Бидайдың жұмсақ және қатты түрлерінің айырмашылық белгілері
Кіріспе
Әдебиеттерге шолу
II.Бидайдың жалпы сипаттамасы
II.1. Бидайдың түрлері
II.2. Бидай егілетін аймақтарды өңдеу
III. Бидайдың геномдық құрылымы
III.1.Бидайдың геномының генологиясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қай дәуірді алсақ та адам өмірі бидаймен тығыз байланыста болған.
Осы кезге дейін сақталған кейбір қолжазбаларға көз жүгіртсек, дақыл тарихы
тіпті де әріден басталатынын байқаймыз. Мәселен біздің дәуірімізге дейінгі
883 – 856 жылдарда жазылған Ассирия патшасы II – ші Ашурнасиралдың
шежіресінде оның Наири еліне жорыққа шығу тарихы баяндалумен қатар, осы
елдегі бидай өнімін жинап, бастыру туралы да деректер бар. Бидайдың әртүрлі
ерекшеліктері біздің дәуірімізге дейінгі екі мыңыншы жылдары – ақ адамға
белгілі болғандығы және сол кездің өзінде – ақ бұл дақыл кең көлемде
егіліп, пайдаланылғаны мәлім.
Бидайдың бізге белгілі алғашқы түрлері бір дәнділер мен қос дәнділер
болатын. Қос дәнділер біздің дәуірімізге дейінгі 7000 – шы жылдары Ефрат
пен Тигр өзендерінің аралығында, онан кейін шамамен біздің дәуірімізге
дейінгі 4000-шы жылдары Батыс Азияда, Мысырда өсірілген.
Қазіргі кезде дүние жүзі бойынша екі жүз миллион гектардан астам
жерді бидай алқабы алып жатыр.
Қазақстан территориясын мекендеген тайпалар егіншілікпен өте ерте
заманнан – ақ айналысқан.
Қазіргі көзқкарас бойынша бидай полифилеттік жолмен шыққан екі
туыстасқа жататын үш түрдің немесе Е.Р.Моррис пен Э.Р.Сирстің жаңа
классификациясы бойынша бір ғана Triticum туысына жататын әртүрлі плоидты
үш түрдің будандасуы арқасында пайда болған. Бидайдың амфидиплоидтарының
пайда болу схемасы кестеде көрсетілген.
Н.И.Вавиловтың болжамы бойынша бидайдың шыққан, егіншілікке еніп,
таралған ортасы мына аймақтар болып саналады: Алдыңғыазиялық (мәдени жалғыз
дәнді, тургидум, қатты, жұмсақ, шығыс және персид, тимофеев, мех және тағы
басқа бидайлар), жерортатеңіздік (қос дәнді – эммер, поляк, кәдімгі қос
дәнділер және қатты бидайлар), абссиндік (қатты, поляк, тургидум және қос
дәнді – эммер бидайлары). Орта азия аймағы аласа және домалақ дәнді
бидайлардың алғашқы шыққан жері ғана емес, сонымен қатар жұмсақ бидайлар
үшін де қайта қалыптасу ортасы болды. Бидайдың пайда болу және егіншілікке
таралған орталары туралы осы айтылған тұжырымдамаларды қазіргі кезде
ғалымдардың көпшілігі мақұлдап отыр.
Бидайдың шыққан жері – алдыңғы Азия, орталығы – қазіргі Иран, т.б.
елдер. Бұдан бидайдың 18 түрі, оның ішінде жұмсақ бидай тараған. Жерорта
теңізі орталығынан (Греция, Италия) қатты бидай шықты. И.С.Сүлейменовтың
(1973) топшылауынша, біздің елімізде Семей маңында бидай суармалы жерлерде
1834 жылдан өсіріле бастады, XIX ғасырда ол қазіргі Қостанай, Ақмола, т.б.
облыстар аумағында себілген, ал XX ғасырдың басынан республикамыздың барлық
жерлерінде өсірілуде. Бидайдың дүние жүзіндегі егіс көлемі 220 млнга, ауыл
шаруашылығы дақылдарының ішінде ол бірінші орын алады. Бидай өндірудегі ірі
мемелекеттер қатарына Қытай, АҚШ,ресей, т.б. жатады. Қазақстан
республикасында өсірілетін бидай астығының 80% - дан астамы Солтүстік
қазақстан аймағының үлесіне тиеді.
Дәннің жылтырлығына, көлемдік массасына, түсіне, сары пигменттердің
мөлшеріне, т.б. қарай қатты бидайға жоғары талаптар қойылады. Талапқа
сәйкес қатты бидай екінші типке жатады және қоңыр янтарлы және ашық янтарлы
болып екі подтипке бөлінеді. Әрбір подтип үш класты және классыз бидайды
біріктіреді. Класты астықта кем дегенде 22 – 28% дән уызы болуға тиіс және
екінші топтан төмен болмау керек, көлемдік масса 770гл және одан да жоғары
болады, бидай дәнінің басқа типтері 10 – 15% - дан аспайды және астық
қоспасы 15% - дан аспауға тиіс: класты бидайдың барлығында дәннің түсі
тиісті тип пен подтиптің түсіне сәйкес келуі керек: астық аурудан, қызып
кетуден аман болуға, нақты сортқа тән түсі мен қалыпты иісі сақталуға тиіс.
Әдебиеттерге шолу
Өсімдіктердің дүние жүзілік ресурстарын зерттей отырып Н.И. Вавилов
басты-басты екпе өсімдіктердің шығу орталықтарын 8 ошаққа бөлді, индиялық
ошақ – күріштің, қант қамысының, цитрустардың отаны, ортаазиялық ошақ –
бидайдың, бұршақтың және басқа дақылдардың отаны, Қытай – дәнді дақылдар
(тары, қарамақ, сояның), алдыңғы азиядан бидайдың және қарабидайдың
көптеген формалары және жеміс-жидектердің біраз түрлері шыққан. Одан басқа
жерорта теңізі, абиссина, оңтүстік Мексика, Оңтүстік Америка ошақтары бар.
[1].
Тұқым, сорт және штамм дегеніміз белгілі бір тұқым қуалайтын
ерекшеліктері бар, адам қолдан жасап шығарған организмдердің популяциясы.
Бір тұқымның, сорттың немесе штаммның ішіндегі дарақтардың тұқымқуалаушылық
жағынан бекіген, ұқсас, ортақ қасиеттері болады. Олар беретін өнім,
физиологиялық және морфологиялық қасиеттердің белгілі бір жиынтығы және
сыртқы орта факторларына бір типті жауап беруі Селекция үшін қажетті
бастапқы материалды білмей, олардың шығу тегі мен эволюциясын зерттемей
тұрып, өсімдіктердің қазіргі бар формаларын жаңарту, жақсарту мүмкін емес
[2].
Қандай болмасын тұқым, сорт, штамм одан белгілі бір өнім алу
мақсатында шығарылады. Жекелеген қасиеттер мен белгілердің тұқым қуалау
заңдылықтарын ескере отырып, селекционер өзінің қалауы бойынша будандастыру
арқылы оларды келесі ұрпақтарда бір-біріне сәйкестендіріп дамыта алады.
Мысалы, бидай дәнінің сапасы оның сабанына, жүгері сабағының ұзындығын
собығының мөлшеріне т.б. белгілеріне сәйкестендіру болады. Мұндай
белгілердің тұқым қуалауы Мендель заңдарына сай жүреді. Осы заңдылықтарды
терең білгенде ғана селекционер әртүрлі будандастыру әдісітерін қолдана
отырып, организмнің бойындағы қажетті қасиеттерді дамытып, қажетсіздерін
алып тастай алады.
Селекцияда өсімдіктердің әртүрлі сорттарына тән генетикалық
ерекшеліктерді бір-біріне ұластыру үшін комбинативтік өзгергіштік
қолданылады. Мысалы, селекционер П.П. Лукьяненко өзінің атақты безостая-1
сортты бидайын шығаррарда бастапқы материал ретінде аргентиналық клейн – 33
жаздық бидайын және лютесценс күздік бидайын алған. Сонда безостая 1 клейн
33-тен сабағының қысқалығын, тез пісіп-жетілетіндігін және дақ ауруына
төзімділігін, ал лютесценстен күздік белгісін тұқым қуалап алған [1].
Өсімдіктер селекциясында мутациялық өзгергіштік те кеңінен
қолданылады. Мутация – тұқым қуалайтын өзгергіштіктің бастапқы қайнар көзі.
Кез-келген өсімдікте өздігінен әртүрлі мутация пайда болып жатады. Табиғи
жағдайда мутацияға табиғи сұрыптау әсер етеді. Ал қолдан сұрыптауда
мутацияны селекционер өзі жасайды.
Сорттар өздерінің тұқым қуалайтын ерекшеліктері жағынан жабайы ата
тектеріне өзгеше болады. Жабйы формаларға қаншама қолайлы жағдай туғызып,
қолда өсірсе де, өздерінің қолға үйретілген туыстарындай өнім бере алмайды.
Өсімдіктердің екпе, формаларын адам тек секірмелі түрде өздігінен
болатын мутацияны қолдан сұрыптаудың негізінде бірнеше буын бойы
қалыптастыру арқылы алған. Сонымен бірге қазіргі кезде селекцияда
экспериментальды немесе индукциялық мутагенезді қолдану кең етек алып отыр.
Бұл мақсатқа радиация, химиялық қосылыстар сияқты түрлі мутагендік
факторлар қолданылады. Селекцияда радиоактивті сәулелер қолданудың
пионерлері Ресей ғалымдары Надсон, Филиппов, Делоне және Сапегиндер болып
есептеледі [3].
Өсімдіктер селекциясы үшін үлкен маңызы бар тұқым қуалайтын
өзгергіштіктің бір түрі – полиплоидия. Соңғы жылдары жүогізілген
зерттеулердің негізінде көптеген полиплоидты формалар алынды. Хромосом
сандарын екі есе көбейту, яғни диплоидты жағдайдан тетраплоидты жағдайға
келтіру өсімдік көлемінің ұлғаюына, кейбір органдары салмағының артуына
ықпал етеді. Мысалы, тетраплоидты қара бидайдың (Федоров шығарған) 1000
дәнінің салмағы 55-56 гр, ал сол сортқа жататын диплоидты формасының
салмағы 29 г.
Селекцияда будандастырудың әртүрлі жүйесі қолданылады. Ол туыстық
будандастыру – инбридинг. Туыстық будандастыру генотиптері жағынан бір-
біріне жақын организмдердің арасында болатындықтан олардан көбінесе
гомозиготалы ұрпақ алынады. Ал мұндай будандастыруды ұзақ уақыт пайдаланып,
өсімдіктердің бойында пайдалы қасиеттері бар гомозиготалы таза линияларын
алуға болады. Туыстық будандастыру өсімдіктердің селекциясы үшін қажетті
таза линиялар алу мақсатында кеңінен қолданылады.
Популяция құрамындағы рецессивті гендердің көпшілігі организм үшін
тиімді бола бермейді, сол себепті егер туыстық будандастыру жиі қайталанса,
сорт азғындайды. Сондықтан туыстық емес будандастыру әдәсә қолданылады.
Мұндай жағдайда әртүрлі линияларға жататын дарақтар будандастырылады, соның
нәтижесінде олардың ұрпағының тұқым қуалайтын қасиетері жақсарады [2].
Қ. Әренов қабықсыз бидайлар астық бастыру кезінде масақша
қабықшасынан оңай ажырайды, әрі олардың масақ өзекшелері сынғыш емес. Қос
дәнділер (қабықты) керісінше масақша және гүл қабықшаларынан оңайлықпен
ажырай қоймайды, әрі олардың масақ өзекшелері сынғыш келетінін анықтаған.
[1]
М. Жанзақов Қазақстанның оңтүстігінде жаңа оңтүстік – шығысында Орта
Азияның тәлімі жерлерінде өсірілетін бидай сорттары (Кресная звезда,
Эритросперум – 841 және т.б.) кең тараған. Жаздық бидайдың Оңтүстік пен
Шығыс Қазақстанда егілетін сорттары қазіргі классификация бойынша басқа
топтарға жатқанымен, өздерінің қасиеттерінің ерекшелігіне байланысты жеке
экологиялық топ құрайды. Бірқатар шөлді және таулы жерлдерде ортаазиялық
суармалы жерлер тобына жататын сорттар кездеседі. Басқа аймақтық топтардың
ішінде біздің жерлеріміз үшін ең маңыздылары – солтүстік – орыс, орталық –
орыс, гибридті солтүстік – американ, батыс – европалық орманды және орманды
– дала топтарына жататын бидайларды топтастырған. [2]
Сорттарды шығаруда және аудандастыруда экологиялық классификацияны
К.И.Вавиловтың басшылығымен К.Л.Флякобергер, М.М.Якубцинер және басқалар
жасаған. Соңғы кездері Ф.М.Куперманның жұмыстарының негізінде бидайдың
басқа классификациясы жасалды. Бұл классификация бидай түрлерінің
морфофизииологиялық сипаттамаларын әрі өсіп – даму ерекшеліктерін терең
зерттеу арқылы жасалды. [3]
Халық шаруашылығындағы маңызы: Жаздық бидай - маңыздылығы жағынан
дәнді дақылдар арасында бірінші орын алады және еліміздің барлық
аймақтарында егіледі. Ол өте құнды тағамдық дақыл. Дәнінде 18-24% - ға
дейін ақуыз болады. [4]
Жаздық бидайдың массасы мен масақшалары түптену кезінде қаланады.
Масақтағы масақшалар мөлшері осы кездегі өсімдіктің ылғал және қоректік
заттармен қамтамасыз етілуіне байланысты. Тозаң мен тұқымбүршік құралар
кезде ылғалдың өте жетіспеуі,тозаңдануы зиянын тигізеді де алақат
дәнділікке,тіпті бос масақтылыққа әкеліп соғады.Ауаның өте құрғақтығы мен
аңызақтылығынан өсімдіктің зақымдануын ыстық ұру деп аталады. [5]
Жұмсақ және қатты бидайлардың бірқатар биологиялық қасиеттері
бойынша айырмашылықтары бар екенін есте сақтау керек. Жұмсақтың қаттыға
қарағанда топырақ пен температураға талаптары төмен. Қатты бидайдың пісуі
жұмсақтан кеш, бірақ ол жатып қалу мен үгітіліп – шашылып қалуға
төзімдірек, гессен шыбынынан аз зақымданады, тат және тозаңды күйе
ауруларына шалдығуы сиректеу. Қатты бидайдың топырақ құрғақшылығына
төзімділігі нашарлау, бірақ жұмсаққа қарағанда ауа құрғақшылығына
төзімділігі артық. [6]
Күздік бидайдың жаздықпен азық-түліктік маңызы бірдей бола тұра,
ұйымдасытыру – шаруашылық құндылығы одан жоғары. Күздегі егіс және жаздық
бидаймен салыстырғанда өте ерте жину (7-10 күндей), өндіріс құралдары мен
адам еңбегін толық және бер келкі пайдалануға мүмкіндік береді. [7]
Күздік бидай үшін құнарлы, ылғал жеткілікті, арам шөптерден таза,
рекацмясы бейтарап (рН 6-7,5) қара және қара-қоңыр топырақтар өте қолайлы.
Құмдауыт топырақтарда ол өнімді өте аз береді. Азот пен фосфорды түптену –
гүлдеу, калийды масқтану және гүлдеу кезеңдерінде өте көп қажет етеді.
Күздік бидайдың вегетациялық кезеңінің ұзақтығы (қысқы тыныштық кезеңін
қосып есептегенде) 180 -300 күн аралығында. [8]
Солтүстік Қазақстанның төрт облысының үлесіне жаздық бидайдың 80%-дан
астамы тиеді, ал оның ішінде қатты бидай 3-5%. Қазақстанның солтүстігінде
қатты бидайдың егіс көлемінің оның өндірісінің азаюының негізгі себебі –
оның биологиялық ерекшеліктерін ескеру мен өсіру технологиясының кемеліне
жетпегендігі. [9]
Қарабидай – бидайдан кейінгі маңызды астық дақылы болып есептелінеді.
Ұндық – нандық сапасы бойынша, ол тек бидайға ғана орын бергенімен, нанның
калориялығы одан кем емес, тіпті кейбір дәрумендер (рибофлавин) мөлшері
артық. Қарабидай дәнін крахмал мен спирт алуға, ұнын нан дайындауға, ұн
қалдықтарын малға концентратталған жем ретінде пайдаланады. Дәнінің құрғақ
затында орташа 12,85% ақуыз, 80,9% көмірсулар болса, қалған заттар мөлшері
бойынша бидайдан айырмашылығы шамалы. Қарабидай дәнінің қоректік құндылығы
мен химиялық құрамы бойынша арпадан айырмасы жоқ, бірақ оның органикалық
заттары жақсы қорытылады. [10]
Дәнді астықтардың мәуесін, жемісін әдетте дән деп атайды. Дәндерді
бір-бірінен айыратын ерекше белгілері болады. Қауызсыз дәнді астықтарды
(бидай, қара бидай) түйген кезде масақтан дәндері тез ажыраса, қауызды
астықтардың дәндері гүл қауыздарынан ажырамайды. [11]
Дән өнген кезде ең алғаш өсетіні немесе ұрықтық тамырлары. Іле бұл
тамырлар шашақтанған соң, қосалқы немес үстеме тамырлар пайда болады. Әр
түрлі дәнді дақылдардың бастапқы тамырлар саны әр қилы: жаздық бидайда – 5,
күздік бидайда – 1, қара бидайда – 4 болады. [12]
Түрлі дақылдардың түптену буынының пайда болатын сабақтар саны:
күздіктерде 3 – 5, жаздықтарда орташа 1,5 – 2,5. Түптенулілік жалпы және
өнімді болып ажыратылады. Жалпы түптенулілік – бір өсімдікке келетін барлық
сабақтардың, ал өнімді түптенулілік – қалыпты жетілген, жеміс беретін
сабақтардың орташа саны. [13]
Балауызданып пісу кезеңінде масақты астықтар сарғаяды, ал жүгері, тары
және қонақтарылар әлі жасыл күйінде болады. Дән толысқан, пішіні мен түсі
қалыптасқан, тек қана дәннің ұзына бойы қыртысында әлі жасыл түс сақталған.
Ол балауызданып пісудің соңында ғана жоғалады. Дән балауызтәрізді,
тырнақпен үгітіледі, ылғалдылығы 22 – 30%. Бұл кезең де 10 – 12 күнге
созылады. Балауызданып пісудің соңына қарай астықтарды бөлектеп оруға
болады. [14]
Барлық астықтар дәніндегі ақуыздардың мөлшері, олардың егістері
оңтүстік пен шығысқа қарай жылжығңан сайын арта түседі. Ол өңірде
өсірілетін астықтардың дән сапасын климат құрғақшылығ мен топырақ азотының
көп болуы әсер етеді. [15]
Осы топтардың әрқайсысы, түрлерді тек қана хромосом мөлшерімен ғана
емес, генетикалық табиғатына байланысты басқа да белгілерімен де
біріктіреді. Бірінші топ төңірегіндегі. Бірірінші топ төңірегіндегі бидай
түрлері өзара оңай буындасады; әр топтарға жататын бидай түрлерін
буындастыру қиынға соғады және олардан алынған ұрпақ жеміссіз немесе жеміс
беруі өте төмен. [16]
Әр түр түршелерге бөлінеді. Түрлердің түршеге бөлінуіне масақ пен
тұқымның тек морфологиялық тұрақты белгілері негіз болады. Бұл
классификация біржақты және жасанды болып шықты: ол форманың биологиялық
сипаты туралы түсінік бермейді, оларды экология және географиямен
байланыстыра алмайды. Бірақ ол сорттарды морфологиялық жүйелеуге негіз
болумен тәжірибелік мақсатта құнды және сыртқы белгілері бойынша олардың
сан-алуан түрлерін ажыратуға мүмкіндік береді. [17]
Әр түршенің өзіне морфологиялық белгілері, бірақ бастысы биологиялық
және өндірістік ерекшеліктері бойынша, өзара айырмашылығы (ылғый емес)
болатын бірқатар сорттар кіреді.Бір түршенің өзінде күздік және жаздық,
ерте-және кешпісітін сорттар болуы мүмкін; олардың өзара қысқа,
құрғақшылыққа, аурулар мен зиянкестерге, үгітіліп-шашылып қалуға
төзімділігі және т.с.с. қасиеттері бойынша айырмашылығы болуы мүмкін.Жұмсақ
бидай сорттарының көп бөлігі эритроспермум, ферригенеум, лютесценс және
мильтурум, ал қатты бидайдікі – гордейформе мен мелянопус түршелеріне
жатады. [18]
II. Бидайдың жалпы сипаттамасы
Жалпы бидайдың (жабайы және мәдени) 22 түрі бар. Оларды генетикалық
және морфофизиологиялық қасиеттеріне байланысты бес топқа
Морфологиялық белгілері бойынша бидайдың барлық түрлері кәдімгі
(қабықсыз) және қос дәнді (қабықты - пленкалы) бидайлар болып екі топқа
бөлінеді.
Қабықсыз бидайлар астық бастыру кезінде масақша қабықшасынан оңай
ажырайды, әрі олардың масақ өзекшелері сынғыш емес. Қос дәнділер (қабықты)
керісінше масақша және гүл қабықшаларынан оңайлықпен ажырай қоймайды, әрі
олардың масақ өзекшелері сынғыш келеді. [1]
Ауыл шаруашылық өндірісінде бидайдың негізінен екі түрінің (жұмсақ
және қатты бидай) көптеген сорттары пайдаланылады. Осы екі түрдің бір –
бірінен айырмашылық белгілері кестеде көрсетілген.
Бидайдың осы екі түрі масақтарының қылқанды немесе қылқансыз
болуына, масақтарының қылқандарының және дәндерінің түсіне қарай, масақша
қабықшаларын түк басу шамасына қарай көптеген ботаникалық түрлерден тұрады.
Жаздық бидайдың қылқансыз жұмсақ түрлерінің ішінде ең көп тарағаны
альбидум (масағы мен дәнінің түсі ақ), мильтурум (масағы мен дәні қызыл
түсті, масақшасының қабықшалары түксіз) және пиротрикс (масағы мен дәні
қызыл түсті, қабықшалары түкті).
Бидайдың жұмсақ және қатты түрлерінің айырмашылық белгілері
Белгілер Жұмсақ бидай Қатты бидай
Масақтық түр Кесе - көлденең ені дөңгелек,Кесе - көлденең ені төрт
бүйіріне қарағанда алдыңғы бұрышты, алдыңғы жағының
жағы ендірек ені бүйірімен тең немесе
одан сәл енсіз
Масақтың Көбінесе сирек, арагідік Тығыз
тығыздығы тығыз
Сиымдылығы Қылқанды немесе қылқансыз, Қылқанды, қылқансыз түрі
қылқандарының ұзындығы сирек кездеседі.
масақтан қысқа, бүйірінен Қылқандары ұзын,
тарауланып шығады бір-біріне параллельді
немесе алдыңғы жағынан
тарауланып шығады
Масақшаның Ұзына бойына қатпарланып, Тегіс, түр жағы
қабықшалары түбі ішіне қарай қабысқан, қабыспаған, енді,
тісшелері ұзын тісшелері қысқа
Сабағы Сабақтың масақтан төмен Негізінен толық болады
орналасқан бөлігі көбіне
қуыс, кей жағдайда толық
болады
Дәннің формасы Жоғарғы жағы жіңішкере Қырланып, әсіресе
түскен,орта жолы бораңда төңірегі, орта
жұмырланып,дөңгелектенген. жағы дөңестенген.
Дәнінің ұрығы Дөңгелекше, көбіне ойлыстау, Сопақша, дөңестеу,
сүйірленбеген сүйірленген
Айдаршасы Анық білінеді, түктері ұзын Болар - болмас көрінеді,
түктері қысқа
Бидайдың сорттары биологиялық қасиеттеріне және сыртқы ортаға
төзімділігіне қарай белгілі бір аймақтарға бейімделген экологиялық топтарға
бөлінеді. Қазақстанда өсірілетін бидайлардың ең маңызды экологиялық топтары
мыналар:
1.Дала және орманды далалық шығыс тобы. Бұл топқа жататын бидайлар көктемгі
құрғақшылыққа өте төзімді, дәннің толу мерзімі қысқа және осы кезде жылуды
онша көп талап етпейді. Бұл бидайлар биологиялық қасиеттері жағынан
біркелкі емес, орташа және орташа-кеш пісетін түрлерден тұрады. Негізінен
Солтүстік Қазақстан мен Оңтүстік аймақтарда егіледі.
2.Орманды - далалық батыс – сібір тобы. Батыс Сібірде, Алтайда, Солтүстік
Қазақстанның біраз жерлерінде таралған кеш пісетін бидай түрлерінен тұрады.
Бұлар вегетацияның бірінші жартысында баяу дамиды, көктемгі құрғақшылыққа
төзімді келеді.
3.Орманды және орманды – далалық шығыс сібір тобы. Бұған тез пісетін,
құрғақшылыққа едәуір төзімді. Шығыс Сібір мен Шығыс Қазақстан бидай
сорттары жатады.
4.Далалық волга тобы. Бұл бидайлар ерте пісетін, масақтанғанға дейін тез
дамитын, қуаңшылыққа төзімді, пісу кезінде жылуды көбірек керек ететін
сорттардан тұрады. Осы топқа енетін кейбір сорттар табиғи ортаға
бейімделгіштігіне, құрғақшылыққа төзімділігіне, дәннің сапалы болуына
байланысты оңтүстік-шығыс аймақтардан басқа жерлерде оның ішінде
Қазақстанның көптеген аудандарында егіледі.
5.Орманды – далалық волга тобы. Бұл топтағы бидайлардың вегетация кезеңі
ұзақ болады, масағы ірі, ылғалды көбірек керек етеді, қуаңшылыққа
төзімсіздеу. Соның ішінен Безенчук – 98 сортын бөле – жара атаған жөн. Ол
басқа аймақтарға да кеңінен тараған. Соңғы екі топқа да тән ертеректе кең
тараған аралық сортқа Лютесценс – 758 жатады. Қазақстанның бірқатар
облыстарында жерсіндірілген далалық оңтүстік және шығыс топтарына Харков –
46, т.б. сортттар жатады.
Қазақстанның оңтүстігінде жаңа оңтүстік – шығысында Орта Азияның тәлімі
жерлерінде өсірілетін бидай сорттары (Кресная звезда, Эритросперум – 841
және т.б.) кең тараған. Жаздық бидайдың Оңтүстік пен Шығыс Қазақстанда
егілетін сорттары қазіргі классификация бойынша басқа топтарға жатқанымен,
өздерінің қасиеттерінің ерекшелігіне байланысты жеке экологиялық топ
құрайды. Бірқатар шөлді және таулы жерлдерде ортаазиялық суармалы жерлер
тобына жататын сорттар кездеседі. Басқа аймақтық топтардың ішінде біздің
жерлеріміз үшін ең маңыздылары – солтүстік – орыс, орталық – орыс, гибридті
солтүстік – американ, батыс – европалық орманды және орманды – дала
топтарына жататын бидайлар. [2]
Қазақстанның Оңтүстігінде және Оңтүстік Шығысында орта жерлерінде
өсірілетін бидай сорттары.
Жаздық бидайдың Оңтүстік пен Шығыс қазақстанда егілетін сорттары
қазіргі классификация бойынша басқа топтарға жатқанымен, өздерінің
қасиеттерінің ерекшелігіне байланысты жеке экологиялық топ құрайды.
Бірқатар шөлді және таулы жерлерде ортаазиялық суармалы жерлер тобына
жататындар сорттар кездеседі.
Сорттарды шығаруда және аудандастыруда экологиялық классификацияны
К.И.Вавиловтың басшылығымен К.Л.Флякобергер, М.М.Якубцинер және басқалар
жасаған. Соңғы кездері Ф.М.Куперманның жұмыстарының негізінде бидайдың
басқа классификациясы жасалды. Бұл классификация бидай түрлерінің
морфофизииологиялық сипаттамаларын әрі өсіп – даму ерекшеліктерін терең
зерттеу арқылы жасалды. [3]
Ф.М.Куперманның классификациясы бойынша кәдімгі жаздық бидайлар бес
морфофизиологиялық топтарға бөлінеді. Бірінші типке солтүстік, поляр маңы,
шығыс – сібір, қиыр – шығыс, приморья экологиялық топтарының сорттары
жатады. Бұл сорттар вегетацияның қай кезінде де суыққа төзімді келеді, жазы
қысқа болатын жерлерге бейімделген. Тез дамиды, жапырақтары көп емес,
масақтары қысқа әрі тығыз, дәндері майда болып келеді.
Екінші морфофизиологиялық типке дала – экологиялық тобына жататын сорттар
жатады. Бұлар негізінен ерте пісетін, қысқы және ерте көктемгі ылғалды
тиімді пайдаланатын жазғы құрғақшылық төзімді, тамырлары тез әрі жақсы
дамитын, орташа жапырақтанатын, масақтары орташа немесе ірі келетін
сорттар.
Үшінші морфофизиологиялық типке орта мерзімде және кеш пісетін жергілікті
шығыс, солтүстік – америка, Скандинавия және солтүстік – батыс орыс
экологиялық топтарына жататын сорттар кіреді. Бұлардың жапырақтары мол,
масақтары ұзын цилиндр немесе шоқпар тәрізді, дән толысу кезінде суыққа
төзімді болады.
Төртінші морфофизиологиялық тип кеш пісетін батыс – европалық орманды –
дала және дала топтарына жататын сорттардан тұрады. Бұл сорттарға тән
ерекшелік, жапырақтары мол, сабақтары мықты, масақтары ірі, цилиндр немесе
шоқпар тәрізді, дәні ірі болады, тыңайтқышты көп қажет етеді.
Бесінші морфофизиологиялық типке батыс – сібір орманды – дала тобының
және жарым – жартылай Солтүстік Қазақстанда егілетін, көктемгі және жаздың
басында болатын суыққа, маусым – шілде айларындағы жауын – шашынға төзімді,
дән толысу кезіндегі салқын ауаға шыдамды, сабақтану уақыты ұзақ,
қуаңшылыққа бейімделген, негізінен кеш немесе сәл кешірек пісетін
өнімділігі аз сорттар жатады.
Жоғарыда көрсетілген типтерге жатпайтын жаздық бидайдың көптеген сорттары
ортаазиялық суармалы жерлерде өсірілетін бидайлартобына кіреді. Олар әдетте
жаздық әрі күздік ретінде де пайдаланылады., көбіне ыстыққа, қуаңшылыққа
өте төзімді болып келеді әрі тез піседі.
Бидайды морфофизиологиялық типтеріне байланысты классификациялау
Н.И.Вавиловтың пікірлері мен Н.Л.Удольскаяның осы дақылдың сібір және волга
топтарына жататын биотипін ашқан еңбектерінде негізделген.
Мұндай классификацияның бидайдың белгілі бір жағдайда өсіп – даму
ерекшеліктерін, олардың қуаңшылыққа, аязға төзімділік қасиеттерін,
морфогенезін, өнімділігін тереңірек түсінуге пайдасы зор.
II.1.Бидайдың түрлері
Жаздық бидай
Халық шаруашылығындағы маңызы: Жаздық бидай - маңыздылығы
жағынан дәнді дақылдар арасында бірінші орын алады және еліміздің барлық
аймақтарында егіледі. Ол өте құнды тағамдық дақыл. Дәнінде 18-24% - ға
дейін ақуыз болады. [4]
Жаздық бидай кебегі – барлық мал түрлері үшін бағалы
концентратталған жем. Малға оның сабаны мен топаны да жем ретінде
пайдаланылады.
Биологиялық ерекшеліктері. Сорттары: Жаздық бидай тұқымы 1-2ºС
температурада өсіп - өне бастайды. Бірақ бидайдың ерте және жаппай көктеуі
5-7ºС температура. Жаздық жұмсақ бидай қаттыға қарағанда төменгі
температураларға төзімдірек. Жаздағы жоғары температураларға ол
салыстырмалы төзімді, әсіресе топырақта ылғал болуына байланысты. 38-40ºС
температура мен жұмсақ жел жаздық бидайға қолайсыз әсер етеді де 10-17
сағаттан соң устьицаның жансыздануынан (семуінен) өнім мен оның сапасы
төмендейді.
Жаздық бидай өніп – жетілуінің алғашқы кезеңінде, оның жерүсті
мүшелері мен тамырларының өсу қарқыны жай болады. Өсімдіктің түпенуі
көктеуден 12-17 күн өткеннен кейін басталады. Жаздық бидайдың сабақтану
фазасы басталысымен, оның өсуі жеделдейді. Қалыпты мүшелері құралады,
жапырақ көлемі үлкейеді. Бұл кезеңде өсімдіктің ылғал мен қоректену
жағдайларына талабы күшейеді. Ылғалды өсіп жетілу фазаларындағы сіңіруі
шамамен мынадай: көгі пайда болғанда 5-7ºтүптену кезінде – 15-20º,
сабақтану мен масақтануда – 50-60, сүттеніп пісуде – 20-30º, ал
балауызданып пісуде 3-5% (вегетациялық кезеңде пайдаланылатын судың жалпы
мөлшерінен). Жұмсақ бидайдың транспирациялық коэффициенті 415, қаттты
бидайдікі – 406.
Жаздық бидайдың массасы мен масақшалары түптену кезінде қаланады.
Масақтағы масақшалар мөлшері осы кездегі өсімдіктің ылғал және қоректік
заттармен қамтамасыз етілуіне байланысты. Тозаң мен тұқымбүршік құралар
кезде ылғалдың өте жетіспеуі,тозаңдануы зиянын тигізеді де алақат
дәнділікке,тіпті бос масақтылыққа әкеліп соғады.Ауаның өте құрғақтығы мен
аңызақтылығынан өсімдіктің зақымдануын ыстық ұру деп аталады. [5]
Жаздық бидайдың вегетациялық кезеңінің ұзақтығы 15-115 күн.
Жаздық бидай топыраққа өте талап қойғыштығымен ерекшеленеді. Бұл
оның тамыр жүйесінің нашар жетілуімен байланысты. Оған қара және қоңыр
топырақтар өте жақсы. Жаздық бидайға топырақ ерітіндісі бейтарап реакциялы
(рН 6 – 7,5) топырақтар өте қолайлы. Ол жоғары қышқылдылықты нашар
көтереді, сондықтан қышқыл топырақтарды әктеуге тура келеді.
Жұмсақ және қатты бидайлардың бірқатар биологиялық қасиеттері
бойынша айырмашылықтары бар екенін есте сақтау керек. Жұмсақтың қаттыға
қарағанда топырақ пен температураға талаптары төмен. Қатты бидайдың пісуі
жұмсақтан кеш, бірақ ол жатып қалу мен үгітіліп – шашылып қалуға
төзімдірек, гессен шыбынынан аз зақымданады, тат және тозаңды күйе
ауруларына шалдығуы сиректеу. Қатты бидайдың топырақ құрғақшылығына
төзімділігі нашарлау, бірақ жұмсаққа қарағанда ауа құрғақшылығына
төзімділігі артық. [6]
Күздік бидай
Халық шаруашылығындағы маңызы. Дәнді астықтар ішінде күздік
бидай өте құнды тағамдық дақылдардың бірі. Дәнінің сапасы бойынша ол барлық
күздіктерден асып түседі. Бидай наны ақуыз (14%) бен көмірсулардың (80%)
көптігімен ерекшеленеді. Дәнінде ақуыздың көп болуына ауа райы мен
топырақтың, сондай – ақ берілетін тыңайтқыштардың әсері мол. Күздік бидай
күздік және көктемдік ылғалдарды жақсы пайдаланады. Ол топыраққа терең
енетін мықты тамыр жүйесін түзу аркасында қоректі заттарды жақсы сіңіреді
және құрғақшылықтан аз зардап шегеді. Құрғақшылықпен аңызақтан оның ерте
пісуі де сақтап қалады. Күздік бидай өнімі жоғары огратехникада және
аймақта дұрыс орналасса жаздық бидайдан жоғары, ал күздік қара бидайдан
үнемі көп болады.
Күздік бидайдың жаздықпен азық-түліктік маңызы бірдей бола
тұра, ұйымдасытыру – шаруашылық құндылығы одан жоғары. Күздегі егіс және
жаздық бидаймен салыстырғанда өте ерте жину (7-10 күндей), өндіріс
құралдары мен адам еңбегін толық және бер келкі пайдалануға мүмкіндік
береді. [7]
Биологиялық ерекшеліктері. Сорттары. Күздік бидай аязға және
қысқа өте төзімді дақыл болғаны мен, бұл қасиеті бойынша күздік қара
бидайға орын береді. Тұқымы өну үшін қажетті ең төменгі температура 1-
2°С, қолайлы температура 10-12°С. Күзде және көктемде де түспейді, бірақ
күздегі түптенуі өте өнімді болады. Түптеуге қолайлы температура 8-10°С, ал
5°С- та өсімдікте түптену процесі тоқтап қалады. Қарсыз қыста күздік бидай
16-18°С үсіп кетеді, ал қалыңдығы 20 см қар жамылғысында 30°С дейінгі
аяздарға шыдайды. Жаздағы жоғары температураларды жақсы көтереді, әсіресе
ылғал жеткілікті болғанда. Күздік бидай ең жоғары өнімді топырақтың далалық
ылғал сыйымдылығы 70-74% болғанда береді. Ауа райы жағдайы мен сорттық
ерекшеліктерге байланысты, оның трансперациялық коэффициенті 250-350.
Күздік бидай үшін құнарлы, ылғал жеткілікті, арам шөптерден
таза, рекацмясы бейтарап (рН 6-7,5) қара және қара-қоңыр топырақтар өте
қолайлы. Құмдауыт топырақтарда ол өнімді өте аз береді. Азот пен фосфорды
түптену – гүлдеу, калийды масқтану және гүлдеу кезеңдерінде өте көп қажет
етеді.
Күздік бидайдың вегетациялық кезеңінің ұзақтығы (қысқы тыныштық
кезеңін қосып есептегенде) 180 -300 күн аралығында. [8]
Жаздық қатты бидай.
Қатты бидайдың жер шарындағы егіс көлемі – 22 млн-ға немесе бидай
егістігінің 10%.
Солтүстік Қазақстанның төрт облысының үлесіне жаздық бидайдың 80%-дан
астамы тиеді, ал оның ішінде қатты бидай 3-5%. Қазақстанның солтүстігінде
қатты бидайдың егіс көлемінің оның өндірісінің азаюының негізгі себебі –
оның биологиялық ерекшеліктерін ескеру мен өсіру технологиясының кемеліне
жетпегендігі. [9]
Интенсивті –өсіру технологиясын игергенде қатты бидай –өнімі күшті
жұмсақ бидай сорттарынан қалыспайды.
Биологиялық ерекшеліктері. Қатты бидай бірқатар биологиялық
ерекшеліктерімен сипатталады. Тарихи тұрғыдан алып қарағанда ол климаты
жұмсақ Жерорта теңізі елдерінен (Греция, Италия), ал жұмсақ бидай қатаң
климатты Иран, Аравиядан тараған. Бұл қатты бидайдың өсіп – жетілуісипатына
айтарлықтай дақ қалдырған. Солтүстік Қазақстан климаты қатты бидай
табиғатына сай келмейді. Осында, көп ғасырлы табиғи және қолдан сұрыптау
ерекшеліктеріне қарамай, қазіргі қатты бидай сорттары осы түрге тән
бірқатар биологиялық қасиеттерін сақтап қалды. Тиісінше қатты бидайдың
өсіру жағдайларына (ылғалға, топыраққа, агротехника дәрежесіне, т.б.)
өзіндік қажетсінуі қалыптасады.
Қатты бидай шынылы (жылтыр) әрі құрамында ақуыз мөлшері көп
болғандықтан, өсіп – жетілуінің алғашқы кезеңінің өзінде – ақ ылғалға
айтарлықтай жоғары талап қояды. Егер жұмсақ бидай тұқымының өнуіне құрғақ
массасының 50 – 60% мөлшерінде ылғал қажет болса, бұл көрсеткіш қатты
бидайда – 55 - 67%. Қатты бидай тұқымының далалық өнгіштігі жұмсақ бидайға
қарағанда төмен.
Ылғал жеткілікті жағдайда бір өлшем зат қалыптастыруға суды жұмсақ
бидайға қарағанда аз шығындайды, ал қуаңшылықта керісінше, жұмсақ бидай оны
тиімдірек пайдаланады. И.В.Якушкиннің (1947) қорытындылауынша қатты бидай
топырақ қуаңшылығын нашар көтереді, бірақ ауа қуаңшылығын жұмсақ бидайдан
жеңіл көтереді. Қатты бидайдың өсіп жетілуіндегі қиын – қыстау кезеңі
жұмсақ бидайға қарағанда ұзағырақ, бұл да оның қуаңшылыққа төзімділігін
азайтады. Қатты бидайдың тамыр жүйесі әлсіздеу дамыған, өнімді түптенуі
айтарлықтай төмен, мұның өзі көп жағдайда астық өнімін азайтады.
Қатты бидай өсіп – дамуының алғашқы кезеңдерінде жоғары ылғалдылықты
және жылылықты, ал соңынан жоғары температурамен орташа ылғал қорын
қалайды. Масақтану пісіп – жетілуі кезеңіндегі жоғары температура мен ауа
қуаңшылығы масақтың дәнсіздігі мен бос масақшылықққа әкеліп ұрындырады.
Қатты бидайдың гүлденуі мен тозаңдануына қолайлы жағдайлар түнде 10 – 100 С
және күндізгі максимум 25 – 310 С болғанда қалыптасады.
Солтүстік Қазақстан аймағында қатты бидайға әлсіз байланған құмдақ,
ауыр сортаңдау топырақтар жарамсыз деп есептеледі. Егін көгінің
әлсіздігінен қатты бидай жұмсақ бидаймен салыстырғанда арамшөптерден
көбірек зиян шегеді., сондықтан ол арамшөп өсімідктерінен таза танаптарға
орналастырылады.
Жаппай тот ауруы байқалған жылдары қатты бидай өнімі жұмсақ бидайға
қарағанда біршама жоғары болады, өйткені ол жергілікті танаптарда ол ауруға
төзімдірек.
Қазақстанның солтүстігінде қатты бидай егістігіне тамыр шірігі үлкен
зиянын тигізеді: егін көгі селдірейді, өсмідіктер әлсіреп, өнімі
төмендейді. Сонымен бірге дақыл дұрыс таңдап алынбағанда қатты бидай гүл
кенесіне де зиян шегуі мүмкін. Аталған ерекшеліктерді қатты бидайды
интенсивті өсіру технологиясын жасағанда өте мұқият ескеру қажет.
Солтүстік және Орталық Қазастан олыстарында жаздық қатты бидайдың
Безенчуская 139, Дминская 90, Оренбурская 2, Оренбурская 10, Омский рубин,
Сид 88, т.б. сорттары аудандастырылған.
Өсіру технологиясының ерекшеліктері. Өндірістік тәжірибеде көптеген
жағдайда қатты бидайды жұмсақ бидайға жасалған кепілдеме бойынша өсіреді.
Жаздық қатты бидайдың биологиялық ерекшеліктерін ескермейтін бұл
кепілдемелер аталған дақылдардың сапалы астық өнімін арттыра алмайды.
Солтүстік Қазақстан жағдайында пар емес алғы дақылда таза пардың
артықшылығы жаздық қатты бидай 1,0 – 3,9 цга немесе 6,6 – 25,7% қосымша
өніммен дәлелденеді, ал астық алғы дақылдармен салыстырғанда бұл
көрсеткіштер 2,1 - 2,9 цга немесе 15,7 – 50,4% болды. Жаздық қатты бидайды
өзінен кейін орналастыруға болмайды. Өйткені бір орында қатты бидайды
бірнеше жыл қатарынан өсіргенде аталған дақыл гүл кенесімен қатты
жарақаттанады., масақтың бір бөлігі, тіпті бүтіндей масақтар шіріп кетеді
де, астық өнімі күрт төмендейді.
Қуаңшылық жылдары қатты бидай ылғал жетімсіздігіне сезімтал, жұмсақ
топырақтарға қарағанда қыртыста аз өнім береді. Ылғалды жылдары керісінше,
тың және тыңайған жерлердің қыртысы – қатты бидай үшін жақсы алғы дақыл.
Соңғы жылдары өндірісіке әр түрлі технологиямен дайындалған таза
парлар ұсынылуда. Сайып келгенде, жаздық қатты бидай мол өнім мен жоғары
класты астықты ықтырмалы және жазық тілгішті – гербицидті пар береді.
Тұқымды себуге дайындау жұмсақ бидайға ұқсас. қатты бидайды өсіргенде
кем дегенде өсу күші 70% және 1000 тұқымның массасы 40 г бірінші класты
тұқым себіледі.
Себу мерзімі. Солтүстік Қазақстанда қатты бидайдың өнімі мен сапасына
айтарлықтай әсер етеді. Зерттеу нәтижелерінде орта есеппен 6 жылда жаздық
қатты бидайдың мамырдың 5 жұлдызынан маусымның 5 – не дейін әрбір бес күн
сайын сепкенде ең жақсы нәтижелер мамырдың 20 – 30 аралығында себілген
алқаптан алынды, алайда егістіктің ерте күщгі бозқырау әсеріне ұрынбауы
үшін Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола облыстарында оны 20 – 25 мамырда
сепкен дұрыс.
Себу нормасы – жаздық қатты бидай өсіру технологиясындағы маңызды
агротехникалық шара. Ақмола облысының қара қоңыр топырақты аймақтың
шаруашылықтарында 2,5 – 3,2, ал қаратопырақты аймақта 2,8 – 3,5 млнга
өнгіш тұқым себіледі. Себу нормалары қатты бидайдың нақты өсіру ауданына,
алғы дақылға, себу алдындағы тиімді ылғал қорына, өсіру технологиясының
басқа эелементтеріне қарай өзгеруі мүмкін. Тиісті аймақтарда топырақ
ылғалдылығы жетімсіз болғанда ұсынылған себу нормаларының төменгі шегі
пайдаланылады., ал ылғалды аудандарда жоғары шегі қолданылады.
Себу тәсілдері мен тұқым сіңіру тереңдігінде жаздық жұмсақ бидайдан
айтарлықтай айырмашылығы жоқ. Жаздық қатты бидай егістігін күтіп – баптау
жаздық жұмсақ бидайға ұқсас.
Күздік қарабидай
Халық шаруашылығындағы маңызы. Қарабидай – бидайдан кейінгі маңызды
астық дақылы болып есептелінеді. Ұндық – нандық сапасы бойынша, ол тек
бидайға ғана орын бергенімен, нанның калориялығы одан кем емес, тіпті
кейбір дәрумендер (рибофлавин) мөлшері артық. Қарабидай дәнін крахмал мен
спирт алуға, ұнын нан дайындауға, ұн қалдықтарын малға концентратталған жем
ретінде пайдаланады. Дәнінің құрғақ затында орташа 12,85% ақуыз, 80,9%
көмірсулар болса, қалған заттар мөлшері бойынша бидайдан айырмашылығы
шамалы. Қарабидай дәнінің қоректік құндылығы мен химиялық құрамы бойынша
арпадан айырмасы жоқ, бірақ оның органикалық заттары жақсы қорытылады. [10]
Әдетте малазықтық мақсаттарға стандартты емес, ұсақ, семік дәндері
пайдаланылады. Онда протеин (орташа 11 - 13%-дың орнына 15% дейін) және
жасунық (орташа 2%-дың орнына 4%жуық) біршама көбірек; азотсыз экстракталы
заттар аз. Қарабидай дәніндегі азотты заттар көбіне ақуыздық сипатта, ал
азотсыз экстрактивтілер негізінен крахмалдан тұрады. Дәні басқа азықтармен
қоспаланып пайдаланылады. Малдардың барлық түрлері үшін дәндерді
ұнтақталған, немесе түйіртпектелген түрде беру керек. Қарабидайдың көк
балаусасы өсіп – жетілуінің тек қана ерте фазаларында жақсы жем, кейін ол
қатайып кетеді. Тіпті онда ақуыздың мөлшері мен азықтың желінуі 2 есеге
төмендейді. Өсімдіктің өсіп – жетілу фазалары бойынша, көк балаусаның
химиялық құрамы (құрғақ затқа): түтіктену фазасында протеин 16,2,
жасунық28,6; масақтануда сәйкес 11,6; 6,3; 29,2. Қарабидайдың 100 кг
шөбінде 17 малазықтық өлшем және 4,5 кг қорытылатын протеин болады.
Қарабидайдың сабаны малға қатты азық пен төсеніш, сондай – ақ ол
жоғары сапалы қағаз, себет, бас киім және құрылыс материалдарын жасау үшін
қолданылады.
Күздік қарабидай көп түптенуі мен тез өсуінің арқасында арам шөптерді
жақсы тұншықтырып басып тастайтындықтан, көптеген ауыл шаруашылығы
дақылдары үшін ең жақсы алғы дақылдардың бірі.
Масақтануға дейін орылған қарабидай гектарына орташа 80-150 ц көк балауса
өнімін береді. Дән өнімі – 18 – 20 ц.
Морфологиялық сипаттамасы және биологиялық ерекшеліктері. Сорттары.
Қарабидай біршама түрлерімен (12 түрі бар) – Secale туысына жатады. Оның
өндірісте жалғыз түрі – мәдени қарабидай (S.cerale L.) ғана таралған. Осы
түрдің 13 түр тарамақтары бар. Тамыр жүйесі көбіне топырақтың беткі
қабаттарында орналасатын шашақты. Жеке тамырлары 100 – 150 см және одан да
тереңге енеді.
Сабағы – іші қуыс, 5-6 буынаралықты, биіктігі 1,5-2 м жетеді.
Жапырағы – таспалы, бидайдікіне қарағанда жалпақтау.
Қынап пен жапырақ тақтасының арасында қысқа жарғақты тілше мен ерте кеуіп
кететін құлақшалар болады. Жапырақтың үстіңгі жағы көбіне тікенекшелер және
түктермен көмкерілген.
Гүлшоғыры – күрделі масақ. Масақшалары екігүлді.
Жемісі – ұзынша немесе сопақтау дәнек, бүйірінен шамалы қысыңқы, терең
ойықты, ұшында айыршасымен. Дәнінің түсі жасыл, сары, сұр, қоңыр, сондай –
ақ аралас – сары – жасыл. 1000 дәннің салмағы 18-ден 35 г аралығында.
Қарабидай дәні 1-20 С температурада өніп шыға бастайды, бірақ дәнінің
өнуіне қолайлы температурада 6-120 С. Қарабидай өскіні бастапқы кезде қызыл
– күлгін түсті болғандықтан, басқа астық дақылдары өскінінен тез
ажыратылады. Күзде түптенеді, бірақ салқын ауа райында оның түптенуі мен
өсуі тоқтап қалады. Қарабидай қыстың суығын жақсы көтереді, тіпті қарсыз
қыстарда 25-300 С, түптену буынында 18-200 С дейінгі аязға шығады.
Күздік қарабидай – айқас тозаңданатын дақыл. Тозаңдану желдің көмегімен
болады. Егер гүлдеу кезінде жаңбыр, қатты жел және өсімдік жатып қалатын
болса, гүлдердің барлығы тозаңданбайды. Бұл жағдай алақат дәнділікке әкеліп
соғады. Алақат дәнділікті болдырмау үшін, қосымша қолдан тозаңдандыру
шараларын жүргізеді.
Күздік қарабидай – құрғақшылыққа салыстырмалы төзімді дақыл, бірақ
күздік бидайға қарағанда ылғалды көптеу қажет етеді. Оның транспирациялық
коэффициенті – 340-420. Қарабидайға ылғал күздегі түптену кезеңінде,
әсіресе сабақтану мен масақтану фазаларында өте қажет. Тамыр жүйесінің
күшті жетілуі мен өте мықты сіңіру қабілетінің арқасында күздік қарабидай
құнары аз құмдақ топырақтардың қоректік заттарымен және ылғалымен өзін
жақсы қамтамасыз етеді. Ол қышқылдылығы жоғары топырақтарда да өсе береді.
Бірақ сонысына қарамастан, қарабидайға топырақ құнары мен жоғары
агротехника қажет.
Күздік қарабидай күздік бидайға қарағанда 8-10 күн ерте пісетіндіктен,
жалпы күздегі егін жинаудағы болатын қарбаласты бәсеңдетіп, жұмыс қолы мен
техникаларды тиімді пайдалануға септігін тигізеді.
Күздік қарабидайдың елімізде 2007 жыл бойынша аудандастырылған
сорттары: Саратовская крупнозерная, Саратовская 4, Саратовская 5, Омка және
Чулпан.
II.2. Бидай егілетін аймақты өңдеу
Дәнді астықтардың мәуесін, жемісін әдетте дән деп атайды. Дәндерді
бір-бірінен айыратын ерекше белгілері болады. Қауызсыз дәнді астықтарды
(бидай, қара бидай) түйген кезде масақтан дәндері тез ажыраса, қауызды
астықтардың дәндері гүл қауыздарынан ажырамайды. [11]
Дәнді астықтардың дәні мәуелік және тұқымдық қабықтан, эндосперм
мен ұрықтан тұрады. Дәннің ұрық орналасқан ұшын дәннің төмеңгі жағы десе,
қарама – қарсы жағын ұшы деп атайды. Бидайдың, қара бидайдың ұштарында
аздаған айдарлы болады. Дәннің сайы бар жағы бауыры, ал оған қарама –қарсы
жағы арқасы деп аталады. Бірінші топтағы дәнді астықтардың бауырында сайы
болса, екінші топтағы дәнді астықтардың бауырының сайы болмайды.
Дәндердің бет қабаты теріс немесе біркелкі емес, ал пішіндері
домалақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әдебиеттерге шолу
II.Бидайдың жалпы сипаттамасы
II.1. Бидайдың түрлері
II.2. Бидай егілетін аймақтарды өңдеу
III. Бидайдың геномдық құрылымы
III.1.Бидайдың геномының генологиясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қай дәуірді алсақ та адам өмірі бидаймен тығыз байланыста болған.
Осы кезге дейін сақталған кейбір қолжазбаларға көз жүгіртсек, дақыл тарихы
тіпті де әріден басталатынын байқаймыз. Мәселен біздің дәуірімізге дейінгі
883 – 856 жылдарда жазылған Ассирия патшасы II – ші Ашурнасиралдың
шежіресінде оның Наири еліне жорыққа шығу тарихы баяндалумен қатар, осы
елдегі бидай өнімін жинап, бастыру туралы да деректер бар. Бидайдың әртүрлі
ерекшеліктері біздің дәуірімізге дейінгі екі мыңыншы жылдары – ақ адамға
белгілі болғандығы және сол кездің өзінде – ақ бұл дақыл кең көлемде
егіліп, пайдаланылғаны мәлім.
Бидайдың бізге белгілі алғашқы түрлері бір дәнділер мен қос дәнділер
болатын. Қос дәнділер біздің дәуірімізге дейінгі 7000 – шы жылдары Ефрат
пен Тигр өзендерінің аралығында, онан кейін шамамен біздің дәуірімізге
дейінгі 4000-шы жылдары Батыс Азияда, Мысырда өсірілген.
Қазіргі кезде дүние жүзі бойынша екі жүз миллион гектардан астам
жерді бидай алқабы алып жатыр.
Қазақстан территориясын мекендеген тайпалар егіншілікпен өте ерте
заманнан – ақ айналысқан.
Қазіргі көзқкарас бойынша бидай полифилеттік жолмен шыққан екі
туыстасқа жататын үш түрдің немесе Е.Р.Моррис пен Э.Р.Сирстің жаңа
классификациясы бойынша бір ғана Triticum туысына жататын әртүрлі плоидты
үш түрдің будандасуы арқасында пайда болған. Бидайдың амфидиплоидтарының
пайда болу схемасы кестеде көрсетілген.
Н.И.Вавиловтың болжамы бойынша бидайдың шыққан, егіншілікке еніп,
таралған ортасы мына аймақтар болып саналады: Алдыңғыазиялық (мәдени жалғыз
дәнді, тургидум, қатты, жұмсақ, шығыс және персид, тимофеев, мех және тағы
басқа бидайлар), жерортатеңіздік (қос дәнді – эммер, поляк, кәдімгі қос
дәнділер және қатты бидайлар), абссиндік (қатты, поляк, тургидум және қос
дәнді – эммер бидайлары). Орта азия аймағы аласа және домалақ дәнді
бидайлардың алғашқы шыққан жері ғана емес, сонымен қатар жұмсақ бидайлар
үшін де қайта қалыптасу ортасы болды. Бидайдың пайда болу және егіншілікке
таралған орталары туралы осы айтылған тұжырымдамаларды қазіргі кезде
ғалымдардың көпшілігі мақұлдап отыр.
Бидайдың шыққан жері – алдыңғы Азия, орталығы – қазіргі Иран, т.б.
елдер. Бұдан бидайдың 18 түрі, оның ішінде жұмсақ бидай тараған. Жерорта
теңізі орталығынан (Греция, Италия) қатты бидай шықты. И.С.Сүлейменовтың
(1973) топшылауынша, біздің елімізде Семей маңында бидай суармалы жерлерде
1834 жылдан өсіріле бастады, XIX ғасырда ол қазіргі Қостанай, Ақмола, т.б.
облыстар аумағында себілген, ал XX ғасырдың басынан республикамыздың барлық
жерлерінде өсірілуде. Бидайдың дүние жүзіндегі егіс көлемі 220 млнга, ауыл
шаруашылығы дақылдарының ішінде ол бірінші орын алады. Бидай өндірудегі ірі
мемелекеттер қатарына Қытай, АҚШ,ресей, т.б. жатады. Қазақстан
республикасында өсірілетін бидай астығының 80% - дан астамы Солтүстік
қазақстан аймағының үлесіне тиеді.
Дәннің жылтырлығына, көлемдік массасына, түсіне, сары пигменттердің
мөлшеріне, т.б. қарай қатты бидайға жоғары талаптар қойылады. Талапқа
сәйкес қатты бидай екінші типке жатады және қоңыр янтарлы және ашық янтарлы
болып екі подтипке бөлінеді. Әрбір подтип үш класты және классыз бидайды
біріктіреді. Класты астықта кем дегенде 22 – 28% дән уызы болуға тиіс және
екінші топтан төмен болмау керек, көлемдік масса 770гл және одан да жоғары
болады, бидай дәнінің басқа типтері 10 – 15% - дан аспайды және астық
қоспасы 15% - дан аспауға тиіс: класты бидайдың барлығында дәннің түсі
тиісті тип пен подтиптің түсіне сәйкес келуі керек: астық аурудан, қызып
кетуден аман болуға, нақты сортқа тән түсі мен қалыпты иісі сақталуға тиіс.
Әдебиеттерге шолу
Өсімдіктердің дүние жүзілік ресурстарын зерттей отырып Н.И. Вавилов
басты-басты екпе өсімдіктердің шығу орталықтарын 8 ошаққа бөлді, индиялық
ошақ – күріштің, қант қамысының, цитрустардың отаны, ортаазиялық ошақ –
бидайдың, бұршақтың және басқа дақылдардың отаны, Қытай – дәнді дақылдар
(тары, қарамақ, сояның), алдыңғы азиядан бидайдың және қарабидайдың
көптеген формалары және жеміс-жидектердің біраз түрлері шыққан. Одан басқа
жерорта теңізі, абиссина, оңтүстік Мексика, Оңтүстік Америка ошақтары бар.
[1].
Тұқым, сорт және штамм дегеніміз белгілі бір тұқым қуалайтын
ерекшеліктері бар, адам қолдан жасап шығарған организмдердің популяциясы.
Бір тұқымның, сорттың немесе штаммның ішіндегі дарақтардың тұқымқуалаушылық
жағынан бекіген, ұқсас, ортақ қасиеттері болады. Олар беретін өнім,
физиологиялық және морфологиялық қасиеттердің белгілі бір жиынтығы және
сыртқы орта факторларына бір типті жауап беруі Селекция үшін қажетті
бастапқы материалды білмей, олардың шығу тегі мен эволюциясын зерттемей
тұрып, өсімдіктердің қазіргі бар формаларын жаңарту, жақсарту мүмкін емес
[2].
Қандай болмасын тұқым, сорт, штамм одан белгілі бір өнім алу
мақсатында шығарылады. Жекелеген қасиеттер мен белгілердің тұқым қуалау
заңдылықтарын ескере отырып, селекционер өзінің қалауы бойынша будандастыру
арқылы оларды келесі ұрпақтарда бір-біріне сәйкестендіріп дамыта алады.
Мысалы, бидай дәнінің сапасы оның сабанына, жүгері сабағының ұзындығын
собығының мөлшеріне т.б. белгілеріне сәйкестендіру болады. Мұндай
белгілердің тұқым қуалауы Мендель заңдарына сай жүреді. Осы заңдылықтарды
терең білгенде ғана селекционер әртүрлі будандастыру әдісітерін қолдана
отырып, организмнің бойындағы қажетті қасиеттерді дамытып, қажетсіздерін
алып тастай алады.
Селекцияда өсімдіктердің әртүрлі сорттарына тән генетикалық
ерекшеліктерді бір-біріне ұластыру үшін комбинативтік өзгергіштік
қолданылады. Мысалы, селекционер П.П. Лукьяненко өзінің атақты безостая-1
сортты бидайын шығаррарда бастапқы материал ретінде аргентиналық клейн – 33
жаздық бидайын және лютесценс күздік бидайын алған. Сонда безостая 1 клейн
33-тен сабағының қысқалығын, тез пісіп-жетілетіндігін және дақ ауруына
төзімділігін, ал лютесценстен күздік белгісін тұқым қуалап алған [1].
Өсімдіктер селекциясында мутациялық өзгергіштік те кеңінен
қолданылады. Мутация – тұқым қуалайтын өзгергіштіктің бастапқы қайнар көзі.
Кез-келген өсімдікте өздігінен әртүрлі мутация пайда болып жатады. Табиғи
жағдайда мутацияға табиғи сұрыптау әсер етеді. Ал қолдан сұрыптауда
мутацияны селекционер өзі жасайды.
Сорттар өздерінің тұқым қуалайтын ерекшеліктері жағынан жабайы ата
тектеріне өзгеше болады. Жабйы формаларға қаншама қолайлы жағдай туғызып,
қолда өсірсе де, өздерінің қолға үйретілген туыстарындай өнім бере алмайды.
Өсімдіктердің екпе, формаларын адам тек секірмелі түрде өздігінен
болатын мутацияны қолдан сұрыптаудың негізінде бірнеше буын бойы
қалыптастыру арқылы алған. Сонымен бірге қазіргі кезде селекцияда
экспериментальды немесе индукциялық мутагенезді қолдану кең етек алып отыр.
Бұл мақсатқа радиация, химиялық қосылыстар сияқты түрлі мутагендік
факторлар қолданылады. Селекцияда радиоактивті сәулелер қолданудың
пионерлері Ресей ғалымдары Надсон, Филиппов, Делоне және Сапегиндер болып
есептеледі [3].
Өсімдіктер селекциясы үшін үлкен маңызы бар тұқым қуалайтын
өзгергіштіктің бір түрі – полиплоидия. Соңғы жылдары жүогізілген
зерттеулердің негізінде көптеген полиплоидты формалар алынды. Хромосом
сандарын екі есе көбейту, яғни диплоидты жағдайдан тетраплоидты жағдайға
келтіру өсімдік көлемінің ұлғаюына, кейбір органдары салмағының артуына
ықпал етеді. Мысалы, тетраплоидты қара бидайдың (Федоров шығарған) 1000
дәнінің салмағы 55-56 гр, ал сол сортқа жататын диплоидты формасының
салмағы 29 г.
Селекцияда будандастырудың әртүрлі жүйесі қолданылады. Ол туыстық
будандастыру – инбридинг. Туыстық будандастыру генотиптері жағынан бір-
біріне жақын организмдердің арасында болатындықтан олардан көбінесе
гомозиготалы ұрпақ алынады. Ал мұндай будандастыруды ұзақ уақыт пайдаланып,
өсімдіктердің бойында пайдалы қасиеттері бар гомозиготалы таза линияларын
алуға болады. Туыстық будандастыру өсімдіктердің селекциясы үшін қажетті
таза линиялар алу мақсатында кеңінен қолданылады.
Популяция құрамындағы рецессивті гендердің көпшілігі организм үшін
тиімді бола бермейді, сол себепті егер туыстық будандастыру жиі қайталанса,
сорт азғындайды. Сондықтан туыстық емес будандастыру әдәсә қолданылады.
Мұндай жағдайда әртүрлі линияларға жататын дарақтар будандастырылады, соның
нәтижесінде олардың ұрпағының тұқым қуалайтын қасиетері жақсарады [2].
Қ. Әренов қабықсыз бидайлар астық бастыру кезінде масақша
қабықшасынан оңай ажырайды, әрі олардың масақ өзекшелері сынғыш емес. Қос
дәнділер (қабықты) керісінше масақша және гүл қабықшаларынан оңайлықпен
ажырай қоймайды, әрі олардың масақ өзекшелері сынғыш келетінін анықтаған.
[1]
М. Жанзақов Қазақстанның оңтүстігінде жаңа оңтүстік – шығысында Орта
Азияның тәлімі жерлерінде өсірілетін бидай сорттары (Кресная звезда,
Эритросперум – 841 және т.б.) кең тараған. Жаздық бидайдың Оңтүстік пен
Шығыс Қазақстанда егілетін сорттары қазіргі классификация бойынша басқа
топтарға жатқанымен, өздерінің қасиеттерінің ерекшелігіне байланысты жеке
экологиялық топ құрайды. Бірқатар шөлді және таулы жерлдерде ортаазиялық
суармалы жерлер тобына жататын сорттар кездеседі. Басқа аймақтық топтардың
ішінде біздің жерлеріміз үшін ең маңыздылары – солтүстік – орыс, орталық –
орыс, гибридті солтүстік – американ, батыс – европалық орманды және орманды
– дала топтарына жататын бидайларды топтастырған. [2]
Сорттарды шығаруда және аудандастыруда экологиялық классификацияны
К.И.Вавиловтың басшылығымен К.Л.Флякобергер, М.М.Якубцинер және басқалар
жасаған. Соңғы кездері Ф.М.Куперманның жұмыстарының негізінде бидайдың
басқа классификациясы жасалды. Бұл классификация бидай түрлерінің
морфофизииологиялық сипаттамаларын әрі өсіп – даму ерекшеліктерін терең
зерттеу арқылы жасалды. [3]
Халық шаруашылығындағы маңызы: Жаздық бидай - маңыздылығы жағынан
дәнді дақылдар арасында бірінші орын алады және еліміздің барлық
аймақтарында егіледі. Ол өте құнды тағамдық дақыл. Дәнінде 18-24% - ға
дейін ақуыз болады. [4]
Жаздық бидайдың массасы мен масақшалары түптену кезінде қаланады.
Масақтағы масақшалар мөлшері осы кездегі өсімдіктің ылғал және қоректік
заттармен қамтамасыз етілуіне байланысты. Тозаң мен тұқымбүршік құралар
кезде ылғалдың өте жетіспеуі,тозаңдануы зиянын тигізеді де алақат
дәнділікке,тіпті бос масақтылыққа әкеліп соғады.Ауаның өте құрғақтығы мен
аңызақтылығынан өсімдіктің зақымдануын ыстық ұру деп аталады. [5]
Жұмсақ және қатты бидайлардың бірқатар биологиялық қасиеттері
бойынша айырмашылықтары бар екенін есте сақтау керек. Жұмсақтың қаттыға
қарағанда топырақ пен температураға талаптары төмен. Қатты бидайдың пісуі
жұмсақтан кеш, бірақ ол жатып қалу мен үгітіліп – шашылып қалуға
төзімдірек, гессен шыбынынан аз зақымданады, тат және тозаңды күйе
ауруларына шалдығуы сиректеу. Қатты бидайдың топырақ құрғақшылығына
төзімділігі нашарлау, бірақ жұмсаққа қарағанда ауа құрғақшылығына
төзімділігі артық. [6]
Күздік бидайдың жаздықпен азық-түліктік маңызы бірдей бола тұра,
ұйымдасытыру – шаруашылық құндылығы одан жоғары. Күздегі егіс және жаздық
бидаймен салыстырғанда өте ерте жину (7-10 күндей), өндіріс құралдары мен
адам еңбегін толық және бер келкі пайдалануға мүмкіндік береді. [7]
Күздік бидай үшін құнарлы, ылғал жеткілікті, арам шөптерден таза,
рекацмясы бейтарап (рН 6-7,5) қара және қара-қоңыр топырақтар өте қолайлы.
Құмдауыт топырақтарда ол өнімді өте аз береді. Азот пен фосфорды түптену –
гүлдеу, калийды масқтану және гүлдеу кезеңдерінде өте көп қажет етеді.
Күздік бидайдың вегетациялық кезеңінің ұзақтығы (қысқы тыныштық кезеңін
қосып есептегенде) 180 -300 күн аралығында. [8]
Солтүстік Қазақстанның төрт облысының үлесіне жаздық бидайдың 80%-дан
астамы тиеді, ал оның ішінде қатты бидай 3-5%. Қазақстанның солтүстігінде
қатты бидайдың егіс көлемінің оның өндірісінің азаюының негізгі себебі –
оның биологиялық ерекшеліктерін ескеру мен өсіру технологиясының кемеліне
жетпегендігі. [9]
Қарабидай – бидайдан кейінгі маңызды астық дақылы болып есептелінеді.
Ұндық – нандық сапасы бойынша, ол тек бидайға ғана орын бергенімен, нанның
калориялығы одан кем емес, тіпті кейбір дәрумендер (рибофлавин) мөлшері
артық. Қарабидай дәнін крахмал мен спирт алуға, ұнын нан дайындауға, ұн
қалдықтарын малға концентратталған жем ретінде пайдаланады. Дәнінің құрғақ
затында орташа 12,85% ақуыз, 80,9% көмірсулар болса, қалған заттар мөлшері
бойынша бидайдан айырмашылығы шамалы. Қарабидай дәнінің қоректік құндылығы
мен химиялық құрамы бойынша арпадан айырмасы жоқ, бірақ оның органикалық
заттары жақсы қорытылады. [10]
Дәнді астықтардың мәуесін, жемісін әдетте дән деп атайды. Дәндерді
бір-бірінен айыратын ерекше белгілері болады. Қауызсыз дәнді астықтарды
(бидай, қара бидай) түйген кезде масақтан дәндері тез ажыраса, қауызды
астықтардың дәндері гүл қауыздарынан ажырамайды. [11]
Дән өнген кезде ең алғаш өсетіні немесе ұрықтық тамырлары. Іле бұл
тамырлар шашақтанған соң, қосалқы немес үстеме тамырлар пайда болады. Әр
түрлі дәнді дақылдардың бастапқы тамырлар саны әр қилы: жаздық бидайда – 5,
күздік бидайда – 1, қара бидайда – 4 болады. [12]
Түрлі дақылдардың түптену буынының пайда болатын сабақтар саны:
күздіктерде 3 – 5, жаздықтарда орташа 1,5 – 2,5. Түптенулілік жалпы және
өнімді болып ажыратылады. Жалпы түптенулілік – бір өсімдікке келетін барлық
сабақтардың, ал өнімді түптенулілік – қалыпты жетілген, жеміс беретін
сабақтардың орташа саны. [13]
Балауызданып пісу кезеңінде масақты астықтар сарғаяды, ал жүгері, тары
және қонақтарылар әлі жасыл күйінде болады. Дән толысқан, пішіні мен түсі
қалыптасқан, тек қана дәннің ұзына бойы қыртысында әлі жасыл түс сақталған.
Ол балауызданып пісудің соңында ғана жоғалады. Дән балауызтәрізді,
тырнақпен үгітіледі, ылғалдылығы 22 – 30%. Бұл кезең де 10 – 12 күнге
созылады. Балауызданып пісудің соңына қарай астықтарды бөлектеп оруға
болады. [14]
Барлық астықтар дәніндегі ақуыздардың мөлшері, олардың егістері
оңтүстік пен шығысқа қарай жылжығңан сайын арта түседі. Ол өңірде
өсірілетін астықтардың дән сапасын климат құрғақшылығ мен топырақ азотының
көп болуы әсер етеді. [15]
Осы топтардың әрқайсысы, түрлерді тек қана хромосом мөлшерімен ғана
емес, генетикалық табиғатына байланысты басқа да белгілерімен де
біріктіреді. Бірінші топ төңірегіндегі. Бірірінші топ төңірегіндегі бидай
түрлері өзара оңай буындасады; әр топтарға жататын бидай түрлерін
буындастыру қиынға соғады және олардан алынған ұрпақ жеміссіз немесе жеміс
беруі өте төмен. [16]
Әр түр түршелерге бөлінеді. Түрлердің түршеге бөлінуіне масақ пен
тұқымның тек морфологиялық тұрақты белгілері негіз болады. Бұл
классификация біржақты және жасанды болып шықты: ол форманың биологиялық
сипаты туралы түсінік бермейді, оларды экология және географиямен
байланыстыра алмайды. Бірақ ол сорттарды морфологиялық жүйелеуге негіз
болумен тәжірибелік мақсатта құнды және сыртқы белгілері бойынша олардың
сан-алуан түрлерін ажыратуға мүмкіндік береді. [17]
Әр түршенің өзіне морфологиялық белгілері, бірақ бастысы биологиялық
және өндірістік ерекшеліктері бойынша, өзара айырмашылығы (ылғый емес)
болатын бірқатар сорттар кіреді.Бір түршенің өзінде күздік және жаздық,
ерте-және кешпісітін сорттар болуы мүмкін; олардың өзара қысқа,
құрғақшылыққа, аурулар мен зиянкестерге, үгітіліп-шашылып қалуға
төзімділігі және т.с.с. қасиеттері бойынша айырмашылығы болуы мүмкін.Жұмсақ
бидай сорттарының көп бөлігі эритроспермум, ферригенеум, лютесценс және
мильтурум, ал қатты бидайдікі – гордейформе мен мелянопус түршелеріне
жатады. [18]
II. Бидайдың жалпы сипаттамасы
Жалпы бидайдың (жабайы және мәдени) 22 түрі бар. Оларды генетикалық
және морфофизиологиялық қасиеттеріне байланысты бес топқа
Морфологиялық белгілері бойынша бидайдың барлық түрлері кәдімгі
(қабықсыз) және қос дәнді (қабықты - пленкалы) бидайлар болып екі топқа
бөлінеді.
Қабықсыз бидайлар астық бастыру кезінде масақша қабықшасынан оңай
ажырайды, әрі олардың масақ өзекшелері сынғыш емес. Қос дәнділер (қабықты)
керісінше масақша және гүл қабықшаларынан оңайлықпен ажырай қоймайды, әрі
олардың масақ өзекшелері сынғыш келеді. [1]
Ауыл шаруашылық өндірісінде бидайдың негізінен екі түрінің (жұмсақ
және қатты бидай) көптеген сорттары пайдаланылады. Осы екі түрдің бір –
бірінен айырмашылық белгілері кестеде көрсетілген.
Бидайдың осы екі түрі масақтарының қылқанды немесе қылқансыз
болуына, масақтарының қылқандарының және дәндерінің түсіне қарай, масақша
қабықшаларын түк басу шамасына қарай көптеген ботаникалық түрлерден тұрады.
Жаздық бидайдың қылқансыз жұмсақ түрлерінің ішінде ең көп тарағаны
альбидум (масағы мен дәнінің түсі ақ), мильтурум (масағы мен дәні қызыл
түсті, масақшасының қабықшалары түксіз) және пиротрикс (масағы мен дәні
қызыл түсті, қабықшалары түкті).
Бидайдың жұмсақ және қатты түрлерінің айырмашылық белгілері
Белгілер Жұмсақ бидай Қатты бидай
Масақтық түр Кесе - көлденең ені дөңгелек,Кесе - көлденең ені төрт
бүйіріне қарағанда алдыңғы бұрышты, алдыңғы жағының
жағы ендірек ені бүйірімен тең немесе
одан сәл енсіз
Масақтың Көбінесе сирек, арагідік Тығыз
тығыздығы тығыз
Сиымдылығы Қылқанды немесе қылқансыз, Қылқанды, қылқансыз түрі
қылқандарының ұзындығы сирек кездеседі.
масақтан қысқа, бүйірінен Қылқандары ұзын,
тарауланып шығады бір-біріне параллельді
немесе алдыңғы жағынан
тарауланып шығады
Масақшаның Ұзына бойына қатпарланып, Тегіс, түр жағы
қабықшалары түбі ішіне қарай қабысқан, қабыспаған, енді,
тісшелері ұзын тісшелері қысқа
Сабағы Сабақтың масақтан төмен Негізінен толық болады
орналасқан бөлігі көбіне
қуыс, кей жағдайда толық
болады
Дәннің формасы Жоғарғы жағы жіңішкере Қырланып, әсіресе
түскен,орта жолы бораңда төңірегі, орта
жұмырланып,дөңгелектенген. жағы дөңестенген.
Дәнінің ұрығы Дөңгелекше, көбіне ойлыстау, Сопақша, дөңестеу,
сүйірленбеген сүйірленген
Айдаршасы Анық білінеді, түктері ұзын Болар - болмас көрінеді,
түктері қысқа
Бидайдың сорттары биологиялық қасиеттеріне және сыртқы ортаға
төзімділігіне қарай белгілі бір аймақтарға бейімделген экологиялық топтарға
бөлінеді. Қазақстанда өсірілетін бидайлардың ең маңызды экологиялық топтары
мыналар:
1.Дала және орманды далалық шығыс тобы. Бұл топқа жататын бидайлар көктемгі
құрғақшылыққа өте төзімді, дәннің толу мерзімі қысқа және осы кезде жылуды
онша көп талап етпейді. Бұл бидайлар биологиялық қасиеттері жағынан
біркелкі емес, орташа және орташа-кеш пісетін түрлерден тұрады. Негізінен
Солтүстік Қазақстан мен Оңтүстік аймақтарда егіледі.
2.Орманды - далалық батыс – сібір тобы. Батыс Сібірде, Алтайда, Солтүстік
Қазақстанның біраз жерлерінде таралған кеш пісетін бидай түрлерінен тұрады.
Бұлар вегетацияның бірінші жартысында баяу дамиды, көктемгі құрғақшылыққа
төзімді келеді.
3.Орманды және орманды – далалық шығыс сібір тобы. Бұған тез пісетін,
құрғақшылыққа едәуір төзімді. Шығыс Сібір мен Шығыс Қазақстан бидай
сорттары жатады.
4.Далалық волга тобы. Бұл бидайлар ерте пісетін, масақтанғанға дейін тез
дамитын, қуаңшылыққа төзімді, пісу кезінде жылуды көбірек керек ететін
сорттардан тұрады. Осы топқа енетін кейбір сорттар табиғи ортаға
бейімделгіштігіне, құрғақшылыққа төзімділігіне, дәннің сапалы болуына
байланысты оңтүстік-шығыс аймақтардан басқа жерлерде оның ішінде
Қазақстанның көптеген аудандарында егіледі.
5.Орманды – далалық волга тобы. Бұл топтағы бидайлардың вегетация кезеңі
ұзақ болады, масағы ірі, ылғалды көбірек керек етеді, қуаңшылыққа
төзімсіздеу. Соның ішінен Безенчук – 98 сортын бөле – жара атаған жөн. Ол
басқа аймақтарға да кеңінен тараған. Соңғы екі топқа да тән ертеректе кең
тараған аралық сортқа Лютесценс – 758 жатады. Қазақстанның бірқатар
облыстарында жерсіндірілген далалық оңтүстік және шығыс топтарына Харков –
46, т.б. сортттар жатады.
Қазақстанның оңтүстігінде жаңа оңтүстік – шығысында Орта Азияның тәлімі
жерлерінде өсірілетін бидай сорттары (Кресная звезда, Эритросперум – 841
және т.б.) кең тараған. Жаздық бидайдың Оңтүстік пен Шығыс Қазақстанда
егілетін сорттары қазіргі классификация бойынша басқа топтарға жатқанымен,
өздерінің қасиеттерінің ерекшелігіне байланысты жеке экологиялық топ
құрайды. Бірқатар шөлді және таулы жерлдерде ортаазиялық суармалы жерлер
тобына жататын сорттар кездеседі. Басқа аймақтық топтардың ішінде біздің
жерлеріміз үшін ең маңыздылары – солтүстік – орыс, орталық – орыс, гибридті
солтүстік – американ, батыс – европалық орманды және орманды – дала
топтарына жататын бидайлар. [2]
Қазақстанның Оңтүстігінде және Оңтүстік Шығысында орта жерлерінде
өсірілетін бидай сорттары.
Жаздық бидайдың Оңтүстік пен Шығыс қазақстанда егілетін сорттары
қазіргі классификация бойынша басқа топтарға жатқанымен, өздерінің
қасиеттерінің ерекшелігіне байланысты жеке экологиялық топ құрайды.
Бірқатар шөлді және таулы жерлерде ортаазиялық суармалы жерлер тобына
жататындар сорттар кездеседі.
Сорттарды шығаруда және аудандастыруда экологиялық классификацияны
К.И.Вавиловтың басшылығымен К.Л.Флякобергер, М.М.Якубцинер және басқалар
жасаған. Соңғы кездері Ф.М.Куперманның жұмыстарының негізінде бидайдың
басқа классификациясы жасалды. Бұл классификация бидай түрлерінің
морфофизииологиялық сипаттамаларын әрі өсіп – даму ерекшеліктерін терең
зерттеу арқылы жасалды. [3]
Ф.М.Куперманның классификациясы бойынша кәдімгі жаздық бидайлар бес
морфофизиологиялық топтарға бөлінеді. Бірінші типке солтүстік, поляр маңы,
шығыс – сібір, қиыр – шығыс, приморья экологиялық топтарының сорттары
жатады. Бұл сорттар вегетацияның қай кезінде де суыққа төзімді келеді, жазы
қысқа болатын жерлерге бейімделген. Тез дамиды, жапырақтары көп емес,
масақтары қысқа әрі тығыз, дәндері майда болып келеді.
Екінші морфофизиологиялық типке дала – экологиялық тобына жататын сорттар
жатады. Бұлар негізінен ерте пісетін, қысқы және ерте көктемгі ылғалды
тиімді пайдаланатын жазғы құрғақшылық төзімді, тамырлары тез әрі жақсы
дамитын, орташа жапырақтанатын, масақтары орташа немесе ірі келетін
сорттар.
Үшінші морфофизиологиялық типке орта мерзімде және кеш пісетін жергілікті
шығыс, солтүстік – америка, Скандинавия және солтүстік – батыс орыс
экологиялық топтарына жататын сорттар кіреді. Бұлардың жапырақтары мол,
масақтары ұзын цилиндр немесе шоқпар тәрізді, дән толысу кезінде суыққа
төзімді болады.
Төртінші морфофизиологиялық тип кеш пісетін батыс – европалық орманды –
дала және дала топтарына жататын сорттардан тұрады. Бұл сорттарға тән
ерекшелік, жапырақтары мол, сабақтары мықты, масақтары ірі, цилиндр немесе
шоқпар тәрізді, дәні ірі болады, тыңайтқышты көп қажет етеді.
Бесінші морфофизиологиялық типке батыс – сібір орманды – дала тобының
және жарым – жартылай Солтүстік Қазақстанда егілетін, көктемгі және жаздың
басында болатын суыққа, маусым – шілде айларындағы жауын – шашынға төзімді,
дән толысу кезіндегі салқын ауаға шыдамды, сабақтану уақыты ұзақ,
қуаңшылыққа бейімделген, негізінен кеш немесе сәл кешірек пісетін
өнімділігі аз сорттар жатады.
Жоғарыда көрсетілген типтерге жатпайтын жаздық бидайдың көптеген сорттары
ортаазиялық суармалы жерлерде өсірілетін бидайлартобына кіреді. Олар әдетте
жаздық әрі күздік ретінде де пайдаланылады., көбіне ыстыққа, қуаңшылыққа
өте төзімді болып келеді әрі тез піседі.
Бидайды морфофизиологиялық типтеріне байланысты классификациялау
Н.И.Вавиловтың пікірлері мен Н.Л.Удольскаяның осы дақылдың сібір және волга
топтарына жататын биотипін ашқан еңбектерінде негізделген.
Мұндай классификацияның бидайдың белгілі бір жағдайда өсіп – даму
ерекшеліктерін, олардың қуаңшылыққа, аязға төзімділік қасиеттерін,
морфогенезін, өнімділігін тереңірек түсінуге пайдасы зор.
II.1.Бидайдың түрлері
Жаздық бидай
Халық шаруашылығындағы маңызы: Жаздық бидай - маңыздылығы
жағынан дәнді дақылдар арасында бірінші орын алады және еліміздің барлық
аймақтарында егіледі. Ол өте құнды тағамдық дақыл. Дәнінде 18-24% - ға
дейін ақуыз болады. [4]
Жаздық бидай кебегі – барлық мал түрлері үшін бағалы
концентратталған жем. Малға оның сабаны мен топаны да жем ретінде
пайдаланылады.
Биологиялық ерекшеліктері. Сорттары: Жаздық бидай тұқымы 1-2ºС
температурада өсіп - өне бастайды. Бірақ бидайдың ерте және жаппай көктеуі
5-7ºС температура. Жаздық жұмсақ бидай қаттыға қарағанда төменгі
температураларға төзімдірек. Жаздағы жоғары температураларға ол
салыстырмалы төзімді, әсіресе топырақта ылғал болуына байланысты. 38-40ºС
температура мен жұмсақ жел жаздық бидайға қолайсыз әсер етеді де 10-17
сағаттан соң устьицаның жансыздануынан (семуінен) өнім мен оның сапасы
төмендейді.
Жаздық бидай өніп – жетілуінің алғашқы кезеңінде, оның жерүсті
мүшелері мен тамырларының өсу қарқыны жай болады. Өсімдіктің түпенуі
көктеуден 12-17 күн өткеннен кейін басталады. Жаздық бидайдың сабақтану
фазасы басталысымен, оның өсуі жеделдейді. Қалыпты мүшелері құралады,
жапырақ көлемі үлкейеді. Бұл кезеңде өсімдіктің ылғал мен қоректену
жағдайларына талабы күшейеді. Ылғалды өсіп жетілу фазаларындағы сіңіруі
шамамен мынадай: көгі пайда болғанда 5-7ºтүптену кезінде – 15-20º,
сабақтану мен масақтануда – 50-60, сүттеніп пісуде – 20-30º, ал
балауызданып пісуде 3-5% (вегетациялық кезеңде пайдаланылатын судың жалпы
мөлшерінен). Жұмсақ бидайдың транспирациялық коэффициенті 415, қаттты
бидайдікі – 406.
Жаздық бидайдың массасы мен масақшалары түптену кезінде қаланады.
Масақтағы масақшалар мөлшері осы кездегі өсімдіктің ылғал және қоректік
заттармен қамтамасыз етілуіне байланысты. Тозаң мен тұқымбүршік құралар
кезде ылғалдың өте жетіспеуі,тозаңдануы зиянын тигізеді де алақат
дәнділікке,тіпті бос масақтылыққа әкеліп соғады.Ауаның өте құрғақтығы мен
аңызақтылығынан өсімдіктің зақымдануын ыстық ұру деп аталады. [5]
Жаздық бидайдың вегетациялық кезеңінің ұзақтығы 15-115 күн.
Жаздық бидай топыраққа өте талап қойғыштығымен ерекшеленеді. Бұл
оның тамыр жүйесінің нашар жетілуімен байланысты. Оған қара және қоңыр
топырақтар өте жақсы. Жаздық бидайға топырақ ерітіндісі бейтарап реакциялы
(рН 6 – 7,5) топырақтар өте қолайлы. Ол жоғары қышқылдылықты нашар
көтереді, сондықтан қышқыл топырақтарды әктеуге тура келеді.
Жұмсақ және қатты бидайлардың бірқатар биологиялық қасиеттері
бойынша айырмашылықтары бар екенін есте сақтау керек. Жұмсақтың қаттыға
қарағанда топырақ пен температураға талаптары төмен. Қатты бидайдың пісуі
жұмсақтан кеш, бірақ ол жатып қалу мен үгітіліп – шашылып қалуға
төзімдірек, гессен шыбынынан аз зақымданады, тат және тозаңды күйе
ауруларына шалдығуы сиректеу. Қатты бидайдың топырақ құрғақшылығына
төзімділігі нашарлау, бірақ жұмсаққа қарағанда ауа құрғақшылығына
төзімділігі артық. [6]
Күздік бидай
Халық шаруашылығындағы маңызы. Дәнді астықтар ішінде күздік
бидай өте құнды тағамдық дақылдардың бірі. Дәнінің сапасы бойынша ол барлық
күздіктерден асып түседі. Бидай наны ақуыз (14%) бен көмірсулардың (80%)
көптігімен ерекшеленеді. Дәнінде ақуыздың көп болуына ауа райы мен
топырақтың, сондай – ақ берілетін тыңайтқыштардың әсері мол. Күздік бидай
күздік және көктемдік ылғалдарды жақсы пайдаланады. Ол топыраққа терең
енетін мықты тамыр жүйесін түзу аркасында қоректі заттарды жақсы сіңіреді
және құрғақшылықтан аз зардап шегеді. Құрғақшылықпен аңызақтан оның ерте
пісуі де сақтап қалады. Күздік бидай өнімі жоғары огратехникада және
аймақта дұрыс орналасса жаздық бидайдан жоғары, ал күздік қара бидайдан
үнемі көп болады.
Күздік бидайдың жаздықпен азық-түліктік маңызы бірдей бола
тұра, ұйымдасытыру – шаруашылық құндылығы одан жоғары. Күздегі егіс және
жаздық бидаймен салыстырғанда өте ерте жину (7-10 күндей), өндіріс
құралдары мен адам еңбегін толық және бер келкі пайдалануға мүмкіндік
береді. [7]
Биологиялық ерекшеліктері. Сорттары. Күздік бидай аязға және
қысқа өте төзімді дақыл болғаны мен, бұл қасиеті бойынша күздік қара
бидайға орын береді. Тұқымы өну үшін қажетті ең төменгі температура 1-
2°С, қолайлы температура 10-12°С. Күзде және көктемде де түспейді, бірақ
күздегі түптенуі өте өнімді болады. Түптеуге қолайлы температура 8-10°С, ал
5°С- та өсімдікте түптену процесі тоқтап қалады. Қарсыз қыста күздік бидай
16-18°С үсіп кетеді, ал қалыңдығы 20 см қар жамылғысында 30°С дейінгі
аяздарға шыдайды. Жаздағы жоғары температураларды жақсы көтереді, әсіресе
ылғал жеткілікті болғанда. Күздік бидай ең жоғары өнімді топырақтың далалық
ылғал сыйымдылығы 70-74% болғанда береді. Ауа райы жағдайы мен сорттық
ерекшеліктерге байланысты, оның трансперациялық коэффициенті 250-350.
Күздік бидай үшін құнарлы, ылғал жеткілікті, арам шөптерден
таза, рекацмясы бейтарап (рН 6-7,5) қара және қара-қоңыр топырақтар өте
қолайлы. Құмдауыт топырақтарда ол өнімді өте аз береді. Азот пен фосфорды
түптену – гүлдеу, калийды масқтану және гүлдеу кезеңдерінде өте көп қажет
етеді.
Күздік бидайдың вегетациялық кезеңінің ұзақтығы (қысқы тыныштық
кезеңін қосып есептегенде) 180 -300 күн аралығында. [8]
Жаздық қатты бидай.
Қатты бидайдың жер шарындағы егіс көлемі – 22 млн-ға немесе бидай
егістігінің 10%.
Солтүстік Қазақстанның төрт облысының үлесіне жаздық бидайдың 80%-дан
астамы тиеді, ал оның ішінде қатты бидай 3-5%. Қазақстанның солтүстігінде
қатты бидайдың егіс көлемінің оның өндірісінің азаюының негізгі себебі –
оның биологиялық ерекшеліктерін ескеру мен өсіру технологиясының кемеліне
жетпегендігі. [9]
Интенсивті –өсіру технологиясын игергенде қатты бидай –өнімі күшті
жұмсақ бидай сорттарынан қалыспайды.
Биологиялық ерекшеліктері. Қатты бидай бірқатар биологиялық
ерекшеліктерімен сипатталады. Тарихи тұрғыдан алып қарағанда ол климаты
жұмсақ Жерорта теңізі елдерінен (Греция, Италия), ал жұмсақ бидай қатаң
климатты Иран, Аравиядан тараған. Бұл қатты бидайдың өсіп – жетілуісипатына
айтарлықтай дақ қалдырған. Солтүстік Қазақстан климаты қатты бидай
табиғатына сай келмейді. Осында, көп ғасырлы табиғи және қолдан сұрыптау
ерекшеліктеріне қарамай, қазіргі қатты бидай сорттары осы түрге тән
бірқатар биологиялық қасиеттерін сақтап қалды. Тиісінше қатты бидайдың
өсіру жағдайларына (ылғалға, топыраққа, агротехника дәрежесіне, т.б.)
өзіндік қажетсінуі қалыптасады.
Қатты бидай шынылы (жылтыр) әрі құрамында ақуыз мөлшері көп
болғандықтан, өсіп – жетілуінің алғашқы кезеңінің өзінде – ақ ылғалға
айтарлықтай жоғары талап қояды. Егер жұмсақ бидай тұқымының өнуіне құрғақ
массасының 50 – 60% мөлшерінде ылғал қажет болса, бұл көрсеткіш қатты
бидайда – 55 - 67%. Қатты бидай тұқымының далалық өнгіштігі жұмсақ бидайға
қарағанда төмен.
Ылғал жеткілікті жағдайда бір өлшем зат қалыптастыруға суды жұмсақ
бидайға қарағанда аз шығындайды, ал қуаңшылықта керісінше, жұмсақ бидай оны
тиімдірек пайдаланады. И.В.Якушкиннің (1947) қорытындылауынша қатты бидай
топырақ қуаңшылығын нашар көтереді, бірақ ауа қуаңшылығын жұмсақ бидайдан
жеңіл көтереді. Қатты бидайдың өсіп жетілуіндегі қиын – қыстау кезеңі
жұмсақ бидайға қарағанда ұзағырақ, бұл да оның қуаңшылыққа төзімділігін
азайтады. Қатты бидайдың тамыр жүйесі әлсіздеу дамыған, өнімді түптенуі
айтарлықтай төмен, мұның өзі көп жағдайда астық өнімін азайтады.
Қатты бидай өсіп – дамуының алғашқы кезеңдерінде жоғары ылғалдылықты
және жылылықты, ал соңынан жоғары температурамен орташа ылғал қорын
қалайды. Масақтану пісіп – жетілуі кезеңіндегі жоғары температура мен ауа
қуаңшылығы масақтың дәнсіздігі мен бос масақшылықққа әкеліп ұрындырады.
Қатты бидайдың гүлденуі мен тозаңдануына қолайлы жағдайлар түнде 10 – 100 С
және күндізгі максимум 25 – 310 С болғанда қалыптасады.
Солтүстік Қазақстан аймағында қатты бидайға әлсіз байланған құмдақ,
ауыр сортаңдау топырақтар жарамсыз деп есептеледі. Егін көгінің
әлсіздігінен қатты бидай жұмсақ бидаймен салыстырғанда арамшөптерден
көбірек зиян шегеді., сондықтан ол арамшөп өсімідктерінен таза танаптарға
орналастырылады.
Жаппай тот ауруы байқалған жылдары қатты бидай өнімі жұмсақ бидайға
қарағанда біршама жоғары болады, өйткені ол жергілікті танаптарда ол ауруға
төзімдірек.
Қазақстанның солтүстігінде қатты бидай егістігіне тамыр шірігі үлкен
зиянын тигізеді: егін көгі селдірейді, өсмідіктер әлсіреп, өнімі
төмендейді. Сонымен бірге дақыл дұрыс таңдап алынбағанда қатты бидай гүл
кенесіне де зиян шегуі мүмкін. Аталған ерекшеліктерді қатты бидайды
интенсивті өсіру технологиясын жасағанда өте мұқият ескеру қажет.
Солтүстік және Орталық Қазастан олыстарында жаздық қатты бидайдың
Безенчуская 139, Дминская 90, Оренбурская 2, Оренбурская 10, Омский рубин,
Сид 88, т.б. сорттары аудандастырылған.
Өсіру технологиясының ерекшеліктері. Өндірістік тәжірибеде көптеген
жағдайда қатты бидайды жұмсақ бидайға жасалған кепілдеме бойынша өсіреді.
Жаздық қатты бидайдың биологиялық ерекшеліктерін ескермейтін бұл
кепілдемелер аталған дақылдардың сапалы астық өнімін арттыра алмайды.
Солтүстік Қазақстан жағдайында пар емес алғы дақылда таза пардың
артықшылығы жаздық қатты бидай 1,0 – 3,9 цга немесе 6,6 – 25,7% қосымша
өніммен дәлелденеді, ал астық алғы дақылдармен салыстырғанда бұл
көрсеткіштер 2,1 - 2,9 цга немесе 15,7 – 50,4% болды. Жаздық қатты бидайды
өзінен кейін орналастыруға болмайды. Өйткені бір орында қатты бидайды
бірнеше жыл қатарынан өсіргенде аталған дақыл гүл кенесімен қатты
жарақаттанады., масақтың бір бөлігі, тіпті бүтіндей масақтар шіріп кетеді
де, астық өнімі күрт төмендейді.
Қуаңшылық жылдары қатты бидай ылғал жетімсіздігіне сезімтал, жұмсақ
топырақтарға қарағанда қыртыста аз өнім береді. Ылғалды жылдары керісінше,
тың және тыңайған жерлердің қыртысы – қатты бидай үшін жақсы алғы дақыл.
Соңғы жылдары өндірісіке әр түрлі технологиямен дайындалған таза
парлар ұсынылуда. Сайып келгенде, жаздық қатты бидай мол өнім мен жоғары
класты астықты ықтырмалы және жазық тілгішті – гербицидті пар береді.
Тұқымды себуге дайындау жұмсақ бидайға ұқсас. қатты бидайды өсіргенде
кем дегенде өсу күші 70% және 1000 тұқымның массасы 40 г бірінші класты
тұқым себіледі.
Себу мерзімі. Солтүстік Қазақстанда қатты бидайдың өнімі мен сапасына
айтарлықтай әсер етеді. Зерттеу нәтижелерінде орта есеппен 6 жылда жаздық
қатты бидайдың мамырдың 5 жұлдызынан маусымның 5 – не дейін әрбір бес күн
сайын сепкенде ең жақсы нәтижелер мамырдың 20 – 30 аралығында себілген
алқаптан алынды, алайда егістіктің ерте күщгі бозқырау әсеріне ұрынбауы
үшін Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола облыстарында оны 20 – 25 мамырда
сепкен дұрыс.
Себу нормасы – жаздық қатты бидай өсіру технологиясындағы маңызды
агротехникалық шара. Ақмола облысының қара қоңыр топырақты аймақтың
шаруашылықтарында 2,5 – 3,2, ал қаратопырақты аймақта 2,8 – 3,5 млнга
өнгіш тұқым себіледі. Себу нормалары қатты бидайдың нақты өсіру ауданына,
алғы дақылға, себу алдындағы тиімді ылғал қорына, өсіру технологиясының
басқа эелементтеріне қарай өзгеруі мүмкін. Тиісті аймақтарда топырақ
ылғалдылығы жетімсіз болғанда ұсынылған себу нормаларының төменгі шегі
пайдаланылады., ал ылғалды аудандарда жоғары шегі қолданылады.
Себу тәсілдері мен тұқым сіңіру тереңдігінде жаздық жұмсақ бидайдан
айтарлықтай айырмашылығы жоқ. Жаздық қатты бидай егістігін күтіп – баптау
жаздық жұмсақ бидайға ұқсас.
Күздік қарабидай
Халық шаруашылығындағы маңызы. Қарабидай – бидайдан кейінгі маңызды
астық дақылы болып есептелінеді. Ұндық – нандық сапасы бойынша, ол тек
бидайға ғана орын бергенімен, нанның калориялығы одан кем емес, тіпті
кейбір дәрумендер (рибофлавин) мөлшері артық. Қарабидай дәнін крахмал мен
спирт алуға, ұнын нан дайындауға, ұн қалдықтарын малға концентратталған жем
ретінде пайдаланады. Дәнінің құрғақ затында орташа 12,85% ақуыз, 80,9%
көмірсулар болса, қалған заттар мөлшері бойынша бидайдан айырмашылығы
шамалы. Қарабидай дәнінің қоректік құндылығы мен химиялық құрамы бойынша
арпадан айырмасы жоқ, бірақ оның органикалық заттары жақсы қорытылады. [10]
Әдетте малазықтық мақсаттарға стандартты емес, ұсақ, семік дәндері
пайдаланылады. Онда протеин (орташа 11 - 13%-дың орнына 15% дейін) және
жасунық (орташа 2%-дың орнына 4%жуық) біршама көбірек; азотсыз экстракталы
заттар аз. Қарабидай дәніндегі азотты заттар көбіне ақуыздық сипатта, ал
азотсыз экстрактивтілер негізінен крахмалдан тұрады. Дәні басқа азықтармен
қоспаланып пайдаланылады. Малдардың барлық түрлері үшін дәндерді
ұнтақталған, немесе түйіртпектелген түрде беру керек. Қарабидайдың көк
балаусасы өсіп – жетілуінің тек қана ерте фазаларында жақсы жем, кейін ол
қатайып кетеді. Тіпті онда ақуыздың мөлшері мен азықтың желінуі 2 есеге
төмендейді. Өсімдіктің өсіп – жетілу фазалары бойынша, көк балаусаның
химиялық құрамы (құрғақ затқа): түтіктену фазасында протеин 16,2,
жасунық28,6; масақтануда сәйкес 11,6; 6,3; 29,2. Қарабидайдың 100 кг
шөбінде 17 малазықтық өлшем және 4,5 кг қорытылатын протеин болады.
Қарабидайдың сабаны малға қатты азық пен төсеніш, сондай – ақ ол
жоғары сапалы қағаз, себет, бас киім және құрылыс материалдарын жасау үшін
қолданылады.
Күздік қарабидай көп түптенуі мен тез өсуінің арқасында арам шөптерді
жақсы тұншықтырып басып тастайтындықтан, көптеген ауыл шаруашылығы
дақылдары үшін ең жақсы алғы дақылдардың бірі.
Масақтануға дейін орылған қарабидай гектарына орташа 80-150 ц көк балауса
өнімін береді. Дән өнімі – 18 – 20 ц.
Морфологиялық сипаттамасы және биологиялық ерекшеліктері. Сорттары.
Қарабидай біршама түрлерімен (12 түрі бар) – Secale туысына жатады. Оның
өндірісте жалғыз түрі – мәдени қарабидай (S.cerale L.) ғана таралған. Осы
түрдің 13 түр тарамақтары бар. Тамыр жүйесі көбіне топырақтың беткі
қабаттарында орналасатын шашақты. Жеке тамырлары 100 – 150 см және одан да
тереңге енеді.
Сабағы – іші қуыс, 5-6 буынаралықты, биіктігі 1,5-2 м жетеді.
Жапырағы – таспалы, бидайдікіне қарағанда жалпақтау.
Қынап пен жапырақ тақтасының арасында қысқа жарғақты тілше мен ерте кеуіп
кететін құлақшалар болады. Жапырақтың үстіңгі жағы көбіне тікенекшелер және
түктермен көмкерілген.
Гүлшоғыры – күрделі масақ. Масақшалары екігүлді.
Жемісі – ұзынша немесе сопақтау дәнек, бүйірінен шамалы қысыңқы, терең
ойықты, ұшында айыршасымен. Дәнінің түсі жасыл, сары, сұр, қоңыр, сондай –
ақ аралас – сары – жасыл. 1000 дәннің салмағы 18-ден 35 г аралығында.
Қарабидай дәні 1-20 С температурада өніп шыға бастайды, бірақ дәнінің
өнуіне қолайлы температурада 6-120 С. Қарабидай өскіні бастапқы кезде қызыл
– күлгін түсті болғандықтан, басқа астық дақылдары өскінінен тез
ажыратылады. Күзде түптенеді, бірақ салқын ауа райында оның түптенуі мен
өсуі тоқтап қалады. Қарабидай қыстың суығын жақсы көтереді, тіпті қарсыз
қыстарда 25-300 С, түптену буынында 18-200 С дейінгі аязға шығады.
Күздік қарабидай – айқас тозаңданатын дақыл. Тозаңдану желдің көмегімен
болады. Егер гүлдеу кезінде жаңбыр, қатты жел және өсімдік жатып қалатын
болса, гүлдердің барлығы тозаңданбайды. Бұл жағдай алақат дәнділікке әкеліп
соғады. Алақат дәнділікті болдырмау үшін, қосымша қолдан тозаңдандыру
шараларын жүргізеді.
Күздік қарабидай – құрғақшылыққа салыстырмалы төзімді дақыл, бірақ
күздік бидайға қарағанда ылғалды көптеу қажет етеді. Оның транспирациялық
коэффициенті – 340-420. Қарабидайға ылғал күздегі түптену кезеңінде,
әсіресе сабақтану мен масақтану фазаларында өте қажет. Тамыр жүйесінің
күшті жетілуі мен өте мықты сіңіру қабілетінің арқасында күздік қарабидай
құнары аз құмдақ топырақтардың қоректік заттарымен және ылғалымен өзін
жақсы қамтамасыз етеді. Ол қышқылдылығы жоғары топырақтарда да өсе береді.
Бірақ сонысына қарамастан, қарабидайға топырақ құнары мен жоғары
агротехника қажет.
Күздік қарабидай күздік бидайға қарағанда 8-10 күн ерте пісетіндіктен,
жалпы күздегі егін жинаудағы болатын қарбаласты бәсеңдетіп, жұмыс қолы мен
техникаларды тиімді пайдалануға септігін тигізеді.
Күздік қарабидайдың елімізде 2007 жыл бойынша аудандастырылған
сорттары: Саратовская крупнозерная, Саратовская 4, Саратовская 5, Омка және
Чулпан.
II.2. Бидай егілетін аймақты өңдеу
Дәнді астықтардың мәуесін, жемісін әдетте дән деп атайды. Дәндерді
бір-бірінен айыратын ерекше белгілері болады. Қауызсыз дәнді астықтарды
(бидай, қара бидай) түйген кезде масақтан дәндері тез ажыраса, қауызды
астықтардың дәндері гүл қауыздарынан ажырамайды. [11]
Дәнді астықтардың дәні мәуелік және тұқымдық қабықтан, эндосперм
мен ұрықтан тұрады. Дәннің ұрық орналасқан ұшын дәннің төмеңгі жағы десе,
қарама – қарсы жағын ұшы деп атайды. Бидайдың, қара бидайдың ұштарында
аздаған айдарлы болады. Дәннің сайы бар жағы бауыры, ал оған қарама –қарсы
жағы арқасы деп аталады. Бірінші топтағы дәнді астықтардың бауырында сайы
болса, екінші топтағы дәнді астықтардың бауырының сайы болмайды.
Дәндердің бет қабаты теріс немесе біркелкі емес, ал пішіндері
домалақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz