Абылай хан билігінің нығаюы
Мазмұны
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
-----------4
1 Тарихи тұлға- Абылай хан
1.1 Абылай тұлғасының қалыптасуы------------------------- -----------------
15
1.2 Абылай хан саясаткер және дипломат--------------------------- --------
20
2 Ел қорғаны, жер қорғаны алып тұлға-Абылай хан
2.1 Абылай хан билігінің нығаюы----------------------------- --------------
-34
2.2 Абылай ханның қазақ хандығын нығайту жолындағы қызметі----40
2.3 Абылай хан мирасқорлары кезіндегі саяси жағдай--------------------52
3 Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ----
----57
4 Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- -----------------------
63
Кіріспе.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Көптеген ғасырлар бойы қазақ халқының
тарихындағы айтулы тұлғаларды оймен шолып шығудың өзі қазіргі ұрпаққа
мақтаныш. Ел тарихында аты алтын әріппен жазылған сондай киелі есімдердің
бірегейі Абылайхан. ХҮІІІ ғасырда басынан бағы ұшып, мемлекет ретінде,
тіпті этнос ретінде жер бетінде сақталып қалу – қалмауы тарих таразысына
түскен ұрпақ үшін, ел үшін, құтты мекен жер үшін қан төгіп, жан беріскен
кезеңде қазақтың бағына суырылып шығып, қол бастаған Абылай сұлтанның зор
азаматтық тұлғасы бізге әрқашан қымбат. Қазақтың ұлы ханы Абылайдың өмірі
мен қызметіне байланысты қисса-дастандардан бастап, замандастары айтып
кеткен, кейінгі ұрпақтарының жазып қалдырған жәдігерлері аз емес. Еліміз
тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде жазылған еңбектердің өзі бірталай. Ол
қисса-дастандарда Абылай ханның жастық шағы, жау түсіріп, батыр болғаны, ел
билеп, салиқалы-салмақты ішкі-сыртқы саясат жүргізгені көптеген еңбектерге
арқау болды. Шоқан Уәлиханов жазып кеткендей, Абылай есімі ерекше
қасиеттерімен, тіпті, табиғаттан тыс құдіретті құбылыстармен байланыстыра
айтылады. Абылай туралы орыс, қытай жылнамашыларының, зерттеушілерінің
берген бағасы өзінше бір төбе. Осының бәрінің ұйытқысы, алтын діңгегі
Абылай билеген Қазақ мемлекетінің тәуелсіздігі, жерінің бүтін сақталғандығы
деп бір ауыз сөзбен ғана айтуға болады. Бүгінгі ұрпақ осындай ұлы бабасының
өмірі мен қызметін неғұрлым толығырақ білгісі келетіні заңды құбылыс.
Осынау ұлан-байтақ жерді сақтап қалған, қазақ деген халықтың бойында ерлік,
елдік, намыс сияқты асыл қасиеттердің өшпей, ұлттың ұлылық сезімін
бойымызға ұялатқан Абылай хан екенін білуіміз керек.
Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай,
тарих дегеніміз тек өткеннің ғана сабағы емес, өткен өмірдің мәнін, сарынын
айқындайтын әрі сараптап беретін құрал. Сол себепті, әр халық дамуға бет
алған кезде қайдан шыққанын, қалай дамығанын, тарихи даму кезеңінде бастан
өткергендерін, қазіргі дәрежеге қалай жеткенін, қандай қиындықтардан
өткенін есте сақтауымыз керек.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен деректік негізі. Бұған дейінгі болған
қоғамдамдық тарихы тап күресінің тарихы болды деген белгілі қағида кеңес
тарихнамасында ұшқарылыққа ұшырады. Тарихи жағдай өзгеріп отырғанымен ол
негізгі өлшем ретінде алынды, қоғамдық өмір тек тап күресі тұрғысынан
қаралып келді, басқа қатынастар көзге ілінбеді. Қоғамтанушылар сол тап
күресінің өзін жүргізушілер адамдар, жекелеген тұлғалар екенін назарға да
алғысы келмеді. Сөйте тұра белгілі орыс философы С. Н. Трубецкой өткен
ғасырдың өзінде-ақ былай деп жазған болатын: Анығына келсек, тарихта бәрін
жасайтын адам, сол арқылы ғана идея іске асады. Яғни тарих дегеніміз тек
қана тап күресі мен коғамдық формациялардың алмасуы емес. Бұл адамдар мен
тарихи тұлғалардың әрекет ететін аренасы. Мәселе қоғамдық құбылыстарға
тарихи тұлғалардың ететін әсерінің, осыған сәйкес олардың тарихтағы орнының
айқындалуында. Бұл орайда ұлы неміс философы Гегельдін айтқанын еске алмай
болмайды: Тарихи тұлғалардық ұлылығы олардың жалған емес, аса қажет те
әділ, ұлы дүниені жүзеге асыра білуінде. Осындай тарихи тұғалардың
қатарына Абылай да жатады (1711 — 1781).[9]
Абылай хан —XVIII ғасырдағы тарихымыздың аса ірі тұлғасы. Тарихи
тұлғаларды бір-бірімен теңдестіре салыстыруға болмайды. Әйткенмен Ресей
үшін Бірінші Петр немесе Германия үшін Бисмарк қандай болса, Қазақстан үшін
ол да сондай тұлға. Абылайдың дара_тұлғасы, Қолбасшылық таланты мен саяси
көрегендігі қазақ халқының Жоңғар шапқыншылығы мен Ресей, Қытай
империяларының көз алартуына қарсы күресіне байланысты қалыптасқан күрделі
тарихн кезеңде көзге түсті. Абылай сол казақ халқының тағдыр-талайы кыл
үстінде, қылыш жүзінде тұрғанда ел бірлігін ұйымдас-тырып, үш жүздің басын
қосып, анталаған жауға тойтарыс берді. Сол арқылы қазақтың келешегіне жол
салды. Абылайдың аты көзі тірісінде аңызға айналып, қазақ үшін қасиетті
Алаш сияқты жауынгерлік ұранға айналды. Солай бола тұра оның өмірі мен
қызметі неліктен кеңес тарихнамасында тиісті және әділ барасын ала алмай
келді деген сауалдың қойылуы занды. Оған жауап беру үшін осы тақырыпқа
байланысты құжаттарға, әдебиеттерге талдау жасаран жөн ғой деймін.
Абылай тақырыбын зерттеу үшін басты деректер болып саналатын құжаттар
орыс архивтерінде. Олар — орыс патшаларының грамоталары мен Указдары. Сенат
пен сыртқы істер коллегиясының документтері, аталмыш органдардың хандармен,
сұлтандармен жазысқан хаттары қазақ хандығында болып кайтқан орыс
елшілерінін жазбалары. Міне, осындай документтерден тұратын Қазақ-орыс
қарым-қатынастары деген жинақта 500-ден астам құжаттар бар. Бұл
материалдарда Абылай туралы, оның ішкі және сыртқы саясатынан мағлұмат
беретін көптеген жәйттер кездеседі. Әрине, ол құжаттарды жасаған негізінен
үкімет мекемелері, патша чиновниктері, ал, олар отарлау әшмшілігінің
көзқарасы мен саясатын көрсететіндіктен жаңағы құжаттарды пайдаланғанда
жітілік, сыни саралау және басқа нұсқалармен салыстырып отыру қажет.
Екіншіден, Ресей архивтерінің көптеген қорлары қазақ тарихын
зерттеушілердің қолына тимей келгенін ескере отырып, оларды жан-жақты
зерттеп пайдаланбай, біз тарихи шындыққа жете алмаймыз.
Бұлардан басқа Абылай туралы мәліметтер революцияға дейін басылған
энциклопедиялық сөздіктерде, сондай-ақ Россия. Біздің отанымыздың толық
географиялық сипаттамасы деген іргелі басылымда кездеседі. Сол басылымнын,
18-ші томы түгелдей қазақ өлкесіне арналған, мұнда төмендегідей сөздерді
оқуға болады: Қырғыздардың арасында кен танымал, хан атанған Абылай
қырғыздарды бөгделердің билігінде қалдырмауға тырысты.
1911 жылы профессорлар Э. Л. Гримм, Л. В. Классовский және Г. В.
Хлопиннің редакциялауымен Петербургте жарық көрген энциклопедиялық сөздікте
Абылай хақында бұдан да кеңірек айтылған. Алайда төңкеріске дейінгі орыс
энциклопедияларының ішінде Абылай бабамыз хақында ең көлемді мағлұмат
беретіні Брокгауз және Ефрон энциклопедиясы. Онда: Аблай немесе Абулай —
Қырғыз-қайсақтардың Орта жүзінің XVIII ғасыр-дағы ханы, ол 1839 жылы
(дәлірек айтқанда 1840 жылы — К. А.) Орынборда Ресейге мәңгілік боданды
болуға ант еткен. Оның қалай қырғыздардың (қазақтардың) ішінен топ жарып
шығып хан дәрежесіне көтерілгені, неге оны халық қаһарманы ретінде
қырғыздар осы күнге дейін жырлайтындыры жөнінде әр қиды аңыздар бар, алайда
отызыншы жылдары ол Орта жүздегі ең басты күш ретінде өзін танытты және
онымен қарым-қатынас жасауға болушы еді. Дегенмен, Орта Азиядағы
қозғалыстың және Жоңрария мен Кіші Бухарияны қытайлықтардың жаулап алуына
байланысты, Абылай өзін Қытай бодандығына тәуелді екенін мойындаран,
боғдыхан болса оған князь атағын берген, Түркістанда 1781 жылы қайтыс
болган деп жазылған.[22]
Абылай хан мағлұмат беретін әдебиеттер баршылық. Олар— Қазақстанның
тарихына арналған революциядан бұрын шыққан басылымдар. Оған ең алдымен
алғашқы орыс зерттеушілері П. С. Палластың, П. И. Рачковтық, Н. Г.
Андреевтіқ, А. И. Левшишнің, В. В. Радловтың, С. Е. Маловтың, В. Л.
Тоомсеннің, Н. М. Ядринцевтің, И. Фальктің, И. Г. Георгидің, Г. Н.
Потаниннің, Н. П. Рычковтың, Н. А. Аристовтың, Г. Спасскийдің едбектері '
жатады. Бұл авторлар Қазакстанның XVIII— XIX ғасырлардағы қоғамдық-саяси
дамуының ерекшелігімен жақсы таныс болғандықтан, халықтың тұрмыс-салтын,
жағдайын, мәдениетін жан-жақты сипаттаған. Олар өздері сөз еткен
оқиғалардың куәсі болған, немесе ізі өшірілмей жазған, сондықтан жоғарыда
аталған орыс авторларының еңбектерінің қазақ тарихы үшін мағынасы зор. Осы
сөз болып отырған авторлардың еңбектерінде Абылайға арналран кептеген
беттер бар. Десек те, біздің өлкенің алғаш орыс тарихшылары мемлекеттік
отарлау мекемелерінің өкілдері екенін және олардын, саясатын іске
асырушылар екенін ұмытпаған жөн.
Біздін, сөз етіп отырған тақырыпты зерттеуге қазақтың ұлы ағартушы-
ғалымы Шоқан Уәлихановтың жинастырған материалдарының алатын орны ерекше.
Онда Абылайдың руы, тегі жөнінде шежіре, оның әйелдерінің аты-жөні, ата
тегі және ұрпақтарының тағдыр-талайы жазылған. Бұл құжаттарды Шоқанның орыс
тілінде шыққан бес томдық шығармалары жинағының бірінші және төртінші
томынан оқғра болады. Ал, үшінші томында оның XIX ғасырдың 60-шы жылдары
жазған Абылай атты мақаласы бар. Ол негізінде Абылайға арналған тұңғыш
ғылыми еңбек. Онда автор өзінің ұлы атасына байланысты көптеген мәліметтер
келтірген және олар өз мағынасын осы күнге дейін жойған жоқ.
Қазақ хандықтарынын, архивтері ертеде-ақ қолды болып әр елдің
қоймаларында қалғаны белгілі. Мысалы, Абылай туралы көптеген тарихи
деректер көршілес елдердің, атап айтқанда Қытайдың, Иранның, Түркияның,
Ауғанстанның архивтерінде, қоймаларында, тіпті АҚШ-тың, Батыс Европа
елдерінің кітапханасында зерттеушілерін күтіп жатыр. Оларды ғылыми тұрғыдан
зерттеу және орыс құжаттарымен салыстыра отырып пайдалану біздің
(тарихшылардың, ғалымдардың) жауапты парызы деп ойлаймын.
XVIII ғасырдағы Қазақстанның тарихын зерттеген кеңес тарихшылары да
Абылайдың атын аттап өте алмады. Ол туралы біршама объективті мәліметтер
1935 жылы С. Д. Асфандияров жазған Қазақстан тарихында, 1941 жылы М. П.
Вяткин шығарған Қазақ ССР тарихы очерктерінде бар. Бұл кітаптарда
Абылайдың өз халқының тағдырындағы ролі Қазақстан тарихындағы қиын-қыстау
процесстермен ұштастырыла көрсетілген. Қалайда бұл авторларды тарихты
бұрмалады деуге еш негіз жоқ. Ал Н. Г. Апполованың, С. Н. Толыбековтың, В.
Я. Басиннің, Б. П. Гурьевичтіц, В. С. Кузнецовтың, Т. Ж. Шойынбаевтың
кітаптары туралы былай деуге болмайды. Оларды оқи отырып, ғылыми нақтылық
басым ба, әлде ойдан шығарылған біржақты тұжырымдар басым ба, соны түсіну
қиын. Бұл еңбектерде Абылай хан тұлғасын сипаттай отырып, оны залым, аса
қатал және опасыз билеуші, өз мүддесін ғана көздеп, рулар арасындағы
алауыздықты өрістетуші болып көрсетіледі. Мысалы, В. Я. Басин, Н. Г.
Апполованың кітабындағы пікірге сүйене отырып, былай деген: ...Политика
Абылая была двуличной не только в отношении Цинской империи, но и России .
Абылайға бұлайша бір жақты қазақ халқының намысына тиетін пікірлерді В. С.
Кузнецовтың 1980 ж. Новосібірде шыққан Амурсана атты кітабының беттерінен
де кездестіруге болады. Осы жалған тұжырымды басқа авторлар да
қайталайды.[35]
Біздін, тарихнаманың тағы бір парадоксы — Абылай хан туралы
мәліметтердің ұлан-ғайыр болғандығына қарамастан, бертінге дейін арнайы
ғылыми-зерттеулердің болмауы. Осы орайда академик Р. Б. Сүлейменов XIX
расырдың 60 жылдары Ш. Уәлиханов жазған Абылай атты шарьш мақаладан
басқа, осы уақытка дейін бірде-бір зерттеудің болмауы өкінішті-ақ деп
жазды.[29] Бұл шынында да солай. Бірақ академик сыпайлық танытып,
В. А. Моисеевпен бірігіп жазған кітабың атамай отыр. Ал, бұл енбек жарық
көрісімен-ақ лезде тарап кеткен болатын. Себебі, онын, маңызы орыс
архивтеріндегі кұжаттарды, қытай авторларының еңбектерін кеңінен
пайдалануында ғана емес, ең бастысы кітапта Қазақстанның тарихи даму
процессіндегі Абылай ханның ролі терең ойлау тұрғысынан ашылғандығы, Рас,
кітапта, меніңше, талас тудыратын мәселелер де аз емес.
Абылайдың есімімен байланысты тарихи проблеманы саралауда белгілі
жазушы Шот-Аман Ыдырысүлы Уәлихановтың қосқан үлесі мол. Ол кісінің осы
аттас еңбегінің бір бөлігі Көкшетау облыстың газет беттерінде жарияланды.
Автор Абылайдың ата-тегіне, оның даңқты патриоттық істеріне шолу жасап,
көптеген түпнұсқалар келтіреді.
Сондай-ақ С. М. Пресняков та Абылайға қатысты өз пікірлерін білдірген.
Ол үлкен еқбек үшін көптеген деректер жинаған екен. Әрине, автордың бүкіл
айтқандарымен келісе беруге болмайды, бірақ мұнын, қажеті де шамалы. Ең
бастысы автор өзі міндет еткен ойын объективті түрде көрсетуге ынталы екен.
Қазақ халқының ұлы көсемінің бейнесін жасауға-көптеген жазушылар, оның
ішінде Шәкәрім Қудайбердиев те, Мұхтар Әуезов те, Сәкен Сейфуллин де қалам
сілтеді. Бірақ, кейбір тарихи жағдайларра байланысты ондай туындылар жарық
көре алмай, кейін жоғалып кетті. Осы тақырыпқа қазақтың тағы бір асыл
перзенті Міржақып Дулатов өзінің Хан Абылай атты мақаласын арнапты. Бірақ
оған авторы репрессияға ұшырағансоң тыйым салынған. Тек аса көрнекті
қаламгер Ілияс Есенберлин ғана Абылай бейнесін көркем әдебиетте сомдай
алды, оның романы қазақ, орыс тілдерінде жарияланды. (Жанталас, орысшасы
— Отчаяние). Бұл кітаптың жақсы жақтары да, нашар жақтары да бар деп
пікірталас тудыруға болар еді, бірақ мәселе онда емес. Алпысыншы жылдардың
соңы мен жетпісінші жылдардың басында Абылай хақында қалам толғаудың өзі
үлкен ерлікті талап етуші еді.
Абылай тақырыбының тарихнамалық шолуы қазіргі кезде бүкіл әлем танып
отырған ауызша тарихты сараламайынша толық болмайды. [42]
Бұл өзі заңды да дүние. Геродот пен Рим тарихшыларынан бастап ғалымдар
қай кезеңде болсын өз замандастарынң көрген білгендеріне де сүйенген. Осы
тұрғыда біздің тарихшыларымыз үлкен мүмкіндіктерге ие болып отыр. Олар аса
бай қазақ фольклорын пайдалана алады. Халық эпосы, жырлар, хиссалар, мақал-
мәтелдер, басқа да ауыз әдебиеттерінің көптеген үлгілері Абылай хақындағы
тарихи шындықты керсетеді.
Қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын, бар саналы ғүмырын өз
елі, өз жерінің тағдыры үшін арнаған ғажайып тұлға Абылай хан хақында
дастан, аңыз, тарихи әңгімс мен шежірс де мол. Соның көпшілігіі қазіргі
күнде мүлде өшіп, жоғалуга айналды.
Мәшһүр Жүсіп: "Қалмақтың құтын қашырып, Сарыаркадан аудырған,
қалмақтың басына қан жаудырған Абылай хан екен. Сол заманда сүргсн дәурснді
Қазақбайдың баласы Абылайдан бұрын Адам Атаға шейін көрген емес, Абылайдан
соң бұл заманға дсйін дс көрген емес",— депті. Ал Шоқан Уәлиханов осы
пікірді жандандыра түсіп: "Қазақ ішіндс Абылайдың даңқы аса зор. Абылай
заманы қазақтық ерлік заманы болып саналады",— деп өте әділ айтқан.[16]
"Бұқарекең жырлайды" деп жалпы тақырыппен берілгсн "Абылай ханның
қасында" деп басталатын өлең алғаш "Таң" журналында (1925, №4), кейін
"XVIII— XIX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармаларында (1962 ж. 29-6),
одан "Алдаспаңда" (1971, 153—154-6) толық жарияланды. Бұл Қазақстан Ғылым
академиясы Ғылыми кітапханасы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының қолжазбасынан (1170-
папка) алынған. "Мұсылманның баласы"— алғаш жарияланып отыр. Текеті Мәшһүр
Жүсіптен (1170-патжа) алынды.
"Көкшетаудан салдырған"— бұл да Мәшһүр Жүсіптен алынып, тұңғыш рет
жарияланып отыр.
"Шүршіт келем деген сөз барды"— алғаш "Алдаспанда" жарық көрді, одан
кейін "ХҮ—ХҮІП ғасырдағы қазақ поэзиясы" атты кітапта басылды. Біз Мәшһүр
Жүсіптен алып (1170-п.) бердік.
Осы туындының тағы бір нұсқасы Г.Н. Потаниннен табылып, "Казахский
фольклор в собрании Г.Н. Потанина" (273—274-6) кітабында жарық көрген.
"Ал, тілімді алмасаң"—- түңғыш рет "Таң" журналында (1925, №3)
басылды. Содан ксйінгі кітаптардың бәріне еніп келеді. Жетінші-сегізінші
жолдары С, Сейфуллин хрестоматиясы (1931, 84-6) бойынша түзетілді.
"Ей, Абылай, Абылай"— бірінші рет "Таң" журналында (1925, №4), кейін барлық
жинақтарға енді, Тексті МәшҺүр Жүсіптен (І170-п) алынды.
"Садыр, қайда барасың?" өлені окушы қауымға бұдан бұрын "Керей, қайда
барасың?" деген атпен таныс. "Алдаспанда" (157—158-6) Мәшһүр Жүсіп
колжазбасы бойынша "Садыр, кайда барасың?" деп жарық көрді, одан кейін
"ХҮ—ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясында" (1982, "Ғылым" баспасы) басылды.
Бұл кітапқа да Мәшһүр Жүсіп бойынша (1170-п) ұсынылды.
"Әй, Абылай, сен он бір жасыңда"— тұңғыш рет С. Сейфуллиннің "Қазактың
ескі әдебиет нұсқаларында" (85—86-6), кейін "Алдаспанда" жарық көрді. Содан
кейін "ХҮ—ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясында" басылды.
"Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан, ханым-ай"— бірінші рет Қ. Халидұлының "Тауарих
хамса шарқи" (1910, 263-6) кітабында шықты, артынан негізгі басылымдарға
беріліп келеді. Текст Мәшһүр Жүсіптен алынып (1170-папка) беріліп отыр.
"Құбылып шыққан бәйшешек"— алғаш С. Сейфуллиннің "Қазақтың ескі
әдебиет нұсқаларында" (87-6), кейіннен негізгі жинақтардың бәрінде
жарияланды. Текст С. Сейфуллин бойынша берілді.
"Қалданменен ұрысып"— түңғыш рет С. Ссйфуллиннің "Қазақтын ескі
әдебиет нұсқаларында" (1932 ж.), сонан соң кейінгі шыққан жинақтарда
жарияланды. Мұнда "Алдаспан" (1971) бойынша ұсынылды.
"Асан Қайғы сөзі"— алғаш Қ. Халидұлының "Тауарих хамса шарқи" атты
кітабында (1910, 260-6) басылды. Артынан "Таң" журналында (1925, №1), одан
кейін С. Сейфуллиннің "қазақтың ескі әдебиет нұсқаларында", артынан
"Алдаспанда" (1971, 173-6), кейіннен "Жұлдыз" журналында (1991, №7)
жарияланды.
"Күпшек санды күреңді"— Абылай ханнның өліміне байланысты айтқан.
Өлеңнің тексті Ш. Уәлихановтан (Собрание сочинение в 5 томах, т. 1961, с.
169-170) алынды. Бұл өлеңнің Г.Н. Потанин жазып алған нұсқасы "Казахский
фольклор в собрании Г.Н. Потанина" (с. 274-411275) кітабында "Абылай ханның
мүлкін мақтағаны" деген атпен басылған.
"Бас ауырса, жан қоркар іште пікір"— алғаш жариялануы. Мәшһүр Жүсіптен
(1177-п) алынды.
"Бұқардың толғаулары"— толғауды Пекин архивінен тапқан ғалым М.
Оразбайұлы осы аталған асыл мұраны "Ана тілі" газетіне (1990, шілденің 12
және 19-ы) жариялаған А. Сейдімбеков. Біз Абылай ханға қатысты он бір
толғауды сол "Ана тілі" газетінен алып отырмыз.
"Үш жүзге би Төле еді"— өлең "Сүйінбай шығармалары" атты кітаптан
(1990) алынып беріліп отыр.
"Бөгенбай батырдьщ өлімін Абылай ханға естірту"— тұнғыш рст Таң
журналында (1925, №4) жарық көрді, артынан "Ертедегі әдебиет нұсқаларында"
(1967, 128-6), "Алдаспанда" жарияланды.
"Қамыстың басы майда"— алғаш "Әдсбиет жәнс искусство" журналында
(1946, №7—8), артынан "Ертедсгі" әдебиет нұсқаларында" (1967, 124-125-6),
"Алдаспаңда" жарық көрді. Өленді Қостанай облысы, Урицкий ауданында тұратын
Дәулетов Қажиахметтен жазып алып жариялаушы М, Хлкімжанова. Өлең сол
алғашқы нұскасы бойынша берілді.
"Кебеже қарын, кең құрсақ"— алғаш "Ертедегі әдсбиет нұсқаларында" жарық
көрді, кеңіннен "Алдаспанда" толықтырылып басылды.
"Абылай ханға көніл айту"- алғаш "Егеменді Қазақстанда" (1991, 27
сәуір) басылды. Материал Қазақстан Ғылым академиясынын қолжазбалар қорында
сақтаулы.
"Сабалақ"— бұл туынды Қазақстан Республикасы Ғылым академиясы, Ғылыми
кітапханасының Мәшһур Жүсіп қорынан (1177-п) алынған. Мәшекен "Бұл
дастанның авторы белгісіз" депті. "Батыр Баян"— алғаш рет "Шолпан"
журналында (1923, №4, 5—8) жарияланды. Артынан "Мағжан Жұмабаев"
шығармалары атты 1989, "Жазушы" баспасы) кітапта басылды.
"Хан Абылай"— алғаш рет 1943ж. жарық көрген, онда былай деп жазылыпты:
"Кітап Милли Түркістан Комитеті жаныңдағы әдеби ғылыми бөлімінің тарапынан
шығарылған. Авторы "Қобызшы Қорқыт". Ал осы жоғарыдағы аталған жинақтың
авторы Мәжит Айтбаев екенін дәлелдеп, "Жас алаш" (1991, 17 шілде) газетінде
оның "Хан Абылай" атты дастанын жариялаған Жолбосын Шайқақов екені
айтылады.
"Абылай хан дәуірі" деп аталатый қысқа-қысқа аңыз әңгімелср Мәшһүр
Жүсіптің Қазақстан Ғылым академиясы Ғылыми кітапханасынын қорындағы әртүрлі
бумасында, бірнеше дәптерде кездеседі. Бұлардың бәрі де "Егеменді
Қазақстан" газетінде (1992, 11 қаңтар) жарияланған.
"Абылай ханның түсі"— бұл аңыз әнгіме Қазақстан Ғылым акадсмиясы
Ғылыми кітапханасында (1177-п) сақтаулы. "Абылай хан"— алғаш осы ғылыми
еңбек Қазан қаласында "Тауарих хамса шарқи" атты кітапта (1910) басылып
шыққан. "Уәлибакьшың нәсілі"— тұнғыш рет "Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар
шежіресі" атты кітапта (1911, Орынбор) жарияланған.[20]
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі. Баспасөз
беттерінде жарық көріп жүрген Абылай хан дипломатиясы туралы материалдарда
мәселе жүйелі зерттелмеген. Сондықтан зерттеу жұмысында Абылай хан
дипломатиясы, саяси қызметтерін бүгінгі уақыт талабына сай тарихи-ғылыми
жағдайда жан-жақты ашып көрсетуге әрекет жасалды. Осыған байланысты бұл
еңбектің тоталитарлық жүйе жылдарында жазылған зерттеулерден өзіндік
ерекшелігі бар. Еңбек идеологиялық құрсаудан таза және сондықтан да
мәселеге қатысты құжаттар мен материалдар барынша толық пайдаланылды. Онда
республикадағы және одан тыс жерлердегі мемлекеттік құжаттар, шет ел
ғалымдарының еңбектері, тоталитарлық жүйе тұсындағыдай ел ғалымдарының
еңбектері, орыс тілді басылымдар ғана басшылыққа алынбай, басқа да ұлт
тілдерінде жарық көрген жарияланымдар, жеке адамдар жинаған құжаттар
пайдаланылды; — қазақ дипломатиясы құнды деректер негізінде сипатталды;
Жұмыс зерттеуде тың проблемаларды да көтерді. Сонымен қатар, тұнғыш
рет бұрын жарияланбаған деректер іріктелініп, олардың құндылығы айқындалды.
Тарихи сананың іргетасын тарих ғылымы қалайтындықтан, осы уақытқа дейін
идеологиялық қысаңдықтың құрсауында болып келген бұрынғы тарих бүгінгі күн
талабына жауап бере алмайды. Осы себепті де, біз мәселені зерттегенде
Қазақстан тарихының басқа мәселелері сияқты бұл мәселеде де бірқалыпты
өрлеу сызығының бойымен баяндап, тарихи құбылыстарды біржақты қара мен
ақ түске ғана бөліп шендестіріле жазылуға орын беріліп келгендігін
ескердік. Таптық көзқарас тұрғысынан, тек кеңестік кезеңнің ыңғайына
жығылып, сыңаржақ марапаттау немесе шындықты айналып өтуге, одан жалтарып
кетуге бейім жазылған еңбектерден біздің алар сабағымыз да шамалы.
Сондықтан да, бұл еңбегімізде ұлттық өркөкіректікті ойлай отырып, өткенді
гуманистік тұрғыдан бағалауға ұмтылдық. Бейбіт жасампаз өмірдің
қымбаттығын, бізге өркениетті інжу-маржандарын мирас еткен бабаларымыздың
кемеңгер қызметінің болашақ ұрпақ үшін де қымбат екенін естен шығармау
керектігін ойладық. Таптық, партиялық принциптерден бас тарта отырып,
тарихи шындықты толық ашуға, оны бұрмаламауға талпындық.
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің
профессоры Зарқын Сыздықұлы Тойшыбай Абылай хан өмірінен сыр шертетін
Қазақтың ханы – Абылай атты 2 томдық кітапты халыққа ұсынды. Мәдени
мұра мемлекеттік бағдарламасы аясында 2000 данамен Ел-шежіре қоғамдық
қорынан басылып шыққан бұл зерттеу еңбекте ресми деректердің ең құндылары
ғылыми тұрғыда баяндалған. Қазақ ханы туралы жазылған БАҚ беттеріндегі
жарияланымдардың барлығы осы жинақта топтастырылып отыр.
Тарих ғылымдарының докторы Талас Омарбеков тарихи тұлға жайында:
Абылай – Қазақ хандығының азаттығын қамтамасыз еткен даңқты батыр. Абылай
хан туралы дерек көздері Қытайда, Ресей мен Орталық Азия елдерінде
баршылық. Аты аңызға айналған Абылай хан ерлігін насихаттауға әдебиетшілер
мен тарихшылардың ғана емес, өзге де сала мамандары ат салысулары қажет, –
дейді. .[39]
Зерттеу жұмысының мерзімдік және аумақтық шегі. Дипломдық жұмыста
Абылай ханның өмір сүрген жылдары, яғни ХҮІІІ ғасырдағы қазақ халқының
қоғамдық-саяси өмірі, ондағы Абылай ханның қызметі мен ролі анықталған.
Сонымен қатар,Абылай ханның қазақ дипломатиясының тарихындағы саяси
беделінің биіктігі, сол кезеңдегі қоғамдық өмірдегі өзгерістер жайында
айтылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми-практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысының
нәтижелерін Абылай ханның саяси қызметке келуі мен қазақ дипломатиясы
туралы жалпылама еңбектер жазу барысында, сондай-ақ, Ресейдің отаршылдық
саясаты және қазақ халқы өміріндегі өзгерістерді зерттегенде пайдалануға
болады. Бұл жұмысты Қазақстан тарихы пәнінен жоғарғы оқу орындарындағы
дәрістерде, арнаулы курс пайдалануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Ғылыми зерттеу жұмысына өзек болған негізгі
мәселе ғылыми басылымдар арқылы конференцияға мақала жазу нәтижесінде
көпшілік назарына ұсынылды. Диплом жұмысы Тарих және тарихты оқыту
әдістемесі кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Бірінші тарау негізінде
Абылай ханның өмірі мен тұлға ретінде қалыптасуы жайында тың деректер
талқыланып, саяси қызметке араласуының мән-мағынасы ашылған. Екінші тарауда
хан ретінде танылуы мен дипломатиясы, саясаттағы ролі, батырлығы
ерекшелігі, қоғамдық өмірдегі белсенді қызметі анықталған.
Диплом жұмысының құрылымы. Бұл диплом жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, яғни бірінші тарауда екі мәселе, екінші тарауда төрт мәселе
қамтылады. Сондай-ақ, қорытынды мен пайдаланылаған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1.2 Абылай хан саясаткер және дипломат
Абылайдың ресми түрде бүкіл қазақ ханы болып сайлануы 1771 жылы екенін
күман туғызбайтын жәйт. Оған дейін қазақ халқының азаттығы мен тәуелсіздігі
үшін жапан далада жолбарыстай жортып, талай шайқастарға қатынасып,
батырлығымен абыройға бөленеді. Ұлт-азаттық күресті ұйымдастырып, қазақ,
әскерлеріне тікелей қолбасшылық етеді. Қазақ халқының экономикалық және
саяси жағдайын біршама көтеруге бар мүмкіншілікті қолдана біледі. Елдің
қолдауына ие болады. Абылай өзінің хандық мемлекетін басқаруда қатты тәртіп
орнатумен бірге, елін, жұртын адамгершілікке, имандылыққа бастаған.
Абылайға байланысты орыс құжаттарын мұқият тексерген Шоқан оған
арнаған мақаласында былай деп жазған: Как бы то ни было, в 1739 году мы
находим его самым сильным из владельцев Средней Орды, и рус-ское
правительство по преимуществу сносится с Аблаем. Бірақ Орта жүз жұртшылығы
оны хан етіп сайлағанымен, Абылай өзін ресми түрде ханмын деп санамаған
болуы керек. 1740 жылы Ор қаласында Ресейге боданды болудың шартына қол
қойған хан ретінде Әбілмәмбет, сұлтан дәрежесінде — Абылай.[9]
Сыртқы істер Коллегиясының 1760 жылы 18 шілдеде Орынбор губернаторы
А.Давыдовқа жіберілген Указында: ... в протчем Абылай- солтана киргиз-
кайсаки ханом признавали деп жазған. Оның хан бола тұрып, билігін бүкіл
қазақ еліне жүргізсе де, бұрын өзін ханмын деп санамауы түсінікті. Өйткені
оның мақсаты елді біріктіріп, бір ортаға, яғни бір ханға бағынған мықты
мемлекет құру еді. Содан болар 1760 жылы патша өкімет Абылайды орта жүздің
ханы етіп тағайындамақшы болғанда ол халық саялаған Әбілмәмбет хан тірі
тұрғанда оған көнбейтінін бірақ айтқан. Абылай тақырыбына арналған
туындыларда пікір –талас тудырып жүрген бір мәселенің бірі оның 1741 жылы
қалмақ тұтқынына қалай түскені жайында, кейбір зерттеушілердің пайымдауынша
аң аулап жүріп, қалылыста қолға түседі. Енді біреу Абылай 200 әскерден
тұратын шолу отрядын басқарып келе жатып, жайдың негізгі әскерлері тұрған
жеріне тап болады. Азғана қазақ тобын мыңдаған ойрат әскері қоршап алып,
талқандайды-мы. Біздің ойымызша осы екі пікірдің соңғысы шындыққа жанасады.
Өйткені 30 мыңнан асып түсетін жоңғар әскері Қалдан-Церенннің ең бір
қаһарынан қан тамған жойқын нояны сыптанның бастауымен қазақ жеріне шабуылы
тағы да тұтқиылдан күтпеген мезгілде, ақпанның аяғында басталады. Қазақ
жеріне айтарлықтай қарсыластық күш кездестірмеген қалмақ әскері аз уақытта
Шідерті өзінің жағасынан алып жетеді. Дәл осы сәтте Абылай асқан ерлік
көрсетіп, қалмақтарға қарсы екі жүз адамнан тұратын шағын қолмен шабуыл
жасады. Бұл жөнінде Ямышев бекінісінің коменданты Сібір губерниясының
кеңесінен 1741 жылдың 1-ші маусымында жіберген мәлімдемесінде жазылған.
Әрі қарай сол документте: қалмақтар оларды талқандап, сұлтан Абылайдың
өзін қолға түсірді делінген.
Абылайдың бұл қимылы жеңіске жеткізбегенімен алайда қазақ сарбаздарын
аттанысқа көтеріп, басын біріктіріп, негізгі әскери күштерін жасауға
мүмкіншілік әперді. Соның нәтижесінде бұл жолы жоңғар шапқыншылары
Сарарқаны баса көктеп кіріп, шағын шайқастарда жеңіске жетсе де түпкі
стратегиялық мақсаты- қазақ әскерінің негізгі күштері талқандау, елдің
бытшытын шығару қолынан келмеді. Жоңғар әскері көп шығынға ұшырап кейін
шегінуге мәжбүр болды. Оған байланысты тағы бір оқиғаға тоқтала кетлік. Ол
аты-жөні белгісіз бір қазақ жігітінің таң қаларлық батырлығы хақында.
Абылайды тұтқындағаннан кейін қалмақ әскерінің қолбасшысы қазақ әскерінің
негізгі күштерін топтаспас бұрын жекелеп талқандау үішін бір қолға түскен
қазақты жол көрсетуге алады. Жоғарыда келтірілген документте: бірақ ол
қалмақтарды қасақана адастырып, оппа қарға ұрындырып, сақылдаған сары аязда
қансыратты. Бірқатары суықтан үсіп, әрең жол тапқан қалмақтар қазақ
ауылдарына шабуыл жасамас бұрын бәлкім, ондағылардың саны көп болғандықтан
ба оған жеткізбей жол бастап, айдалаға адастырған тұтқынды азапқа салып,
өртеп өлтірді. Өйтпесе де олар аяз азабынан әбден титықтағандықтан
шабуылдауға батылдары бармай, кері қайтты деп жазылған Ямышев
комендантының мәлімдемесінде. Әттең сол, өз елін жерін қорғау үшін жанын
пида қылған батыр бабамыздың аты жөні белгісіз.
Ал енді Абылайдың қалмақ тұтқынынан 1743 жылдың қыркүйегінде құтқарылу
себебіне келсек, тарихи басылымдарда оны бірауыздан Ресей өкімстінің іс-
әрекетімен байланыстырады. Өған тілге тиек етіп жүрген құжат Жоңғар
хандығына Орынбордан жіберілген майор Миллер басқарған елшілік. Мәселен,
Қазақ ССР тарихында: Сұлтаи Абылай Жоңғар тұтқынынан Ресей елшісі
Миллердін белсенділік қимылының нәтижесінде босатылды - делінген. Бұл
тұжырымды Т. Ж. Шонынбаев та, тағы басқа зерттеушілер де қолдайды. Миллерге
берілген сыртқы істер коллегиясының, нұсқауында басқа да мәселелермен қатар
Абылайдың тұтқыннан босатылу жөнінде айтылғаны шындық екенін растайтын
құжаттар бар. Алайда Миллер елшілігінен еш нәтиже шықпағаны да тарихқа
белгілі жәйт. Елшілікті қалмақтар бірнеше ай ұстап, шын мәнінде тұткындап,
Қалдан-Церен қа-былдамай кейін қайтарып жіберген.
Осы орайда біздің айтарымыз Абылайды Қалданның аман қалдыруының
негізгі себебі: жоңғар хандығының 1740 жылдардары сыртқы және ішкі
жағдайына байланысты болса керек. Қалдан-Церен — Абылайдың кеменгерлік
қасиетін түсініп, өз саясатының мүддесіне пайдаланбақшы болған. Ол өзінің
қазақ еліне, тұтқиылдан шабуыл жасағандығының қате екендігін енді ғана
түсінген тәрізді. Бұран себеп болған сол тұстағы Жоңғар хандырының Ресей,
Қытай импермясымен қатынастағы қарама-кайшылықтың ұлғайып шиеленісуіне және
өз хандығындағы алауыздықтың байқалуына байланысты еді. Екіншіден, еліне
беделді Абылай хан казақ хандығымен келіссөз жүргізілгенде оның барысына
әсер өте алатын күш деп есептелінгені сөзсіз.
Абылай ханнық өміріндегі осы бір драмалық жағдайға байланысты тағы бір
айта кететін жәйт мынау. Ол тұтқында екі жылдай уақыт жүрсе де өзінің қадір-
қасиетін жоғалтпай жоғары ұстауы, сөз жүйесіндегі тапқырлығы мен батылдығы
жауларын да тәнті еткен. Ол жөнінде Жоңғар елшілері Орскіде Орынбор
комисспясының бастығы И. Неплюевпен келіссөз жүргізгенде былай деген: Он
убил у нас знатного и свойственного Галдан-Чирина и за то-де он более
удержан, однако-де со всякую чсстью содержится Қалдан-Цереннің қазақ
сұлтанын сондай жоғары бағалағанының тары бір айғағы ол қазақ елімен 1743
жылы бейбіт келісім жөнінде өз тұтқыны Абылаймен шарт жасағаны. Оған қоса
қалмақ ханы Абылайды тұтқыннан босата отырып, оған жоғары мәртебелі сый-
сыяпат көрсстсді.[33]
1743 жылдың күзінде Әбілмәмбет ханның ордасына барып қайтқан Орынбор
комиссиясының өкілдері Иван Лапин мен Мансұр Асанов осы сапар жөніндегі
мәлімдемесінде былай деген: Он, Аблай, от зюнгарцев с великим паграждснием
отпущен, а имянно: дана ему палатка, шитая золотом шуба, крытая парчою
золотою, палатка железная складная, панцырь и протчее3. Оған қоса Қалдан
Абылайға калмақтың бір сұлу қызын қосыпты. Қенесарының әкесі Қасым сұлтан
сол әйелінен туған деседі. Абылаймен оның тұтқында бірге болған серіктері,
барлығы отыз бес адам, оның ішінде Жолбарыс сұлтан да бар, босатылып
қыркүйектің 5 санында елге қайтып оралыпты.
Абылай үшін жоңғар тұтқынында болған жылдар із-түссіз кеткен жоқ. Ол
ойрат тілін, жазбасын үйренумен қатар ол елдің, ішкі жағдайымен мұқият
танысты. Абылай сонда жүріп жоңғар ханзадаларымен кездесіп, пікір алысты,
мән-жағдайларын түсініп білді. Мұндағы хандықтың мықты және осал жақтарын
көрді. Белгі бере бастаған жарықшақтарды аңғарды, өзімен пікірлес адамдар
тапты, әсіресе Дауаци, Әмірсана деген нояндармен жақындасты. Мұның бәрін
кейін өз саясатында мейлінше тиімді пайдалана білді.
1745 жылы Қалдан-Церен қайтыс болғаннын нояндар арасында таққа
таластық өрістеді. Дегенмен Жоңғар хандығына ие болған Лама Доржи казақ
еліне шапқыншылықты қайта өрбітті, Бірақ оның қазақ елін шауып өз билігін
нығайтып, беделін арттыру мүддесі іске аспады. Оның себебі Қабанбай мен
Бегенбай бастаған Абылай әскері бірнеше шайқастарда ойрат басқыншыларына
қатты соққы беріп жеңіске жетті. Соның нәтижесінде кезінде қалмақтар қол
астына өтіп кеткен Жетісу мен Тарбаратайдағы қазақ қрныстарын қайтарып
алуға қол жетті. Сол сәтті қимылдарды Үмбетай жырау Бөгенбай өліміне
деген толғауында сипаттайды.
Лама Доржидің Қазақ еліне қарсы қанды жорықтары сәтсіздікке
ұшырағаннан кейін оның сыртқы және ішкі саясатына қарсы наразылық өрбіді.
Алайда қонтайжыны тақтан кұлату мақсатымен жасалған 1752 жылғы бүлік
сәтсіздікке ұшырады. Бүлікті басқарған наяндар Дауаци мен Әмірсана елінен
қашып, Абылайды паналады. Енді екі елдің арасындағы қарым-қатынас қайтадан
шиеленісе түсті. Жоңғар билеушісі Абылайдан Дауаци мен Әмірсананы дереу
қайтаруды талап етті. 1752 жылының күзінде Абылай Ұлытауға үш жүздің басшы
өкілдерін жиып, кеңес ашты. Біраз ел басылары, оның ішінде Әбілмәмбет хан
да бар қонтайжының қаһарынан сескеніп, қашқындарды ұстап беруді ұсынды.
Алайда кеңеске қатысушылардың басым көпшілігі Абылайды қолдап, Дауаци
мен Әмірсананы ұстап бермеуге шешім қабылдады. 1753 жылдың басында Абылай
Лама Доржидың әскери жорығын күтіп отырмай, өзі калың қолмын бастап қалмақ
жеріне еңді. Саяси дағдарысқа ұшыраған Жоңғар хандырының билеуші табының
үлкен бір тобы бірігіп қонтайжы Лама Доржиді өлтіріп, оның тағына Дауациді
отырғызды. Міне енді Жоңғар хандығының ішкі де сыртқы да жағдайы тұйыққа
тіреліп мүлде әлсіреді. Соны пайдаланып қалмақ елін билеушілерінен кек
алуға мүмкіншілік те туды, бірақ Абылай оған барған жоқ ол елді қырып-жойып
шапқан жоқ. Осы сәтте Абылай хан асқан адамгершілік, парасаттылық танытып,
қалмақ елін талқандаудаи бас тартты.
Алайда Цин империясының сарайы Жоңғар хандығының дағдарысқа ұшыраған
жағдайын қырағылықпен көріп-біліп отырған және бұл сәтті қалт жібермеген.
Олар енді Жоңғар мемлекетін түбегейлі жоюға кірісуді ұйғарды. Оған қажет
сылтау да табыла қойды. Кезекгі ханға қарсы бүлік сәтсіздікке ұшыраған соң
оны басқарған Әмірсана тағы да елінен кашып кетуге мәжбір болды. Бірақ бұл
жолы ол Абылайды паналаған жоқ, хандық билікті басқа елдің көмегімен
алмақшы болып, Пекинге қашып тығылды. Оның ойы Цин әскери күшін пайдаланып,
Дауациді құлату, сөйтіп ел билігіне ие болу еді.
Қытай императоры Хун Лидің көктен тілегенін жерден беріп, ол
Әмірсананы құшақ жая қарсы алды. Себебі Цин империясының сарайы Жоңғар
хандығын біржола жаулап алудың күні туды деп дайын отырған болатын. Енді
Дауациге қарсы соғыс деген бүркеушілікпен өз саясатын іске асыруға кірісті.
Қьгтай әскері жоңғар жеріне баса-көктеп кіре сала қырып-жоя бастады. Дауаци
ұзамай қолға түсірілді, Пекинге жіберілді. Бірак Кытай әскері кетуге
асықпады. Олар шептер салып, ойраттарды бағындыруды жүргізе бастады. Өз
қателігін-түсінген Әмірсана 1755 жылдың кыркүйегінде кытай басқышыларына
қарсы күреске кірісті.
Қытай империясымен қазақ елінің арасында буферлік атқаратын Жоңғар
хандығының мүлдем жойылуы неге әкеліп соғатынын Абылай жақсы түсінген.
СондыІқтан да ол қалмақ халқының ұлт-азаттық күресін қолдады. Сол көмекке
сүйене отырып Әмірсана елін азат етіп, өз билігін жоңғардың негізгі жеріне
жүргізе алды.
Бірақ ол аз уақыттың ішінде көп жыл қырғын-сүргінге ұшыраған елдің
шығынынын, есесін толтырып үлгермеді, ауыз бірлігіне жете алмады. Жау
кетісімен бақталастық қайтадан басталды. Соның салдарынан 1756—1757
жылдардағы Цин империясының әскери шапқыншылығы олар үшін жеңіспен
аяқталып, жоңғар мемлекетінің тағдыры түбегейлі құрумен шешілді.
Жоңғар хандығының дербестілігі жойылғаннан кейін Қытай императоры Цян-
Лунның әскері шырыс Түркістанды басып алып, өзіне қаратты. Осы кезде
Қазакстанның жағдайы біршама қиындай түсті. Енді сол тұстағы ең зәулік және
басып алумен көніккен екі империяның қыспағына түсті. Россия болса,
Еуропадағы жеті жылдық соғыска кіріскен, сондықтан да қытай шапқынншығына
қылатын мұршасы жоқтырынан оның іс-қимылы тек дипломатиялық әрекеттермен
ғана шектелді. Осы түс Абылайдып, мемлекет қайраткері болғаннан кейінгі
өміріндегі ең жауапты кезең болды. Цин империясы жоңғар жерін, Шығыс
Түркістанды басып алғаннан кейін қазақ жерін де солай жаулап алмақшы болып,
талай шапқыншылық жасаған-ды. Бұл орайда олардың жеңіске жеткен кездері де,
қатты таяқ жеген кездері де болды. Әсіресе: Жоңғар қақпасында, Талқы
өңірінде болған қанды шайқаста ұлы Абылай тікелей қолбасшылық еткен қазақ
әскері шүршіттерді ойысырата жеңген. Осындай сабақтардан, кейін
боғдыханнық да Абылай-ды оцайлықпен жеке алмайтындығьтна көзі жеткен
тәрізді. Енді ол басқа саясатқа көшуге мәжбүр болды. Абылайды алдап-сулап
өз ықпалына көндіруге тырысты, оған сый-сияпаттар жасады, онық бодан болуын
талап етті. Орынбордық губернаторы сыртқы істер Коллегиясына 1758 жылдың 29
қантарында жазған мәлімдемесінде: Богдыхан Абылай солтана сыном называет и
протчия лести употребляет деп өзінің абыржитьшын білдірген. Қытаймен
ұзаққа созылған соғысқа килігіп, түбегейлі женіске жету-жетпесі екі талай
екенін және оның салдарынан елдің жүдеп-әлсіреуі сөзсіз екенін Абылай жақсы
түсінген. Ал ондай жағдай туған күнде Ресей патшалырының отаршыл басып алу
саясатының құрбаны болуының ықтималдығымен санаспауға болмаған. Әйткенмен
ол Кіші және Орта жүздің Ресейге бодандырын тану шартын 1731, 1840 жылдары
жасағанымен жоңғар шапқыншылығына қарсы қанды күрес жүріп жатканда ақ
патшадан еш көмек болмағанын да бір сәт умытпаса керек. Осыңдай жағдайларды
есеспке ала отырып, Абылай Цин Сарайымен 1757 жылдан бастап келіссөз
жүргізуге кіріскен. Абылайдыд бұл саясаты ел басшыларының алқа кеңесінде
бірауыздан қолдау тапты. Жылма-жыл алмастырылып отырған Абылай елші Пекинге
барып, керісінше Қытай елшілері Көкшетауға келіп бірнеше шарттарға қол
қойысқан. Абылайдың көздегені — Қытаймен бейбіт келісімге келіп, оның
рыногына жол ашу, екіншіден Қытай факторын Ресей импсриясына қарсы қолдану
болғаны сөзсіз. Қытай имернясы болса әдеттегісінше келіссөз жүргізген елді
өзіне боданды деп есептеген. Оларды ешқашан өзімен тең санамаған. Дәл осы
кезеңде Ресей мен Қытай империяларының арасында Қазақстан мен Орта Азия
халықтарын өз ықпалдарына алып билігін жүргізуде бақастық өрістеген. Олар
осы саясаттың іске асуын Абылайдьгң позициясымен байланысты деп түсінген.
Соғаң байланысты екі құжатқа тоқтала кетейік.[44]
Оның біріншісі Орынбор әкімшілігінің 1759 жылдын 20 мамырында сыртқы
істер коллегиясына жазған мәлімдемесі. Онда Цин императорының елшілері
Қытай әскерінің Самарқанды, Ташкентті, Бухарияны және тағы басқа қалаларды
басып алу үшін аттанғанын жариялай отырып, Әбілмамбет хан мен Абылайдан
көмек беруді талап етті. Хан мен сұлтан болса, — делінген сол құжатта,—
одан бас тартатынын ғана айтып қойған жоқ, онымен қатар мынандай шешімді
жариялайды: егер іздер шапқыншылықты бірден тоқтатпасаңдар біз Қытай әскері
біздің елімізді жаулап алуға шықты деп есептегнбіз. Елшілер мұндай жауапты
күтпеген болса керек, бірер уақыт ақылдасқаннан кейін олар өздері аттанбас
бұрын қытай әскерінің қолбасшысына дереу жаршы жіберіп, жорықты тоқтатып
кейін шегінуінің қажеттігін жариялауды тапсырғандарын айтады және хан мен
сұлтанға еш алалдаудың қажет еместігіне сендіріп, тек сосын ғана өздері
аттанған. Көріп отырғапымыздай Абылай бабамыз тек қазак, халқының ғана
емес, бүкіл Орта Азия елдерінің қамын ойлаған, қамқоршысы болған. Екінші
документ Абылай ордасында болып қайтқаны Ресей чиноунигі Ф. Гордеевтід
жазған рапортында: 1760 жылы Жолбарыс пен Дәулеткерей сұлтандар басқарып
барған Абылайдың елшілеріне Цин богдыханы мынандай сауал қойған: Егер
Қытай мен Ресей арасында соғыс бола қалған күнде қазақтар кім жағын да
болады? Елшілер мұндай жағдай туа қалғанда ешқайсына көмектеспей,
бейтараптықты ұстайтындығын мәлімдеген.
Қорыта айтсақ Абылай дәуірінде Қазақстан мен Кытай арасында тұрақты
бейбіт саяси қатынас қалыптасты, сонымен қатар сауда-саттық биік дәрежеге
көтерілді. Чугучакта, Тарбағатай мен Құлжада тағы басқа қалаларда ашылған
жәрменкеде қазақтар малын, колөнерлік бұйымдарын әкеліп, Қытай тауарларымен
айырбастап алуға мүмкіншілік туды. Қазақ жері арқылы Ресейдің, Орта Азия
мемлекеттерінің сауда керуені Қытай қалаларына келіп- кетіп жатты.
Қытаймен бейбіт қарым-қатынасты өрбіте отырып, Абылай Ресеймен де
қалыптасқан саяси және экономикалық қатынасты үзбеген. Ресей патшалығы
болса Қазақстанды өз саясатын Абылайдың қолдауынсыз іске асыра алмайтынын
мойындаған-ды. Мәселен, қазақ елінің жай –жапсарын қырағылықпен бақылап
отырған Орынбор әкімшілігінің чиноуниктері генерал- майор А.Тевкелев пен
кеңесшілі П.Рычковтың сырқы істер Коллегиясына 1759 жылдың 22 қаңтарындағы
мәлімдемесінде: Бұл күндері Абылай бүкіл орта жүзде бас билеуші ретінде
танылады, ал сонымен қатар ол ең білікті де білгір екенін және
қытайлықтармен қатынас жағдайды ескере отырып, Абылайды мейлінше ішке тарту
керек. Алайда, сол жердің халқы біздің нұсқауымызсыз хан сайлап жібергенін
білмей де қалуымызмүмкін, өйткені қазірдің өзінде әр жерде Абылайды хан
атап жүр деп абыржи жазған.
1771 жылы Әбілмәмбет хан дүние салуына байланысты дәстүр бойынша оның
балаларының бірі хан сайлануы тиіс еді. Алайда үш жүздің өкілдері жиналып,
бүкіл қазақтың ханы етіп Абылайды сайлайды. Ал патша үкіметі болса онымен
келіспейтінін блдірді. Өйткені қазақты жаулап алудың отырлық саясатын ғана
көздеген ол хандық билігінің нығаюына, үш жүздің басының бірігуіне
қайткенде жол бермеуге күш салғанды.
Патша үкіметінің көздегені — қазақ елін бірімен-бірі бақас бірнеше
хандыққа бөлу және келешекте хандықты, яғни тәуелсіздікті мүлдем жою еді.
Сондықтан болар, Ресей патшасы II Екатерина Абылайдың оған арнайы жазған
хатында келтірілген деректерге құлақ аспады. Онда Абылай өзінің Әбілхайыр
мен Әбілмәмбет хандардың заңды мұрагері екенін айта келіп, былай деген:
1771 жылы Түркістан қаласындағы мұсылмандар әулие тұтатын Қожа Ахмет
мазарының басында біздің дәстүр бойынша намаз оқып, үш жүздің хандары мен
ұлтандары және Ташкент пен Түркістан провинциясының басқа да қалаларының
өкілдерінің қатысумен мені бүкіл үш жүздің ханы етіп сайлады. Осыған
қарамастан II Екатерина қол қойған Грамотада Абылайды тек орта жүздің ханы
етіп тағайындағаны көрсетілген. Сонымен қатар патша өклдері Абылайдың аөз
етілгенГрамотаны алуға және өзінің бодандығын қайта мойындау шартына қолын
қоюға петербургке немесе орынборға келуін талап еткен. Абылай болса
көнбеді. мені үш жүздің ханы етіп халқым сайлады, ендеше бұған қоса
айрықша бір куәлік алудың қажеті жоқ деп жауап қайырған.[45]
Абылайдың өз еркімен елінің бірлігін, дербестігін сақтаудан
тайынбайтынына көзі жеткен Ресей өкіметі оны қайтсе де өз ықпалына көндіру
шараларын қарастырды. Абылайдың бұл қылығына, - деп жазды, - А.Левшин, -
ыза болған Ресей оған ақы төлеуді тоқтатып, оны кеміту үшінкез келген бір
сұлтанды көтермелеп, оған қарсы қоюды ұйғарған. Онымен қоймай, Абылайды
тұтқындап, ішкі бір губерниясына жер аударуды да ойласытрған. Бірақ дәл осы
сәтте ол әскерін жиып, буруттармен соғысып, оларды жеңіп бітім жасады.
Осыдан соң Түркістан маңына қалып, баласы Ғалдильдіңсұраымен Талас өзенінің
жағасына қала салғызды.
Әбден амалы таусылған соң патша үкіметі Абылайдың хан ордасына
әдейілеп елші жіберіп, сөз етілген Грамотаны және көптеген сыйлықтар
тапсырды. Хан ордасында болып қайтқан капитан Г. Лингрейн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
-----------4
1 Тарихи тұлға- Абылай хан
1.1 Абылай тұлғасының қалыптасуы------------------------- -----------------
15
1.2 Абылай хан саясаткер және дипломат--------------------------- --------
20
2 Ел қорғаны, жер қорғаны алып тұлға-Абылай хан
2.1 Абылай хан билігінің нығаюы----------------------------- --------------
-34
2.2 Абылай ханның қазақ хандығын нығайту жолындағы қызметі----40
2.3 Абылай хан мирасқорлары кезіндегі саяси жағдай--------------------52
3 Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ----
----57
4 Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- -----------------------
63
Кіріспе.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Көптеген ғасырлар бойы қазақ халқының
тарихындағы айтулы тұлғаларды оймен шолып шығудың өзі қазіргі ұрпаққа
мақтаныш. Ел тарихында аты алтын әріппен жазылған сондай киелі есімдердің
бірегейі Абылайхан. ХҮІІІ ғасырда басынан бағы ұшып, мемлекет ретінде,
тіпті этнос ретінде жер бетінде сақталып қалу – қалмауы тарих таразысына
түскен ұрпақ үшін, ел үшін, құтты мекен жер үшін қан төгіп, жан беріскен
кезеңде қазақтың бағына суырылып шығып, қол бастаған Абылай сұлтанның зор
азаматтық тұлғасы бізге әрқашан қымбат. Қазақтың ұлы ханы Абылайдың өмірі
мен қызметіне байланысты қисса-дастандардан бастап, замандастары айтып
кеткен, кейінгі ұрпақтарының жазып қалдырған жәдігерлері аз емес. Еліміз
тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде жазылған еңбектердің өзі бірталай. Ол
қисса-дастандарда Абылай ханның жастық шағы, жау түсіріп, батыр болғаны, ел
билеп, салиқалы-салмақты ішкі-сыртқы саясат жүргізгені көптеген еңбектерге
арқау болды. Шоқан Уәлиханов жазып кеткендей, Абылай есімі ерекше
қасиеттерімен, тіпті, табиғаттан тыс құдіретті құбылыстармен байланыстыра
айтылады. Абылай туралы орыс, қытай жылнамашыларының, зерттеушілерінің
берген бағасы өзінше бір төбе. Осының бәрінің ұйытқысы, алтын діңгегі
Абылай билеген Қазақ мемлекетінің тәуелсіздігі, жерінің бүтін сақталғандығы
деп бір ауыз сөзбен ғана айтуға болады. Бүгінгі ұрпақ осындай ұлы бабасының
өмірі мен қызметін неғұрлым толығырақ білгісі келетіні заңды құбылыс.
Осынау ұлан-байтақ жерді сақтап қалған, қазақ деген халықтың бойында ерлік,
елдік, намыс сияқты асыл қасиеттердің өшпей, ұлттың ұлылық сезімін
бойымызға ұялатқан Абылай хан екенін білуіміз керек.
Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай,
тарих дегеніміз тек өткеннің ғана сабағы емес, өткен өмірдің мәнін, сарынын
айқындайтын әрі сараптап беретін құрал. Сол себепті, әр халық дамуға бет
алған кезде қайдан шыққанын, қалай дамығанын, тарихи даму кезеңінде бастан
өткергендерін, қазіргі дәрежеге қалай жеткенін, қандай қиындықтардан
өткенін есте сақтауымыз керек.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен деректік негізі. Бұған дейінгі болған
қоғамдамдық тарихы тап күресінің тарихы болды деген белгілі қағида кеңес
тарихнамасында ұшқарылыққа ұшырады. Тарихи жағдай өзгеріп отырғанымен ол
негізгі өлшем ретінде алынды, қоғамдық өмір тек тап күресі тұрғысынан
қаралып келді, басқа қатынастар көзге ілінбеді. Қоғамтанушылар сол тап
күресінің өзін жүргізушілер адамдар, жекелеген тұлғалар екенін назарға да
алғысы келмеді. Сөйте тұра белгілі орыс философы С. Н. Трубецкой өткен
ғасырдың өзінде-ақ былай деп жазған болатын: Анығына келсек, тарихта бәрін
жасайтын адам, сол арқылы ғана идея іске асады. Яғни тарих дегеніміз тек
қана тап күресі мен коғамдық формациялардың алмасуы емес. Бұл адамдар мен
тарихи тұлғалардың әрекет ететін аренасы. Мәселе қоғамдық құбылыстарға
тарихи тұлғалардың ететін әсерінің, осыған сәйкес олардың тарихтағы орнының
айқындалуында. Бұл орайда ұлы неміс философы Гегельдін айтқанын еске алмай
болмайды: Тарихи тұлғалардық ұлылығы олардың жалған емес, аса қажет те
әділ, ұлы дүниені жүзеге асыра білуінде. Осындай тарихи тұғалардың
қатарына Абылай да жатады (1711 — 1781).[9]
Абылай хан —XVIII ғасырдағы тарихымыздың аса ірі тұлғасы. Тарихи
тұлғаларды бір-бірімен теңдестіре салыстыруға болмайды. Әйткенмен Ресей
үшін Бірінші Петр немесе Германия үшін Бисмарк қандай болса, Қазақстан үшін
ол да сондай тұлға. Абылайдың дара_тұлғасы, Қолбасшылық таланты мен саяси
көрегендігі қазақ халқының Жоңғар шапқыншылығы мен Ресей, Қытай
империяларының көз алартуына қарсы күресіне байланысты қалыптасқан күрделі
тарихн кезеңде көзге түсті. Абылай сол казақ халқының тағдыр-талайы кыл
үстінде, қылыш жүзінде тұрғанда ел бірлігін ұйымдас-тырып, үш жүздің басын
қосып, анталаған жауға тойтарыс берді. Сол арқылы қазақтың келешегіне жол
салды. Абылайдың аты көзі тірісінде аңызға айналып, қазақ үшін қасиетті
Алаш сияқты жауынгерлік ұранға айналды. Солай бола тұра оның өмірі мен
қызметі неліктен кеңес тарихнамасында тиісті және әділ барасын ала алмай
келді деген сауалдың қойылуы занды. Оған жауап беру үшін осы тақырыпқа
байланысты құжаттарға, әдебиеттерге талдау жасаран жөн ғой деймін.
Абылай тақырыбын зерттеу үшін басты деректер болып саналатын құжаттар
орыс архивтерінде. Олар — орыс патшаларының грамоталары мен Указдары. Сенат
пен сыртқы істер коллегиясының документтері, аталмыш органдардың хандармен,
сұлтандармен жазысқан хаттары қазақ хандығында болып кайтқан орыс
елшілерінін жазбалары. Міне, осындай документтерден тұратын Қазақ-орыс
қарым-қатынастары деген жинақта 500-ден астам құжаттар бар. Бұл
материалдарда Абылай туралы, оның ішкі және сыртқы саясатынан мағлұмат
беретін көптеген жәйттер кездеседі. Әрине, ол құжаттарды жасаған негізінен
үкімет мекемелері, патша чиновниктері, ал, олар отарлау әшмшілігінің
көзқарасы мен саясатын көрсететіндіктен жаңағы құжаттарды пайдаланғанда
жітілік, сыни саралау және басқа нұсқалармен салыстырып отыру қажет.
Екіншіден, Ресей архивтерінің көптеген қорлары қазақ тарихын
зерттеушілердің қолына тимей келгенін ескере отырып, оларды жан-жақты
зерттеп пайдаланбай, біз тарихи шындыққа жете алмаймыз.
Бұлардан басқа Абылай туралы мәліметтер революцияға дейін басылған
энциклопедиялық сөздіктерде, сондай-ақ Россия. Біздің отанымыздың толық
географиялық сипаттамасы деген іргелі басылымда кездеседі. Сол басылымнын,
18-ші томы түгелдей қазақ өлкесіне арналған, мұнда төмендегідей сөздерді
оқуға болады: Қырғыздардың арасында кен танымал, хан атанған Абылай
қырғыздарды бөгделердің билігінде қалдырмауға тырысты.
1911 жылы профессорлар Э. Л. Гримм, Л. В. Классовский және Г. В.
Хлопиннің редакциялауымен Петербургте жарық көрген энциклопедиялық сөздікте
Абылай хақында бұдан да кеңірек айтылған. Алайда төңкеріске дейінгі орыс
энциклопедияларының ішінде Абылай бабамыз хақында ең көлемді мағлұмат
беретіні Брокгауз және Ефрон энциклопедиясы. Онда: Аблай немесе Абулай —
Қырғыз-қайсақтардың Орта жүзінің XVIII ғасыр-дағы ханы, ол 1839 жылы
(дәлірек айтқанда 1840 жылы — К. А.) Орынборда Ресейге мәңгілік боданды
болуға ант еткен. Оның қалай қырғыздардың (қазақтардың) ішінен топ жарып
шығып хан дәрежесіне көтерілгені, неге оны халық қаһарманы ретінде
қырғыздар осы күнге дейін жырлайтындыры жөнінде әр қиды аңыздар бар, алайда
отызыншы жылдары ол Орта жүздегі ең басты күш ретінде өзін танытты және
онымен қарым-қатынас жасауға болушы еді. Дегенмен, Орта Азиядағы
қозғалыстың және Жоңрария мен Кіші Бухарияны қытайлықтардың жаулап алуына
байланысты, Абылай өзін Қытай бодандығына тәуелді екенін мойындаран,
боғдыхан болса оған князь атағын берген, Түркістанда 1781 жылы қайтыс
болган деп жазылған.[22]
Абылай хан мағлұмат беретін әдебиеттер баршылық. Олар— Қазақстанның
тарихына арналған революциядан бұрын шыққан басылымдар. Оған ең алдымен
алғашқы орыс зерттеушілері П. С. Палластың, П. И. Рачковтық, Н. Г.
Андреевтіқ, А. И. Левшишнің, В. В. Радловтың, С. Е. Маловтың, В. Л.
Тоомсеннің, Н. М. Ядринцевтің, И. Фальктің, И. Г. Георгидің, Г. Н.
Потаниннің, Н. П. Рычковтың, Н. А. Аристовтың, Г. Спасскийдің едбектері '
жатады. Бұл авторлар Қазакстанның XVIII— XIX ғасырлардағы қоғамдық-саяси
дамуының ерекшелігімен жақсы таныс болғандықтан, халықтың тұрмыс-салтын,
жағдайын, мәдениетін жан-жақты сипаттаған. Олар өздері сөз еткен
оқиғалардың куәсі болған, немесе ізі өшірілмей жазған, сондықтан жоғарыда
аталған орыс авторларының еңбектерінің қазақ тарихы үшін мағынасы зор. Осы
сөз болып отырған авторлардың еңбектерінде Абылайға арналран кептеген
беттер бар. Десек те, біздің өлкенің алғаш орыс тарихшылары мемлекеттік
отарлау мекемелерінің өкілдері екенін және олардын, саясатын іске
асырушылар екенін ұмытпаған жөн.
Біздін, сөз етіп отырған тақырыпты зерттеуге қазақтың ұлы ағартушы-
ғалымы Шоқан Уәлихановтың жинастырған материалдарының алатын орны ерекше.
Онда Абылайдың руы, тегі жөнінде шежіре, оның әйелдерінің аты-жөні, ата
тегі және ұрпақтарының тағдыр-талайы жазылған. Бұл құжаттарды Шоқанның орыс
тілінде шыққан бес томдық шығармалары жинағының бірінші және төртінші
томынан оқғра болады. Ал, үшінші томында оның XIX ғасырдың 60-шы жылдары
жазған Абылай атты мақаласы бар. Ол негізінде Абылайға арналған тұңғыш
ғылыми еңбек. Онда автор өзінің ұлы атасына байланысты көптеген мәліметтер
келтірген және олар өз мағынасын осы күнге дейін жойған жоқ.
Қазақ хандықтарынын, архивтері ертеде-ақ қолды болып әр елдің
қоймаларында қалғаны белгілі. Мысалы, Абылай туралы көптеген тарихи
деректер көршілес елдердің, атап айтқанда Қытайдың, Иранның, Түркияның,
Ауғанстанның архивтерінде, қоймаларында, тіпті АҚШ-тың, Батыс Европа
елдерінің кітапханасында зерттеушілерін күтіп жатыр. Оларды ғылыми тұрғыдан
зерттеу және орыс құжаттарымен салыстыра отырып пайдалану біздің
(тарихшылардың, ғалымдардың) жауапты парызы деп ойлаймын.
XVIII ғасырдағы Қазақстанның тарихын зерттеген кеңес тарихшылары да
Абылайдың атын аттап өте алмады. Ол туралы біршама объективті мәліметтер
1935 жылы С. Д. Асфандияров жазған Қазақстан тарихында, 1941 жылы М. П.
Вяткин шығарған Қазақ ССР тарихы очерктерінде бар. Бұл кітаптарда
Абылайдың өз халқының тағдырындағы ролі Қазақстан тарихындағы қиын-қыстау
процесстермен ұштастырыла көрсетілген. Қалайда бұл авторларды тарихты
бұрмалады деуге еш негіз жоқ. Ал Н. Г. Апполованың, С. Н. Толыбековтың, В.
Я. Басиннің, Б. П. Гурьевичтіц, В. С. Кузнецовтың, Т. Ж. Шойынбаевтың
кітаптары туралы былай деуге болмайды. Оларды оқи отырып, ғылыми нақтылық
басым ба, әлде ойдан шығарылған біржақты тұжырымдар басым ба, соны түсіну
қиын. Бұл еңбектерде Абылай хан тұлғасын сипаттай отырып, оны залым, аса
қатал және опасыз билеуші, өз мүддесін ғана көздеп, рулар арасындағы
алауыздықты өрістетуші болып көрсетіледі. Мысалы, В. Я. Басин, Н. Г.
Апполованың кітабындағы пікірге сүйене отырып, былай деген: ...Политика
Абылая была двуличной не только в отношении Цинской империи, но и России .
Абылайға бұлайша бір жақты қазақ халқының намысына тиетін пікірлерді В. С.
Кузнецовтың 1980 ж. Новосібірде шыққан Амурсана атты кітабының беттерінен
де кездестіруге болады. Осы жалған тұжырымды басқа авторлар да
қайталайды.[35]
Біздін, тарихнаманың тағы бір парадоксы — Абылай хан туралы
мәліметтердің ұлан-ғайыр болғандығына қарамастан, бертінге дейін арнайы
ғылыми-зерттеулердің болмауы. Осы орайда академик Р. Б. Сүлейменов XIX
расырдың 60 жылдары Ш. Уәлиханов жазған Абылай атты шарьш мақаладан
басқа, осы уақытка дейін бірде-бір зерттеудің болмауы өкінішті-ақ деп
жазды.[29] Бұл шынында да солай. Бірақ академик сыпайлық танытып,
В. А. Моисеевпен бірігіп жазған кітабың атамай отыр. Ал, бұл енбек жарық
көрісімен-ақ лезде тарап кеткен болатын. Себебі, онын, маңызы орыс
архивтеріндегі кұжаттарды, қытай авторларының еңбектерін кеңінен
пайдалануында ғана емес, ең бастысы кітапта Қазақстанның тарихи даму
процессіндегі Абылай ханның ролі терең ойлау тұрғысынан ашылғандығы, Рас,
кітапта, меніңше, талас тудыратын мәселелер де аз емес.
Абылайдың есімімен байланысты тарихи проблеманы саралауда белгілі
жазушы Шот-Аман Ыдырысүлы Уәлихановтың қосқан үлесі мол. Ол кісінің осы
аттас еңбегінің бір бөлігі Көкшетау облыстың газет беттерінде жарияланды.
Автор Абылайдың ата-тегіне, оның даңқты патриоттық істеріне шолу жасап,
көптеген түпнұсқалар келтіреді.
Сондай-ақ С. М. Пресняков та Абылайға қатысты өз пікірлерін білдірген.
Ол үлкен еқбек үшін көптеген деректер жинаған екен. Әрине, автордың бүкіл
айтқандарымен келісе беруге болмайды, бірақ мұнын, қажеті де шамалы. Ең
бастысы автор өзі міндет еткен ойын объективті түрде көрсетуге ынталы екен.
Қазақ халқының ұлы көсемінің бейнесін жасауға-көптеген жазушылар, оның
ішінде Шәкәрім Қудайбердиев те, Мұхтар Әуезов те, Сәкен Сейфуллин де қалам
сілтеді. Бірақ, кейбір тарихи жағдайларра байланысты ондай туындылар жарық
көре алмай, кейін жоғалып кетті. Осы тақырыпқа қазақтың тағы бір асыл
перзенті Міржақып Дулатов өзінің Хан Абылай атты мақаласын арнапты. Бірақ
оған авторы репрессияға ұшырағансоң тыйым салынған. Тек аса көрнекті
қаламгер Ілияс Есенберлин ғана Абылай бейнесін көркем әдебиетте сомдай
алды, оның романы қазақ, орыс тілдерінде жарияланды. (Жанталас, орысшасы
— Отчаяние). Бұл кітаптың жақсы жақтары да, нашар жақтары да бар деп
пікірталас тудыруға болар еді, бірақ мәселе онда емес. Алпысыншы жылдардың
соңы мен жетпісінші жылдардың басында Абылай хақында қалам толғаудың өзі
үлкен ерлікті талап етуші еді.
Абылай тақырыбының тарихнамалық шолуы қазіргі кезде бүкіл әлем танып
отырған ауызша тарихты сараламайынша толық болмайды. [42]
Бұл өзі заңды да дүние. Геродот пен Рим тарихшыларынан бастап ғалымдар
қай кезеңде болсын өз замандастарынң көрген білгендеріне де сүйенген. Осы
тұрғыда біздің тарихшыларымыз үлкен мүмкіндіктерге ие болып отыр. Олар аса
бай қазақ фольклорын пайдалана алады. Халық эпосы, жырлар, хиссалар, мақал-
мәтелдер, басқа да ауыз әдебиеттерінің көптеген үлгілері Абылай хақындағы
тарихи шындықты керсетеді.
Қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын, бар саналы ғүмырын өз
елі, өз жерінің тағдыры үшін арнаған ғажайып тұлға Абылай хан хақында
дастан, аңыз, тарихи әңгімс мен шежірс де мол. Соның көпшілігіі қазіргі
күнде мүлде өшіп, жоғалуга айналды.
Мәшһүр Жүсіп: "Қалмақтың құтын қашырып, Сарыаркадан аудырған,
қалмақтың басына қан жаудырған Абылай хан екен. Сол заманда сүргсн дәурснді
Қазақбайдың баласы Абылайдан бұрын Адам Атаға шейін көрген емес, Абылайдан
соң бұл заманға дсйін дс көрген емес",— депті. Ал Шоқан Уәлиханов осы
пікірді жандандыра түсіп: "Қазақ ішіндс Абылайдың даңқы аса зор. Абылай
заманы қазақтық ерлік заманы болып саналады",— деп өте әділ айтқан.[16]
"Бұқарекең жырлайды" деп жалпы тақырыппен берілгсн "Абылай ханның
қасында" деп басталатын өлең алғаш "Таң" журналында (1925, №4), кейін
"XVIII— XIX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармаларында (1962 ж. 29-6),
одан "Алдаспаңда" (1971, 153—154-6) толық жарияланды. Бұл Қазақстан Ғылым
академиясы Ғылыми кітапханасы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының қолжазбасынан (1170-
папка) алынған. "Мұсылманның баласы"— алғаш жарияланып отыр. Текеті Мәшһүр
Жүсіптен (1170-патжа) алынды.
"Көкшетаудан салдырған"— бұл да Мәшһүр Жүсіптен алынып, тұңғыш рет
жарияланып отыр.
"Шүршіт келем деген сөз барды"— алғаш "Алдаспанда" жарық көрді, одан
кейін "ХҮ—ХҮІП ғасырдағы қазақ поэзиясы" атты кітапта басылды. Біз Мәшһүр
Жүсіптен алып (1170-п.) бердік.
Осы туындының тағы бір нұсқасы Г.Н. Потаниннен табылып, "Казахский
фольклор в собрании Г.Н. Потанина" (273—274-6) кітабында жарық көрген.
"Ал, тілімді алмасаң"—- түңғыш рет "Таң" журналында (1925, №3)
басылды. Содан ксйінгі кітаптардың бәріне еніп келеді. Жетінші-сегізінші
жолдары С, Сейфуллин хрестоматиясы (1931, 84-6) бойынша түзетілді.
"Ей, Абылай, Абылай"— бірінші рет "Таң" журналында (1925, №4), кейін барлық
жинақтарға енді, Тексті МәшҺүр Жүсіптен (І170-п) алынды.
"Садыр, қайда барасың?" өлені окушы қауымға бұдан бұрын "Керей, қайда
барасың?" деген атпен таныс. "Алдаспанда" (157—158-6) Мәшһүр Жүсіп
колжазбасы бойынша "Садыр, кайда барасың?" деп жарық көрді, одан кейін
"ХҮ—ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясында" (1982, "Ғылым" баспасы) басылды.
Бұл кітапқа да Мәшһүр Жүсіп бойынша (1170-п) ұсынылды.
"Әй, Абылай, сен он бір жасыңда"— тұңғыш рет С. Сейфуллиннің "Қазактың
ескі әдебиет нұсқаларында" (85—86-6), кейін "Алдаспанда" жарық көрді. Содан
кейін "ХҮ—ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясында" басылды.
"Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан, ханым-ай"— бірінші рет Қ. Халидұлының "Тауарих
хамса шарқи" (1910, 263-6) кітабында шықты, артынан негізгі басылымдарға
беріліп келеді. Текст Мәшһүр Жүсіптен алынып (1170-папка) беріліп отыр.
"Құбылып шыққан бәйшешек"— алғаш С. Сейфуллиннің "Қазақтың ескі
әдебиет нұсқаларында" (87-6), кейіннен негізгі жинақтардың бәрінде
жарияланды. Текст С. Сейфуллин бойынша берілді.
"Қалданменен ұрысып"— түңғыш рет С. Ссйфуллиннің "Қазақтын ескі
әдебиет нұсқаларында" (1932 ж.), сонан соң кейінгі шыққан жинақтарда
жарияланды. Мұнда "Алдаспан" (1971) бойынша ұсынылды.
"Асан Қайғы сөзі"— алғаш Қ. Халидұлының "Тауарих хамса шарқи" атты
кітабында (1910, 260-6) басылды. Артынан "Таң" журналында (1925, №1), одан
кейін С. Сейфуллиннің "қазақтың ескі әдебиет нұсқаларында", артынан
"Алдаспанда" (1971, 173-6), кейіннен "Жұлдыз" журналында (1991, №7)
жарияланды.
"Күпшек санды күреңді"— Абылай ханнның өліміне байланысты айтқан.
Өлеңнің тексті Ш. Уәлихановтан (Собрание сочинение в 5 томах, т. 1961, с.
169-170) алынды. Бұл өлеңнің Г.Н. Потанин жазып алған нұсқасы "Казахский
фольклор в собрании Г.Н. Потанина" (с. 274-411275) кітабында "Абылай ханның
мүлкін мақтағаны" деген атпен басылған.
"Бас ауырса, жан қоркар іште пікір"— алғаш жариялануы. Мәшһүр Жүсіптен
(1177-п) алынды.
"Бұқардың толғаулары"— толғауды Пекин архивінен тапқан ғалым М.
Оразбайұлы осы аталған асыл мұраны "Ана тілі" газетіне (1990, шілденің 12
және 19-ы) жариялаған А. Сейдімбеков. Біз Абылай ханға қатысты он бір
толғауды сол "Ана тілі" газетінен алып отырмыз.
"Үш жүзге би Төле еді"— өлең "Сүйінбай шығармалары" атты кітаптан
(1990) алынып беріліп отыр.
"Бөгенбай батырдьщ өлімін Абылай ханға естірту"— тұнғыш рст Таң
журналында (1925, №4) жарық көрді, артынан "Ертедегі әдебиет нұсқаларында"
(1967, 128-6), "Алдаспанда" жарияланды.
"Қамыстың басы майда"— алғаш "Әдсбиет жәнс искусство" журналында
(1946, №7—8), артынан "Ертедсгі" әдебиет нұсқаларында" (1967, 124-125-6),
"Алдаспаңда" жарық көрді. Өленді Қостанай облысы, Урицкий ауданында тұратын
Дәулетов Қажиахметтен жазып алып жариялаушы М, Хлкімжанова. Өлең сол
алғашқы нұскасы бойынша берілді.
"Кебеже қарын, кең құрсақ"— алғаш "Ертедегі әдсбиет нұсқаларында" жарық
көрді, кеңіннен "Алдаспанда" толықтырылып басылды.
"Абылай ханға көніл айту"- алғаш "Егеменді Қазақстанда" (1991, 27
сәуір) басылды. Материал Қазақстан Ғылым академиясынын қолжазбалар қорында
сақтаулы.
"Сабалақ"— бұл туынды Қазақстан Республикасы Ғылым академиясы, Ғылыми
кітапханасының Мәшһур Жүсіп қорынан (1177-п) алынған. Мәшекен "Бұл
дастанның авторы белгісіз" депті. "Батыр Баян"— алғаш рет "Шолпан"
журналында (1923, №4, 5—8) жарияланды. Артынан "Мағжан Жұмабаев"
шығармалары атты 1989, "Жазушы" баспасы) кітапта басылды.
"Хан Абылай"— алғаш рет 1943ж. жарық көрген, онда былай деп жазылыпты:
"Кітап Милли Түркістан Комитеті жаныңдағы әдеби ғылыми бөлімінің тарапынан
шығарылған. Авторы "Қобызшы Қорқыт". Ал осы жоғарыдағы аталған жинақтың
авторы Мәжит Айтбаев екенін дәлелдеп, "Жас алаш" (1991, 17 шілде) газетінде
оның "Хан Абылай" атты дастанын жариялаған Жолбосын Шайқақов екені
айтылады.
"Абылай хан дәуірі" деп аталатый қысқа-қысқа аңыз әңгімелср Мәшһүр
Жүсіптің Қазақстан Ғылым академиясы Ғылыми кітапханасынын қорындағы әртүрлі
бумасында, бірнеше дәптерде кездеседі. Бұлардың бәрі де "Егеменді
Қазақстан" газетінде (1992, 11 қаңтар) жарияланған.
"Абылай ханның түсі"— бұл аңыз әнгіме Қазақстан Ғылым акадсмиясы
Ғылыми кітапханасында (1177-п) сақтаулы. "Абылай хан"— алғаш осы ғылыми
еңбек Қазан қаласында "Тауарих хамса шарқи" атты кітапта (1910) басылып
шыққан. "Уәлибакьшың нәсілі"— тұнғыш рет "Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар
шежіресі" атты кітапта (1911, Орынбор) жарияланған.[20]
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі. Баспасөз
беттерінде жарық көріп жүрген Абылай хан дипломатиясы туралы материалдарда
мәселе жүйелі зерттелмеген. Сондықтан зерттеу жұмысында Абылай хан
дипломатиясы, саяси қызметтерін бүгінгі уақыт талабына сай тарихи-ғылыми
жағдайда жан-жақты ашып көрсетуге әрекет жасалды. Осыған байланысты бұл
еңбектің тоталитарлық жүйе жылдарында жазылған зерттеулерден өзіндік
ерекшелігі бар. Еңбек идеологиялық құрсаудан таза және сондықтан да
мәселеге қатысты құжаттар мен материалдар барынша толық пайдаланылды. Онда
республикадағы және одан тыс жерлердегі мемлекеттік құжаттар, шет ел
ғалымдарының еңбектері, тоталитарлық жүйе тұсындағыдай ел ғалымдарының
еңбектері, орыс тілді басылымдар ғана басшылыққа алынбай, басқа да ұлт
тілдерінде жарық көрген жарияланымдар, жеке адамдар жинаған құжаттар
пайдаланылды; — қазақ дипломатиясы құнды деректер негізінде сипатталды;
Жұмыс зерттеуде тың проблемаларды да көтерді. Сонымен қатар, тұнғыш
рет бұрын жарияланбаған деректер іріктелініп, олардың құндылығы айқындалды.
Тарихи сананың іргетасын тарих ғылымы қалайтындықтан, осы уақытқа дейін
идеологиялық қысаңдықтың құрсауында болып келген бұрынғы тарих бүгінгі күн
талабына жауап бере алмайды. Осы себепті де, біз мәселені зерттегенде
Қазақстан тарихының басқа мәселелері сияқты бұл мәселеде де бірқалыпты
өрлеу сызығының бойымен баяндап, тарихи құбылыстарды біржақты қара мен
ақ түске ғана бөліп шендестіріле жазылуға орын беріліп келгендігін
ескердік. Таптық көзқарас тұрғысынан, тек кеңестік кезеңнің ыңғайына
жығылып, сыңаржақ марапаттау немесе шындықты айналып өтуге, одан жалтарып
кетуге бейім жазылған еңбектерден біздің алар сабағымыз да шамалы.
Сондықтан да, бұл еңбегімізде ұлттық өркөкіректікті ойлай отырып, өткенді
гуманистік тұрғыдан бағалауға ұмтылдық. Бейбіт жасампаз өмірдің
қымбаттығын, бізге өркениетті інжу-маржандарын мирас еткен бабаларымыздың
кемеңгер қызметінің болашақ ұрпақ үшін де қымбат екенін естен шығармау
керектігін ойладық. Таптық, партиялық принциптерден бас тарта отырып,
тарихи шындықты толық ашуға, оны бұрмаламауға талпындық.
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің
профессоры Зарқын Сыздықұлы Тойшыбай Абылай хан өмірінен сыр шертетін
Қазақтың ханы – Абылай атты 2 томдық кітапты халыққа ұсынды. Мәдени
мұра мемлекеттік бағдарламасы аясында 2000 данамен Ел-шежіре қоғамдық
қорынан басылып шыққан бұл зерттеу еңбекте ресми деректердің ең құндылары
ғылыми тұрғыда баяндалған. Қазақ ханы туралы жазылған БАҚ беттеріндегі
жарияланымдардың барлығы осы жинақта топтастырылып отыр.
Тарих ғылымдарының докторы Талас Омарбеков тарихи тұлға жайында:
Абылай – Қазақ хандығының азаттығын қамтамасыз еткен даңқты батыр. Абылай
хан туралы дерек көздері Қытайда, Ресей мен Орталық Азия елдерінде
баршылық. Аты аңызға айналған Абылай хан ерлігін насихаттауға әдебиетшілер
мен тарихшылардың ғана емес, өзге де сала мамандары ат салысулары қажет, –
дейді. .[39]
Зерттеу жұмысының мерзімдік және аумақтық шегі. Дипломдық жұмыста
Абылай ханның өмір сүрген жылдары, яғни ХҮІІІ ғасырдағы қазақ халқының
қоғамдық-саяси өмірі, ондағы Абылай ханның қызметі мен ролі анықталған.
Сонымен қатар,Абылай ханның қазақ дипломатиясының тарихындағы саяси
беделінің биіктігі, сол кезеңдегі қоғамдық өмірдегі өзгерістер жайында
айтылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми-практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысының
нәтижелерін Абылай ханның саяси қызметке келуі мен қазақ дипломатиясы
туралы жалпылама еңбектер жазу барысында, сондай-ақ, Ресейдің отаршылдық
саясаты және қазақ халқы өміріндегі өзгерістерді зерттегенде пайдалануға
болады. Бұл жұмысты Қазақстан тарихы пәнінен жоғарғы оқу орындарындағы
дәрістерде, арнаулы курс пайдалануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Ғылыми зерттеу жұмысына өзек болған негізгі
мәселе ғылыми басылымдар арқылы конференцияға мақала жазу нәтижесінде
көпшілік назарына ұсынылды. Диплом жұмысы Тарих және тарихты оқыту
әдістемесі кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Бірінші тарау негізінде
Абылай ханның өмірі мен тұлға ретінде қалыптасуы жайында тың деректер
талқыланып, саяси қызметке араласуының мән-мағынасы ашылған. Екінші тарауда
хан ретінде танылуы мен дипломатиясы, саясаттағы ролі, батырлығы
ерекшелігі, қоғамдық өмірдегі белсенді қызметі анықталған.
Диплом жұмысының құрылымы. Бұл диплом жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, яғни бірінші тарауда екі мәселе, екінші тарауда төрт мәселе
қамтылады. Сондай-ақ, қорытынды мен пайдаланылаған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1.2 Абылай хан саясаткер және дипломат
Абылайдың ресми түрде бүкіл қазақ ханы болып сайлануы 1771 жылы екенін
күман туғызбайтын жәйт. Оған дейін қазақ халқының азаттығы мен тәуелсіздігі
үшін жапан далада жолбарыстай жортып, талай шайқастарға қатынасып,
батырлығымен абыройға бөленеді. Ұлт-азаттық күресті ұйымдастырып, қазақ,
әскерлеріне тікелей қолбасшылық етеді. Қазақ халқының экономикалық және
саяси жағдайын біршама көтеруге бар мүмкіншілікті қолдана біледі. Елдің
қолдауына ие болады. Абылай өзінің хандық мемлекетін басқаруда қатты тәртіп
орнатумен бірге, елін, жұртын адамгершілікке, имандылыққа бастаған.
Абылайға байланысты орыс құжаттарын мұқият тексерген Шоқан оған
арнаған мақаласында былай деп жазған: Как бы то ни было, в 1739 году мы
находим его самым сильным из владельцев Средней Орды, и рус-ское
правительство по преимуществу сносится с Аблаем. Бірақ Орта жүз жұртшылығы
оны хан етіп сайлағанымен, Абылай өзін ресми түрде ханмын деп санамаған
болуы керек. 1740 жылы Ор қаласында Ресейге боданды болудың шартына қол
қойған хан ретінде Әбілмәмбет, сұлтан дәрежесінде — Абылай.[9]
Сыртқы істер Коллегиясының 1760 жылы 18 шілдеде Орынбор губернаторы
А.Давыдовқа жіберілген Указында: ... в протчем Абылай- солтана киргиз-
кайсаки ханом признавали деп жазған. Оның хан бола тұрып, билігін бүкіл
қазақ еліне жүргізсе де, бұрын өзін ханмын деп санамауы түсінікті. Өйткені
оның мақсаты елді біріктіріп, бір ортаға, яғни бір ханға бағынған мықты
мемлекет құру еді. Содан болар 1760 жылы патша өкімет Абылайды орта жүздің
ханы етіп тағайындамақшы болғанда ол халық саялаған Әбілмәмбет хан тірі
тұрғанда оған көнбейтінін бірақ айтқан. Абылай тақырыбына арналған
туындыларда пікір –талас тудырып жүрген бір мәселенің бірі оның 1741 жылы
қалмақ тұтқынына қалай түскені жайында, кейбір зерттеушілердің пайымдауынша
аң аулап жүріп, қалылыста қолға түседі. Енді біреу Абылай 200 әскерден
тұратын шолу отрядын басқарып келе жатып, жайдың негізгі әскерлері тұрған
жеріне тап болады. Азғана қазақ тобын мыңдаған ойрат әскері қоршап алып,
талқандайды-мы. Біздің ойымызша осы екі пікірдің соңғысы шындыққа жанасады.
Өйткені 30 мыңнан асып түсетін жоңғар әскері Қалдан-Церенннің ең бір
қаһарынан қан тамған жойқын нояны сыптанның бастауымен қазақ жеріне шабуылы
тағы да тұтқиылдан күтпеген мезгілде, ақпанның аяғында басталады. Қазақ
жеріне айтарлықтай қарсыластық күш кездестірмеген қалмақ әскері аз уақытта
Шідерті өзінің жағасынан алып жетеді. Дәл осы сәтте Абылай асқан ерлік
көрсетіп, қалмақтарға қарсы екі жүз адамнан тұратын шағын қолмен шабуыл
жасады. Бұл жөнінде Ямышев бекінісінің коменданты Сібір губерниясының
кеңесінен 1741 жылдың 1-ші маусымында жіберген мәлімдемесінде жазылған.
Әрі қарай сол документте: қалмақтар оларды талқандап, сұлтан Абылайдың
өзін қолға түсірді делінген.
Абылайдың бұл қимылы жеңіске жеткізбегенімен алайда қазақ сарбаздарын
аттанысқа көтеріп, басын біріктіріп, негізгі әскери күштерін жасауға
мүмкіншілік әперді. Соның нәтижесінде бұл жолы жоңғар шапқыншылары
Сарарқаны баса көктеп кіріп, шағын шайқастарда жеңіске жетсе де түпкі
стратегиялық мақсаты- қазақ әскерінің негізгі күштері талқандау, елдің
бытшытын шығару қолынан келмеді. Жоңғар әскері көп шығынға ұшырап кейін
шегінуге мәжбүр болды. Оған байланысты тағы бір оқиғаға тоқтала кетлік. Ол
аты-жөні белгісіз бір қазақ жігітінің таң қаларлық батырлығы хақында.
Абылайды тұтқындағаннан кейін қалмақ әскерінің қолбасшысы қазақ әскерінің
негізгі күштерін топтаспас бұрын жекелеп талқандау үішін бір қолға түскен
қазақты жол көрсетуге алады. Жоғарыда келтірілген документте: бірақ ол
қалмақтарды қасақана адастырып, оппа қарға ұрындырып, сақылдаған сары аязда
қансыратты. Бірқатары суықтан үсіп, әрең жол тапқан қалмақтар қазақ
ауылдарына шабуыл жасамас бұрын бәлкім, ондағылардың саны көп болғандықтан
ба оған жеткізбей жол бастап, айдалаға адастырған тұтқынды азапқа салып,
өртеп өлтірді. Өйтпесе де олар аяз азабынан әбден титықтағандықтан
шабуылдауға батылдары бармай, кері қайтты деп жазылған Ямышев
комендантының мәлімдемесінде. Әттең сол, өз елін жерін қорғау үшін жанын
пида қылған батыр бабамыздың аты жөні белгісіз.
Ал енді Абылайдың қалмақ тұтқынынан 1743 жылдың қыркүйегінде құтқарылу
себебіне келсек, тарихи басылымдарда оны бірауыздан Ресей өкімстінің іс-
әрекетімен байланыстырады. Өған тілге тиек етіп жүрген құжат Жоңғар
хандығына Орынбордан жіберілген майор Миллер басқарған елшілік. Мәселен,
Қазақ ССР тарихында: Сұлтаи Абылай Жоңғар тұтқынынан Ресей елшісі
Миллердін белсенділік қимылының нәтижесінде босатылды - делінген. Бұл
тұжырымды Т. Ж. Шонынбаев та, тағы басқа зерттеушілер де қолдайды. Миллерге
берілген сыртқы істер коллегиясының, нұсқауында басқа да мәселелермен қатар
Абылайдың тұтқыннан босатылу жөнінде айтылғаны шындық екенін растайтын
құжаттар бар. Алайда Миллер елшілігінен еш нәтиже шықпағаны да тарихқа
белгілі жәйт. Елшілікті қалмақтар бірнеше ай ұстап, шын мәнінде тұткындап,
Қалдан-Церен қа-былдамай кейін қайтарып жіберген.
Осы орайда біздің айтарымыз Абылайды Қалданның аман қалдыруының
негізгі себебі: жоңғар хандығының 1740 жылдардары сыртқы және ішкі
жағдайына байланысты болса керек. Қалдан-Церен — Абылайдың кеменгерлік
қасиетін түсініп, өз саясатының мүддесіне пайдаланбақшы болған. Ол өзінің
қазақ еліне, тұтқиылдан шабуыл жасағандығының қате екендігін енді ғана
түсінген тәрізді. Бұран себеп болған сол тұстағы Жоңғар хандырының Ресей,
Қытай импермясымен қатынастағы қарама-кайшылықтың ұлғайып шиеленісуіне және
өз хандығындағы алауыздықтың байқалуына байланысты еді. Екіншіден, еліне
беделді Абылай хан казақ хандығымен келіссөз жүргізілгенде оның барысына
әсер өте алатын күш деп есептелінгені сөзсіз.
Абылай ханнық өміріндегі осы бір драмалық жағдайға байланысты тағы бір
айта кететін жәйт мынау. Ол тұтқында екі жылдай уақыт жүрсе де өзінің қадір-
қасиетін жоғалтпай жоғары ұстауы, сөз жүйесіндегі тапқырлығы мен батылдығы
жауларын да тәнті еткен. Ол жөнінде Жоңғар елшілері Орскіде Орынбор
комисспясының бастығы И. Неплюевпен келіссөз жүргізгенде былай деген: Он
убил у нас знатного и свойственного Галдан-Чирина и за то-де он более
удержан, однако-де со всякую чсстью содержится Қалдан-Цереннің қазақ
сұлтанын сондай жоғары бағалағанының тары бір айғағы ол қазақ елімен 1743
жылы бейбіт келісім жөнінде өз тұтқыны Абылаймен шарт жасағаны. Оған қоса
қалмақ ханы Абылайды тұтқыннан босата отырып, оған жоғары мәртебелі сый-
сыяпат көрсстсді.[33]
1743 жылдың күзінде Әбілмәмбет ханның ордасына барып қайтқан Орынбор
комиссиясының өкілдері Иван Лапин мен Мансұр Асанов осы сапар жөніндегі
мәлімдемесінде былай деген: Он, Аблай, от зюнгарцев с великим паграждснием
отпущен, а имянно: дана ему палатка, шитая золотом шуба, крытая парчою
золотою, палатка железная складная, панцырь и протчее3. Оған қоса Қалдан
Абылайға калмақтың бір сұлу қызын қосыпты. Қенесарының әкесі Қасым сұлтан
сол әйелінен туған деседі. Абылаймен оның тұтқында бірге болған серіктері,
барлығы отыз бес адам, оның ішінде Жолбарыс сұлтан да бар, босатылып
қыркүйектің 5 санында елге қайтып оралыпты.
Абылай үшін жоңғар тұтқынында болған жылдар із-түссіз кеткен жоқ. Ол
ойрат тілін, жазбасын үйренумен қатар ол елдің, ішкі жағдайымен мұқият
танысты. Абылай сонда жүріп жоңғар ханзадаларымен кездесіп, пікір алысты,
мән-жағдайларын түсініп білді. Мұндағы хандықтың мықты және осал жақтарын
көрді. Белгі бере бастаған жарықшақтарды аңғарды, өзімен пікірлес адамдар
тапты, әсіресе Дауаци, Әмірсана деген нояндармен жақындасты. Мұның бәрін
кейін өз саясатында мейлінше тиімді пайдалана білді.
1745 жылы Қалдан-Церен қайтыс болғаннын нояндар арасында таққа
таластық өрістеді. Дегенмен Жоңғар хандығына ие болған Лама Доржи казақ
еліне шапқыншылықты қайта өрбітті, Бірақ оның қазақ елін шауып өз билігін
нығайтып, беделін арттыру мүддесі іске аспады. Оның себебі Қабанбай мен
Бегенбай бастаған Абылай әскері бірнеше шайқастарда ойрат басқыншыларына
қатты соққы беріп жеңіске жетті. Соның нәтижесінде кезінде қалмақтар қол
астына өтіп кеткен Жетісу мен Тарбаратайдағы қазақ қрныстарын қайтарып
алуға қол жетті. Сол сәтті қимылдарды Үмбетай жырау Бөгенбай өліміне
деген толғауында сипаттайды.
Лама Доржидің Қазақ еліне қарсы қанды жорықтары сәтсіздікке
ұшырағаннан кейін оның сыртқы және ішкі саясатына қарсы наразылық өрбіді.
Алайда қонтайжыны тақтан кұлату мақсатымен жасалған 1752 жылғы бүлік
сәтсіздікке ұшырады. Бүлікті басқарған наяндар Дауаци мен Әмірсана елінен
қашып, Абылайды паналады. Енді екі елдің арасындағы қарым-қатынас қайтадан
шиеленісе түсті. Жоңғар билеушісі Абылайдан Дауаци мен Әмірсананы дереу
қайтаруды талап етті. 1752 жылының күзінде Абылай Ұлытауға үш жүздің басшы
өкілдерін жиып, кеңес ашты. Біраз ел басылары, оның ішінде Әбілмәмбет хан
да бар қонтайжының қаһарынан сескеніп, қашқындарды ұстап беруді ұсынды.
Алайда кеңеске қатысушылардың басым көпшілігі Абылайды қолдап, Дауаци
мен Әмірсананы ұстап бермеуге шешім қабылдады. 1753 жылдың басында Абылай
Лама Доржидың әскери жорығын күтіп отырмай, өзі калың қолмын бастап қалмақ
жеріне еңді. Саяси дағдарысқа ұшыраған Жоңғар хандырының билеуші табының
үлкен бір тобы бірігіп қонтайжы Лама Доржиді өлтіріп, оның тағына Дауациді
отырғызды. Міне енді Жоңғар хандығының ішкі де сыртқы да жағдайы тұйыққа
тіреліп мүлде әлсіреді. Соны пайдаланып қалмақ елін билеушілерінен кек
алуға мүмкіншілік те туды, бірақ Абылай оған барған жоқ ол елді қырып-жойып
шапқан жоқ. Осы сәтте Абылай хан асқан адамгершілік, парасаттылық танытып,
қалмақ елін талқандаудаи бас тартты.
Алайда Цин империясының сарайы Жоңғар хандығының дағдарысқа ұшыраған
жағдайын қырағылықпен көріп-біліп отырған және бұл сәтті қалт жібермеген.
Олар енді Жоңғар мемлекетін түбегейлі жоюға кірісуді ұйғарды. Оған қажет
сылтау да табыла қойды. Кезекгі ханға қарсы бүлік сәтсіздікке ұшыраған соң
оны басқарған Әмірсана тағы да елінен кашып кетуге мәжбір болды. Бірақ бұл
жолы ол Абылайды паналаған жоқ, хандық билікті басқа елдің көмегімен
алмақшы болып, Пекинге қашып тығылды. Оның ойы Цин әскери күшін пайдаланып,
Дауациді құлату, сөйтіп ел билігіне ие болу еді.
Қытай императоры Хун Лидің көктен тілегенін жерден беріп, ол
Әмірсананы құшақ жая қарсы алды. Себебі Цин империясының сарайы Жоңғар
хандығын біржола жаулап алудың күні туды деп дайын отырған болатын. Енді
Дауациге қарсы соғыс деген бүркеушілікпен өз саясатын іске асыруға кірісті.
Қьгтай әскері жоңғар жеріне баса-көктеп кіре сала қырып-жоя бастады. Дауаци
ұзамай қолға түсірілді, Пекинге жіберілді. Бірак Кытай әскері кетуге
асықпады. Олар шептер салып, ойраттарды бағындыруды жүргізе бастады. Өз
қателігін-түсінген Әмірсана 1755 жылдың кыркүйегінде кытай басқышыларына
қарсы күреске кірісті.
Қытай империясымен қазақ елінің арасында буферлік атқаратын Жоңғар
хандығының мүлдем жойылуы неге әкеліп соғатынын Абылай жақсы түсінген.
СондыІқтан да ол қалмақ халқының ұлт-азаттық күресін қолдады. Сол көмекке
сүйене отырып Әмірсана елін азат етіп, өз билігін жоңғардың негізгі жеріне
жүргізе алды.
Бірақ ол аз уақыттың ішінде көп жыл қырғын-сүргінге ұшыраған елдің
шығынынын, есесін толтырып үлгермеді, ауыз бірлігіне жете алмады. Жау
кетісімен бақталастық қайтадан басталды. Соның салдарынан 1756—1757
жылдардағы Цин империясының әскери шапқыншылығы олар үшін жеңіспен
аяқталып, жоңғар мемлекетінің тағдыры түбегейлі құрумен шешілді.
Жоңғар хандығының дербестілігі жойылғаннан кейін Қытай императоры Цян-
Лунның әскері шырыс Түркістанды басып алып, өзіне қаратты. Осы кезде
Қазакстанның жағдайы біршама қиындай түсті. Енді сол тұстағы ең зәулік және
басып алумен көніккен екі империяның қыспағына түсті. Россия болса,
Еуропадағы жеті жылдық соғыска кіріскен, сондықтан да қытай шапқынншығына
қылатын мұршасы жоқтырынан оның іс-қимылы тек дипломатиялық әрекеттермен
ғана шектелді. Осы түс Абылайдып, мемлекет қайраткері болғаннан кейінгі
өміріндегі ең жауапты кезең болды. Цин империясы жоңғар жерін, Шығыс
Түркістанды басып алғаннан кейін қазақ жерін де солай жаулап алмақшы болып,
талай шапқыншылық жасаған-ды. Бұл орайда олардың жеңіске жеткен кездері де,
қатты таяқ жеген кездері де болды. Әсіресе: Жоңғар қақпасында, Талқы
өңірінде болған қанды шайқаста ұлы Абылай тікелей қолбасшылық еткен қазақ
әскері шүршіттерді ойысырата жеңген. Осындай сабақтардан, кейін
боғдыханнық да Абылай-ды оцайлықпен жеке алмайтындығьтна көзі жеткен
тәрізді. Енді ол басқа саясатқа көшуге мәжбүр болды. Абылайды алдап-сулап
өз ықпалына көндіруге тырысты, оған сый-сияпаттар жасады, онық бодан болуын
талап етті. Орынбордық губернаторы сыртқы істер Коллегиясына 1758 жылдың 29
қантарында жазған мәлімдемесінде: Богдыхан Абылай солтана сыном называет и
протчия лести употребляет деп өзінің абыржитьшын білдірген. Қытаймен
ұзаққа созылған соғысқа килігіп, түбегейлі женіске жету-жетпесі екі талай
екенін және оның салдарынан елдің жүдеп-әлсіреуі сөзсіз екенін Абылай жақсы
түсінген. Ал ондай жағдай туған күнде Ресей патшалырының отаршыл басып алу
саясатының құрбаны болуының ықтималдығымен санаспауға болмаған. Әйткенмен
ол Кіші және Орта жүздің Ресейге бодандырын тану шартын 1731, 1840 жылдары
жасағанымен жоңғар шапқыншылығына қарсы қанды күрес жүріп жатканда ақ
патшадан еш көмек болмағанын да бір сәт умытпаса керек. Осыңдай жағдайларды
есеспке ала отырып, Абылай Цин Сарайымен 1757 жылдан бастап келіссөз
жүргізуге кіріскен. Абылайдыд бұл саясаты ел басшыларының алқа кеңесінде
бірауыздан қолдау тапты. Жылма-жыл алмастырылып отырған Абылай елші Пекинге
барып, керісінше Қытай елшілері Көкшетауға келіп бірнеше шарттарға қол
қойысқан. Абылайдың көздегені — Қытаймен бейбіт келісімге келіп, оның
рыногына жол ашу, екіншіден Қытай факторын Ресей импсриясына қарсы қолдану
болғаны сөзсіз. Қытай имернясы болса әдеттегісінше келіссөз жүргізген елді
өзіне боданды деп есептеген. Оларды ешқашан өзімен тең санамаған. Дәл осы
кезеңде Ресей мен Қытай империяларының арасында Қазақстан мен Орта Азия
халықтарын өз ықпалдарына алып билігін жүргізуде бақастық өрістеген. Олар
осы саясаттың іске асуын Абылайдьгң позициясымен байланысты деп түсінген.
Соғаң байланысты екі құжатқа тоқтала кетейік.[44]
Оның біріншісі Орынбор әкімшілігінің 1759 жылдын 20 мамырында сыртқы
істер коллегиясына жазған мәлімдемесі. Онда Цин императорының елшілері
Қытай әскерінің Самарқанды, Ташкентті, Бухарияны және тағы басқа қалаларды
басып алу үшін аттанғанын жариялай отырып, Әбілмамбет хан мен Абылайдан
көмек беруді талап етті. Хан мен сұлтан болса, — делінген сол құжатта,—
одан бас тартатынын ғана айтып қойған жоқ, онымен қатар мынандай шешімді
жариялайды: егер іздер шапқыншылықты бірден тоқтатпасаңдар біз Қытай әскері
біздің елімізді жаулап алуға шықты деп есептегнбіз. Елшілер мұндай жауапты
күтпеген болса керек, бірер уақыт ақылдасқаннан кейін олар өздері аттанбас
бұрын қытай әскерінің қолбасшысына дереу жаршы жіберіп, жорықты тоқтатып
кейін шегінуінің қажеттігін жариялауды тапсырғандарын айтады және хан мен
сұлтанға еш алалдаудың қажет еместігіне сендіріп, тек сосын ғана өздері
аттанған. Көріп отырғапымыздай Абылай бабамыз тек қазак, халқының ғана
емес, бүкіл Орта Азия елдерінің қамын ойлаған, қамқоршысы болған. Екінші
документ Абылай ордасында болып қайтқаны Ресей чиноунигі Ф. Гордеевтід
жазған рапортында: 1760 жылы Жолбарыс пен Дәулеткерей сұлтандар басқарып
барған Абылайдың елшілеріне Цин богдыханы мынандай сауал қойған: Егер
Қытай мен Ресей арасында соғыс бола қалған күнде қазақтар кім жағын да
болады? Елшілер мұндай жағдай туа қалғанда ешқайсына көмектеспей,
бейтараптықты ұстайтындығын мәлімдеген.
Қорыта айтсақ Абылай дәуірінде Қазақстан мен Кытай арасында тұрақты
бейбіт саяси қатынас қалыптасты, сонымен қатар сауда-саттық биік дәрежеге
көтерілді. Чугучакта, Тарбағатай мен Құлжада тағы басқа қалаларда ашылған
жәрменкеде қазақтар малын, колөнерлік бұйымдарын әкеліп, Қытай тауарларымен
айырбастап алуға мүмкіншілік туды. Қазақ жері арқылы Ресейдің, Орта Азия
мемлекеттерінің сауда керуені Қытай қалаларына келіп- кетіп жатты.
Қытаймен бейбіт қарым-қатынасты өрбіте отырып, Абылай Ресеймен де
қалыптасқан саяси және экономикалық қатынасты үзбеген. Ресей патшалығы
болса Қазақстанды өз саясатын Абылайдың қолдауынсыз іске асыра алмайтынын
мойындаған-ды. Мәселен, қазақ елінің жай –жапсарын қырағылықпен бақылап
отырған Орынбор әкімшілігінің чиноуниктері генерал- майор А.Тевкелев пен
кеңесшілі П.Рычковтың сырқы істер Коллегиясына 1759 жылдың 22 қаңтарындағы
мәлімдемесінде: Бұл күндері Абылай бүкіл орта жүзде бас билеуші ретінде
танылады, ал сонымен қатар ол ең білікті де білгір екенін және
қытайлықтармен қатынас жағдайды ескере отырып, Абылайды мейлінше ішке тарту
керек. Алайда, сол жердің халқы біздің нұсқауымызсыз хан сайлап жібергенін
білмей де қалуымызмүмкін, өйткені қазірдің өзінде әр жерде Абылайды хан
атап жүр деп абыржи жазған.
1771 жылы Әбілмәмбет хан дүние салуына байланысты дәстүр бойынша оның
балаларының бірі хан сайлануы тиіс еді. Алайда үш жүздің өкілдері жиналып,
бүкіл қазақтың ханы етіп Абылайды сайлайды. Ал патша үкіметі болса онымен
келіспейтінін блдірді. Өйткені қазақты жаулап алудың отырлық саясатын ғана
көздеген ол хандық билігінің нығаюына, үш жүздің басының бірігуіне
қайткенде жол бермеуге күш салғанды.
Патша үкіметінің көздегені — қазақ елін бірімен-бірі бақас бірнеше
хандыққа бөлу және келешекте хандықты, яғни тәуелсіздікті мүлдем жою еді.
Сондықтан болар, Ресей патшасы II Екатерина Абылайдың оған арнайы жазған
хатында келтірілген деректерге құлақ аспады. Онда Абылай өзінің Әбілхайыр
мен Әбілмәмбет хандардың заңды мұрагері екенін айта келіп, былай деген:
1771 жылы Түркістан қаласындағы мұсылмандар әулие тұтатын Қожа Ахмет
мазарының басында біздің дәстүр бойынша намаз оқып, үш жүздің хандары мен
ұлтандары және Ташкент пен Түркістан провинциясының басқа да қалаларының
өкілдерінің қатысумен мені бүкіл үш жүздің ханы етіп сайлады. Осыған
қарамастан II Екатерина қол қойған Грамотада Абылайды тек орта жүздің ханы
етіп тағайындағаны көрсетілген. Сонымен қатар патша өклдері Абылайдың аөз
етілгенГрамотаны алуға және өзінің бодандығын қайта мойындау шартына қолын
қоюға петербургке немесе орынборға келуін талап еткен. Абылай болса
көнбеді. мені үш жүздің ханы етіп халқым сайлады, ендеше бұған қоса
айрықша бір куәлік алудың қажеті жоқ деп жауап қайырған.[45]
Абылайдың өз еркімен елінің бірлігін, дербестігін сақтаудан
тайынбайтынына көзі жеткен Ресей өкіметі оны қайтсе де өз ықпалына көндіру
шараларын қарастырды. Абылайдың бұл қылығына, - деп жазды, - А.Левшин, -
ыза болған Ресей оған ақы төлеуді тоқтатып, оны кеміту үшінкез келген бір
сұлтанды көтермелеп, оған қарсы қоюды ұйғарған. Онымен қоймай, Абылайды
тұтқындап, ішкі бір губерниясына жер аударуды да ойласытрған. Бірақ дәл осы
сәтте ол әскерін жиып, буруттармен соғысып, оларды жеңіп бітім жасады.
Осыдан соң Түркістан маңына қалып, баласы Ғалдильдіңсұраымен Талас өзенінің
жағасына қала салғызды.
Әбден амалы таусылған соң патша үкіметі Абылайдың хан ордасына
әдейілеп елші жіберіп, сөз етілген Грамотаны және көптеген сыйлықтар
тапсырды. Хан ордасында болып қайтқан капитан Г. Лингрейн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz