 473 г. және ілмек
әшекей заттар ілінген (сурет-3). Қолдарына кең алтын білезіктер тағылған.
Басынан ары таманғы жерде алты пышақ пен алтынмен көмкерілген ұстайтын жері
бар қола айна жатқан жерінен табылған екен. Ал аяқ жағы бөлігінде белгілі
скифтердің өмірінің сценалары салынған алтын кубок жатқан.
Кубоктағы немесе вазадағы скифтер өмірінің сценаларының берілуі олар
жөнінде, түрі, киімі, қарулары және т. б. бойынша көзалдымызға скифтерді
елестетіп, олардың қоғамы жөнінде ой түюге мүмкіндік береді (сурет-4).
Патшаның саркофагының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz