ҚАЗАҚ ӘСКЕРИ ӨНЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ҚАЗАҚ ӘСКЕРИ ӨНЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Шаруашылық – көшпелілер әскери өнерінің
қалыптасуындағы негізгі фактор
1.2 Қазақ әскери өнерінің қалыптасу кезеңдері
2. ӘСКЕРИ ӨНЕРДІҢ ШЫҢДАЛҒАН ШЫҢЫ – ЖЕКПЕ-ЖЕК
2.1 Әскери өнердегі жекпе-жектің орны
2.2. Ер қаруы – бес қару
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Сан ғасырлық тарихы бар халқымыздың өткен өмірі қазіргі таңда
көпшіліктің,соның ішінде жас буынның қызығушылығын тудыруда. Халықтың,
келешек ұрпақтың бойында ұлттық сананы, ұлттық рухты қалыптастыратын шынайы
тарихты жазу – тарихшылардың алдында тұрған басты міндет. Бұл салада
Президентіміздің бастамасымен “Мәдени мұра” бағдарламасы бойынша орасан
зор істер атқарыла бастады.
Тарихпен бірге тарихи сана да өзгерді демекші, соңғы жылдары
елімізде болып жатқан қоғамдық тарихи қатынастардың өзгерістерге ұшырауы
қоғамдық санаға да тікелей әсер етуде. Тарихқа үңілу көшпелілердің әлемдік
өркениет дамуына қосқан үлесін, оның ішінде “әскери өнерді” білу міндетін
жүктейді. Қазақ халқының өткен тарихындағы атүсті зерттелген мәселелердің
көпшілігі бүгінгі заман талабына сай қайта қаралып жатса, кейбір мәселелер
бойынша терең зерттеулер жүргізілуде.
Қазақ хандығының нығаю, күшею процесі және халық ретінде тарихи сахнада
өзін-өзі танытуы жайдан-жай келе қойған жоқ, ол ұзақ уақытқа созылған жер
үшін, бейбіт өмір үшін қан төгіскен, шабысқан, атысқан табанды күрестердің,
осы күрестер барысында халықтың соғыс ісіне бейімделуі мен шыңдалуының,
қазақ хандарының шебер жүргізген дипломатиялық және әскери-қолбасшылық
саясаттарының нәтижесінде келді.
Қазақ халқының әскері қазақ жерін, халқын сыртқы жаулардан қорғау,
өзінің жер аумағын ұстап тұру және кеңейту мақсатында өз заманының және
алдындағы дала көшпелілері – түркі-монғол тайпаларының ғасырлар бойы
шыңдалған әскери ісі мен өнерінің кейбір элементтерін өзінің өмір сүру
салтына сай қабылдауы мен өзіндік төлтума көшпелі және мәдени-шаруашылық
өмір салты дарытқан табиғи әскери іске бейімделу нәтижелерінде қалыптасты.
Әскери өнердің құрамдас бөлігі болып есептелетін жекпе-жектің де аталған
жүйеде алатын орнын тиісті деңгейде қарастыру қажеттігі туындайды.
Түркі-монғолдардың әскери өнерінің заңды мұрагері – қазақ әскери
жүйесі де өз бойына көшпелілердің барлық жетістіктерін сіңірді. Соның
ішінде, әсіресе,батырлар жекпе-жегін ерекше атап өту керек. Батырлар жекпе-
жегі – әр ұрыс алдында екі жақтың күштерін сынасу мақсатында өткізіліп
отырған, жауынгерлік борыш болып есептелген батырлардың дәстүрлі міндеті
ғана емес, ол әскери өнердің шыңдалған бір көрінісі іспеттес.
Соғыс атаулының ең қызықты да шешуші бөлігі болған батырлар жекпе-жегі,
батырлардың жауынгерлік тұлғасы жас ұрпақты тәрбиелеуге үлгі, әрі сабақ
болуы тиіс. Батырлар өнеріне жастардың қызығушылығын арттыру арқылы Отан
сүйгіштік пен тарихқа қызығушылығын дамыту – қазіргі таңдағы қоғамның
көкейкесті мәселелерінің бірі. Қазақ халқының өзінің ұлттық
ерекшеліктеріне, салт-дәстүріне, өмір сүру тіршілігіне сай өзіне тән
әскери өнері, әскери дәстүрі болуы, қару түрлерін жетілдіруі, қазақ хандары
мен батырларының соғыс тәсілін жетік меңгеруі – Қазақ мемлекетінің өз қол
астында үлкен жер аумағын ұстап қала алуына себеп болды.
Ғасырлар бойы ата-бабаларымыз батырлар ерлігін өскелең ұрпаққа өсиет
қылып, бір жағынан аманат етіп, құлағына құйып отырған. Бұл болашақ ұрпақты
тәрбиелеуде ең басты негіздің бірі болды. Сондықтан да, бұл тақырыптың
өзектілігі – жастарға Қазақ халқының тарихының батырлық жарқын сәттерінен
мысал келтіре отырып үлгі-өнеге, сабақ алдыра білу. Ал осы мәселе жөнінде
жекпе-жектің орнын ерекше атап өту қажет.
Жалпы әскери өнердің қалыптасуының алғы шарттарын шаруашылық фактормен
байланыстыра отырып қарастыру, қазақтардың әскери жүйесін түркілер әскери
өнерінің заңды мұрагері ретінде қарастыру, соғыс стратегиясы мен
тактикасының заман талабына сай жетіліп отырғандығын, оның ерекшелігі мен
нәтижелерін талдау, әскери өнердегі жекпе-жектің орнын, оның маңызы мен
мәнін ашу, батырлар тұлғасын, жауынгерлік біліктілігін жан-жақты қарастыру
сияқты мәселелерді ашу – осы жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Қазақ халқының әскери тарихын, өнерін, дәстүрін, жалпы алғанда әскери-
тарихи тақырыпты көшпелілік тарихынан бөліп алып қарауға болмайды. Себебі,
қазақ халқының әскери даму тарихынан өз алдындағы көшпелілердің кейбір
әскери элементтерінің көрінісі біте қайнасып жатқан тарихи сабақтастықта,
әрі өзіндік мәдени-шаруашылық тұрмыс деңгейіне сай сұрыпталып қабылданғаны
байқалады.
Белгілі қазақтың ғұлама ғалымы Ш.Ш.Уәлихановтың ғылыми зерттеулері [1]
қазақ халқының тарихын зерттеудегі баға жетпес қазына болып табылады.
Ш.Ш.Уәлиханов өз зерттеулерінде қазақ халқының ежелгі деректері ретінде
халық эпосына, этнографияға, ауызша жеткен әңгімелерге, аңыздарға басты
назар аударады. Ол қазақ халқының шығу төркінін, жүздердің құралуын, рулық
құрамды, әскери ұйымдасудың тактикасын,оқ-дәрі жасау технологиясын, қару-
жарақ түрлерін зерттеді.
Генерал-лейтенант М.И.Иваниннің көшпелілердің әскери өнері мен дәстүрін
зерттеудегі алғашқы қадам іспеттес еңбегін [2] атауға болады. Аталмыш
еңбекте дала көшпелілерінің Шыңғыс хан мен Әмір Темір тұсындағы әскери
өнер, ірі қолбасшыларының әскер құруы мен оны басқару тәсілдері, соғыс
жүргізу әдістері, әскери заңдары, жазалау тәсілдері, ұрыс тактикалары және
тағы басқалары жан-жақты баяндалады. Осы іспеттес А.И.Левшин еңбегі де [3]
қазақтардың әскери жүйесіне қатысты мәліметтерімен бағалы.
Б.Я.Владимирцев еңбегі [4] Шыңғыс хан тұсындағы монғолдардың әскери
жүйесіне арналады. Қазақ әскери өнеріне монғолдардың тікелей ықпалы
болғанын ескерсек, бұл еңбектің де берері мол.
Қазақтардың орта ғасырлардағы тарихын танып білуде орыс шығыстану
мектебінің негізін салушылардың бірі В.В.Бартольдтың [5] ғылыми
зерттеулерінің маңызы зор, өз еңбектерінде ол XVI – XIX ғасырлардағы
қазақтардың көрші халықтармен мәдени және сыртқы саяси байланыстарын
қамтиды. Осы салада жазылған еңбектерінен қазақтардың әскери құрылымы, қару-
жарағы, киім-кешегі, әскери шендері жөнінде құнды деректер алуға болады.
Қазақтың керемет тарихшысы Е.Б.Бекмаханов еңбегі [6] Кенесары хан
тұсындағы қазақ әскерінің құрылымын, соғыс қимылдарын жан-жақты
қарастырады. Кенесарының 20 мыңдық тұрақты әскері патшалық Ресейдің
жазалау отрядтарына тамаша маневр, іс-қимылдарымен үнемі тойтарыс беріп
отырған. Бұл сол тұстағы қазақ әскери өнерінің әлі де өз күшінде екендігін
айғақтап берді.
В.Н.Кунның қаумалай аң аулаудың тәсілдері мен көшпелі өмірдің әскери
ісі мәселелеріне арналған еңбегін [7] атауға болады.Қазақтардың әскери
құрылымы, әскери бөлімдері туралы, әскери тактика мен стратегия, қару-
жарақ, қорған-бекіністер туралы зерттеген А.А.Росляков [8-9] өзінің осы
тақырыпқа арналған еңбегінде Азия көшпелілерінің әскери жүйесін жіктеп
береді. Г.И.Семенюктің [10] XVIII – XIX ғасырлардағы қазақтардың әскери
істері бойынша жазылған мақаласы толықтай орыс деректеріне негізделген.
Онда Ресей империясының құрамына енген қазақтардың ұрыс тактикасы мен ру-
тайпалық жасағы, қару-жарақтары туралы мәліметтер берілген.
Академик Ә.Т.Қайдаров өзінің зерттеу мақалаларында [11] қазақ жауынгер
батырының кешенді қарулануына және олардың этнолингвистикалық атауларына
қазақи деректер мен музей экспонаттарына сүйене отырып, жан-жақты
тоқталады.Қазақтардың ұлттық қару-жарақтары, оларды қолдану өнері туралы
мәселе В.П.Курылевтың [12] еңбектерінде де баяндалады. Бұл еңбектердің
негізгі арқауы ретінде әскери ұйымдасудағы аңшылықтың рөлі, қару-жарақ
мәселесі, баланы жастайынан әскери іске тәрбиелеу мәселелері сөз болады.
Р.С.Липец еңбегінің [13] негізгі арқауы - түркі-монғол эпостарындағы
батырлар мен атының образдарына арналады. Батырлық эпостар негізінде
жауынгер тұлғасын бейнелеп, образын жасайды.
Көшпелілер қару-жарағының қалыптасуы мен даму мәселелері орыс
қарутанушысы Ю.С.Худяковтың еңбектерінде [14-15] өз орнын табады.
Көшпелілер қару-жарақтарының даму эволюциясын археологиялық материалдар
негізінде кешенді түрде дәлелдеп береді.
Өз тәуелсіздігімізді алғалы, бұл тақырыптар бойынша жаңаша көзқараста
көптеген еңбектер жарық көрді. Э.Ж.Валиханов өз еңбегінде [16] қазақ-жоңғар
қатынасындағы әскери іс-қимылдың негізгі кезеңдеріне, стратегиялық және
тактикалық әдістеріне, әскери ұйымдастыру мен қарулануына тоқталса,
Ж.М.Жетібаев [17] Батыс Қазақстан өлкесі қазақтарының қазба ескерткіштеріне
және археологиялық қазба жұмыстарының деректеріне сүйене отырып,
қазақтардың қару-жарақ түрлерін бейнелейді.Сонымен қатар, соңғы кездері
қазақ халқының әскери тарихын өзінің зерттеулеріне арқау етіп жүрген әскери
істі зерттеуші К.Р.Аманжоловтың еңбектерін [18] атауға болады.В.А.Моисеева
еңбегі [19] қазақ пен жоңғарлардың әскери тарихына арналады.Еңбекте
соғыстар, әскери қимылдар туралы кеңінен баяндалады.
Т.И.Сұлтанов пен С.Г.Кляшторный еңбектерінде [20-21] әңгіме болатын
басты мәселе – Өзбек ұлысы мен Қазақ хандығының XV – XVII
ғасырлардағы қоғамдық-саяси, этникалық, әлеуметтік-экономикалық өмірі
болғанымен, зерттеулерінің біраз бөлімдерін әскери дәстүрлердің көшпелілер
өміріндегі рөліне, қазақтардың ру-тайпалық жасақтарына, соғыс
тулары, әскери тактикасы мен қару-жарақ жасау техникасына арнайды.Монғол
тарихшысы д-р Эренжен Хара-Даван еңбегі [22] Шыңғыс ханның өміріне, оның
жаулап алушылық жорықтарына, Монғол империясының құрылып, оның әкімшілік,
әскери және саяси құрылымына бағышталады. Монғол армиясының әскери құрылымы
туралы бөлімі тақырыпқа тікелей қатысты.
Соңғы жылдары жарық көрген Т.К.Алланиязовтың еңбегінде [23] көшпелі
қазақ халқының әскери ісіне көне заманнан XIX ғасырға дейінгі аралықты
қамтитын жалпы шолу жасалады. Ал Қ.С.Ахметжанов [24] бай деректерге,
негізінен халық ауыз әдебиетіне сүйене отырып, өз еңбегін иллюстрациялық
безендіру арқылы мазмұнды түрде баяндайды.Осы сияқты Ж.Қасымбаев еңбегі
[25], А.Қ.Жұмаділ [26] пен И.Ерофееваның [27] жекелеген мақалалары да
тақырып шеңберін кеңейтуге үлес қосады.
Қазақ халқының XVII – XVIII ғасырлардағы әскери ісінің тарихы
А.К.Көшкімбаевтың [28-31] жұмыстарында өз дәрежесінде көрінісін тапты.
Ш.Е.Қартаева Қазақ мемлекетінің әскери құрылымын, қазақтардың ұлттық қару-
жарақтарды жетілдіруі мен жауынгерлік дәстүрлерін өз еңбегіне [32] арқау
етеді.
Әскери өнердің қалыптасуына бастама жол салған сақ жауынгерлерінің
соғыс жүргізу сипаты мен ерекшеліктерін, олардың көршілерінің жадында
мәңгі қалатыны туралы айтып кеткен Геродоттың еңбегі [33] өте құнды дерек.
Әскери өнердің ең шарықтау шегі түркі дәуіріне тұспа-тұс келсе, сол дәуір
иелерінің аталған өнердегі жетістіктерін араб авторлары өз еңбектерінің
арқауы етеді. Араб авторлары Әл-Джахиз [34] бен Ибн-Фадланның [35] түркі
жауынгерлеріне жасаған сипаттамалары әлі күнге өз маңызын жойған жоқ.Сол
сияқты Әбілғазы да өз мәліметтерінде [36] түркі тайпаларының әскери тарихын
баяндап өтеді.
Монғолдардың әскери жүйесі бойынша алғашқы жалпылама еңбектер [37-38]
жарық көрді.
XV-XVIII ғасырлардағы Қазақстанның тарихын зерттеуде
“Тауарих-и гузида-йи нусратнаме”, “Фатх-нама”, “Шейбани-наме”, “Михман-наме-
йи Бухара”, “Зубдат әл-асар”, “Тарих-и Абулхайыр-хани”, “Бадай әл-вакаи”,
“Тарих-и Рашиди” дерек мәліметтері [39] ерекше бағаланады. Бұл шығармалар
бірін-бірі толықтырып, айтулы кезеңдегі халықтың әскери өнері мен
дәстүрінен құнды мәліметтер береді.
Деректер қатарының санын қазақтардың ерлік эпостары [40-42] мен халық
ауыз әдебиеті [43] , көркем шығармалары [44-47] толықтырады.Тақырып аясында
мерзімді басылымдар [48-49] пайдаланылды, жұмысқа қатысты қосымша,
сөздіктер де [50-53] қолданылды.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚ ӘСКЕРИ ӨНЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Шаруашылық – көшпелілер әскери өнерінің
қалыптасуындағы негізгі фактор
Көшпелі өмір сүрген тайпалардың шаруашылық түрлеріне байланысты
жайылымдық жерлердің табиғат ерекшеліктерін ескере отырып, төрт түліктің
жайылымына қолайлы жер таңдай білуі қажеттіліктен туындаған. Профессор
В.Н.Кунның Орта Азияның табиғат жағдайларын зерттей келіп жасаған
тұжырымдамасында жазық жайылымдық жерлер түйе мен қой бағуға өте тиімді
әрі қолайлы екендігі туралы баяндалады. Таулы жайылымдық жерлердің ең
негізгі ерекшелігі шабындық шөптердің төрт түлікті асырауға аса қолайлылығы
еді, ірі қара мен жылқы малын көктем мен күзде ғана емес, сонымен қатар
жазда да, ал қар аз түскен жағдайда, бүкіл қыс бойы азықпен қамтамасыз
еткен. Әсіресе биік таулы жайылымдардың шөбі шүйгінді, құнары мол болды.
Ерте кезден бері таулы аймақты елдердің жайылымдық жерлері мал өсіруші
көшпелілерді қызықтырған, оларды таудың вертикалды ерекшелігіне сай,
төменнен жоғарыға, жоғарыдан төменге көшіп жүруге мәжбүр етті. Сөйтіп,
көшпелілер толқыны жазда таулы аймаққа ауып, қыста жазықтық жерге көшіп
отырған [7;17]. Сондай-ақ, көшпелілер таулы жайылымды және өзен аңғарларын
игерген соң, ірі қара мен жылқы басын көбейтуге мүмкіндік алады, ал құмды
жайылым мен жусанды даланы мекен еткен көшпелілердің түйе мен қой бағуы
басым болды.
Жайылым түрі табынның бағытын анықтайды, ал көшпелілердің мекені
табынның икеміне орай, жайылым түрімен тығыз байланыста болды.
Қыста көшпелілердің негізгі толқыны өзен аңғарлары мен теңіз жағалауына
таяу жерлерге орналасып, жазда солтүстікке, орманды аймақ пен шөпті далаға
көтерілген. Осыған сай, күзде жылқылар семіз болғанда, отырықшы
аймақтарға өздерінің қанды шапқыншылықтарын бастаған.
Қазірдің өзінде ауқымды кең жазық алқапты жерде шаруашылықтың бір түрі
– экстенсивті көшпелі мал шаруашылығы көп ғасыр бойы үстемдік етті десек,
қателескен болмас едік.
Көшпелі экстенсивті мал шаруашылығының мынадай негізгі ерекшеліктерін
айқындауға болады:
1. Көшпелі мал шаруашылығы азықты алдын-ала дайындау науқаны мен малды
қорада ұстауды қажетсінбеген. Мал жайылымда өне бойы болған және қажетті
жем-шөбін өзі тауып отырған;
2. Жоғарыда айтқандай, азықты өзі іздеп табуда тәулік бойы үнемі
қозғалыста болады, ал қозғалыс қашықтығы жем-шөптің молдығы мен сапасына
байланысты болады;
3. Әр аймақтың жайылымдық азығының жарамдылығы, өсімдік құрамы мен өсіп-
өну дәуіріне байланысты әр маусымда ауысып отырған. Маусым аяғындағы
жайылымның азаюы мал азығын басқа жайылымнан іздеуге мәжбүр еткен;
4. Табынның маусымдық қозғалысы жайылысқа, өріске айдауға, бағуға
ұласады, яғни бір жерден екінші жерге қозғалу мақсатында табынды саналы
түрде басқарып, табынға қажетті жайылымдық жерлер ұйымдастырылып отырған;
5. Саналы адам еркінің араласуы, табынның көбеюі мен өмір сүру
жағдайына айтарлықтай өзгерістер енгізеді. Егер адам өзі осы табынмен күн
көріп отырса, демек ол табынды жыртқыш аңдар мен табиғат апаттарынан
қорғауға мәжбүр болады. Қозғалыстар адам қабілетінің арқасында керекті
жайылымдар мен су аңғарларының бойына таяу ауысып, малды құнарлы шөптесін
жерлерде ұстауды және оларды азығы мол жерлермен айдауын қамтамасыз етті.
Осыдан барып қыстау мен жайлау пайда болып, көктем мен күзде осы екі
аралықта көшіп жүру қалыптасады [7;20].
Адамға осындай табынды иемдену үшін көп нәрсе қажет бола бастады. Бұл
алдымен белгілі бір мал түрінің қажеті мен мінезін білуді, өсімдіктің
азықтық пайдасын, кеңістіктегі шөп түрлерінің орналасуын және қысы-жазы,
күні-түні айна-қатесіз бағыт таба білуді міндеттейді.
Көптеген ғасырлар бойы адам бақташы болу жолында тәжірибе жинақтау
үшін, аңшылық пен терімшілік кәсібі жолынан өтеді. Кейінірек кезеңде
аңшылықты кәсіп еткен тайпалар бақташы көршілерінің малдарын басып алу мен
айдап кетуі нәтижесінде бірте-бірте мал бағудың қыр-сырын үйрене отырып,
өздері де бақташылыққа көше бастады. Аңшылық кәсібі ұзақ уақыт бойы халық
шаруашылығының жетекші саласы болып келсе, енді оның орнын мал шаруашылығы
басты.
Дегенмен, әскери өнердің қалыптасуында аңшылықтың орнын ерекше атауға
болады. Өйткені аңшылық әскери маневрді, әскери қимылдарға даярлықты
жетілдірген. Соғыс қимылдары қарсаңында көшпелілер міндетті түрде аң
аулаудың қоршау тәсілін орындап отырған.
Аңшылық негізгі 3 әрекеттен тұрды: барлау, ізіне түсу және аңды қолға
түсіру [28;53]. Аңшылыққа қатысушылар 3 бөлікке бөлінеді: аңшылықты
басқарушы, қатардағы жауынгерлер және қарапайым халық. Соңғылары аңшылыққа
тікелей қатыспайды, олар аңдарды жинаумен, бөлумен, ас дайындау және тағы
басқа жұмыстармен айналысқан [7;20]. Бұндай құрылым туралы және қазақ
халқының тұрмысындағы мұндай аңшылық дәстүрлерді халық ауыз әдебиетінен
көруге болады.
“Аңшылық қызығына құмартып, бойларына күші сыймай тұрған аламан
атаулы сол сәтінде-ақ салқын сабырмен апта бойғы сүргіннің ең соңғы, ең
жауапты жұмысына кіріскен. Шығыршығы тарқамаған алып шеңбердің әр тұсында
шағын шеңберлер пайда бола бастайды. Кәсібіне машықты жігіттер алға шығып,
аңшылыққа кесел келтірер бітеу мойын қабандарды атып жықты, қоршауға түсіп
қалған, жалақ-жұлақ етіп, қоңыр аңдар үйірін шеттей ерсілі-қарсылы сабылып
жүрген қасқырлардың көзін құртты...” [44;117-118].
Аңшылықтың қоршау тәсілі көп адамның қатысуын талап етеді, сол себепті
ұжымды ұйымдастыру үшін, яғни маңызды аңшылық шарасын іске асыруда тәртіп
пен белгілі бір құрылымды қажет етеді. Ұзақ уақытты қамтыған аңшылықтың
тәжірибесі нәтижесінде үштік ұйым қалыптасады, олар: оң мен сол қанат және
орталық. Аңшылар жоғарыда аталған үш бөлікке бөлініп, жартылай шеңбер
түзейді. Саптың алдында аңшылықты барлаушы тұрады, оның міндеті – аңдарды
бақылап жүру. Әр қанаттың өз басшылары болған. Қанаттардың ішінде тәртіп
сақтаушы арнайы адамдар белгіленген.
Бүкіл аңшылықты бір-ақ адам басқарған, ол хан немесе атақты батыр
болған. Оның бұйрықтары сөзсіз орындалып отырған. Аңшылықты басқарушы
әрдайым шептің ортасында жүріп, іс-қимылдарды
бақылап, белгілер беріп отырған. Осындай басшының қызметтері соғыс
кезіндегі көшпелі қолбасшының қызметімен сәйкес келеді.
Басшылық бұйрығымен барлығы құжынаған аңдарды ортаға алып, бір мезгілде
екі қанаты мен орталығы шеңберлене береді. Шеңберді кішірейте беру арқылы
жылдамдықты үдете береді. Содан кейін аңдарды садақ, жебемен ата бастайды.
Бірақ бірінші болып аңды өлтіру құқығын басшыға береді .“...Ораз-
Мұхаммедтің садағы сай еді. Дүбірлете шапқан тарпаң арқан бойы ғана қалды.
Ораз-Мұхаммед сонда ғана жай тартар сәтті өткізіп алғанын аңдаған. Садағын
лақтырып тастап, тақымынан ұзын найзасын суырды. Бұла тарпаң мен будан
тұлпар аяқтары айқаса шайнасып қалды. Сол мезетте Ораз-Мұхаммед те үзеңгіге
шірене бере, тарпаңның сағағына бойлата найза салған” [44;116].
Аңшылықтың сәтті өтуі жылдамдыққа, тәртіп пен бірлікке байланысты
болды, сонда ғана аңдар шеңберді бұзып өте алмайды. Кез келген біраз
уақыттық кешігу немесе шеңбердің ажырауы аңдардың сытылып шығып кетуіне жол
береді. Сондықтан қоршау тәсілі кең кеңістікте жүргізілгендіктен, аса
дәлдікті, қимылдың келісілген болуын және аңшылардың жалпы тәртібін талап
етті. Әдетте, күніне бірнеше айдау жүргізілген, аңшылар кешке тұрақтарына
қайтып, олжаны бөліске салатын болған [7;21].
Аңды қоршау тәсілімен аулауды көшпелілер жете меңгереді. Көптеген шетел
саяхатшылары көшпелілер туралы жазбаларында аңшылықты жүргізу тәсілдерін
жазып кетеді. Рубрук монғолдардың аңшылығы туралы былай деп жазады: “Когда
они охотятся на зверей, то собираются в большом количестве, окружают
местность, про которую знают, что находятся звери, и мало по малу
приближаются друг к другу, пока не замкнут зверей друг с другом, как бы в
круге, и тогда пускают в них стрелы”[37;231].
Шыңғыс хан кезіндегі монғолдардың қоршау тәсілімен аң аулауы халық
шаруашылығында маңызға ие болды да, әскери тұрғыдан да өзіндік орнымен
ерекшеленді. Орыс ғалымы Б.Я.Владимирцевтің айтуынша, аңшылық барлық
жорықтың, соғыстың, шапқыншылықтың айнымас серігі болды, соның арқасында
әскер азығын алды, соғыс жүргізу қимылдарына қажетті дайындық маневрлерін
жүзеге асырды [4;40].
Аңшылық тұрмыстан мал шаруашылығына ауысқан соң, ұзақ уақыт бойы
аңшылық кәсібі зор маңызға ие бола отырып, халықтың күнкөріс еңбегі екі
түрлі бағыт алады. Аңшылықтың басты қаруы садақ пен жебе болып, олар
қолданыста шаруашылық-тұрмыстық өмірдің маңызды бөлігіне айналып, көшпелі
халықтар бұл салада шеберліктің шыңына жетеді. Ол туралы X ғасыр дағы Ибн
Фадланның оғыздың бір атты жауынгерін сипаттауынан көруімізге болады:
“Однажды я видел его, когда он ехал рядом с нами на своем коне, и вот несся
летящий гусь. Он натянул свой лук в то время, когда его лошадь ехала под
ним, потом выстрелил в него и вот он уже сбил его вниз” [35;64].
Қыпшақ жауынгері туралы Рабби Питакиа 1170 жылы төмендегідей мәліметтер
береді: “Они живут в палатках (киіз үй), чрезвычайно дальнозорки, обладают
прекрасными глазами, потому, что они не едят соли и употребляют известное
растение. Они отличные стрелки и убивают птиц на лету. Они замечают и
узнают предметы более чем на один день расстояния”.
Түркілердің садақ ату өнерін жете меңгергендігін дәлелдейтін деректер
көп, солардың бірін IX ғасырдағы әл-Джахиздің Фатх Ибн Хаканға түрік
жауынгерлері туралы айтқан сөздерінен байқауға болады: “Тюрок стреляет по
диким животным, птицам, мишеням, людям, неподвижным целям, установленным
изображениям и хищным птицам. Он стреляет, гоня свою лошадь во весь опор
назад и вперед, враво и влево, вверх и вниз. Он пускает десять стрел
прежде, чем хариджит положит одну стрелу на тетиву. И он скачет на своей
лошади, спускаясь с горы или в долину с большой скоростью, чем харджит
может скакать по ровной местности. У тюрка четыре глаза: два на лице и два
на затылке” [34;230].Тағы сол сияқты: “Если тюрок отступает, то все равно
он как смертельный яд и неизбежная смерть, потому что порожает своей
стрелой стреляя назад также, как порожает ею, стреляя вперед. И никто не
находится при этой скачке в безопасности от его аркана, от падения лошади и
того, чтобы всадник был сброшен с нее” [34;321].
Сонымен, көшпелілердің әскери тактикасы аңшылықтың қоршау тәсілінің
элементтерінен алынғандығын байқауға болады. Олар: жаудың шебін айналып
өту, қоршау, торуылға (засада) түсіру – осының бәрі аңшылық тәжірибеден
алынған әдістер.
Ату қаруының (садақ пен жебе) басымдығы, көшпелілердің қашықтық соғысқа
бейім екендігін аңғартады.
Демек, аңшылықтың қоршау тәсілі, көшпелі әскери өнердің қалыптасып,
одан әрі дамуындағы тәжірибелік негізгі базасы деп айта аламыз [28;55].
Аңшылық шаруашылықтан мал шаруашылығына өткен кезде көшпелілердегі
өндіруші күштің жедел дамуы және бақташы ер адамның басшылық рөлімен
байланысты тұрмыстық жағдайының өсуі байқалады. Әйелдер аңшылық, терімшілік
кәсібінің орнына енді сүт өнімін өндірумен айналыса бастады. Жауынгер ер
адамның және бақташының мамандана бастауы айқын көрініс алады.
Шаруашылықтың жаңа жағдайына байланысты ер адамның жетекшілік рөлі
аналықтан әкелікке ауысудағы негізгі шартына айналды да, әйел рөлі тек
шаруашылық шеңберінде ғана қалады [7;22-23].
Табынның табиғи жолмен көбеюі және ру-тайпадағы адам санының өсуі, әр
бірлестікте әр түрлі жылдамдықпен дамуы әсерінен, жайылымдық жерлердегі
жем-шөп қорының тепе-теңдігінің бұзылуына әкеп соғады. Жайылым жер мен
суаттарды бөліп беру мен ауыстырып отыру ғана шаруашылықты өзара талас-
тартысқа салудан сақтап қала алады. Ал сол уақытта алып кеңістікке адамдар
әр алуан тығыздықта қоныстанып болған-ды. Сол кезден бастап бұл кеңістік
өзара бөлініп, әр ру өзіне тиесілі белгіленген жайылымда ғана көшіп жүрген.
Шаруашылық қайшылықтар есебінен туындайтын қарулы қақтығыстар созылмалы
күреске ұласып отырды. Соғыс – көшпелі өмірдің өміршең қағидасы.
Көшпелілердің соғыс құмарлығы жөнінде XI ғасырдағы Византия жазушысы
Феофилакт Болгарский былай деп жазады: “ Жизнь мирная – для них несчастье,
верх благополучия – когда они имеют удобный случай для войны...”
Мал шаруашылығының дамуымен байланысты ер адамға бақташы, аңшы және
жауынгер үлесі тиді. Әйел көбінесе үй шаруасына бейімделді.
Қыстың қараңғы түнінде, құйын мен боранды күнде, суық қыс пен ыстық
жазда бақташылар үнемі табынды бақылап, солармен бірге жүрді: бір сәттік
қателік табынның жоғалуына әкеп соғады. Көшпелілер тұсауы кесілген кезден
бастап бүкіл өмірін ат үстінде өткізіп, үнемі қозғалыста жүрді. Олар тері
мен жүннен киім киді, негізгі тағамдары ет пен сүт, кейіннен ғана тары
пайдаланды, нанды олар жемеген. XVIII ғасырдың өзінде Левшин
қазақтардың нан жемейтінін айтып кеткен. Қатты кезінде олар шикі етті де
жей берген. Бала кезінен көшпелілер шөл мен аштыққа үйренген.
Дала мен шөлдің қатал өмірі үлкен төзімділікті талап етті. Дала өмірі
дене мен ерікті шынықтырып, көздің өткірлігі мен табиғатты кеңінен танып-
білуге тәрбиеледі. Көшпелілер жер-суды, табиғи межені, топырақ, су құрамын,
өсімдік пен жануарлар түрін, аспан мен желдің бағытын айқын танып, қоршаған
ортамен үнемі тікелей байланыста болды.Сонымен бірге көшпелі халық тек қана
бақташы емес, ол аңшы да. Оның аң аулауы – ермек емес, шаруашылық еңбек.
Аңшылықта ол жазықта, таулы өлкеде, далада, тоғай мен құмда, таулы орманда
және сайлы мекенде аңды бағып жүріп, қуып жетіп, қолға түсіруі керек. Садақ
пен жебе көмегімен аңды кәсіп етіп, сонымен күн көреді. Тек аңның қыр-сырын
білу мен айла, табандылық, дәлдік пен күш-қуаты ғана жеңіске жетелейді.
Міне, дайын жауынгер, ол – мықты салт атты, жорықта шаршауды білмейді,
ауыртпалықты оңай көтере біледі, епті әрі төзімді. Оның жебесі нысанадан
мүлт кетпейді, жүрегі аяушылықты білмейді [7;25].
Қарулы күштердің құрылымында рулық құрылыстың мінез-құлқын өз таңбасын
қалдырды. Сонымен қатар, рулық құрылыста өмір сүретін қоғам осы ортаға
лайықты құқық пен мораль жасайды, бұл ортадан тыс бөтен адам заңнан тыс
қалады да, оған қарсы кез келген әрекет қолданылды. Рулық одақ үнемі
болатын соғыс жағдайында қатал талаптар қоятын еді. Оған қала мен қамалды
білмейтін, үнемі қозғалыстағы көшпелі өмір де әсер етті. Жауын жеңу
көшпелілерге тыныштық пен еркіндік сыйлады.
Қатардағы көшпелі жауынгердің әскери-техникалық құралы қарапайым болды.
Бір кемшілігі, көшпелі халықтарда қолөнердің нашар дамуы себепті
көшпелілердің қару-жарағы да отырықшы көршілерінен кейін қалып келді
[8;11]. Олардың басты қаруы садақ пен жебе болды, яғни аңшылық құралы. Осы
қаруды көшпелілер өте шебер пайдалана білді. Маңызды ұрыс қажеттігінің бірі
– ол ерекше шыдамды, көнбіс және жүйрік ат. Шаруашылықта жылқы сүт, ет,
тері, жүн береді. Ол қозғалыстың ең тиімді қатынас құралы, жорықта кез
келген қашықтықты басып өтетін, шабуылда жылдамдық, шегіністе ұстатпайтын
қабілетімен ерекшеленіп, бағаланды. Әр жауынгер өзімен бірге бірнеше ат
жетектейтін болған.
Жорық пен шапқыншылық көшіп-қону түрінде құрылды, қозғалыс кезінде адам
да, малдар да жолдан өз азықтарын тауып отырды. Жорықтарды ұйымдастыруда
мал шаруашылық тұрмыстың тәжірибесі пайдаға асты, барлаушылар кішігірім
көшпелі топтар есебінде алғы шептерде жүрді. Жорықта бытыраңқы саппен
шабындық шөптерді таптамай, аттардың күшін сақтап, ақырын жүріп отырды.
Бірте-бірте жылдамдық қоса отырып, жауға таяу қалғанда ғана шепті түзеп,
әскерді сапқа тұрғызды.
Көбіне-көп көшпелілер өз жауын соғыс кезінде тек күшпен ғана емес,
айламен де жеңіп отырған. Өтірік шегініс, тосқауыл қою үшін әдейі шегіну,
жорта қимыл-әрекеттер жасау, жаудың қанаты мен тылына күтпеген жерден соққы
беру, жасырын жақындап келіп, толық қоршауға алу – осы тәсілдер жауды алдау
мен үрей туғызып, оны соғыс қабілетінен айыру мақсатымен жасалады. Осы
тәжірибенің бәрі – аң аулаудың қоршау тәсілінен алынған әдіс-айлалар.
Монғолдар атты шабуылда алдымен садақпен оқты жаудырып, жау қатарын
бұзып барып, қоян-қолтық шайқасқа кірген. Сонымен бірге, жау қатарының
тәртібін бұзу үшін өтірік шегініс тәсілін де қолданған, жау шегінушілердің
соңына түскенде, олардың сабы оңай бүлінеді, осыны күткен монғолдар дереу
бұрылып, жұмыла лап береді. Осындай жалған шегініспен жауды тосқауылға
ұрындырып, шеңберге де түсіріп отырған 22;98.
Көшпелілердің басты қаруы әр уақытта садақ пен жебе болды, найза,
қылыш, шоқпар осылардан кейінгі кезекте қолданылатын. Тек таңдаулы, мықты
жауынгерлер ғана қайқы қылыш ұстап, дулыға мен сауыт киген. Көшпелілер
әскерінің әдеттегі әскери тәртібі негізінен орталық қолдан және қос
қанаттан, авангард (алғы шеп) пен арьергардтан құралған. Ертеден бұл тәртіп
аңшылыққа байланысты қалыптасқан болатын 28;53.
Көшпелілердің стратегиясы тек қырып-жоюға негізделген болуы керек. Ол
қоныстар мен қала-қамалдарды білмейтін, дала мен шөлді аймақтың өмірлік
тәртібінен туындаған еді. Қорғансыз, мәңгі қозғалыста олар тек өздеріне
еркіндік пен тыныштықты дұшпанын құрту арқылы ғана қамтамасыз ете алатын.
Осыдан барып бүкіл отырықшы әлемді үреймен ұстаған жеңімпаз көшпелілердің
қаталдығы пайда болды 7;29.
Демек, көшпелілердің әскери өнерінің қалыптасуындағы негізгі факторы
ретінде олардың шаруашылық түрін атай алады екенбіз. Әскери құрылымның
қалыптасуында аңшылықтың рөлі қаншалықты болғанын жоғарыда атап өттік.
Көшпелі жауынгер тұлғасын қалыптастыруда мал шаруашылығының үлесі де тым
салмақты екенін көрдік. Демек, осы шаруашылықтың түрлерінің ықпалымен орта
ғасырдағы ең мықты әскери құрылым – көшпелі әскери өнердің қалыптасқанын,
оның одан әрі заман талабына сәйкес, өзінің шырқау шегіне жеткенін білеміз.
Осы көшпелі әскери өнердің заңды мұрагері – қазақ әскери өнері де
алдымызда жүріп өткен сақ, ғұн, түркі, монғол жауынгерлерінің ізбасары,
әскери өнерінің жалғастырушысы болып табылады.
1.2 Қазақ әскери өнерінің қалыптасу кезеңдері
Еуразияның кең даласы б.з.б. І мыңжылдық пен XIX ғасыр аралығында мал
шарушылығымен айналысушы көшпелі тайпалар мекен еткен аймаққа айналды.
Өзінің даму жолында далалық қоғам шаруашылықтың осы түріне тән ерекшеліктер
бойынша дамыды.
Көшпелілердің әскери жүйесі көрші жер өңдеушілердің әскери жүйесінен
әлдеқайда басым болды. Ол басым бағыттарды атап айтар болсақ, ру-тайпалық
жасақтың көп уақыт сақталуы, ірі атты қолдың маневрлік шапшаңдығы,
қақтығыстан уақтылы жалтару мүмкіндігі, далалық алқапты тиімді пайдалануы,
ал кемшілігі – оларда қолданбалы қолөнердің әлсіз дамуы еді [8;11].
Далалық әскери жүйе бірден қалыптасқан жоқ. Оның бастауын біз сақ-скиф
дәуірінде көреміз. Көшпелі мал шаруашылығы қалыптасып, шаруашылықтың
жетекші саласына айнала бастайды. Сол кездегі сақ жауынгерлерінің Кир мен
Дарийге қарсы соғысы далалық соғыс өнерінің өшпес үлгісін көрсетіп берді.
Батыр атты садақшылар елі, семсерге табынып, жеңілген жауының бас терісін
кесіп алып, бас сүйегінен шарап ішетін тостаған жасаған сақ-скифтер
көршілерінің жадында мәңгі қалады [33;IV;64].
Дегенмен, сақ-скиф қоғамында әлі де болса, далалық әскери жүйенің толық
жетілмегенін байқауға болады. Оның бір белгісі сақ-скиф әскерінің негізі
жаяу жауынгерлерден тұрғанында [33;IV;65]. Оны сол кездегі қоғамның әлі
ескіліктерден арылмауынан және шаруашылығының, атап айтсақ, жылқы ұстаудың
жеткіліксіздігінен көруге болады. Сол сияқты қарудың да әлі дамымауы басты
себептердің біріне жатады. Негізгі қарулары – садақ, қысқа сапылы найза,
балта және акинак.
Әскер құрамы мен қару-жарағы ұрыс барысын айқындайды – садақпен ретсіз
оқ жаудыру мен бүкіл ұрыс шебінде тәртіпсіз қоян-қолтық шайқасқа түсу жиі
қолданылған. Дегенмен, б.з.б. ІV ғасырда көсемдердің салт атты жасағы
маңызға ие бола бастайды. Олар ұрыс барысында алғы шепте орналасып, негізгі
іс-қимылдарды жүргізген.
Далалық әскери жүйенің дамуына әсер еткен келесі бір қадамды сармат,
ғұндармен байланыстырамыз. Бұл кезеңде(б.з.б.ІІІ ғ. – б.з.ІVғ.) далалық
әскери өнердің басты жаңалығы – ол сарматтарда тікелей шабуыл мен қоян-
қолтық айқасқа арналған ауыр қаруланған сауытты атты әскердің қалыптаса
бастауы. Оның пайда болуы ұшында темірі бар ауыр, ұзын найза мен қорғаныс
жарақтарының дамуымен байланысты болды. Сарматтардың бір ерекшелігі –
оларда дамыған мал шаруашылығымен қатар, дамыған жер өңдеу шаруашылығының
да қатар өмір сүруі. Сондықтан сарматтарда жаяу әскердің орны басым болды.
Ғұндардың әскери жүйесінде садақтың орны ерекше еді. Қақтығыста ғұндар
қоян-қолтық ұрыстарға көп кіре бермеген, олар қашық шайқастарда үстем
болған. Ғұн обаларында көбіне садақ пен жебенің көп кездесуі де осының
дәлелі. Қытай жазба ескерткіштерінде де ғұндардың қоян-қолтық соғысқа аз
кіретінін байқауға болады. Ғұн әскерінің әдеттегі жеңісі – шөл далада қытай
әскерінің ғұн жасақтарының қоршауында қалып, үмітсіз тұтқынға түсуі [8;13].
Ұлы даланың батыс бөлігінде көшпелі мал шаруашылығының дамып, жеңіске
жетуі, сонымен бірге ғұндардың бір бөлігінің батысқа қоныстануы, олардың
сармат-алан тайпаларымен араласып кетуі, далалық әскери жүйенің екі түрінің
синтезге ұшырауына әкеледі. V-VІІ ғасырлардың өзінде Солтүстік
Кавказдан Монғолияға дейінгі аралықта бір типті атты жауынгердің қаруы мен
әскери жабдықтары қалыптасады. Ол уақыт түркі тайпаларының тарих сахнасына
келуімен тұспа-тұс келеді. Түркі тайпаларының әскери жүйесі ең күшті
дамыған жүйе болды. Түркілердің әскери өнерде алдына жан салмағаны туралы
араб-парсы саяхатшылары, Византия мен қытай жылнамашылары жазып кеткен.
Түркі жауынгері туралы Х ғасырда Ибн Фадлан былай деген: “Мен оны өз атымен
жанымызда келе жатқанда көрдім. Сол сәтте үстімізден қаз ұшып бара жатты
да, атының дәл төбесінен өте бергенде, ол садағын тартып қалды да, міне,
қаз жерге де түсті” [35;64].
Және тағы бір араб авторы әл-Джахиз түркілердің садақ пен атты мықты
меңгергенін айта келіп, тағы да былай деп қосады: “...Қытайлықтар
қолөнерде, гректер ғылымда, арабтар шешендікте, парсылар ел басқаруда, ал
түркілер соғыста алдына жан салмайды” [34;23].
Одан кейінгі кезеңде жарты әлемді аузына қаратқан монғол әскери жүйесі
тарихта өз орнын алды. Шыңғыс хан әскерінің темірдей тәртібі мен ұрыс
тактикасының барынша жетілуі, сол уақыттағы ең күшті далалық әскери жүйенің
үлгісін танытты. Әмір Темір жасақтарының әскери күші бүкіл әлемді
мойындатты.
Сонымен, V-ХІV ғасырлар далалық әскери жүйенің дамыған кезеңі болды.
Осы кезеңдегі әскери жүйеге тән мынадай негізгі белгілерді атап көрсетуге
болады:
1.Атты әскер санының көп болуы, көсемдердің сарбаздары болуы.
2.Жасақтардың негізгі соғыс қаруы садақ пен жебе, қылыш және қорғаныс
қарулары; сарбаздардың негізгі қарулары қылыш, найза және жалпыға бірдей
садақ. Бәрі де қорғаныс құралдарын пайдаланған. Осы кезеңнен бастап жаяу
әскер өз мәнінен айрыла бастады. Атты әскер шалт қимылға икемді болды және
кең ауқымды маневрге қабілетті болды.
3. Қамалдар мен бекіністердің болмауы, әскердің аттылы болуы, жеңіске
жетудің ең басты шарты – жаудың негізгі күшін ашық дала айқасында жеңуге
ұмтылуында болды. Олар үшін қамалдарды алып, елді қырудың еш маңызы
болмады. Дала соғысындағы ұрыстың маңыздылығына қарай, оған алдын ала жақсы
дайындалған. Дала соғысында ең маңыздысы жауына күтпеген жерден, әсіресе,
түнде шабуыл жасау болды [38,102-103].
Шешуші ұрыстар көбіне жауды қоршауға алумен аяқталатын болған. Жеңіске
жеткен жағдайда қарсы жақтың еркектерін түгелдей қырып отырған.
4. Көшпелілер әскерінің жүйесіне байланысты ұрыс кезінде олар жиі
маневрлер жасап, қоршауға алып немесе жорта шегініп, жауды тосқауылға
түсіріп отырған. Ру-тайпалық қатынастардың сақталуына байланысты әскер
құрамында әр ру-тайпа өз жасақтарымен белгілі бір топты құрап, көсем
сарбаздары ерекше топ – резервті құраған.
5. Көшпелілер ұрыс барысында ату қаруларын көп қолданған. Ұрыс алдымен
садақ атумен, ұсақ қақтығыстармен басталып, соңы ірі қоян-қолтық айқасқа
ұласқан. Садақ пен жебе көшпелілердің ең сүйікті қаруы болды, олар садақты
өте шебер меңгерген еді.
6. Шапқыншылыққа толы өмір далалықтардың бойында сақтықты
қалыптастырды. Оларда қауіпті сәтте киіз үйлермен және арбаларымен көшті
қоршау дәстүрі қалыптасады. Осыған байланысты оларда үздіксіз бақылау мен
күзет жүйесі дамыды. Бұл қызметті таңдаулы атты топтар – қарауылдар
атқарған.
Сөйтіп, далалық әскери жүйе өзінің соғыс жүргізу тактикасы арқасында
орта ғасырлық әскери жүйе атаулының ең үздігі болды. Ол көптеген көрші
елдеріне, атасақ, Қытай, Византия, Иранның, Русьтің әскери ісінің дамуына
өз үлесін қосты [4;126].
Түркі-монғол көшпелі тайпалар бірлестіктерінің жинаған бай әскери
тәжірибесін Қазақстан көшпелілері (XV–XVII) одан әрі жалғастырды.
Кейінірек, геосаяси ахуалдың өзгеруіне байланысты, от қарудың шығуына
байланысты, көшпелілер экономикасы отырықшы қолөнер мен жер өңдеуші
орталықтар деңгейінен артта қала берді, әскери қимыл жүргізу түрлері мен
тәсілдері өзгерді.
XV – XVI ғасырларда қазақ хандығы Дешті-Қыпшақ даласына көз тіккен Орта
Азиялық этносаяси бірлестіктерге тойтарыс беріп қана қоймай, өздері де
оларға шапқыншылықтар жасап тұрған. XVII ғасырдан бастап қазақ жүздері
жоңғарлармен ұзаққа созылған күреске түседі. XVIII – XIX ғасырларда
қазақтар өз тәуелсіздігі үшін, Ресей империясының саяси отарлауына қарсы
күресіп, Е.Пугачев бастаған шаруалар көтерілісіне белсене атсалысады.
XVI – XVII ғасырлардың деректері қазақ әскерінің тактикалық құрылымы
жөнінде құнды мәліметтер береді. Қазақтардың әскери құрылымы ондық жүйемен
құрылған және көшпелілердің әскери құрылымындай әскерді орта, оң және сол
қанат, алғы шеп, тосқауыл сияқты бөліктерге бөлген [39;73,88]. Бұл
көшпелілер әскери өнерінің ең әмбебап әскери – ұйымдық құрылымы.
Авангард (алғы шеп, мангалай, алғыншы) әскердің алдында жүретін жеңіл
қаруланған алдыңғы топ. Авангардқа ең жаужүрек, батыл жауынгерлер алынатын.
Авангард басшысы көбіне ханның жақын адамы болған.
Әскердің келесі құрылымы оң (маймана) және сол (майсара) қанаттан
тұрды. Бұл екі топ көшпелілер әскерінің соққы беруші бөлімдері саналды. Бұл
екі қанаттың әскер басшылары сұлтандар, әмірлер, бектер мен батырлардан
тұрды (1-сурет).
Келесі ірі топ – ол орта, екі қанаттың орта тұсында орналасқан. Көбіне
орта қолды хан өзі басқарған. Хан ордасы биік жерде орнатылған. Себебі
ханға, соғыс қимылдарын бақылай алатын мүмкіндік жасалады. Ал ханның жеке
гвардиясы хан ордасында орналасады. Хан гвардиясына жете көңіл бөлінген,
оған нағыз шыңдалған, әскери тәжірибесі мол батырлар алынған, гвардия хан
мен оның ордасын күзеткен [29;11-12]. Сонымен қатар, қазақ әскерлерінде
“чархшы” және “нагбачы” деген тактикалық бөлімдер де
болған. Чархшылар – ату қарулары, садақ пен лақтыруға арналған жеңіл
найзалармен қаруланып, ұрысқа алдымен кірген. Нагбачылар –
арнайы әскери бөлім болды, олар бекініс қабырғасының астын қазып, қалалар
мен қамалдарды қоршауға алғанда кеңінен қолданылған [23;73].
Соғысқа дайындық әскерді жинаумен басталады. Хан арнайы бұйрық шығарып,
әр ұлысқа, әр руға жаушы жібереді. Бұл туралы Рузбихан былай деп жазады:
“Обычай казахского народа таков: всегда, когда на них делают набег, то все
роды, составляющие один улус, стоящие в одной местности, собираются с
оружием и снаряжением для защиты своих семей и имущества, и пускают в ход
секущие мечи усердия и тьмы”.
Әскердің туы мен байрақтары әр алуан түрде болды. Ханның туы жалпы
әскери белгі болып есептелді, туды атақты батырлар ұстаған. Байрақтар
әскери бөлімдерді анықтаса, жалаулар қазақ жауынгерлерінің айырма белгісі
болды [24;196].
Қазақ әскерлерінің жалпы санының қанша болғанын дәл айту қиын.
М.Х.Дулати Қасым хан тұсында қазақ халқының саны 1миллион, ал қолының саны
200 мың десе, Рузбихан қазақ сұлтандарының әр ұлысында 50 мың атақты
адамдар бар, олардың әрқайсысы мықты жауынгер, танымал батырлар деген.
Бұған қатысты Т.И. Сұлтанов дәлірек мәлімет береді, ол бойынша, бір қазақ
ұлысы 30 мыңнан 50 мың аралығында жауынгер шығара алған [20;293].
Жоғарыда атап өткеніміздей, хан бас қолбасшы болды. Соғыс қимылдарын
ұйымдастырушы, басқарушы және үйлестіруші тұлға болды. Сұлтандар, әмірлер,
бектер мен батырлар әскери иерархияны құрап, алғы шеп, қос қанат, тосқауыл,
тағы басқа бөлімшелер басшысы болды. Олардың міндеттері – ханның бұйрықтары
мен соғыс тактикаларын сөзсіз орындап отыру. Сардарлар ханның әскери
кеңесшілері болды, олар ханмен бірге соғыс жоспарларын талқылаған.
Соғыс қимылдарын көбіне күз кезінде ұйымдастырған, себебі бұл кезде
жылқылары күйлі боп, ұзақ қашықтықтарға шыдап беретін [20;317] .
Енді қазақтардың әскери-ұйымдастыру қызметі қалай болғанына тоқталайық.
Жорық кезінде негізгі қолдан ат шаптырым қашықтықта жүрген. Авангардтың
алдыңғы шебі күзет тобын құрап, қарауыл міндетін атқарған. Қарауылдың өзі
бірнеше ұсақ топтарға бөлініп, үлкен кеңістікте барлау мен жауды анықтау
міндетін атқарды. Сонымен қатар, шаруашылық қызметін де атқарған, бұған
табынды алып жүру, яғни негізгі күшті азық-түлікпен қамтамасыз ету жатады.
Жорықта көзге түспеуге тырысты, себебі, күтпеген жерден лап қою – соғыс
тәсілінің бірі болды. Жауды көрген кезде әскер авангарды өзінің бар
топтарымен шабуыл жасап, негізгі күш келгенше бөгеп тұрды немесе кейін
тартылды.
Ұрыс алдында жауынгерлер қару-жарағын асынып, сардарлар жасақты сапқа
тұрғызады (2-сурет).
Бес қаруы белінде,
Асынған бойда жарақ бар [40;5т, 26].
Шайқас әдетте таңда басталатын. Дала жауынгерлерінің дәстүрі бойынша
шайқас батырлар жекпе-жегімен басталған. Батырлар жекпе-жегінің мақсаты –
аз қантөгіспен, тәжірибелі кәсіби жауынгерлердің жеке айқастарымен соғыс
тағдырын шешу, айқас алдында жауға күш көрсету, жаудың басты батырларын
құрту, екі жақтың батырларының күшін сынасу. Жекпе-жекке қатысу –
батырлардың жауынгерлік борышы. Жекпе-жекте жау батырын жеңу батырлардың
атағын шығарып, беделін өсіретіндіктен, оған қатысу абырой саналған.
Майданда дабыл қақтырып,
Ерлердің жолын аштырып [43;1т,70].
Елдің атын шығаратындықтан, ал айқас тағдыры жекпе-жектегі батырлардың
жеңісіне көп байланысты болғандықтан, екі жақта, екі әскердің қолбасшылары
да жекпе-жекке шығатын батырларды алдын-ала таңдап, дайындайтын болған
[24;209].
Шайқасқа алдымен садақ пен жебеден оқ ата отырып, авангард кіреді. Ұрыс
бере отырып, алдыңғы қол жаудың соғыс қабілетін тексерген. Осыдан кейін
шайқасқа қос қанаты бірдей кіріп, жау әскеріне күшті соққы береді. Қос
қанаттың міндеті – жаудың ұрыс тәртібін бұзу. Қоян-қолтық шайқасқа алдыңғы
шепте найзагерлер, одан кейін қылышкерлер, айбалташылар орналасқан.
Мүмкіндігінше жаудың қанатын айналып өтіп, қоршауға тырысты. Әскери
тактикада көбіне “толғама” әдісі – жаудың қанаты мен тылына шабуыл жасау
көп қолданылған [20;344]. Әдетте бұндай соққыдан жау қатары бұзылып, соғысу
қабілетінен айырылады.
Келесі бір дәстүрлі соғыс тәсілі – жауды арнайы дайындалған тосқауылға
түсіру үшін өтірік қашу амалы. Тосқауылдың ең ыңғайлы орналасу жерлері –
ағаш, талдадың арасы, қамыс, тоғай, сай-салалы жерлер. Тосқауыл кейде бүкіл
шайқас тағдырын шешуі де мүмкін болған.
Мұхаммед Шайбани хан мен қазақтың Жаныш сұлтаны арасындағы шайқаста
соңғысы “оңтайлы сәтті таңдап, ... тар жалғыз аяқ жолмен жүріп отырып,
ағаштар мен қамыс арасынан шығып, шайбанит сұлтандарының әскеріне жойқын
соққы берді ”.
Орталық топ қосымша шабуылдаушы күш болып есептеледі, хан ордасын
қорғайтын тактикалық резерв ретінде қолданылады, яғни кез келген сәтте
шайқасқа кіре алады немесе қос қанатқа көмекші күш ретінде қосыла алады.
Хан өз ордасында тұрып, соғыс қимылдарын бақылап, әскерді басқарған.
Жасақтарды дабыл, керней көмегімен басқарып, дыбыстық сигналдармен жасақтың
шабуылға шығуын не шегінуін басқарып, жеңіске жеткенін білдіріп отырған.
Далалық әскери ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ҚАЗАҚ ӘСКЕРИ ӨНЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Шаруашылық – көшпелілер әскери өнерінің
қалыптасуындағы негізгі фактор
1.2 Қазақ әскери өнерінің қалыптасу кезеңдері
2. ӘСКЕРИ ӨНЕРДІҢ ШЫҢДАЛҒАН ШЫҢЫ – ЖЕКПЕ-ЖЕК
2.1 Әскери өнердегі жекпе-жектің орны
2.2. Ер қаруы – бес қару
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Сан ғасырлық тарихы бар халқымыздың өткен өмірі қазіргі таңда
көпшіліктің,соның ішінде жас буынның қызығушылығын тудыруда. Халықтың,
келешек ұрпақтың бойында ұлттық сананы, ұлттық рухты қалыптастыратын шынайы
тарихты жазу – тарихшылардың алдында тұрған басты міндет. Бұл салада
Президентіміздің бастамасымен “Мәдени мұра” бағдарламасы бойынша орасан
зор істер атқарыла бастады.
Тарихпен бірге тарихи сана да өзгерді демекші, соңғы жылдары
елімізде болып жатқан қоғамдық тарихи қатынастардың өзгерістерге ұшырауы
қоғамдық санаға да тікелей әсер етуде. Тарихқа үңілу көшпелілердің әлемдік
өркениет дамуына қосқан үлесін, оның ішінде “әскери өнерді” білу міндетін
жүктейді. Қазақ халқының өткен тарихындағы атүсті зерттелген мәселелердің
көпшілігі бүгінгі заман талабына сай қайта қаралып жатса, кейбір мәселелер
бойынша терең зерттеулер жүргізілуде.
Қазақ хандығының нығаю, күшею процесі және халық ретінде тарихи сахнада
өзін-өзі танытуы жайдан-жай келе қойған жоқ, ол ұзақ уақытқа созылған жер
үшін, бейбіт өмір үшін қан төгіскен, шабысқан, атысқан табанды күрестердің,
осы күрестер барысында халықтың соғыс ісіне бейімделуі мен шыңдалуының,
қазақ хандарының шебер жүргізген дипломатиялық және әскери-қолбасшылық
саясаттарының нәтижесінде келді.
Қазақ халқының әскері қазақ жерін, халқын сыртқы жаулардан қорғау,
өзінің жер аумағын ұстап тұру және кеңейту мақсатында өз заманының және
алдындағы дала көшпелілері – түркі-монғол тайпаларының ғасырлар бойы
шыңдалған әскери ісі мен өнерінің кейбір элементтерін өзінің өмір сүру
салтына сай қабылдауы мен өзіндік төлтума көшпелі және мәдени-шаруашылық
өмір салты дарытқан табиғи әскери іске бейімделу нәтижелерінде қалыптасты.
Әскери өнердің құрамдас бөлігі болып есептелетін жекпе-жектің де аталған
жүйеде алатын орнын тиісті деңгейде қарастыру қажеттігі туындайды.
Түркі-монғолдардың әскери өнерінің заңды мұрагері – қазақ әскери
жүйесі де өз бойына көшпелілердің барлық жетістіктерін сіңірді. Соның
ішінде, әсіресе,батырлар жекпе-жегін ерекше атап өту керек. Батырлар жекпе-
жегі – әр ұрыс алдында екі жақтың күштерін сынасу мақсатында өткізіліп
отырған, жауынгерлік борыш болып есептелген батырлардың дәстүрлі міндеті
ғана емес, ол әскери өнердің шыңдалған бір көрінісі іспеттес.
Соғыс атаулының ең қызықты да шешуші бөлігі болған батырлар жекпе-жегі,
батырлардың жауынгерлік тұлғасы жас ұрпақты тәрбиелеуге үлгі, әрі сабақ
болуы тиіс. Батырлар өнеріне жастардың қызығушылығын арттыру арқылы Отан
сүйгіштік пен тарихқа қызығушылығын дамыту – қазіргі таңдағы қоғамның
көкейкесті мәселелерінің бірі. Қазақ халқының өзінің ұлттық
ерекшеліктеріне, салт-дәстүріне, өмір сүру тіршілігіне сай өзіне тән
әскери өнері, әскери дәстүрі болуы, қару түрлерін жетілдіруі, қазақ хандары
мен батырларының соғыс тәсілін жетік меңгеруі – Қазақ мемлекетінің өз қол
астында үлкен жер аумағын ұстап қала алуына себеп болды.
Ғасырлар бойы ата-бабаларымыз батырлар ерлігін өскелең ұрпаққа өсиет
қылып, бір жағынан аманат етіп, құлағына құйып отырған. Бұл болашақ ұрпақты
тәрбиелеуде ең басты негіздің бірі болды. Сондықтан да, бұл тақырыптың
өзектілігі – жастарға Қазақ халқының тарихының батырлық жарқын сәттерінен
мысал келтіре отырып үлгі-өнеге, сабақ алдыра білу. Ал осы мәселе жөнінде
жекпе-жектің орнын ерекше атап өту қажет.
Жалпы әскери өнердің қалыптасуының алғы шарттарын шаруашылық фактормен
байланыстыра отырып қарастыру, қазақтардың әскери жүйесін түркілер әскери
өнерінің заңды мұрагері ретінде қарастыру, соғыс стратегиясы мен
тактикасының заман талабына сай жетіліп отырғандығын, оның ерекшелігі мен
нәтижелерін талдау, әскери өнердегі жекпе-жектің орнын, оның маңызы мен
мәнін ашу, батырлар тұлғасын, жауынгерлік біліктілігін жан-жақты қарастыру
сияқты мәселелерді ашу – осы жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Қазақ халқының әскери тарихын, өнерін, дәстүрін, жалпы алғанда әскери-
тарихи тақырыпты көшпелілік тарихынан бөліп алып қарауға болмайды. Себебі,
қазақ халқының әскери даму тарихынан өз алдындағы көшпелілердің кейбір
әскери элементтерінің көрінісі біте қайнасып жатқан тарихи сабақтастықта,
әрі өзіндік мәдени-шаруашылық тұрмыс деңгейіне сай сұрыпталып қабылданғаны
байқалады.
Белгілі қазақтың ғұлама ғалымы Ш.Ш.Уәлихановтың ғылыми зерттеулері [1]
қазақ халқының тарихын зерттеудегі баға жетпес қазына болып табылады.
Ш.Ш.Уәлиханов өз зерттеулерінде қазақ халқының ежелгі деректері ретінде
халық эпосына, этнографияға, ауызша жеткен әңгімелерге, аңыздарға басты
назар аударады. Ол қазақ халқының шығу төркінін, жүздердің құралуын, рулық
құрамды, әскери ұйымдасудың тактикасын,оқ-дәрі жасау технологиясын, қару-
жарақ түрлерін зерттеді.
Генерал-лейтенант М.И.Иваниннің көшпелілердің әскери өнері мен дәстүрін
зерттеудегі алғашқы қадам іспеттес еңбегін [2] атауға болады. Аталмыш
еңбекте дала көшпелілерінің Шыңғыс хан мен Әмір Темір тұсындағы әскери
өнер, ірі қолбасшыларының әскер құруы мен оны басқару тәсілдері, соғыс
жүргізу әдістері, әскери заңдары, жазалау тәсілдері, ұрыс тактикалары және
тағы басқалары жан-жақты баяндалады. Осы іспеттес А.И.Левшин еңбегі де [3]
қазақтардың әскери жүйесіне қатысты мәліметтерімен бағалы.
Б.Я.Владимирцев еңбегі [4] Шыңғыс хан тұсындағы монғолдардың әскери
жүйесіне арналады. Қазақ әскери өнеріне монғолдардың тікелей ықпалы
болғанын ескерсек, бұл еңбектің де берері мол.
Қазақтардың орта ғасырлардағы тарихын танып білуде орыс шығыстану
мектебінің негізін салушылардың бірі В.В.Бартольдтың [5] ғылыми
зерттеулерінің маңызы зор, өз еңбектерінде ол XVI – XIX ғасырлардағы
қазақтардың көрші халықтармен мәдени және сыртқы саяси байланыстарын
қамтиды. Осы салада жазылған еңбектерінен қазақтардың әскери құрылымы, қару-
жарағы, киім-кешегі, әскери шендері жөнінде құнды деректер алуға болады.
Қазақтың керемет тарихшысы Е.Б.Бекмаханов еңбегі [6] Кенесары хан
тұсындағы қазақ әскерінің құрылымын, соғыс қимылдарын жан-жақты
қарастырады. Кенесарының 20 мыңдық тұрақты әскері патшалық Ресейдің
жазалау отрядтарына тамаша маневр, іс-қимылдарымен үнемі тойтарыс беріп
отырған. Бұл сол тұстағы қазақ әскери өнерінің әлі де өз күшінде екендігін
айғақтап берді.
В.Н.Кунның қаумалай аң аулаудың тәсілдері мен көшпелі өмірдің әскери
ісі мәселелеріне арналған еңбегін [7] атауға болады.Қазақтардың әскери
құрылымы, әскери бөлімдері туралы, әскери тактика мен стратегия, қару-
жарақ, қорған-бекіністер туралы зерттеген А.А.Росляков [8-9] өзінің осы
тақырыпқа арналған еңбегінде Азия көшпелілерінің әскери жүйесін жіктеп
береді. Г.И.Семенюктің [10] XVIII – XIX ғасырлардағы қазақтардың әскери
істері бойынша жазылған мақаласы толықтай орыс деректеріне негізделген.
Онда Ресей империясының құрамына енген қазақтардың ұрыс тактикасы мен ру-
тайпалық жасағы, қару-жарақтары туралы мәліметтер берілген.
Академик Ә.Т.Қайдаров өзінің зерттеу мақалаларында [11] қазақ жауынгер
батырының кешенді қарулануына және олардың этнолингвистикалық атауларына
қазақи деректер мен музей экспонаттарына сүйене отырып, жан-жақты
тоқталады.Қазақтардың ұлттық қару-жарақтары, оларды қолдану өнері туралы
мәселе В.П.Курылевтың [12] еңбектерінде де баяндалады. Бұл еңбектердің
негізгі арқауы ретінде әскери ұйымдасудағы аңшылықтың рөлі, қару-жарақ
мәселесі, баланы жастайынан әскери іске тәрбиелеу мәселелері сөз болады.
Р.С.Липец еңбегінің [13] негізгі арқауы - түркі-монғол эпостарындағы
батырлар мен атының образдарына арналады. Батырлық эпостар негізінде
жауынгер тұлғасын бейнелеп, образын жасайды.
Көшпелілер қару-жарағының қалыптасуы мен даму мәселелері орыс
қарутанушысы Ю.С.Худяковтың еңбектерінде [14-15] өз орнын табады.
Көшпелілер қару-жарақтарының даму эволюциясын археологиялық материалдар
негізінде кешенді түрде дәлелдеп береді.
Өз тәуелсіздігімізді алғалы, бұл тақырыптар бойынша жаңаша көзқараста
көптеген еңбектер жарық көрді. Э.Ж.Валиханов өз еңбегінде [16] қазақ-жоңғар
қатынасындағы әскери іс-қимылдың негізгі кезеңдеріне, стратегиялық және
тактикалық әдістеріне, әскери ұйымдастыру мен қарулануына тоқталса,
Ж.М.Жетібаев [17] Батыс Қазақстан өлкесі қазақтарының қазба ескерткіштеріне
және археологиялық қазба жұмыстарының деректеріне сүйене отырып,
қазақтардың қару-жарақ түрлерін бейнелейді.Сонымен қатар, соңғы кездері
қазақ халқының әскери тарихын өзінің зерттеулеріне арқау етіп жүрген әскери
істі зерттеуші К.Р.Аманжоловтың еңбектерін [18] атауға болады.В.А.Моисеева
еңбегі [19] қазақ пен жоңғарлардың әскери тарихына арналады.Еңбекте
соғыстар, әскери қимылдар туралы кеңінен баяндалады.
Т.И.Сұлтанов пен С.Г.Кляшторный еңбектерінде [20-21] әңгіме болатын
басты мәселе – Өзбек ұлысы мен Қазақ хандығының XV – XVII
ғасырлардағы қоғамдық-саяси, этникалық, әлеуметтік-экономикалық өмірі
болғанымен, зерттеулерінің біраз бөлімдерін әскери дәстүрлердің көшпелілер
өміріндегі рөліне, қазақтардың ру-тайпалық жасақтарына, соғыс
тулары, әскери тактикасы мен қару-жарақ жасау техникасына арнайды.Монғол
тарихшысы д-р Эренжен Хара-Даван еңбегі [22] Шыңғыс ханның өміріне, оның
жаулап алушылық жорықтарына, Монғол империясының құрылып, оның әкімшілік,
әскери және саяси құрылымына бағышталады. Монғол армиясының әскери құрылымы
туралы бөлімі тақырыпқа тікелей қатысты.
Соңғы жылдары жарық көрген Т.К.Алланиязовтың еңбегінде [23] көшпелі
қазақ халқының әскери ісіне көне заманнан XIX ғасырға дейінгі аралықты
қамтитын жалпы шолу жасалады. Ал Қ.С.Ахметжанов [24] бай деректерге,
негізінен халық ауыз әдебиетіне сүйене отырып, өз еңбегін иллюстрациялық
безендіру арқылы мазмұнды түрде баяндайды.Осы сияқты Ж.Қасымбаев еңбегі
[25], А.Қ.Жұмаділ [26] пен И.Ерофееваның [27] жекелеген мақалалары да
тақырып шеңберін кеңейтуге үлес қосады.
Қазақ халқының XVII – XVIII ғасырлардағы әскери ісінің тарихы
А.К.Көшкімбаевтың [28-31] жұмыстарында өз дәрежесінде көрінісін тапты.
Ш.Е.Қартаева Қазақ мемлекетінің әскери құрылымын, қазақтардың ұлттық қару-
жарақтарды жетілдіруі мен жауынгерлік дәстүрлерін өз еңбегіне [32] арқау
етеді.
Әскери өнердің қалыптасуына бастама жол салған сақ жауынгерлерінің
соғыс жүргізу сипаты мен ерекшеліктерін, олардың көршілерінің жадында
мәңгі қалатыны туралы айтып кеткен Геродоттың еңбегі [33] өте құнды дерек.
Әскери өнердің ең шарықтау шегі түркі дәуіріне тұспа-тұс келсе, сол дәуір
иелерінің аталған өнердегі жетістіктерін араб авторлары өз еңбектерінің
арқауы етеді. Араб авторлары Әл-Джахиз [34] бен Ибн-Фадланның [35] түркі
жауынгерлеріне жасаған сипаттамалары әлі күнге өз маңызын жойған жоқ.Сол
сияқты Әбілғазы да өз мәліметтерінде [36] түркі тайпаларының әскери тарихын
баяндап өтеді.
Монғолдардың әскери жүйесі бойынша алғашқы жалпылама еңбектер [37-38]
жарық көрді.
XV-XVIII ғасырлардағы Қазақстанның тарихын зерттеуде
“Тауарих-и гузида-йи нусратнаме”, “Фатх-нама”, “Шейбани-наме”, “Михман-наме-
йи Бухара”, “Зубдат әл-асар”, “Тарих-и Абулхайыр-хани”, “Бадай әл-вакаи”,
“Тарих-и Рашиди” дерек мәліметтері [39] ерекше бағаланады. Бұл шығармалар
бірін-бірі толықтырып, айтулы кезеңдегі халықтың әскери өнері мен
дәстүрінен құнды мәліметтер береді.
Деректер қатарының санын қазақтардың ерлік эпостары [40-42] мен халық
ауыз әдебиеті [43] , көркем шығармалары [44-47] толықтырады.Тақырып аясында
мерзімді басылымдар [48-49] пайдаланылды, жұмысқа қатысты қосымша,
сөздіктер де [50-53] қолданылды.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚ ӘСКЕРИ ӨНЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Шаруашылық – көшпелілер әскери өнерінің
қалыптасуындағы негізгі фактор
Көшпелі өмір сүрген тайпалардың шаруашылық түрлеріне байланысты
жайылымдық жерлердің табиғат ерекшеліктерін ескере отырып, төрт түліктің
жайылымына қолайлы жер таңдай білуі қажеттіліктен туындаған. Профессор
В.Н.Кунның Орта Азияның табиғат жағдайларын зерттей келіп жасаған
тұжырымдамасында жазық жайылымдық жерлер түйе мен қой бағуға өте тиімді
әрі қолайлы екендігі туралы баяндалады. Таулы жайылымдық жерлердің ең
негізгі ерекшелігі шабындық шөптердің төрт түлікті асырауға аса қолайлылығы
еді, ірі қара мен жылқы малын көктем мен күзде ғана емес, сонымен қатар
жазда да, ал қар аз түскен жағдайда, бүкіл қыс бойы азықпен қамтамасыз
еткен. Әсіресе биік таулы жайылымдардың шөбі шүйгінді, құнары мол болды.
Ерте кезден бері таулы аймақты елдердің жайылымдық жерлері мал өсіруші
көшпелілерді қызықтырған, оларды таудың вертикалды ерекшелігіне сай,
төменнен жоғарыға, жоғарыдан төменге көшіп жүруге мәжбүр етті. Сөйтіп,
көшпелілер толқыны жазда таулы аймаққа ауып, қыста жазықтық жерге көшіп
отырған [7;17]. Сондай-ақ, көшпелілер таулы жайылымды және өзен аңғарларын
игерген соң, ірі қара мен жылқы басын көбейтуге мүмкіндік алады, ал құмды
жайылым мен жусанды даланы мекен еткен көшпелілердің түйе мен қой бағуы
басым болды.
Жайылым түрі табынның бағытын анықтайды, ал көшпелілердің мекені
табынның икеміне орай, жайылым түрімен тығыз байланыста болды.
Қыста көшпелілердің негізгі толқыны өзен аңғарлары мен теңіз жағалауына
таяу жерлерге орналасып, жазда солтүстікке, орманды аймақ пен шөпті далаға
көтерілген. Осыған сай, күзде жылқылар семіз болғанда, отырықшы
аймақтарға өздерінің қанды шапқыншылықтарын бастаған.
Қазірдің өзінде ауқымды кең жазық алқапты жерде шаруашылықтың бір түрі
– экстенсивті көшпелі мал шаруашылығы көп ғасыр бойы үстемдік етті десек,
қателескен болмас едік.
Көшпелі экстенсивті мал шаруашылығының мынадай негізгі ерекшеліктерін
айқындауға болады:
1. Көшпелі мал шаруашылығы азықты алдын-ала дайындау науқаны мен малды
қорада ұстауды қажетсінбеген. Мал жайылымда өне бойы болған және қажетті
жем-шөбін өзі тауып отырған;
2. Жоғарыда айтқандай, азықты өзі іздеп табуда тәулік бойы үнемі
қозғалыста болады, ал қозғалыс қашықтығы жем-шөптің молдығы мен сапасына
байланысты болады;
3. Әр аймақтың жайылымдық азығының жарамдылығы, өсімдік құрамы мен өсіп-
өну дәуіріне байланысты әр маусымда ауысып отырған. Маусым аяғындағы
жайылымның азаюы мал азығын басқа жайылымнан іздеуге мәжбүр еткен;
4. Табынның маусымдық қозғалысы жайылысқа, өріске айдауға, бағуға
ұласады, яғни бір жерден екінші жерге қозғалу мақсатында табынды саналы
түрде басқарып, табынға қажетті жайылымдық жерлер ұйымдастырылып отырған;
5. Саналы адам еркінің араласуы, табынның көбеюі мен өмір сүру
жағдайына айтарлықтай өзгерістер енгізеді. Егер адам өзі осы табынмен күн
көріп отырса, демек ол табынды жыртқыш аңдар мен табиғат апаттарынан
қорғауға мәжбүр болады. Қозғалыстар адам қабілетінің арқасында керекті
жайылымдар мен су аңғарларының бойына таяу ауысып, малды құнарлы шөптесін
жерлерде ұстауды және оларды азығы мол жерлермен айдауын қамтамасыз етті.
Осыдан барып қыстау мен жайлау пайда болып, көктем мен күзде осы екі
аралықта көшіп жүру қалыптасады [7;20].
Адамға осындай табынды иемдену үшін көп нәрсе қажет бола бастады. Бұл
алдымен белгілі бір мал түрінің қажеті мен мінезін білуді, өсімдіктің
азықтық пайдасын, кеңістіктегі шөп түрлерінің орналасуын және қысы-жазы,
күні-түні айна-қатесіз бағыт таба білуді міндеттейді.
Көптеген ғасырлар бойы адам бақташы болу жолында тәжірибе жинақтау
үшін, аңшылық пен терімшілік кәсібі жолынан өтеді. Кейінірек кезеңде
аңшылықты кәсіп еткен тайпалар бақташы көршілерінің малдарын басып алу мен
айдап кетуі нәтижесінде бірте-бірте мал бағудың қыр-сырын үйрене отырып,
өздері де бақташылыққа көше бастады. Аңшылық кәсібі ұзақ уақыт бойы халық
шаруашылығының жетекші саласы болып келсе, енді оның орнын мал шаруашылығы
басты.
Дегенмен, әскери өнердің қалыптасуында аңшылықтың орнын ерекше атауға
болады. Өйткені аңшылық әскери маневрді, әскери қимылдарға даярлықты
жетілдірген. Соғыс қимылдары қарсаңында көшпелілер міндетті түрде аң
аулаудың қоршау тәсілін орындап отырған.
Аңшылық негізгі 3 әрекеттен тұрды: барлау, ізіне түсу және аңды қолға
түсіру [28;53]. Аңшылыққа қатысушылар 3 бөлікке бөлінеді: аңшылықты
басқарушы, қатардағы жауынгерлер және қарапайым халық. Соңғылары аңшылыққа
тікелей қатыспайды, олар аңдарды жинаумен, бөлумен, ас дайындау және тағы
басқа жұмыстармен айналысқан [7;20]. Бұндай құрылым туралы және қазақ
халқының тұрмысындағы мұндай аңшылық дәстүрлерді халық ауыз әдебиетінен
көруге болады.
“Аңшылық қызығына құмартып, бойларына күші сыймай тұрған аламан
атаулы сол сәтінде-ақ салқын сабырмен апта бойғы сүргіннің ең соңғы, ең
жауапты жұмысына кіріскен. Шығыршығы тарқамаған алып шеңбердің әр тұсында
шағын шеңберлер пайда бола бастайды. Кәсібіне машықты жігіттер алға шығып,
аңшылыққа кесел келтірер бітеу мойын қабандарды атып жықты, қоршауға түсіп
қалған, жалақ-жұлақ етіп, қоңыр аңдар үйірін шеттей ерсілі-қарсылы сабылып
жүрген қасқырлардың көзін құртты...” [44;117-118].
Аңшылықтың қоршау тәсілі көп адамның қатысуын талап етеді, сол себепті
ұжымды ұйымдастыру үшін, яғни маңызды аңшылық шарасын іске асыруда тәртіп
пен белгілі бір құрылымды қажет етеді. Ұзақ уақытты қамтыған аңшылықтың
тәжірибесі нәтижесінде үштік ұйым қалыптасады, олар: оң мен сол қанат және
орталық. Аңшылар жоғарыда аталған үш бөлікке бөлініп, жартылай шеңбер
түзейді. Саптың алдында аңшылықты барлаушы тұрады, оның міндеті – аңдарды
бақылап жүру. Әр қанаттың өз басшылары болған. Қанаттардың ішінде тәртіп
сақтаушы арнайы адамдар белгіленген.
Бүкіл аңшылықты бір-ақ адам басқарған, ол хан немесе атақты батыр
болған. Оның бұйрықтары сөзсіз орындалып отырған. Аңшылықты басқарушы
әрдайым шептің ортасында жүріп, іс-қимылдарды
бақылап, белгілер беріп отырған. Осындай басшының қызметтері соғыс
кезіндегі көшпелі қолбасшының қызметімен сәйкес келеді.
Басшылық бұйрығымен барлығы құжынаған аңдарды ортаға алып, бір мезгілде
екі қанаты мен орталығы шеңберлене береді. Шеңберді кішірейте беру арқылы
жылдамдықты үдете береді. Содан кейін аңдарды садақ, жебемен ата бастайды.
Бірақ бірінші болып аңды өлтіру құқығын басшыға береді .“...Ораз-
Мұхаммедтің садағы сай еді. Дүбірлете шапқан тарпаң арқан бойы ғана қалды.
Ораз-Мұхаммед сонда ғана жай тартар сәтті өткізіп алғанын аңдаған. Садағын
лақтырып тастап, тақымынан ұзын найзасын суырды. Бұла тарпаң мен будан
тұлпар аяқтары айқаса шайнасып қалды. Сол мезетте Ораз-Мұхаммед те үзеңгіге
шірене бере, тарпаңның сағағына бойлата найза салған” [44;116].
Аңшылықтың сәтті өтуі жылдамдыққа, тәртіп пен бірлікке байланысты
болды, сонда ғана аңдар шеңберді бұзып өте алмайды. Кез келген біраз
уақыттық кешігу немесе шеңбердің ажырауы аңдардың сытылып шығып кетуіне жол
береді. Сондықтан қоршау тәсілі кең кеңістікте жүргізілгендіктен, аса
дәлдікті, қимылдың келісілген болуын және аңшылардың жалпы тәртібін талап
етті. Әдетте, күніне бірнеше айдау жүргізілген, аңшылар кешке тұрақтарына
қайтып, олжаны бөліске салатын болған [7;21].
Аңды қоршау тәсілімен аулауды көшпелілер жете меңгереді. Көптеген шетел
саяхатшылары көшпелілер туралы жазбаларында аңшылықты жүргізу тәсілдерін
жазып кетеді. Рубрук монғолдардың аңшылығы туралы былай деп жазады: “Когда
они охотятся на зверей, то собираются в большом количестве, окружают
местность, про которую знают, что находятся звери, и мало по малу
приближаются друг к другу, пока не замкнут зверей друг с другом, как бы в
круге, и тогда пускают в них стрелы”[37;231].
Шыңғыс хан кезіндегі монғолдардың қоршау тәсілімен аң аулауы халық
шаруашылығында маңызға ие болды да, әскери тұрғыдан да өзіндік орнымен
ерекшеленді. Орыс ғалымы Б.Я.Владимирцевтің айтуынша, аңшылық барлық
жорықтың, соғыстың, шапқыншылықтың айнымас серігі болды, соның арқасында
әскер азығын алды, соғыс жүргізу қимылдарына қажетті дайындық маневрлерін
жүзеге асырды [4;40].
Аңшылық тұрмыстан мал шаруашылығына ауысқан соң, ұзақ уақыт бойы
аңшылық кәсібі зор маңызға ие бола отырып, халықтың күнкөріс еңбегі екі
түрлі бағыт алады. Аңшылықтың басты қаруы садақ пен жебе болып, олар
қолданыста шаруашылық-тұрмыстық өмірдің маңызды бөлігіне айналып, көшпелі
халықтар бұл салада шеберліктің шыңына жетеді. Ол туралы X ғасыр дағы Ибн
Фадланның оғыздың бір атты жауынгерін сипаттауынан көруімізге болады:
“Однажды я видел его, когда он ехал рядом с нами на своем коне, и вот несся
летящий гусь. Он натянул свой лук в то время, когда его лошадь ехала под
ним, потом выстрелил в него и вот он уже сбил его вниз” [35;64].
Қыпшақ жауынгері туралы Рабби Питакиа 1170 жылы төмендегідей мәліметтер
береді: “Они живут в палатках (киіз үй), чрезвычайно дальнозорки, обладают
прекрасными глазами, потому, что они не едят соли и употребляют известное
растение. Они отличные стрелки и убивают птиц на лету. Они замечают и
узнают предметы более чем на один день расстояния”.
Түркілердің садақ ату өнерін жете меңгергендігін дәлелдейтін деректер
көп, солардың бірін IX ғасырдағы әл-Джахиздің Фатх Ибн Хаканға түрік
жауынгерлері туралы айтқан сөздерінен байқауға болады: “Тюрок стреляет по
диким животным, птицам, мишеням, людям, неподвижным целям, установленным
изображениям и хищным птицам. Он стреляет, гоня свою лошадь во весь опор
назад и вперед, враво и влево, вверх и вниз. Он пускает десять стрел
прежде, чем хариджит положит одну стрелу на тетиву. И он скачет на своей
лошади, спускаясь с горы или в долину с большой скоростью, чем харджит
может скакать по ровной местности. У тюрка четыре глаза: два на лице и два
на затылке” [34;230].Тағы сол сияқты: “Если тюрок отступает, то все равно
он как смертельный яд и неизбежная смерть, потому что порожает своей
стрелой стреляя назад также, как порожает ею, стреляя вперед. И никто не
находится при этой скачке в безопасности от его аркана, от падения лошади и
того, чтобы всадник был сброшен с нее” [34;321].
Сонымен, көшпелілердің әскери тактикасы аңшылықтың қоршау тәсілінің
элементтерінен алынғандығын байқауға болады. Олар: жаудың шебін айналып
өту, қоршау, торуылға (засада) түсіру – осының бәрі аңшылық тәжірибеден
алынған әдістер.
Ату қаруының (садақ пен жебе) басымдығы, көшпелілердің қашықтық соғысқа
бейім екендігін аңғартады.
Демек, аңшылықтың қоршау тәсілі, көшпелі әскери өнердің қалыптасып,
одан әрі дамуындағы тәжірибелік негізгі базасы деп айта аламыз [28;55].
Аңшылық шаруашылықтан мал шаруашылығына өткен кезде көшпелілердегі
өндіруші күштің жедел дамуы және бақташы ер адамның басшылық рөлімен
байланысты тұрмыстық жағдайының өсуі байқалады. Әйелдер аңшылық, терімшілік
кәсібінің орнына енді сүт өнімін өндірумен айналыса бастады. Жауынгер ер
адамның және бақташының мамандана бастауы айқын көрініс алады.
Шаруашылықтың жаңа жағдайына байланысты ер адамның жетекшілік рөлі
аналықтан әкелікке ауысудағы негізгі шартына айналды да, әйел рөлі тек
шаруашылық шеңберінде ғана қалады [7;22-23].
Табынның табиғи жолмен көбеюі және ру-тайпадағы адам санының өсуі, әр
бірлестікте әр түрлі жылдамдықпен дамуы әсерінен, жайылымдық жерлердегі
жем-шөп қорының тепе-теңдігінің бұзылуына әкеп соғады. Жайылым жер мен
суаттарды бөліп беру мен ауыстырып отыру ғана шаруашылықты өзара талас-
тартысқа салудан сақтап қала алады. Ал сол уақытта алып кеңістікке адамдар
әр алуан тығыздықта қоныстанып болған-ды. Сол кезден бастап бұл кеңістік
өзара бөлініп, әр ру өзіне тиесілі белгіленген жайылымда ғана көшіп жүрген.
Шаруашылық қайшылықтар есебінен туындайтын қарулы қақтығыстар созылмалы
күреске ұласып отырды. Соғыс – көшпелі өмірдің өміршең қағидасы.
Көшпелілердің соғыс құмарлығы жөнінде XI ғасырдағы Византия жазушысы
Феофилакт Болгарский былай деп жазады: “ Жизнь мирная – для них несчастье,
верх благополучия – когда они имеют удобный случай для войны...”
Мал шаруашылығының дамуымен байланысты ер адамға бақташы, аңшы және
жауынгер үлесі тиді. Әйел көбінесе үй шаруасына бейімделді.
Қыстың қараңғы түнінде, құйын мен боранды күнде, суық қыс пен ыстық
жазда бақташылар үнемі табынды бақылап, солармен бірге жүрді: бір сәттік
қателік табынның жоғалуына әкеп соғады. Көшпелілер тұсауы кесілген кезден
бастап бүкіл өмірін ат үстінде өткізіп, үнемі қозғалыста жүрді. Олар тері
мен жүннен киім киді, негізгі тағамдары ет пен сүт, кейіннен ғана тары
пайдаланды, нанды олар жемеген. XVIII ғасырдың өзінде Левшин
қазақтардың нан жемейтінін айтып кеткен. Қатты кезінде олар шикі етті де
жей берген. Бала кезінен көшпелілер шөл мен аштыққа үйренген.
Дала мен шөлдің қатал өмірі үлкен төзімділікті талап етті. Дала өмірі
дене мен ерікті шынықтырып, көздің өткірлігі мен табиғатты кеңінен танып-
білуге тәрбиеледі. Көшпелілер жер-суды, табиғи межені, топырақ, су құрамын,
өсімдік пен жануарлар түрін, аспан мен желдің бағытын айқын танып, қоршаған
ортамен үнемі тікелей байланыста болды.Сонымен бірге көшпелі халық тек қана
бақташы емес, ол аңшы да. Оның аң аулауы – ермек емес, шаруашылық еңбек.
Аңшылықта ол жазықта, таулы өлкеде, далада, тоғай мен құмда, таулы орманда
және сайлы мекенде аңды бағып жүріп, қуып жетіп, қолға түсіруі керек. Садақ
пен жебе көмегімен аңды кәсіп етіп, сонымен күн көреді. Тек аңның қыр-сырын
білу мен айла, табандылық, дәлдік пен күш-қуаты ғана жеңіске жетелейді.
Міне, дайын жауынгер, ол – мықты салт атты, жорықта шаршауды білмейді,
ауыртпалықты оңай көтере біледі, епті әрі төзімді. Оның жебесі нысанадан
мүлт кетпейді, жүрегі аяушылықты білмейді [7;25].
Қарулы күштердің құрылымында рулық құрылыстың мінез-құлқын өз таңбасын
қалдырды. Сонымен қатар, рулық құрылыста өмір сүретін қоғам осы ортаға
лайықты құқық пен мораль жасайды, бұл ортадан тыс бөтен адам заңнан тыс
қалады да, оған қарсы кез келген әрекет қолданылды. Рулық одақ үнемі
болатын соғыс жағдайында қатал талаптар қоятын еді. Оған қала мен қамалды
білмейтін, үнемі қозғалыстағы көшпелі өмір де әсер етті. Жауын жеңу
көшпелілерге тыныштық пен еркіндік сыйлады.
Қатардағы көшпелі жауынгердің әскери-техникалық құралы қарапайым болды.
Бір кемшілігі, көшпелі халықтарда қолөнердің нашар дамуы себепті
көшпелілердің қару-жарағы да отырықшы көршілерінен кейін қалып келді
[8;11]. Олардың басты қаруы садақ пен жебе болды, яғни аңшылық құралы. Осы
қаруды көшпелілер өте шебер пайдалана білді. Маңызды ұрыс қажеттігінің бірі
– ол ерекше шыдамды, көнбіс және жүйрік ат. Шаруашылықта жылқы сүт, ет,
тері, жүн береді. Ол қозғалыстың ең тиімді қатынас құралы, жорықта кез
келген қашықтықты басып өтетін, шабуылда жылдамдық, шегіністе ұстатпайтын
қабілетімен ерекшеленіп, бағаланды. Әр жауынгер өзімен бірге бірнеше ат
жетектейтін болған.
Жорық пен шапқыншылық көшіп-қону түрінде құрылды, қозғалыс кезінде адам
да, малдар да жолдан өз азықтарын тауып отырды. Жорықтарды ұйымдастыруда
мал шаруашылық тұрмыстың тәжірибесі пайдаға асты, барлаушылар кішігірім
көшпелі топтар есебінде алғы шептерде жүрді. Жорықта бытыраңқы саппен
шабындық шөптерді таптамай, аттардың күшін сақтап, ақырын жүріп отырды.
Бірте-бірте жылдамдық қоса отырып, жауға таяу қалғанда ғана шепті түзеп,
әскерді сапқа тұрғызды.
Көбіне-көп көшпелілер өз жауын соғыс кезінде тек күшпен ғана емес,
айламен де жеңіп отырған. Өтірік шегініс, тосқауыл қою үшін әдейі шегіну,
жорта қимыл-әрекеттер жасау, жаудың қанаты мен тылына күтпеген жерден соққы
беру, жасырын жақындап келіп, толық қоршауға алу – осы тәсілдер жауды алдау
мен үрей туғызып, оны соғыс қабілетінен айыру мақсатымен жасалады. Осы
тәжірибенің бәрі – аң аулаудың қоршау тәсілінен алынған әдіс-айлалар.
Монғолдар атты шабуылда алдымен садақпен оқты жаудырып, жау қатарын
бұзып барып, қоян-қолтық шайқасқа кірген. Сонымен бірге, жау қатарының
тәртібін бұзу үшін өтірік шегініс тәсілін де қолданған, жау шегінушілердің
соңына түскенде, олардың сабы оңай бүлінеді, осыны күткен монғолдар дереу
бұрылып, жұмыла лап береді. Осындай жалған шегініспен жауды тосқауылға
ұрындырып, шеңберге де түсіріп отырған 22;98.
Көшпелілердің басты қаруы әр уақытта садақ пен жебе болды, найза,
қылыш, шоқпар осылардан кейінгі кезекте қолданылатын. Тек таңдаулы, мықты
жауынгерлер ғана қайқы қылыш ұстап, дулыға мен сауыт киген. Көшпелілер
әскерінің әдеттегі әскери тәртібі негізінен орталық қолдан және қос
қанаттан, авангард (алғы шеп) пен арьергардтан құралған. Ертеден бұл тәртіп
аңшылыққа байланысты қалыптасқан болатын 28;53.
Көшпелілердің стратегиясы тек қырып-жоюға негізделген болуы керек. Ол
қоныстар мен қала-қамалдарды білмейтін, дала мен шөлді аймақтың өмірлік
тәртібінен туындаған еді. Қорғансыз, мәңгі қозғалыста олар тек өздеріне
еркіндік пен тыныштықты дұшпанын құрту арқылы ғана қамтамасыз ете алатын.
Осыдан барып бүкіл отырықшы әлемді үреймен ұстаған жеңімпаз көшпелілердің
қаталдығы пайда болды 7;29.
Демек, көшпелілердің әскери өнерінің қалыптасуындағы негізгі факторы
ретінде олардың шаруашылық түрін атай алады екенбіз. Әскери құрылымның
қалыптасуында аңшылықтың рөлі қаншалықты болғанын жоғарыда атап өттік.
Көшпелі жауынгер тұлғасын қалыптастыруда мал шаруашылығының үлесі де тым
салмақты екенін көрдік. Демек, осы шаруашылықтың түрлерінің ықпалымен орта
ғасырдағы ең мықты әскери құрылым – көшпелі әскери өнердің қалыптасқанын,
оның одан әрі заман талабына сәйкес, өзінің шырқау шегіне жеткенін білеміз.
Осы көшпелі әскери өнердің заңды мұрагері – қазақ әскери өнері де
алдымызда жүріп өткен сақ, ғұн, түркі, монғол жауынгерлерінің ізбасары,
әскери өнерінің жалғастырушысы болып табылады.
1.2 Қазақ әскери өнерінің қалыптасу кезеңдері
Еуразияның кең даласы б.з.б. І мыңжылдық пен XIX ғасыр аралығында мал
шарушылығымен айналысушы көшпелі тайпалар мекен еткен аймаққа айналды.
Өзінің даму жолында далалық қоғам шаруашылықтың осы түріне тән ерекшеліктер
бойынша дамыды.
Көшпелілердің әскери жүйесі көрші жер өңдеушілердің әскери жүйесінен
әлдеқайда басым болды. Ол басым бағыттарды атап айтар болсақ, ру-тайпалық
жасақтың көп уақыт сақталуы, ірі атты қолдың маневрлік шапшаңдығы,
қақтығыстан уақтылы жалтару мүмкіндігі, далалық алқапты тиімді пайдалануы,
ал кемшілігі – оларда қолданбалы қолөнердің әлсіз дамуы еді [8;11].
Далалық әскери жүйе бірден қалыптасқан жоқ. Оның бастауын біз сақ-скиф
дәуірінде көреміз. Көшпелі мал шаруашылығы қалыптасып, шаруашылықтың
жетекші саласына айнала бастайды. Сол кездегі сақ жауынгерлерінің Кир мен
Дарийге қарсы соғысы далалық соғыс өнерінің өшпес үлгісін көрсетіп берді.
Батыр атты садақшылар елі, семсерге табынып, жеңілген жауының бас терісін
кесіп алып, бас сүйегінен шарап ішетін тостаған жасаған сақ-скифтер
көршілерінің жадында мәңгі қалады [33;IV;64].
Дегенмен, сақ-скиф қоғамында әлі де болса, далалық әскери жүйенің толық
жетілмегенін байқауға болады. Оның бір белгісі сақ-скиф әскерінің негізі
жаяу жауынгерлерден тұрғанында [33;IV;65]. Оны сол кездегі қоғамның әлі
ескіліктерден арылмауынан және шаруашылығының, атап айтсақ, жылқы ұстаудың
жеткіліксіздігінен көруге болады. Сол сияқты қарудың да әлі дамымауы басты
себептердің біріне жатады. Негізгі қарулары – садақ, қысқа сапылы найза,
балта және акинак.
Әскер құрамы мен қару-жарағы ұрыс барысын айқындайды – садақпен ретсіз
оқ жаудыру мен бүкіл ұрыс шебінде тәртіпсіз қоян-қолтық шайқасқа түсу жиі
қолданылған. Дегенмен, б.з.б. ІV ғасырда көсемдердің салт атты жасағы
маңызға ие бола бастайды. Олар ұрыс барысында алғы шепте орналасып, негізгі
іс-қимылдарды жүргізген.
Далалық әскери жүйенің дамуына әсер еткен келесі бір қадамды сармат,
ғұндармен байланыстырамыз. Бұл кезеңде(б.з.б.ІІІ ғ. – б.з.ІVғ.) далалық
әскери өнердің басты жаңалығы – ол сарматтарда тікелей шабуыл мен қоян-
қолтық айқасқа арналған ауыр қаруланған сауытты атты әскердің қалыптаса
бастауы. Оның пайда болуы ұшында темірі бар ауыр, ұзын найза мен қорғаныс
жарақтарының дамуымен байланысты болды. Сарматтардың бір ерекшелігі –
оларда дамыған мал шаруашылығымен қатар, дамыған жер өңдеу шаруашылығының
да қатар өмір сүруі. Сондықтан сарматтарда жаяу әскердің орны басым болды.
Ғұндардың әскери жүйесінде садақтың орны ерекше еді. Қақтығыста ғұндар
қоян-қолтық ұрыстарға көп кіре бермеген, олар қашық шайқастарда үстем
болған. Ғұн обаларында көбіне садақ пен жебенің көп кездесуі де осының
дәлелі. Қытай жазба ескерткіштерінде де ғұндардың қоян-қолтық соғысқа аз
кіретінін байқауға болады. Ғұн әскерінің әдеттегі жеңісі – шөл далада қытай
әскерінің ғұн жасақтарының қоршауында қалып, үмітсіз тұтқынға түсуі [8;13].
Ұлы даланың батыс бөлігінде көшпелі мал шаруашылығының дамып, жеңіске
жетуі, сонымен бірге ғұндардың бір бөлігінің батысқа қоныстануы, олардың
сармат-алан тайпаларымен араласып кетуі, далалық әскери жүйенің екі түрінің
синтезге ұшырауына әкеледі. V-VІІ ғасырлардың өзінде Солтүстік
Кавказдан Монғолияға дейінгі аралықта бір типті атты жауынгердің қаруы мен
әскери жабдықтары қалыптасады. Ол уақыт түркі тайпаларының тарих сахнасына
келуімен тұспа-тұс келеді. Түркі тайпаларының әскери жүйесі ең күшті
дамыған жүйе болды. Түркілердің әскери өнерде алдына жан салмағаны туралы
араб-парсы саяхатшылары, Византия мен қытай жылнамашылары жазып кеткен.
Түркі жауынгері туралы Х ғасырда Ибн Фадлан былай деген: “Мен оны өз атымен
жанымызда келе жатқанда көрдім. Сол сәтте үстімізден қаз ұшып бара жатты
да, атының дәл төбесінен өте бергенде, ол садағын тартып қалды да, міне,
қаз жерге де түсті” [35;64].
Және тағы бір араб авторы әл-Джахиз түркілердің садақ пен атты мықты
меңгергенін айта келіп, тағы да былай деп қосады: “...Қытайлықтар
қолөнерде, гректер ғылымда, арабтар шешендікте, парсылар ел басқаруда, ал
түркілер соғыста алдына жан салмайды” [34;23].
Одан кейінгі кезеңде жарты әлемді аузына қаратқан монғол әскери жүйесі
тарихта өз орнын алды. Шыңғыс хан әскерінің темірдей тәртібі мен ұрыс
тактикасының барынша жетілуі, сол уақыттағы ең күшті далалық әскери жүйенің
үлгісін танытты. Әмір Темір жасақтарының әскери күші бүкіл әлемді
мойындатты.
Сонымен, V-ХІV ғасырлар далалық әскери жүйенің дамыған кезеңі болды.
Осы кезеңдегі әскери жүйеге тән мынадай негізгі белгілерді атап көрсетуге
болады:
1.Атты әскер санының көп болуы, көсемдердің сарбаздары болуы.
2.Жасақтардың негізгі соғыс қаруы садақ пен жебе, қылыш және қорғаныс
қарулары; сарбаздардың негізгі қарулары қылыш, найза және жалпыға бірдей
садақ. Бәрі де қорғаныс құралдарын пайдаланған. Осы кезеңнен бастап жаяу
әскер өз мәнінен айрыла бастады. Атты әскер шалт қимылға икемді болды және
кең ауқымды маневрге қабілетті болды.
3. Қамалдар мен бекіністердің болмауы, әскердің аттылы болуы, жеңіске
жетудің ең басты шарты – жаудың негізгі күшін ашық дала айқасында жеңуге
ұмтылуында болды. Олар үшін қамалдарды алып, елді қырудың еш маңызы
болмады. Дала соғысындағы ұрыстың маңыздылығына қарай, оған алдын ала жақсы
дайындалған. Дала соғысында ең маңыздысы жауына күтпеген жерден, әсіресе,
түнде шабуыл жасау болды [38,102-103].
Шешуші ұрыстар көбіне жауды қоршауға алумен аяқталатын болған. Жеңіске
жеткен жағдайда қарсы жақтың еркектерін түгелдей қырып отырған.
4. Көшпелілер әскерінің жүйесіне байланысты ұрыс кезінде олар жиі
маневрлер жасап, қоршауға алып немесе жорта шегініп, жауды тосқауылға
түсіріп отырған. Ру-тайпалық қатынастардың сақталуына байланысты әскер
құрамында әр ру-тайпа өз жасақтарымен белгілі бір топты құрап, көсем
сарбаздары ерекше топ – резервті құраған.
5. Көшпелілер ұрыс барысында ату қаруларын көп қолданған. Ұрыс алдымен
садақ атумен, ұсақ қақтығыстармен басталып, соңы ірі қоян-қолтық айқасқа
ұласқан. Садақ пен жебе көшпелілердің ең сүйікті қаруы болды, олар садақты
өте шебер меңгерген еді.
6. Шапқыншылыққа толы өмір далалықтардың бойында сақтықты
қалыптастырды. Оларда қауіпті сәтте киіз үйлермен және арбаларымен көшті
қоршау дәстүрі қалыптасады. Осыған байланысты оларда үздіксіз бақылау мен
күзет жүйесі дамыды. Бұл қызметті таңдаулы атты топтар – қарауылдар
атқарған.
Сөйтіп, далалық әскери жүйе өзінің соғыс жүргізу тактикасы арқасында
орта ғасырлық әскери жүйе атаулының ең үздігі болды. Ол көптеген көрші
елдеріне, атасақ, Қытай, Византия, Иранның, Русьтің әскери ісінің дамуына
өз үлесін қосты [4;126].
Түркі-монғол көшпелі тайпалар бірлестіктерінің жинаған бай әскери
тәжірибесін Қазақстан көшпелілері (XV–XVII) одан әрі жалғастырды.
Кейінірек, геосаяси ахуалдың өзгеруіне байланысты, от қарудың шығуына
байланысты, көшпелілер экономикасы отырықшы қолөнер мен жер өңдеуші
орталықтар деңгейінен артта қала берді, әскери қимыл жүргізу түрлері мен
тәсілдері өзгерді.
XV – XVI ғасырларда қазақ хандығы Дешті-Қыпшақ даласына көз тіккен Орта
Азиялық этносаяси бірлестіктерге тойтарыс беріп қана қоймай, өздері де
оларға шапқыншылықтар жасап тұрған. XVII ғасырдан бастап қазақ жүздері
жоңғарлармен ұзаққа созылған күреске түседі. XVIII – XIX ғасырларда
қазақтар өз тәуелсіздігі үшін, Ресей империясының саяси отарлауына қарсы
күресіп, Е.Пугачев бастаған шаруалар көтерілісіне белсене атсалысады.
XVI – XVII ғасырлардың деректері қазақ әскерінің тактикалық құрылымы
жөнінде құнды мәліметтер береді. Қазақтардың әскери құрылымы ондық жүйемен
құрылған және көшпелілердің әскери құрылымындай әскерді орта, оң және сол
қанат, алғы шеп, тосқауыл сияқты бөліктерге бөлген [39;73,88]. Бұл
көшпелілер әскери өнерінің ең әмбебап әскери – ұйымдық құрылымы.
Авангард (алғы шеп, мангалай, алғыншы) әскердің алдында жүретін жеңіл
қаруланған алдыңғы топ. Авангардқа ең жаужүрек, батыл жауынгерлер алынатын.
Авангард басшысы көбіне ханның жақын адамы болған.
Әскердің келесі құрылымы оң (маймана) және сол (майсара) қанаттан
тұрды. Бұл екі топ көшпелілер әскерінің соққы беруші бөлімдері саналды. Бұл
екі қанаттың әскер басшылары сұлтандар, әмірлер, бектер мен батырлардан
тұрды (1-сурет).
Келесі ірі топ – ол орта, екі қанаттың орта тұсында орналасқан. Көбіне
орта қолды хан өзі басқарған. Хан ордасы биік жерде орнатылған. Себебі
ханға, соғыс қимылдарын бақылай алатын мүмкіндік жасалады. Ал ханның жеке
гвардиясы хан ордасында орналасады. Хан гвардиясына жете көңіл бөлінген,
оған нағыз шыңдалған, әскери тәжірибесі мол батырлар алынған, гвардия хан
мен оның ордасын күзеткен [29;11-12]. Сонымен қатар, қазақ әскерлерінде
“чархшы” және “нагбачы” деген тактикалық бөлімдер де
болған. Чархшылар – ату қарулары, садақ пен лақтыруға арналған жеңіл
найзалармен қаруланып, ұрысқа алдымен кірген. Нагбачылар –
арнайы әскери бөлім болды, олар бекініс қабырғасының астын қазып, қалалар
мен қамалдарды қоршауға алғанда кеңінен қолданылған [23;73].
Соғысқа дайындық әскерді жинаумен басталады. Хан арнайы бұйрық шығарып,
әр ұлысқа, әр руға жаушы жібереді. Бұл туралы Рузбихан былай деп жазады:
“Обычай казахского народа таков: всегда, когда на них делают набег, то все
роды, составляющие один улус, стоящие в одной местности, собираются с
оружием и снаряжением для защиты своих семей и имущества, и пускают в ход
секущие мечи усердия и тьмы”.
Әскердің туы мен байрақтары әр алуан түрде болды. Ханның туы жалпы
әскери белгі болып есептелді, туды атақты батырлар ұстаған. Байрақтар
әскери бөлімдерді анықтаса, жалаулар қазақ жауынгерлерінің айырма белгісі
болды [24;196].
Қазақ әскерлерінің жалпы санының қанша болғанын дәл айту қиын.
М.Х.Дулати Қасым хан тұсында қазақ халқының саны 1миллион, ал қолының саны
200 мың десе, Рузбихан қазақ сұлтандарының әр ұлысында 50 мың атақты
адамдар бар, олардың әрқайсысы мықты жауынгер, танымал батырлар деген.
Бұған қатысты Т.И. Сұлтанов дәлірек мәлімет береді, ол бойынша, бір қазақ
ұлысы 30 мыңнан 50 мың аралығында жауынгер шығара алған [20;293].
Жоғарыда атап өткеніміздей, хан бас қолбасшы болды. Соғыс қимылдарын
ұйымдастырушы, басқарушы және үйлестіруші тұлға болды. Сұлтандар, әмірлер,
бектер мен батырлар әскери иерархияны құрап, алғы шеп, қос қанат, тосқауыл,
тағы басқа бөлімшелер басшысы болды. Олардың міндеттері – ханның бұйрықтары
мен соғыс тактикаларын сөзсіз орындап отыру. Сардарлар ханның әскери
кеңесшілері болды, олар ханмен бірге соғыс жоспарларын талқылаған.
Соғыс қимылдарын көбіне күз кезінде ұйымдастырған, себебі бұл кезде
жылқылары күйлі боп, ұзақ қашықтықтарға шыдап беретін [20;317] .
Енді қазақтардың әскери-ұйымдастыру қызметі қалай болғанына тоқталайық.
Жорық кезінде негізгі қолдан ат шаптырым қашықтықта жүрген. Авангардтың
алдыңғы шебі күзет тобын құрап, қарауыл міндетін атқарған. Қарауылдың өзі
бірнеше ұсақ топтарға бөлініп, үлкен кеңістікте барлау мен жауды анықтау
міндетін атқарды. Сонымен қатар, шаруашылық қызметін де атқарған, бұған
табынды алып жүру, яғни негізгі күшті азық-түлікпен қамтамасыз ету жатады.
Жорықта көзге түспеуге тырысты, себебі, күтпеген жерден лап қою – соғыс
тәсілінің бірі болды. Жауды көрген кезде әскер авангарды өзінің бар
топтарымен шабуыл жасап, негізгі күш келгенше бөгеп тұрды немесе кейін
тартылды.
Ұрыс алдында жауынгерлер қару-жарағын асынып, сардарлар жасақты сапқа
тұрғызады (2-сурет).
Бес қаруы белінде,
Асынған бойда жарақ бар [40;5т, 26].
Шайқас әдетте таңда басталатын. Дала жауынгерлерінің дәстүрі бойынша
шайқас батырлар жекпе-жегімен басталған. Батырлар жекпе-жегінің мақсаты –
аз қантөгіспен, тәжірибелі кәсіби жауынгерлердің жеке айқастарымен соғыс
тағдырын шешу, айқас алдында жауға күш көрсету, жаудың басты батырларын
құрту, екі жақтың батырларының күшін сынасу. Жекпе-жекке қатысу –
батырлардың жауынгерлік борышы. Жекпе-жекте жау батырын жеңу батырлардың
атағын шығарып, беделін өсіретіндіктен, оған қатысу абырой саналған.
Майданда дабыл қақтырып,
Ерлердің жолын аштырып [43;1т,70].
Елдің атын шығаратындықтан, ал айқас тағдыры жекпе-жектегі батырлардың
жеңісіне көп байланысты болғандықтан, екі жақта, екі әскердің қолбасшылары
да жекпе-жекке шығатын батырларды алдын-ала таңдап, дайындайтын болған
[24;209].
Шайқасқа алдымен садақ пен жебеден оқ ата отырып, авангард кіреді. Ұрыс
бере отырып, алдыңғы қол жаудың соғыс қабілетін тексерген. Осыдан кейін
шайқасқа қос қанаты бірдей кіріп, жау әскеріне күшті соққы береді. Қос
қанаттың міндеті – жаудың ұрыс тәртібін бұзу. Қоян-қолтық шайқасқа алдыңғы
шепте найзагерлер, одан кейін қылышкерлер, айбалташылар орналасқан.
Мүмкіндігінше жаудың қанатын айналып өтіп, қоршауға тырысты. Әскери
тактикада көбіне “толғама” әдісі – жаудың қанаты мен тылына шабуыл жасау
көп қолданылған [20;344]. Әдетте бұндай соққыдан жау қатары бұзылып, соғысу
қабілетінен айырылады.
Келесі бір дәстүрлі соғыс тәсілі – жауды арнайы дайындалған тосқауылға
түсіру үшін өтірік қашу амалы. Тосқауылдың ең ыңғайлы орналасу жерлері –
ағаш, талдадың арасы, қамыс, тоғай, сай-салалы жерлер. Тосқауыл кейде бүкіл
шайқас тағдырын шешуі де мүмкін болған.
Мұхаммед Шайбани хан мен қазақтың Жаныш сұлтаны арасындағы шайқаста
соңғысы “оңтайлы сәтті таңдап, ... тар жалғыз аяқ жолмен жүріп отырып,
ағаштар мен қамыс арасынан шығып, шайбанит сұлтандарының әскеріне жойқын
соққы берді ”.
Орталық топ қосымша шабуылдаушы күш болып есептеледі, хан ордасын
қорғайтын тактикалық резерв ретінде қолданылады, яғни кез келген сәтте
шайқасқа кіре алады немесе қос қанатқа көмекші күш ретінде қосыла алады.
Хан өз ордасында тұрып, соғыс қимылдарын бақылап, әскерді басқарған.
Жасақтарды дабыл, керней көмегімен басқарып, дыбыстық сигналдармен жасақтың
шабуылға шығуын не шегінуін басқарып, жеңіске жеткенін білдіріп отырған.
Далалық әскери ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz