Оқушыларды кәсіпке оқыту әдістері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.
2
Диплом жұмысын зерттеудің негізгі бағыт-бағдары
3
1. КӘСІПТІК БІЛІМГЕ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Кәсіптік оқытудың мақсаты мен міндеттері -------------------
---------- 6
2. Кәсіптік оқытудың негізгі ұйымдастыру формалары -----------
--------- 7
3. Кәсіптік оқыту әдістері -------------
----------------------------10
1.4 Эстетикалық тәрбиенің мәні мен міндеттері------------------------- ---
---13
1. ЖОБАЛАУ ОБЪЕКТІСІН ТАҢДАУ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕУ
2.1 Шығармашылық негіздерді талдау. Ер қосу өнері мен жалпы
ерлердің
түрлері ----------------------------------- -------------------
--------------------- 17
2.2 Ер-тұрмандардың пайдалану ерекшеліктері мен негізгі түрлері -------
19
2.3 Ер-тұрманға кіретін қажетті басқа да ат әбзелдері------------------
-------29
2.4 Негіздеу және материалдарды таңдау Ағаштарға өрнек салып оюдың
негізгі жолдары ----------------------------------- -----------
-------------------37
2.5 Ою-өрнек. Ою –өрнектердің түрлері. Өрнектердің түстері
мен бояулары ----------------------------------- --
-----------------47
2.5.1 Материалдар туралы сипаттамалар мен мәлімет
Конфекциондық карта ----------------------------------- --------
---------------54
3. ӨҢДЕУ ТӘСІЛДЕРІН ЖӘНЕ ҚОНДЫРҒЫЛАРДЫ ТАҢДАУ
1. ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- ---------------------
----------------------------------- ------------ 55
3.2 Қолданылған әдебиеттер тізімі -----------------------------------
----------- 56
Қосымшалар ----------------------------------- -------------------
- 57- 65 беттер
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының 2005-2010ж білім беруді жетілдірудің
Мемлекеттік бағдарламасында көрсетілгендей, кәсіптік оқыту мен
политехникалық білім беруге көп көңіл бөлініп жатқаны жайлы баяндалған.
Жас ұрпақты тәрбиелеудегі,олардың қоғамдық танымының дұрыс қалып-тасуына
талғымдық педагогикалық тәрбиенің мәні аса зор. Олардың қоршаған ортасын
сыйлауына, адамдарға мейіріммен қарауына, адамгершілік қасиеттерді
бойларына жинақтауына үлкен тәрбие береді. Туған елімізде жүзеге асырылып
жатқан игілікті іс-шаралардың басты ұстанымдарының бірі жаңа заманның
болашақ жастарын ұлттық негізде,қадір қасиетін түсінген бабалар мұрасына
ыждағаттықпен қарап саналы ұрпақ негізінде тәрбиелеу басты жоба,өзекті
мәселе ретінде қаралуда.[1]
Тәуелсіз еліміздің әлеуметтік даму жолы,бабалар салған даңғыл жол арқылы
өрбіп,өрістеуде және де жаңаша айшықтарға толы. Осындай даму жолында әр ұлт
өзінің тарихын,тағылымын,өнер,білім мен әдебиетін бір сөзбен айтсақ
мәдениеттің рухани және материалдық жетістіктерін зерделеп,дәстүрлеуде, Бұл
жерде өнердің алатын орны айрықша. Себебі,біз өнер бұлағынан сусындаған ата-
бабаларымыздың ,өнер әлемінде ғасырлар бойы жинаған асыл қазыналарын
жоғалтпай оны одан әрі заманға сай құндылықтармен толтыруға міндеттіміз.
Еліміздің орта мектептерінде оқушыларға іргелі негізгі ғылымдарды
оқытумен қатар, еңбек технологияларына,политехникалық дайындықтарын
арттырып, еңбекке баулу арқылы тәрбиелеу жоспарланған. Алғашқы кәсіптік
даярлық пен кәсіпке бейімдеу арқылы олардың еңбекке көзқарастарын арттыру
мен келешек жастарды кәсіптік мамандықтармен қамту қазіргі кездің өзекті
мәселелерінің бірі болып отыр Кәсіпке оқытудың әдіс-тәсілдері, техникалық
бөлімі оқытылған барлық пәндер арқылы қалыптасып , кәсіптік біліктілігі
жұмыстың әдіс-тәсілдері, машықтану практикалық, техникалық шығармашылық
сабақтары кезінде меңгереді. Қазіргі кезде мектептерде ұлттық
этнопедагогикалық тәрбие жүйесінің негізі де осындай ата-баба
дәстүрілері мен қолөнеріне негізделгенін, тәрбиенің негізгі көзіне көңіл
бөлініуі, оқушылар мен жастарға ұлттық салт-сананы қалыптастырып, шеберлік
пен біліктіліктің қайнар көзіне айналуда. [ 1 ]
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: Ұлттық қолданбалы сәндік өнері.
Қазақ шеберлерінің ер жасау өнері және ер-тұрман жасау мен әшекейлеу
жолдары
Диплом жұмысын зерттеудің негізгі бағыт-бағдары
Дипломдық жұмыстың көкейкестілігі. Жұмыс көкейтестілігі сәндік көркем
өнерде оқушылардың рухани эстетикалық дүние танымдылық көзқарасын
қалыптастыруында ұлттық көркем бұйым жасаудың алатын орны ерекше.
Оқушыларға көркемдік-эстетикалық гуманитарлық тәрбие беруде сәндік
қолданбалы өнері жанрларының бірі ұлттық бұйым жасау қазіргі жаңа дәуір
талаптарына сай жоғары мәнге ие болып отыр.Ал ұлттық көркем
бұйымдардың,оқушылардың эстетикалық қабылдаушылығы мен, көркем образдық
ойлау жүйесінің артуына, дизайндық ерекше шешімін көрсете білуге және
ұлтық бұйымның жасалу жолдарын,құрылымын мен қолданыс аясын зерттеуді
үйретеді.
Тақырыптың мақсаты:технология пәні бойынша теориялық және практикалық
білім мен іскерлік қалыптастыру, ұлттық нақышта жасалған көркем дизайндық
бұйым жасау
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысанасы. Қазіргі Қазақстан
Республикасы түбегейлі жаңа бағытта өркендеуі кезеңіндегі
жасөспірімдерді көркем-эстетикалық тәрбиелеу мен оқыту методикасы күн
тәртібіне үлкен мақсат-міндеттер жүктейді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні технология пәнін оқытудың
әдіс-тәсілдері мен тәрбиелік мәні, еңбектің адам өміріндегі маңыздылығы
Зерттеу объектісі: Ұлттық көркем бұйымды жобалап жасау барысында ағаш пен
тері өңдеу туралы білімімді арттыру және оны өңдеудің барлық жұмыс
тәсілдерін меңгеру. Ағаш жону станоктары мен электр аспаптармен,құралдармен
жұмыс жасап, олардың құрылысын, жұмыс тәсілдерін, техникалық қауіпсіздік
шараларымен толық таныстым. Шығармашылық жұмысым алдында жоспарланған
реттілікпен орындалды, және оның сапалы болуына көп көңіл бөлінді.
Келешекте алған білімімді, шеберлігімді жетілдіріп, келешек жастарға
үйретемін деген ойдамын.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәнінің мақсаты. Шығармашылық
жұмыста өзіндік техникада, композициялық шешімде жұмыс орындау мектеп
практикасында кең қолданыс табады деп есептейміз. Дипломдық жұмыстың
негізгі тұжырымдары педагогикалық практика кезінде қолданылып тексерілген
жұмыстың әдістемелік негіздері: Жалпы адамзат дамуы қол еңбегінен
басталып, бүгінгі еңбек жетістіктеріне жеткен техникалық прогресстің дамуы,
адамзат қиялы мен жасалатын еңбегінің шегі жоқ екенін дәлелдейді. Халық
шеберлері ұлттық бұйым жасаудың технологияларын жетілдіре отырып, жасаған
бұйым сапасын,көркемдік эстетикалық әсер беруін басты назарда ұстады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәнінің міндеттері. Оқушыларға
көркем өнердің құралдарын жүйелі меңгерту арқылы айналадағы өмір
шындығына эстетикалық көзқарасты қалыптастыру;Көркем мәдениет пен оның
қоғам өмірінде алатын орны туралы түсінікті дамыту;Оқушылардың бойында
халықтың дәстүрлі өнерін, тарихын, ескерт-кіштерін эстетикалық тұрғыдан
бағалай білуге баулитын жүйелі білім, шығармашылық икемділігі мен
дағдыны қалыптастыру;Өмір шындығы көріністерін, табиғаттағы, және
өнердегі оның сезімдік әсерін балалардың көре, сезіне білуін, іс-
әрекеті барысында олардың кеңістік туралы түсінігін, қиялын елестету
қабілетін жүйелі түрде дамыту; технологиялыұ еңбек сабақтары барысында
дамып, қалыптасқан көркемдік дағдылардың икемділіктерін тұрмыс жағдайда,
еңбек процесінде қоғамдық қызметте пайдалана білуге баулу;
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдіснамасы.
Бұл дипломдық жұмысты орындау барысында практикалық іскерлік
қалыптастырып, станоктар мен электр аспаптармен, әртүрлі құралдармен жұмыс
тәсілдерін меңгердім. Келешекте мектеп шеберханасында оқушылармен жұмыс
атқаруға көп тәжірибе жинақтадым.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Тәуелсіз еліміздің әлеуметтік даму
жолы өрістеуде және де жаңаша айшықтарға толы.Осындай даму жолында әр ұлт
өзінің тарихын,тағылымын,өнер,білім мен әдебиетін бір сөзбен айтсақ
мәдениеттің рухани және материалдық жетістіктерін зерделеп,дәстүрлеуде, Бұл
жерде өнердің алатын орны айрықша. Себебі,біз өнер бұлағынан сусындаған ата-
бабаларымыздың ,өнер әлемінде ғасырлар бойы жинаған асыл қазыналарын
жоғалтпай оны одан әрі заманға сай құндылықтармен толтыруға міндеттіміз.
Дипломдық жұмыстың ғылыми әдіс – тәсілі.
Әрбір сабақтағы оқыту мен тәрбие процесінің тығыз бірлігі ұлттық
көркем өнерге оқытудың да негізі болып табылады. Технологиялық қолөнері
сабақтарында оқушылардың практикалық білімі мен көркемділігін
ұштастыра білу, олардың өмір шындығы мен өнердегі сұлулықты
байқағыштығын, шығармашылық ынтасын, оған деген қызығушылықтарын
арттырады.Қолөнер түрлерінің әдістері мен тәсілдерін меңгеру арқылы,оларды
белсенді еңбек етуге үйрете отырып, шығармашылықпен жұмыс жасауға
баулиды. Өнеркәсіпте жасалған түрлі бұйым-заттарға эстетикалық білім
тұрғысынан қарауға және тарихы – мәдени ескерткіштерді, табиғат
сұлулығын қорғай білуге баулиды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жобасы. Көп жағдайда оқушыладың
заңдылықтарға, салу жолдарын еліктеп, творчествалық орындау тәсілдерін
естен шығарып алады. Ал бұл жағдайда олардың творчествалық
мүмкіндіктерін ұтымды пайдалану үшін салынатын обьектіні қабылдауда
және бейнелеуде оның қасиеттерін, құрылысын үстіртін еске алып,
негізгі мәселені заттардың әсемдігіне, көркемдігіне олардың сезімді
оятатын әсерлігіне бейімделген жөн. Оқушылардың осындай творчествалық
қабілеттерін дамытуда композициялық салу жолдарын үйретіп, бейне образын,
эмоциялық сезімді көрсету – негізгі басты мәселе екендігі дәлелді
түрде сипаттау мұғалімнің творчествалық ізденісін талап етеді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми және шығармашылық жаңалығы.
Келешекте орта мектептер 12-жылдық білім беруге көшуіне байла-
нысты,ауыл мектептерінде технологиялық еңбекке оқытуда дәстүрлі көркем өнер
түрлерін пайдалану арқылы, жас жеткіншектерді қазақтың ұлттық өнері арқылы
еңбекке баулып тәрбиелеу. Қазақтың ұлттық көркем бұйымдарының
ерекшеліктері мен жасалу технологияларын келешек жастарға үйрету және
қолөнерімізді жалпылай насихаттау.
І. КӘСІПТІК БІЛІМГЕ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Кәсіптік оқытудың мақсаты мен міндеттері
Кәсіптік оқыту білімгерлерінің біліктілігі мен шығармашылығын
арттыруда оқу барысында теориялық және практикалық жұмыстарды жете
меңгерумен қатар техникалық шығармашылық пен өнертапқыштық-ізденіс,
білімгерлердің ғылыми-ізденіс жұмыстары, педагогикалық өндірістік
практикалар,кәсібі бойынша атқарылатын модульдік тапсырмалар т.б Олардың
кәсіпті терең меңгеруіне,политехникалық ой-өрісін өсіруге, педагогикалық
әдіс-тәсілдерді меңгеруіне және білім мен білікті арттыруға көп ықпал
етеді. Кәсіби біліктілігі мен шеберлігін арттыруда өтілетін сабақтардың
жоғары деңгейде болуына қандай деректер әсер ететінін айтар болсақ: оларға
оқылатын пәннің теориялық негіздерін жетік білуі, тарихы мен технологиялық
өңдеу тәсілдерін, орындалатын жұмыс этаптары мен кезектілігін,оқу құралдары
мен станок-жабдықтардың құрылысы мен басқаруын,сызба-графикалық
жұмыстармен,анықтама материалдармен жұмыс атқара алуы, еңбек мәдениеттілігі
мен сүйіспеншілігі, еңбек қауіпсіздігі жатады.
Кәсіптік оқыту білімгерлері болашақ кәсіби мұғалімдер, олар
мектеп оқушылары мен жастарды еңбекке,кәсіпке даярлауға тікелей қатысады.
Сонымен қатар кәсіпке оқыту,технологиялық еңбекке оқыту,сабақтан тыс
үйірме ұйымдастыру,ұлттық көркем бұйымдар жасатып, тәрбиелеу,техникалық
шығармашылыққа баулу, тех. мамандықтарға баулып, қызықтыру т.б көптеген
оқу іс-шараларын қатысады. Қазір заман талабына сай халық тұтынатын
тауарларды өндірумен қызмет көрсету саласын дамытудың комплексті
бағдарламасында ұлттық бұйым түрлерін, мәдени тұрмыстық және шаруашылық
тауарларына көпшілік қолданатын басқа тауарларды жан-жақты сұранысын
мейлінше толық қамтамасыз ету қарастырылған. Соған орай халықтың талғамы
да артып, белгіленген бұйымдардың сапасын едәуір жақсартуды, көркемдік және
эстетикалық талғамға сай орындау қажеттілігі туындауда.
7
Келешекте кәсіби мұғалімдерді даярлауда технологиялық еңбекті жетік
меңгерген,оқушылардың технологиялық шығармашылығын жүргізе алатын,
психологтық-педагогикалық әдістерді білетін,жаңа технология мен ғылыми-
техникалық жетістіктерден хабары бар жаңа тұрпатты мұғалім қажеттілігі
жайлы көп айтылуда. Жоғары деңгейдегі білікті маман даярлауда оқытудың
барлық жетістіктерін пайдалана отырып теориялық және практикалық сабақтарда
білімгерлердің білімі мен біліктілігін арттыратын комплексті оқу жүйесін
жетілдіру,арқылы техникалық,конструкциялық шығармашылық жұмыстар жасауда
дамып отырады. [2]
Педагогикалық-психологиялық әдіс-тәсілдері, сабақ өтуге қажет
әдістеме, көрнекіліктер,политехникалық білім,шеберлік өтілетін барлық
пәндер арқылы қалыптасады да практикалық, техникалық шығармашылық
жұмыстарында іске машықтану мен кәсіптік дағды калыптасады.
Қыздар мен ұлдарды кәсіпке тәрбиелеп оқытуда, өздеріне лайықты
маман
иесі болуына бағыт-бағдар береді. Мектептерде еңбек технологиясы пәнін
оқыту ер балалар мен қыздар топтарына бөліп оқыту қарастырылған. Ата мен
ана дәстүрінен нәр алып өсіп, тәлім-тәрбие көрген, еңбекке шынығып өскен
баладан келешекте қоғамға пайдалы азамат өсіп шығатыны мәлім.
Кәсіпке оқыту шараларының жетік ұлттық бағдарламаларын мен әдістемелік-
оқулықтарын,оқытудың жаңаша технологияларын пайдаланумен қатар, этно-
педагогикалық оқыту тәсілдері арқылы оқыту тиімділігін арттыру жолдарын
қазіргі кезден бастауыш сыныптардан бастап қолға алуды қарастыру керек.
Ұлттық салт-дәстүрде, этнопедагогикалық тәрбиені көріп өскен ұл-
қыздардың бойынан ақылы мен зердесі, өнері мен шеберлігі, қайрат
қаруы,техникалық жетістіктерге жетуі сияқты қасиеттері қалыптасып, өз елін
құрметтеп өсуіне апаратын негізгі жолдардың бірі. Жоғарыда айтылған
жайттарды корыта айтсақ еңбек әрбір адамның маман болып
қалыптасуына,мағыналы өмір сүруіне көп әсер ететінін байқаймыз. .
1.2 Оқушылардың шығармашылық оқу үрдісін ұйымдастыру формалары
Қазіргі күні қоғамның дамуымен қатар, технологиялық прогресстің дамуы
техника мен техникалық шығармашылық, көркемдік шығармашылыққа көп көңіл
бөлініп соған сәйкес мамандар даярлау қолға алынуда. Жастарды өнер
мамандықтарына бағдарлау, оқыту мәселесі айтылуда, сондықтан алдымен сол
мамандарды дұрыс оқытатын педогог мұғалімдер даярлау қажеттілігі туындайды.
Жеке тұлғаның мінездемесінен Оның нені жасайтынын емес, оны қалай
жасайтынын көруге болатын жайлы белгілі ғалымдар айтқан екен.
Ғылыми- техникалық прогресс қоғамдық сипат алған қазіргі кезеңде,оны
оқытумен жетілдіру, техникалық шығармашылыққа оқушыларды бағдарлау нәтижелі
жүргізіліп,техникалық мектептер мен коледждерің ашылуы, техника-лық
мамандықтарды көбейтіп қоймай политехникалық білім мен техникалық
шығармашылықты арттырады. [3]
Қаралған біліктілікті жетілдіру мақсаттары мен сұрақтар бағдарламада
қарастырылған мазмұнда лекциялық негізін құрастырып, лабороториялық
практикалық жұмыстар арқылы біліктілік, әдіс-тәсілдерін қалыптастырып
политехникалық, шығармашылықтары мен техникалық шығармашылық айналысуын
арттыра отырып, олардың педогогикалық іскерліктерін жетілді-руді көздеп
отыру керек.
Педагогикада техникалық машықтануға жетілдірудің жолдары айтылған. Оның
негізгі дәйектерінің бірі оқушыларды жас кезінен шығармашылықпен
• Политехникалық білімнің теориялық біліктілігі.
• Техникалық құжаттар мен сызба-графикалық, анықтамалар дұрыс жұмыс
жасай білуге.
• Станоктар мен құрал-жабдықтарды қолдана біліп, жұмыс тәсілдерін
меңгеру.
• Сызба бойынша техникалық бөлшек жасай білу мен оларды құрастыра
біліп, техникалық моделдер жасай білуге.
• Материал таңдау, материалдар технологиясы мен жұмыс операция-ларын
жете меңгеруге.
• Технологиялық еңбек пен технологиялық шығарамшылық, сабақтан тыс
үйірме жұмыстарын ұйымдастыра білуге, оларға оқу программаларын
құрастыра білуге.
• Сабаққа қажет құралдар, көмекші аспаптар мен қарапайым техникалық
құрастырмалар жасауға.
• Техникалық жетістіктердің қазіргі кездегі дамуын, бұрынғы және қазіргі
техникалық жетістіктердің ерекшеліктері, техникалық шығармашылық
жетілдірудің перспективасы.
• Еңбектену мәдениеттілігі мен техникалық қауіпсіздік, еңбекті қорғау
мен нормалық талаптар.
• Оқушылардың іздену-конструкциялық істерінің негізгі әдістерін,
моделді-техникалық әдістерін және оқу-өндірістік техникалық
эксперимент-терін игеру.
• Оқушылармен топтық және жеке практикалық, тәрбиелік үйірме сабақтарды
өткізе білуге.
• Жалпы техникалық іс шаралар ұйымдастырып өткізуге, көрмелер мен,
техникалық жұмыстарды жарыстарда насихаттау,онымен айналысуын
қарастыру.
Оқушылардың негізгі еңбегі – оқу.
Қазіргі кезде мектептерде оларды қандай жолмен оқыту керектігі жайлы
айтылып , жаңаша оқыту технологиялары енгізілуде. Оқытудың тиімді әдістерін
қолданып нәтижесінде білімгер білім мен кәсіби білікке машық- танғанын
тексеріп көруге болады. Қазіргі кезде көп мектептерде өкінішке орай
репродуктивтік оқыту тәсілі көп қолданылады. Бұл оқытушының, оқушыларға
ауызша хабарлау арқылы берілетін оқу үрдісі. Сөзбе-сөз түсіндіру мен іс-
тәжірибе арқылы оқытудың айырмашылығы өте үлкен. Репродуктивті оқыту
оқушыларды жалықтырады сондықтан оны сабақтың басынан-аяғына дейін
қолдану тиімсіз
. Оқытушы дайын хабарды жеткізуші аппарат сияқты болып шығады да, оқушылар
пассивті еске алу қабылдағыштай күйде болады. Бұлай оқытылған білім
практика жүзінде қолданылмай,ешқандай кәсіби білік қалыптаспай қалады.
Білімгерлерді көзбен көріп, қолмен жасау арқылы оқытылған сабақтарға
қызығушылықтары артып, одан жақсы білім мен білік қалыптастырады,сондықтан
кәсіпке оқытуда іс- тәжірибелік,практикалық, шығармашылық,үйірмелік
сабақтардың тиімділігі көп болады.
Кәсіби еңбекке оқытуда ауызша түсіндіруді қолданылмайды деуге болмайды
мысалы: техникалық эксперименттерді,станок-жабдықтар құрылысы,техникалық-
графикалық есептер,кинематикалық схемалар, технологиялық жобалар,тех
қауіпсіздік ережелерді түсіндіру керек екенін ұмытпау керек.Техникалық
кәсіптік оқытуда техникалық шығармашы-лықпен айналысатын жеке тұлғаны
тәрбиелеп оқытуда,сабақ кезінде жасалған еңбектің нәтижелі өнімділігіне
көңіл бөліп,жасаған тапсырмалары бойынша қортындылануы тиіс.
Өнер мен еңбек – егіз, оның бір – бірінсіз дамып жоғары деңгейге
көтерілуі мүмкін емес. Сондықтан оқушыларды мектеп қабырғасынан-ақ білім
мен ғылымға, өнер мен еңбекке баулып тәрбиелеудің үлкен мәні бар.
Этнопедагогикалық тәрбиенің алға қойған мақсаттарының бір саласы ұлттық
өнер мен салт – дәстүр арқылы тәрбиелеп оның санасына өзінің халқын сүюге,
дәстүрі мен өнерін сіңіруге негізделген. Өнер мен еңбекке үйретуші
оқытушының кәсіптік шеберлігі мен жаңа технологияларды меңгеруі, өзінің
оқытушы шәкірттерінің шеберлігін, білік – дағдысын, политехникалық ойын,
еңбекке қызығушылығын арттырып белгілі бір мамандық таңдауға ықпалын
жасайды, бағыт бағдар береді. Жаңаша білім беруде кәсіптік білім
пәндерінің мұғалімдері теориялық және практикалық білімді жетік меңгерген,
шебер әрі іскер, озық технологиялар мен ақпараттық технологияларды
меңгерген, оқушы жастармен тіл тауып жұмыс жасай алатын, жаңа
педагогикалық әдістәсілді меңгерген саналы маман болуы қажет.
Жас мамандар өзінің шәкірттерін өнер мен еңбекке баулу, еңбек арқылы
тәрбие жүргізе алуы қажет.
үйірме жұмыстары мен сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыра білуге қалыптасуы
қажет.
1.3 Кәсіптік оқыту әдістері
Оқушыларды кәсіпке оқыту әдістері
Мектептерде технология сабағы мен үйірме жұмыстарын ұйымдастыру.
Мектеп оқушыларының сабақтан тыс бос уақыттарын дұрыс пайдалануды
қоғам мен жеке басына пайдалы істермен шұғылдануына,әртүрлі кәсіптер
бойынша шеберліктерін шыңдауда,еңбекке баулып олардың қызығушылығын
арттыруға,кәсіпке икемделуіне үйірме жұмыстарының көп әсері болады.
Оқушыларға өмірлік тәрбиелік әсері мен еңбек жолын таңдауына бағыт-
бағдар береді,жеке бас еңбегі мен ұйымшылдық еңбекке, шығармашылық ойларын
шыңдауға ықпал етеді. Орта мектеп пен кәсіптік мектептердің оқу- тәрбиелік
бағдарламасына кіргізіліп ,алдына мақсат міндет қойылады.
Үйірме жұмыстары оқу үрдісіндегі негізгі оқылатын пәндер бойынша
туындайды. [4]
Еңбекке баулуда оқушылардың сыныптан тыс үйірме жұмыстарын мына
төмендегідей топтарға бөлуге болады:
- дайындық техникалық үйірмелер,
- пәндер бойынша ғылыми-техникалық үйірмелер,
- сәндік қолданбалы өнерден, ұлттық бұйымдар жасату үйірмесі,
- модельдер мен макеттер жасату үйірмесі,
- мүсіндеу, формалау, керамика бұйымдарын жасау үйірмесі,
- ағаштан конструкциялық бұйым жасау үйірмесі, ағашқа ою-өрнек
түсіріп оны жасау үйірмесі.
- тоқыма тоқу өнерінен,
- жұмсақ ойыншықтарды конструкциялап модельдеу.
Мектептерде ашылған бұл үйірмелер оқушылардың технологиялық
үрдістермен танысуына, техникалық элементтердің қолданыуын, кәсіпке бағдар
алуына өзіндік септігін тигізеді. Сонымен қатар олар қатырма қағазбен
, қаңылтырмен, ағаштармен және басқа да көптеген материалдариен жұмыс жасап
олардың негізгі қасиеттерін игереді. Орындалу технологиясы мен жұмыстардың
жасалу жолдарын игеріп үйренеді, қажетті құрал-жабдықтарды қолдану
тәсілдеріне машықтанады. Қажетті бұйымдар мен техникаоық
құрылғылар,техникалық модельдер, оқу құралдары мен көрнекіліктерді,
техникалық механизмдер жасауға үйретрді. Нәтижесінде олардың еңбекке
қызығушылығы артып,өзгенің еңбегін бағалауды, дайындаманы үнемді
пайдалануды, ұйымшылдыққа, еңбекқорлыққа,іскерлікке және еңбек мәдениетін
қалыптастырады. Бос уақыттарын дұрыс пайдаланып,сана-сезім,ой-өрісі өыіп
дамиды. Жаман қылықтардан жеритін болады. Оқушылар шығармашылық үйірме
жұмыстарынан іскерлік-дағды қалыптастыруымен бірге эстетикалық талғамдары
,көзқарастары артып отырады. Оқушы баланың
қабілетіне қарай, өзінің бейімделген қалауына сәйкес жұмыс жасауына ықпал
еткен дұрыс сияқты. Әрбір бала өзінің қызыққан жұмысын ғана дұрыс және
жақсы атқара алатындығы белгілі. Сондықтан олардан қандай үйірме жұмысын
қалайтынын анықтау қажет.
Соңғы кезде технологиялық еңбекке баулу бағдарламаларының мазмұны
конструкциялық материалдарды өңдеу бағытына көп көңіл бөлуде. Кәсіптік
оқыту мен технологиялық еңбекке оқыту мен политехникалық дайындықтар-ын
қамтамасыз етуде мына төмендегі жайттарды ескеру керек:
- өндірісте , қоғамдық өмірде көп тараған мамандық салаларына әртүрлі
мамандықтың еңбек тәсілін орындауда оқушыларға білік, шеберлік,
дағды қалыптастыру.
- өнімді еңбекке, қабілеттілікке, кәсіптік мамандықтарға қызығушылық- тарын
арттыру.
- технология пәні өтетін шеберханалар мен кабинеттерді талапқа сай
жабдықтау, оқушылардың практикалық жұмыстарын дұрыс ұй ымдастыру әрбір
мамандықтың өзіне тән талаптарымен оқушыларды таныстыру,
- жалпы орта білім көлемінде, техникалық арнаулы біліммен,іскерлікпен, және
еңбек дағдысына үйрету.
-оқушыларды өз-ара жарыстыра отырып,еңбек сапасы мен ұқыпталыққа
бейімдеу. [3]
Сана сезімі жетіліп өскен шағынан-ақ, қазақ халқы өзінің жас ұрпағын
еңбек пен өнерге баулыған. Жастайынан еңбек пен өнерге үйренбей, бойына
қалыптаспай күткендей іскер,шебер шықпайтыны ескерілген.
Демек, ұлттық уызынан нәр алған, ұлттық тәрбие бесігінде тербетіліп
өскен, өнер мен еңбекке шыңдалған, тілі,діні таза, тәні шымыр
жеткіншектерден көп үміт күткені белгілі.
Қазіргі кезде мектептерде ұлттық этно-педагогикалық тәрбие жүйесінің
негізі де осындай ата-баба дәстүрілері мен қолөнеріне негізделгенін,
тәрбиенің негізгі көзіне көңіл бөлініуі, оқушылар мен жастарға ұлттық салт-
сананы қалыптастырып, шеберлік пен біліктіліктің қайнар көзіне айналуда.
Кәсіптік ұлттық қолөнер еңбегіне оқыту мақсатында Әке көрген оқ
жонар, шеше көрген тон пішер ұлағат сөзді ескере отырып оқыту мен
тәрбиелеуде бұрыннан қалыптасып келе жатқан әке кәсібі-ата дәстүрі ,
аналар кәсібі- әжелер өсиеті-деп бөлініп келген.
Қыздар мен ұлдарды кәсіпке тәрбиелеп-оқытуда, өздеріне лайықты маман
иесі болуына бағыт-бағдар береді. Мектептерде де еңбекке оқыту пәнінен
қыздар мен ұлдар тобына бөліп оқыту тәжірибесі қалыптасқан,бұл ата кәсібі
мен ана кәсібінің арасында айырмашылықтың барын көрсетеді. Ата мен ана
дәстүрінен нәр алып өсіп, тәлім-тәрбие көрген, еңбекке шынығып өске баладан
келешекте қоғамға пайдалы азамат өсіп шығатыны мәлім.
Техникалық прогресстің дамуы, адамзат қиялы мен жасалатын еңбегінің шегі
жоқ екенін дәлелдейді. Сондықтан әрбір жас жеткіншек қазіргі ғылыми техника
мен технологияны жетік меңгеріп, отанымыздың қарыштап дамуына өзіндік үлес
қоса алатындай дәрежеге жеткізу міндеттері мұғалімдерге жүктеледі. Кәсіпке
оқыту шараларының жетік ұлттық бағдарламаларын мен
әдістемелік-оқулықтарын,оқытудың жаңаша технологияларын пайдаланумен
қатар, этно-педагогикалық оқыту тәсілдері арқылы оқыту тиімділігін арттыру
жолдарын қазіргі кезден бастауыш сыныптардан бастап қолға алуды қарастыру
Ұлттық салт-дәстүрде, этнопедагогикалық тәрбиені көріп өскен ұл-қыздар-
дың бойынан ақылы мен зердесі, өнері мен шеберлігі, қайрат қаруы,техникалық
жетістіктерге жетуі сияқты қасиеттері қалыптасып, өз елін құрметтеп өсуіне
апаратын негізгі жолдардың бірі. Жоғарыда айтылған жайттарды корыта айтсақ
еңбек әрбір адамның маман болып қалыптасуына,мағыналы өмір сүруіне көп
әсер ететінін байқаймыз. Халықтар арасында еңбек туралы мақал-мәтелдер көп
кездеседі, оны сабақтарда пайдаланып, мәнін ашып түсіндіруге болады.
Біршама мақал-мәтелді мысалға алатын болсақ:
Еңбек етсең, емерсің, Еңбекпенен ер көгер-жауынменен жер көгерер ,
Еңбектің наны тәтті-жалқаудың жаны тәтті, Таза еңбек,бәрін жеңбек,
Еңбекті жан тәніңмен сүймейінше, ешбір кемеңгер де,ғалым да шықпайды
Алтын кемер белге сән –ақылды жігіт елге сән
Алтын балдақ қол сәні, әшекей кесте тон сәні
Атадан көріп оқ жонар,анадан көріп тон пішер
Адам өнерімен әсем, аң жүнімен әсем
Алтын балдақ қол сәні, әшекей кесте тон сәні
Атыңнан айырылсаңда,ер тоқымыңнан айырылма
Алтын шекпен ерге жарасар,алтын кісе белге жарасар
Батыр адам қорқақты сүймес,шебер адам шорқақты сүймес
Дау қуған жау табады,өнер қуған қазына табады
Ерліктің бір нышаны - өнер
Еңбек өнер өрісі-өнер өмір жемісі
Ер қадірін ерлер білер,зер қадірін зергер білер
Ер өнерімен танылар
Егеуді-егеуге салма түрпісі кетер,етігі тар адамның күлкісі кетер
Өнегелі елден өнерлі бала туады
Өнер іздеген өсер, өсек іздеген өшер
Өнерлі адам өрге шығар,өнерсіз адам жолда қалар
Өнерді қызықпасаң көре алмайсың,таспаны үйренбесең өре алмайсың
Өнерлінің қолын ұста,өнегелінің жолын ұста
Өзіңде барға мас болма,өнері барға қас болма
Өнерлі талап өрді алар,өнерсіз талап не болар?
Өнерлі болу - зейнет, өнерсіз болу - бейнет
Өз баласына тон піше алмаған, кісі баласының киіміне күлмес
Өнерлінің он саусағы тең, өнерсіздің бір саусағы кем
Өлшеусіз шабата да тоқылмас
Ерінбеген өнер табар, шегіне берген соңында қалар
Тоғыз қабат торқадан,тоқтышақтың терісі артық
Ұзын пішсең,қысқа болмас-үлгісі жоқ нұсқа болмас
Шебердің қолы ортақ, шешеннің тілі ортақ
Үлгісі көптің өнері көп,өнері көптің ермегі көп
Еңбек етсең, емерсің, Еңбекпенен ер көгер-жауынменен жер көгерер ,
Еңбектің наны тәтті-жалқаудың жаны тәтті, Таза еңбек,бәрін жеңбек,
Мал жұтаса да ,өнер жұтамас
1.4 Эстетикалық тәрбиенің мәні мен міндеттері.
Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың өмірінде зор роль
атқарады. Әсемдікті көре білу,түсіне білу, жасай білу адамдардың рухани
өмірін байытады,қызақты етеді,оған ең жоғары рухани ләззаттануға мүмкіндік
береді. Біз әр адамның адамгершілікті тұлғалық мәнін жан–жақты дамытуға
ұмтыламыз ,сондықтан әр баланың сөзін,нәзіктігін, көркемдікті әсем нәрсені
сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Адамның әсемдікті және жамандықты,
сәулеттілікті және ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны т.б түсінуіне
байланысты, оның саналы тәртібі мен мінез-құлқы айқындалады. Осыдан келіп
адамның әсемдікке шынайы көзқарасы мен мақсат-мұраттарының болуы керек
екендігі шығады.
Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу – тәрбие барысында
зеиін салуды, күн сайын өсіруді талап ететін мәселе. Біздің қоғам адамына
тек қана өнердің емес,еңбек,қоғамдық қатынастар,қоршаған орта,
тәртіп,тұрмыс, әсем табиғаттың да ықпалы көп әсер етеді. Эстетикалық
көзқарастар адамның шындыққа қатынасын анықтайды.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатын рухани күш ретінде
көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылутән нәрсе.
Олар әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар-құрбыларына,
ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті тиімді және сапалы
болуы үшін оның ұйымдастарылуы толысып, тамаша нәрсені қабылдау деңгейіне
жеткені жөн. Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да әсемдігі ашылады.
Еңбек әсемдігін қабылдауды үйретіп,қоғамдық іс-әрекет әсемдігіне
сезімталды- ғын тәрбиелеп, мұғалім балалардың еңбек белсенділігін кеңейтуге
дем береді.
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің экономикалық мәселелерге әрі
тікелей әрі жанама қатынасы бар. Бұлбіздің қоғамдағы қоғамдық өндіріс,
адамдардың өскелең рухани және материалдық қажеттілігін қанағаттандыруға
бағытталған- дығынан туындайды. Өндірілген тауарлар сапасының әсемдігі
тұтылыну жағына үлкен әсер етеді. Мұның өзі әр баланың білім алуында
белгілі дәрежеде эстетика лық көзқарас болуын талап етеді. Өнерде
шоғырланған адамдардың шындыққа эстетикалық қарым-қатынасы қоғамдық
идеяларды алға алып баруымыздың құралы, сол арқылы санаға өте күшті әсер
ету жүзеге асады.
Сонымен, оқушылардың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу дамыған
әсемдік сана мен талғамды ,оны қабылдау және бағалау қабілетін қалыптас-
тырудың мақсатқа бағыттала ұйымдастырылған үрдісі. Эстетикалық көзқарасты
тәрбиелеу.Оқушыны жан-жақты және үйлесімді дамытудың жалпы жүйесінде ең
алдымен өзіне тән қызмет атқарады. Ол іс-әрекеттің барлық түрлеріндей
әсемдік нышанын анықтап, оны оқушының әсемдікке көзқарасының дамуы,білім
алуы, қалыптасуы құралына айналдырады.
Балаларды эстетикалық тәрбиелеудің негізгі жолдары.
Баланың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу әсемдіктің қасиеттері бар
әртүрлі өмір мен қатынастар және әсерлер ықпалымен жүзеге асырылады.
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің негізгі құралы- өнер. Ол шындықты
көркем, сезімді қабылданылатын бейнелер арқылы бере отырып ,және солар
арқылы адам сезімі мен санасына әсер етіп , оның көзқарасын қалыптастыруға
жәрдем етеді. Педагогикада эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу тәрбиенің
басқа салаларымен тығыз байланысы қаралады. Балалардың ақыл-ой тәрбиесін,
зерттелген құбылыстар әсемдігін айтпай жүзеге асыру мүмкін емес. Еңбекке
тәрбиелеу –адамдардағы әсемдікті,еңбек мазмұны мен процесін танымай, саналы
тәртіп пен мінез-құлықты тәрбиелеу мүмкін емес. Сондай-ақ әсемдікке
көзқарасты тәрбиелеуді өмірден, белсенді іс-әрекеттен және мақсаттарға жету
жолындағы күрестен оқшау қарауға болмайды.
Сонымен эстетикалық тәрбие табиғаттағы,өнердегі, еңбектегі,өмірдегі
ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу. Эстетикалық тәрбие адамды дүниедегі
әдемілік атаулыны бағалай білуге үйретеді. Өнер шығармашылығын тануға,
қастерлеуге баулиды, оған керісінше ұсқынсыздыққа жағымсыз көзқарасты
қалыптастырады. Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олардың
бірі—эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу.
Өмірдегі,өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әртүрлі болады.
Біреулер әдемілікке үңіле қарап,оның сырын білуге тырыспайды,ал кейбіреулер
оған онша мән бермейді,қалай болса-солай қарап, жанынан өте шығады.
Әдемілікті сезу үшін,оны түсіну үшін ең алдымен бейнелеу
өнері,музыка және ән саласынан әрбір адамда білім болуы қажет. Білім адамды
объективтік критерилерімен қаруландырады. Білімді адам сұлулықты бағалай
біледі.
Айналадағы дүниеге сезімталдық, эстетикалық қабылдау қыралығы,ықылас-
тылық,қамқорлық баланың эстетикрлық дамуының негізі болады. Эстетикалық
ұғымды пайымдауды, баға беруді қалыптастыру –эстетикалық тәрбиенің тағы да
бір міндеті.
Әдемілікті сүю,оған түсіну үшін балаға негізінен көмектесетін
білім. Сондықтан бала бейнелеу өнері саласындағы ырғақ,үндестік,,музыка мен
әндегі дыбыстарды және өнер әдістері туралы білімді игеру қажет. Осыған
байланысты ол эстетикалық терең түсінуге тырысады, байымдай және бағалай
біледі.
Эстетикалық танымның дамыуына көбінесе өнер үргілерін қабылдаумен,не
кейде шығармашылықпен байланысты іс-әрекеті мүмкіндік береді.
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселелердің бірі-
бала- ның эстетикалық белсенділігін тәрбиелеу, Ол әдемілікті сезіп және
оның заңдарын түсініп қана қоймай, осы заңдар бойынша өзін қоршаған
айналаға өзгеріс жасауы қажет. Өмірге енген эстетика адамдарды
сүйсіндіреді.
Адам белсенді түрде өмірдегі әдемілікке, көркемдікке өз үлесін қосып
,оны көріксіздіктен,ұсқынсыздықтан қорғауы қажет. Балаларды эстетикалық
белсенділікке тәрбиелей отырып,оларды өздігінен ілтипатты оқырман,қайырым-
ды көрермен,сезімтал тыңдаушы болуға үйрету керек. Балалар көркемдік
шығармаларды, қуыршақ театры мен ертегі, мультфильмдерді,музыканы көріп-
тыңдауға өте ынталы болады. Эстетикалық тағлымы мен түсініп көру
қабілеттерін жетілдіру,көп ізденуге үйрету,бағыт беру мұғалімдердің басты
міндеті. Баланың эстетикалық мәдениеті және белсенділігі тұтас
педагогикалық процесте дамиды. Сондықтан оның барлық еңбегі,демалысы,
эстетикалық бағыт- та тиімді ұйымдастырылса,ол өз өміріне әдемілік
элементтерін енгізе алады.
Эстетикалық тәрбиенің маңызды міндеті-өнер және әдебиет салаларында
балалардың қабілетін, ынтасын және бейімділігін дамыту. Осыған орай
,мектепте оқушылардың ықтимал мүмкіндіктерін және қабілетін барынша ашу
керек.
Эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдары- әдебиет және өнер. Олар зор идея-
лық тәрбиелік роль атқарады. Әдебиет пен өнер оларды зор қуанышқа бөлейді,
жігерлендіреді олардың идеялық жағынан баюына игі әсер етеді. Өнер және
әдебиет адам санасына белгілі көзқарастарды, әртүрлі құралдар арқылы
енгізеді.
Өнер мен әдебиет шындықты игерудің, танудың құралы. Өнер мен әдебиет
адам дамуының және рухани өсуінің басты шарттарының бірі болып табылады.
Әдемілікті сөзде , эстетикалық көзқарастарды қалыптастаруда табиғат
зор роль атқарады. Табиғат адамды қуанышқа бөлейді,сезімін
дамытады,эстетикалық түсінігін байытады. Адам табиғатты бақылаушы ғана
емес,ол тұтынушы сұлу- лықты жасаушы шығармашылақ қызметкер. Сондықтан
өзінің күшін,қабілетін адамдар бақыты үшін табиғатқа өзгеріс жасауға
жұмсауы керек. Мысалы, қала мен ауылды, тұрған жерлерді көгалдандыру, бақ
және гүлдер өсіру, мәдениет және демалыс орындарын әшекейлеу- бұл зор
эстетнкалық қамқорлық.
Мектеп оқушыларының эстетикалық түсініктері олардың еңбекке әсемдік
тұрғысынан қатынасы ,өзіндік белсенді іс-әрекетімен байланысты екенін
көрсетеді.
Оқушылардың оқу еңбегіне талғампаздық қатынасын дамыту, оны оқудың
қозғаушы күші, дем берушісі ретінде пайдалану үшін балалардың өзіндік
белсенді іс-әрекетін ұйымдастыру,көркемдік ләззат және құлықтық әсер алуды
қамтамасыз ететін еңбектің нәтижесіне жетуіне көмектесу қажет.
2.ЖОБАЛАУ ОБЪЕКТІСІН ТАҢДАУ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕУ
2.1 Ер қосу өнері мен жалпы ерлердің түрлері
Ұлы Абай: Ер қосқанға ұсайды сөз сөйлемек,
Қиыстырып қиыннан айтсам демек.
Атқа жайлы ,мінуге және ыңғайлы,
Алды-арты бірден келсін дөп-дөңгелек, -
дегенде ер қосу өнерінің аса қиын да, қажетті өнер екенін , үлгі етті.
Аттың таулы жерлерде мінуге, аңшылық пен мал шаруашылығы үшін де өте
қолайлы көлік екені белгілі. Сондықтан атты міну үшін оның арқасына
батпайтын,жүрісіне бөгет болмайтын, мінген адамға жайлы ер-тоқым керек.
Дұрыс жасалмаған ер атты жауыр етіп,мінген адамды шаршатады.
Ерге өте жақсы ағашты қолданады. Мұндай ағаш қайыңнан,үйеңкіден,қара
мойылдың түбірінен немесе сол ағаштардың жуан ортасынан алынып,мұқият
кептіріледі. Бір рет жонылған соң тағы кептіріледі. Содан кейін оны қосуға
кіріседі. Ер қосу деп ердің бөлшектерін жонып,қиюластырып қосуды айтады.
Ердің қазақ ері, қоқан ері, құранды ер, ашамай ер, қазық бас
ер, орыс ері деп аталатын түрлері бар. Қоқан ерін, көбінесе әйелдер мен
қарттар пайдаланады. Оның арты жалпақ,отыруға өте жайлы,бірақ атқа ауыр.
Орыс ерін киізбен қалыңдап былғарымен қаптайды немесе
темірден,алюминийден,ағаштан жасайды. Ашамай ердің алды-арты биік сүйемелі
келіп,мұны көбінесе жас балалар мінеді. Ердің жасалу үлгісіне қарай
арғын ері, найман ері, дулат ері, мұрын ері деп аталатын түрлері де
бар. Ердің күміспен сәнделгенін күміс ер деп атайды. 4
Қазақ халқының ер-тұрман жасау өнері
Ежелден көшіп-қонып,мал баққан қазақ халқы көліктің негізгі түрі
–салт ат болды,ал соған орай,ер-тұрман жабдықтарының алатын орны да өзгеше
еді. Халық басынан өткен сан қилы уақиғаларға сай мұның да өзіндік
даму,өзгеру үрдісі жүріп жатты. Мұның өзі қазақ халқының қолөнерінің қандай
дәрежеде болғанын көрсетеді.
Ер-тұрман жабдықтарын зерттеудің ғылыми маңызын өнер туындысы
ретінде баңалаумен қатар,көне заманнан бері көшпелі халық өмірінің заңды
қажеттілігіне сай қалыптасқан еңбек құралы есебінде қараған жөн. Сонда ғана
оның өмірдегі орны жан-жақты қамтылады.
Ер-тұрман жабдықтарын өндіру тәсілдері мен оны күнделікті өмірде
пайдалану жолдары қазақ қауымының ежелден-бергі әлеуметтік-экономикалық
қарым-қатынас мәселелерімен де тығыз байланысты.
Жұмыстың бұл тарауында Қазақстан жерінде таралған қазақ ер-тұрманының
сан алуан түрлерін анықтаумен бірге,олардың жасалу техникасындағы ерекше-
ліктерін нақтылы деректер негізінде дәлелдеп, сол өзгешеліктердің қалыптасу
себебі мен оның халық арасында таралу мөлшерін әлеуметтік-экономикалық
қатынастармен байланыстыра отырып талдау мақсатын көздедік.
Ауқатты қазақ семьясы өз бетімен салт жүруге жараған барлық балаларына
түгелдей ер-тұрман дайындаған.Ал, қайсыбіреулері баласы туысымен-ақ атақты
ершіл ерқосқан тамаша ер,сәнді тұрмандарын дайындауға қамданатын.
Сондықтан, қазақ даласының қай жерінде болмасын ер қосу ісі кең өріс
алған.
Сонымен бірге , олардың өнері жоғары бағаланды, тәжрибелі ершілер қысы-жазы
бірдей қолдан-қолға тигізбей ер қостырып отырды.
Өз үйінде ,көбінесе ердің соқа басын ғана қосты,ал басқа жабдықтарын
тек ер істетушілердің өз заттарынан жасап беретін еді. Әрине, бұдан
ершілердің барлығы ерұосумен бірге ,оның басқа жабдықтарын да түгелдей
жасайбереді екен деген ұғым тумайды. Өйткені,ер-тұрманды
толығымен,көңілдегідей сәнді етіп жасау тек ағаш ісімен қоса
былғары,қайыс,күміс, темір материалдарын өңдей білетін халық шеберлерінің
қолынан келетін.Бұл арада алтын,күміс және әртүрлі асыл тастармен
безендіріліп жасалатын ер-тұрмандар жайлы сөз болып отыр. Ал,мұндай қымбат
ер-тұрмандарды жасатуға шамасы келмеген кедейлер мен орта шаруалар ердің
соқа басын ғана алып,қалған жабдықтарын өздері жасады. Ешбір
әшекейсіз,тек ағаштан жасалынған ер қосу ісімен айналысатын ершілер,көбнесе
өз үйінде ешкімнің тапсыруынсыз-ақ жасай берді.
Ершілердің қостырушы үйінде тұрып істеуі түрлі жағдайларға байланысты
болды. Біріншіден, ершілердің ер қосу шеберлігіне қоса ердің басқа
жабдықтарын түгелдей жасай білуіне және оларды күмістеу,сүйектеу өнерін
толық меңгергендігіне байланысты болса: екіншіден, қымбат ерді жасау үшін
көп уақыт керек және оған керекті заттарды ер жасатушының өзі
тауыпберетіндіктен,сән іздеген әуесқой шебер ершілерді өз үйінде
ұстап,басқа іске алаңдатпай жұмыс істетуді тиімді көрді. Шынында да, мұндай
жағдайлар ер-тұрман жабдықтарының көңілдегідей жасалуының басты шарты.
Базарға шығарылған ер-тұрман жабдықтары,көбінесе ақшаға бағаланды.
Ал,
үйде қосылатын ердің өз басы бір қой деп бағаланды. Басқа жабдықтарын
күмістетіп жасатқанда ершінің еңбегіне құлынды биеге дейін
берілді.Дегенмен,
зергерлік өнермен безендіріліп жасалған ер-тұрманға сіңірілген еңбек қазақ
даласында жете бағаланбады. Олай дейтініміз, 5-6 ай бойына тапжылмай көз
майын тауысып,шынайы өнер үлгісі боларлықтай етіп жасалған ер-тұрманға
төленген бір жылқы оның өнерлі еңбегінің нақтылы бағасы деуге тіпті
болмайды. 4
Қазақ жері өте үлкен, халқы сирек қоныстанғандықтан,қазақ өмірінің
қай саласында болсын айтарлықтай жергілікті ерекшеліктер қалыптасты. Мұндай
жергілікті ерекшеліктер ер-тұрмандарынан да байқалады. Бқлардың бір-бірінен
негізгі айырмашылықтары – олардың жасалу тәсілі мен сыртқы көрінісінде. Осы
ерекшеліктеріне қарай: қазақ ері, шошақ бас ер, үйрек бас ер, қан
бас ер деген атаулар да қалыптасқан. Бұлардың ішіндегі ел арасында
еліміздің барлық өңірлеріне кең таралған түрі – қазақ ері.
Қазақ ерінің жалпы қосылу техникасынан жергілікті өзгешіліктер байқал-
майды. Бірақ, оның сыртқы пішіні мен әшекейлеу тәсілінде айтарлықтай
ерекшеліктер бар. Бұл ерекшеліктер әр жерде қалыптасқан ердің жалпы кескіні
мен әшекейлеу тәсілінен байқалады.
2.2 Ер-тұрмандардың пайдалану ерекшеліктері мен негізгі түрлері
Әйелдерге арналған ер-тұрман
Сонымен бірге, Қазақстанның қай облысында болмасын әйелдерге арналған
ерлер өзінің үлкендігімен де, әдемілігімен де ерекшеленіп тұрды.Әйелдер
ерінің сүйегі ауыр,әшекейлері мол болды. Сондықтан да олар сирек кездесетін
еді. Өткен ғасырдың 70-80 жылдарының өзінде әйел ер-тұрманы некен-саяқ
ұшырасатын еді.2
Алматы,Қарағанды және Қостанай музейлері мен ел арасынан табылған
деректерге қарағанда, әйел ер-тұрмандарын жасауға ершілер – өнерін,жасату-
шылар қаржысын аямайтындықтары байқалады. Мұндай ер-тұрмандарға,негіз-
інен алтын, күміс, асыл тас, сүйек,мүйіз,былғары,шұға және барқыт маталар
пайдаланыліан. Бұл әшекейлер ердің сыртын түгелдей жауып тұратын,сондық-тан
оның ағаш негізін жете өңдеуге көп көңіл бөлінбеді. Ал ердің сыртқы
пішініне келсек, алдыңғықасы өте биік, артқы қасы жалпақ келеді. Әйел
ерлері өте кең, әрі жайлы болатынын сыртан келген саяхатшы ғалымдар жазба-
ларында жазып көрсеткен болатын.
Әдетте әйел ер-тұрман жабдықтары (тоқым,үзеңгі
құйысқан,өмілдірік,жүген мен айыл,тартпалары) түгелдей бір ғана шебердің
қолынан шығатындықтан, олардың ісі біркелкі, жатық болумен бірге өте мол
әшекейленеді.
Әйелге арналған ердің алдыңғы және артқы беті түгелдей күмістеліп
оюлан-ған пластинкалармен немесе қақталған таза күміс әшекейлермен
безендірілген.
Қолда бар деректерге қарағанда, әйел ерлерін әшекейлеудің бірнеше тәсілінің
болғандығы аныұталды. Көбінесе, мұндай ерлердің беті әр түрлі темір
әшекейлерімен белгілі бір симметриялы тәртіпті сақтап тұтас жабылады. Ол
үшін әр әшекейдің бетіне тұтастай күміс шауып, сонан кейін арнайы
жасалынған өткір бізбен түрлі өрнектерді (қошқар мүйіз,сыңар
мүйіз,геометриялық фигуралар және өсімдік тектес өрнектер) ойып алады.
Мұндай жалған қаралау әдісін кейде ою,кейде түр (фон) ретінде қолданады.
Бұл тәсілді ұқыпты орындаса,ердің әшекейі күмәске қарала жүргізгендей әсем
болып шығады.
Әйел ерін әшекейлеудің тағы бір кең тараған түрі- оймалы өрнек. Ол
үшін
Темір әшекейлер әртүрлі өрнекте ойылып,қалған өрнек беттеріне тұтасынан
күміс шабады. Әдетте мұндай әшекейлердің астынан түсті былғары (көксауыр),
шұға немесе барқыт салынады,олар ойылған өрнектерден айшындалып көрініп
тұрады. Күмістің өңін ашатын түсті былғары,шұға болмай қалған кезде,ердің
қасын әбден өңдеп ашық сары бояумен бояп немесе бірнешеқайтара өсімдік
майын жағып,жылтыратып та қояды. Мұндай ердің бір данасы Қостанай өлке-
тану музейінде сақтаулы. Кейде ер күмістелген темір әшекейлермен немесе
әртүрлі құйма бейнелермен ойыстыра безендіріледі.Бұл тәсілмен жасалған
қазақ ерінің бірі Ғылым академиясының архелогия музейінде сақтаулы тұр.
Мұның алды-артында бірдей айшық тәрізденген бір-бірден ғана күмістелген
темір әшекейлер бар. Ердің әшекейленетін басқа жерлеріне түгелдей күміс
жабылған,үстінен белгілі тәртіппен күміс бейнелер (ұшқан құс және үш бұрыш)
орнатылады. Күміс әшекейлердің әр жерінен дөңгелектер ойылып,айнала шеттері
доғал иректермен оймышталады. Күміс әшекейлердің барлығының бет-теріне
түгелдей сызу арқылы (гравировка) әр түрлі оюлар жүргізіледі. Бұл ердің
жалпы кескінінен ,оның сыртына жүргізілген оюлы өрнектерінен тым ертеректе
жасалғандығы байқалады.2
Ер әшекейлерін алтындау тәсілі күмістеуден гөрі өзгешелеу болады.
Күмісті темір бетіне шабу,қақтау не құю тәсілдері арқылы
жүргізілсе,алтындау тек жалату арқылы орындалады. Әйел ерінің алтындаған
бір нұсқасы (сурет -5) Қазақстанның мемлекеттік орталық музейінде
сақталуда. Бұл ер барлық жабдықтарымен ұста Нәби Кәрібаев деген айтулы
шебердің қолынан шыққан. Сүйегі өте ауыр. Ердің сырты түгелдей ойылған
темір әшекейлермен жабылған,
Олардың астына қызыл барқыт төселген. Темір әшекейлердің бетіне күміс
шауып, оның үстіне үшкір біз және дөңгелек бедерлі қадаубаспен әртүрлі гүл-
жапырақтың бейнесі жүргізіледі. Бұдан соң кейбір әшекейлердің бетіне алтын
жалатады, ердің маңдайына қызыл түсті шыны орнатылған. Алдыңғы қасының
жиектеріндегі күмістелген темір көмкерулерге араб әріпімен жазылған өлең
жолдары мен шебердің аты-жөні жазылған.
Жоғарыда баяндалған әр аймақтың сан түрлі ерлерінің барлығында бірдей
кездесіп отыратын әсемдеу әдісі – ердің маңдайына бірден-үшке дейін көз
орнату. Әдетте, мұндай көздерді үлкенді-кішілі асыл тастар (ақық,маржан)мен
түсті шынылардан салады. Кейде асыл тас орнына қарала жүргізілген күміс
көз орнатылады. Енді бірде ердің маңдайына қойылатын тастың саны 20-30-ға
жетеді. Мұрағаттағы сақталған тағы бір ғана әйел еріне 31-көз орнатылңан
екен. Мұның 13-і сан түсті үлкен тастар мен шынылар,қалған 18-і қызыл
маржандар. Алдыңғы қастың дәл ортасында үш бұрыштанып орналасқан үлкен-
үлкен үш көк тастың әрқайсысының айналасында 6-дан ұсақ маржандар
орнатылған, олардың араларына көгілдір эмаль құйылған. Осынша көптеген
тастар үлкенді-кішілі және түрлі-түсті болып келеді, сондықтан да
күмістелген тұтас темір әшекейдің бетінде өте жарасымды-ақ.
Ерлерге арналған ер-тұрманның түрлері
Еркектерге арналған қазақ ерлерінің сүйегі жұқа және ықшам
болатындықтан, олар өте жеңіл келеді, оның ағаш ісіне көп көңіл бөлініп,
жете өңделетін де. Күміс әшекейлері тым шағын,бірақ өте ұнамды болады.
Әсірісе, Қазақстанның солтүстік аудандарында ерді қайыңнан шабатын ершілер
басқа әшекейлерді көп қолданбайды. Өйткені, бұйраланған қайың безінен
қосылған ерлерді мұқият өңдеуден кейін таза өсімдік майымен бірнеше қайтара
сіңіре майласа болды, ағаш реңі теңбілденіп, ешбір әшекейді керек етпейді.
Мұндай жағдайда екі қас пен қапталдың айнала шеттерінен көмкеру
тәріздендіріп жиек шығарады да,оны қара бояумен бояйды. Мұндай ерлердің
алдыңғы қасының маңдайына орнатылған айшық пен қапталдың шеттік пен қанжыға
өткізетін қос тесіктерінің үстінен күмістелген темір әшекейлер шегеленеді.
Бұл әшекейлер күмістен соғылса,оның бетіне қаралау әдісімен күрделі ою-
өрнектер жүргізеді.
Мысал ретінде Қазақстанның орталық мұражайында сақталған Павлодар
облысының қарт ершілері Әбдікерім Ерсалин мен Қадыр Байжановтың жасаған
ерлерін айтуға болады. Айшық ортасына, көбінесе, түсті тастардан көз орнаты-
тылады. Кей уақытта билер мен бай-сұлтандар арнайы тапсырыспен жасатқан ер-
тұрмандарының әшекейлері,әйел ерлерінен кем болмаған. Бұлардың алды-
арты бірдей оюлы өрнек жүргізілген әшекейлермен тұтас жабылады. Темір
әшекейлерге ойылатын оюлы өрнек, көбінесе өсімдік бейнелес болады, бет-
теріне күміс шабылып, алтын жалатылады. Мұндай әшекейлердің астына
әдеттегідей түсті мата не былғары төселініп,алдыңғы қастың маңдайына түрлі
тастар орнатылады. 2
Еркек ерлерін әшекейлеуге мүйіз бен сүйек те жиі қолданылады. Мұндай
заттарды алдын ала дайындап алып, бетіне сан түрлі өрнектер
жүргізіп,көбінесе ердің алдыңғы қасына ойып орнатады. Сүйек әшекейлері
орнатылатын ерлер мүйіз түсін ашатындай басқа түсті бояумен боялады. Бұлай
жасалған ерлер өте сыпайылығымен кқз тартады. Жоғарыда баяндалған қазақ
ерлерінің көлемі мен салмағында және әшекейінде ерекшеліктер болмаса,
олардың жалпы қосылу тәсілі мен сыртқы пішінінде көп айырмашылық
байқалмайды. Ал енді, өзінің сыртқы пішіні жағынан аздап болса да ерекшелеу
қазақ ерінің бір түрі - Алматы
Облысының оңтүстік-шығысы мен Семей облысында кездесетін ерлер. Бұлардың
жалпы кескіні, әшекейлену және өңделу тәсіліне қарағанда, қырғыз және
Алтайда мекендейтін Сібір халықтарының ерлеріне ұқсайды. Бұл ерлердің қасы
да етегінен жоғары қарай қушия көтеріледі де, дәл төбесі дөңгеленіп бітпей,
үсті түзуленіп, иығы бұрышталып шабылады. Артқы қасы алдыңғысына қарағанда
кейін қарай сәл ғана көлбеу орналасады. Әдетте, мұндай ерлер төрт бөлек
ағаштан шабылады, орта ағаш қапталдығынан тұтас шығарылады да, бір-бірімен
қайыс таспа арқылы көктеліп біріктіріледі.
Жамбыл облысының оңтүстік-шығысы мен Алматы облысының оңтүстігінде
мекендейтін қазақтар арасында көп тараған ердің бір түрі – шошақбас ер деп
аталады. Қазақтың басқа ерлерінен мұның негізгі айырмасы атауынан-ақ
көрініп тұр. Дегенмен, мұның жасалу тәсілінде жалпы қазақ ерлерімен кейбір
ортақтық байқалады. Шошақ бас ерді 4-5 бөлек қайың, қарағаш немесе емен
сияқты берік ағаш кесінділерінен шауып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ.
2
Диплом жұмысын зерттеудің негізгі бағыт-бағдары
3
1. КӘСІПТІК БІЛІМГЕ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Кәсіптік оқытудың мақсаты мен міндеттері -------------------
---------- 6
2. Кәсіптік оқытудың негізгі ұйымдастыру формалары -----------
--------- 7
3. Кәсіптік оқыту әдістері -------------
----------------------------10
1.4 Эстетикалық тәрбиенің мәні мен міндеттері------------------------- ---
---13
1. ЖОБАЛАУ ОБЪЕКТІСІН ТАҢДАУ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕУ
2.1 Шығармашылық негіздерді талдау. Ер қосу өнері мен жалпы
ерлердің
түрлері ----------------------------------- -------------------
--------------------- 17
2.2 Ер-тұрмандардың пайдалану ерекшеліктері мен негізгі түрлері -------
19
2.3 Ер-тұрманға кіретін қажетті басқа да ат әбзелдері------------------
-------29
2.4 Негіздеу және материалдарды таңдау Ағаштарға өрнек салып оюдың
негізгі жолдары ----------------------------------- -----------
-------------------37
2.5 Ою-өрнек. Ою –өрнектердің түрлері. Өрнектердің түстері
мен бояулары ----------------------------------- --
-----------------47
2.5.1 Материалдар туралы сипаттамалар мен мәлімет
Конфекциондық карта ----------------------------------- --------
---------------54
3. ӨҢДЕУ ТӘСІЛДЕРІН ЖӘНЕ ҚОНДЫРҒЫЛАРДЫ ТАҢДАУ
1. ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- ---------------------
----------------------------------- ------------ 55
3.2 Қолданылған әдебиеттер тізімі -----------------------------------
----------- 56
Қосымшалар ----------------------------------- -------------------
- 57- 65 беттер
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының 2005-2010ж білім беруді жетілдірудің
Мемлекеттік бағдарламасында көрсетілгендей, кәсіптік оқыту мен
политехникалық білім беруге көп көңіл бөлініп жатқаны жайлы баяндалған.
Жас ұрпақты тәрбиелеудегі,олардың қоғамдық танымының дұрыс қалып-тасуына
талғымдық педагогикалық тәрбиенің мәні аса зор. Олардың қоршаған ортасын
сыйлауына, адамдарға мейіріммен қарауына, адамгершілік қасиеттерді
бойларына жинақтауына үлкен тәрбие береді. Туған елімізде жүзеге асырылып
жатқан игілікті іс-шаралардың басты ұстанымдарының бірі жаңа заманның
болашақ жастарын ұлттық негізде,қадір қасиетін түсінген бабалар мұрасына
ыждағаттықпен қарап саналы ұрпақ негізінде тәрбиелеу басты жоба,өзекті
мәселе ретінде қаралуда.[1]
Тәуелсіз еліміздің әлеуметтік даму жолы,бабалар салған даңғыл жол арқылы
өрбіп,өрістеуде және де жаңаша айшықтарға толы. Осындай даму жолында әр ұлт
өзінің тарихын,тағылымын,өнер,білім мен әдебиетін бір сөзбен айтсақ
мәдениеттің рухани және материалдық жетістіктерін зерделеп,дәстүрлеуде, Бұл
жерде өнердің алатын орны айрықша. Себебі,біз өнер бұлағынан сусындаған ата-
бабаларымыздың ,өнер әлемінде ғасырлар бойы жинаған асыл қазыналарын
жоғалтпай оны одан әрі заманға сай құндылықтармен толтыруға міндеттіміз.
Еліміздің орта мектептерінде оқушыларға іргелі негізгі ғылымдарды
оқытумен қатар, еңбек технологияларына,политехникалық дайындықтарын
арттырып, еңбекке баулу арқылы тәрбиелеу жоспарланған. Алғашқы кәсіптік
даярлық пен кәсіпке бейімдеу арқылы олардың еңбекке көзқарастарын арттыру
мен келешек жастарды кәсіптік мамандықтармен қамту қазіргі кездің өзекті
мәселелерінің бірі болып отыр Кәсіпке оқытудың әдіс-тәсілдері, техникалық
бөлімі оқытылған барлық пәндер арқылы қалыптасып , кәсіптік біліктілігі
жұмыстың әдіс-тәсілдері, машықтану практикалық, техникалық шығармашылық
сабақтары кезінде меңгереді. Қазіргі кезде мектептерде ұлттық
этнопедагогикалық тәрбие жүйесінің негізі де осындай ата-баба
дәстүрілері мен қолөнеріне негізделгенін, тәрбиенің негізгі көзіне көңіл
бөлініуі, оқушылар мен жастарға ұлттық салт-сананы қалыптастырып, шеберлік
пен біліктіліктің қайнар көзіне айналуда. [ 1 ]
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: Ұлттық қолданбалы сәндік өнері.
Қазақ шеберлерінің ер жасау өнері және ер-тұрман жасау мен әшекейлеу
жолдары
Диплом жұмысын зерттеудің негізгі бағыт-бағдары
Дипломдық жұмыстың көкейкестілігі. Жұмыс көкейтестілігі сәндік көркем
өнерде оқушылардың рухани эстетикалық дүние танымдылық көзқарасын
қалыптастыруында ұлттық көркем бұйым жасаудың алатын орны ерекше.
Оқушыларға көркемдік-эстетикалық гуманитарлық тәрбие беруде сәндік
қолданбалы өнері жанрларының бірі ұлттық бұйым жасау қазіргі жаңа дәуір
талаптарына сай жоғары мәнге ие болып отыр.Ал ұлттық көркем
бұйымдардың,оқушылардың эстетикалық қабылдаушылығы мен, көркем образдық
ойлау жүйесінің артуына, дизайндық ерекше шешімін көрсете білуге және
ұлтық бұйымның жасалу жолдарын,құрылымын мен қолданыс аясын зерттеуді
үйретеді.
Тақырыптың мақсаты:технология пәні бойынша теориялық және практикалық
білім мен іскерлік қалыптастыру, ұлттық нақышта жасалған көркем дизайндық
бұйым жасау
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысанасы. Қазіргі Қазақстан
Республикасы түбегейлі жаңа бағытта өркендеуі кезеңіндегі
жасөспірімдерді көркем-эстетикалық тәрбиелеу мен оқыту методикасы күн
тәртібіне үлкен мақсат-міндеттер жүктейді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні технология пәнін оқытудың
әдіс-тәсілдері мен тәрбиелік мәні, еңбектің адам өміріндегі маңыздылығы
Зерттеу объектісі: Ұлттық көркем бұйымды жобалап жасау барысында ағаш пен
тері өңдеу туралы білімімді арттыру және оны өңдеудің барлық жұмыс
тәсілдерін меңгеру. Ағаш жону станоктары мен электр аспаптармен,құралдармен
жұмыс жасап, олардың құрылысын, жұмыс тәсілдерін, техникалық қауіпсіздік
шараларымен толық таныстым. Шығармашылық жұмысым алдында жоспарланған
реттілікпен орындалды, және оның сапалы болуына көп көңіл бөлінді.
Келешекте алған білімімді, шеберлігімді жетілдіріп, келешек жастарға
үйретемін деген ойдамын.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәнінің мақсаты. Шығармашылық
жұмыста өзіндік техникада, композициялық шешімде жұмыс орындау мектеп
практикасында кең қолданыс табады деп есептейміз. Дипломдық жұмыстың
негізгі тұжырымдары педагогикалық практика кезінде қолданылып тексерілген
жұмыстың әдістемелік негіздері: Жалпы адамзат дамуы қол еңбегінен
басталып, бүгінгі еңбек жетістіктеріне жеткен техникалық прогресстің дамуы,
адамзат қиялы мен жасалатын еңбегінің шегі жоқ екенін дәлелдейді. Халық
шеберлері ұлттық бұйым жасаудың технологияларын жетілдіре отырып, жасаған
бұйым сапасын,көркемдік эстетикалық әсер беруін басты назарда ұстады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәнінің міндеттері. Оқушыларға
көркем өнердің құралдарын жүйелі меңгерту арқылы айналадағы өмір
шындығына эстетикалық көзқарасты қалыптастыру;Көркем мәдениет пен оның
қоғам өмірінде алатын орны туралы түсінікті дамыту;Оқушылардың бойында
халықтың дәстүрлі өнерін, тарихын, ескерт-кіштерін эстетикалық тұрғыдан
бағалай білуге баулитын жүйелі білім, шығармашылық икемділігі мен
дағдыны қалыптастыру;Өмір шындығы көріністерін, табиғаттағы, және
өнердегі оның сезімдік әсерін балалардың көре, сезіне білуін, іс-
әрекеті барысында олардың кеңістік туралы түсінігін, қиялын елестету
қабілетін жүйелі түрде дамыту; технологиялыұ еңбек сабақтары барысында
дамып, қалыптасқан көркемдік дағдылардың икемділіктерін тұрмыс жағдайда,
еңбек процесінде қоғамдық қызметте пайдалана білуге баулу;
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдіснамасы.
Бұл дипломдық жұмысты орындау барысында практикалық іскерлік
қалыптастырып, станоктар мен электр аспаптармен, әртүрлі құралдармен жұмыс
тәсілдерін меңгердім. Келешекте мектеп шеберханасында оқушылармен жұмыс
атқаруға көп тәжірибе жинақтадым.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Тәуелсіз еліміздің әлеуметтік даму
жолы өрістеуде және де жаңаша айшықтарға толы.Осындай даму жолында әр ұлт
өзінің тарихын,тағылымын,өнер,білім мен әдебиетін бір сөзбен айтсақ
мәдениеттің рухани және материалдық жетістіктерін зерделеп,дәстүрлеуде, Бұл
жерде өнердің алатын орны айрықша. Себебі,біз өнер бұлағынан сусындаған ата-
бабаларымыздың ,өнер әлемінде ғасырлар бойы жинаған асыл қазыналарын
жоғалтпай оны одан әрі заманға сай құндылықтармен толтыруға міндеттіміз.
Дипломдық жұмыстың ғылыми әдіс – тәсілі.
Әрбір сабақтағы оқыту мен тәрбие процесінің тығыз бірлігі ұлттық
көркем өнерге оқытудың да негізі болып табылады. Технологиялық қолөнері
сабақтарында оқушылардың практикалық білімі мен көркемділігін
ұштастыра білу, олардың өмір шындығы мен өнердегі сұлулықты
байқағыштығын, шығармашылық ынтасын, оған деген қызығушылықтарын
арттырады.Қолөнер түрлерінің әдістері мен тәсілдерін меңгеру арқылы,оларды
белсенді еңбек етуге үйрете отырып, шығармашылықпен жұмыс жасауға
баулиды. Өнеркәсіпте жасалған түрлі бұйым-заттарға эстетикалық білім
тұрғысынан қарауға және тарихы – мәдени ескерткіштерді, табиғат
сұлулығын қорғай білуге баулиды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жобасы. Көп жағдайда оқушыладың
заңдылықтарға, салу жолдарын еліктеп, творчествалық орындау тәсілдерін
естен шығарып алады. Ал бұл жағдайда олардың творчествалық
мүмкіндіктерін ұтымды пайдалану үшін салынатын обьектіні қабылдауда
және бейнелеуде оның қасиеттерін, құрылысын үстіртін еске алып,
негізгі мәселені заттардың әсемдігіне, көркемдігіне олардың сезімді
оятатын әсерлігіне бейімделген жөн. Оқушылардың осындай творчествалық
қабілеттерін дамытуда композициялық салу жолдарын үйретіп, бейне образын,
эмоциялық сезімді көрсету – негізгі басты мәселе екендігі дәлелді
түрде сипаттау мұғалімнің творчествалық ізденісін талап етеді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми және шығармашылық жаңалығы.
Келешекте орта мектептер 12-жылдық білім беруге көшуіне байла-
нысты,ауыл мектептерінде технологиялық еңбекке оқытуда дәстүрлі көркем өнер
түрлерін пайдалану арқылы, жас жеткіншектерді қазақтың ұлттық өнері арқылы
еңбекке баулып тәрбиелеу. Қазақтың ұлттық көркем бұйымдарының
ерекшеліктері мен жасалу технологияларын келешек жастарға үйрету және
қолөнерімізді жалпылай насихаттау.
І. КӘСІПТІК БІЛІМГЕ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Кәсіптік оқытудың мақсаты мен міндеттері
Кәсіптік оқыту білімгерлерінің біліктілігі мен шығармашылығын
арттыруда оқу барысында теориялық және практикалық жұмыстарды жете
меңгерумен қатар техникалық шығармашылық пен өнертапқыштық-ізденіс,
білімгерлердің ғылыми-ізденіс жұмыстары, педагогикалық өндірістік
практикалар,кәсібі бойынша атқарылатын модульдік тапсырмалар т.б Олардың
кәсіпті терең меңгеруіне,политехникалық ой-өрісін өсіруге, педагогикалық
әдіс-тәсілдерді меңгеруіне және білім мен білікті арттыруға көп ықпал
етеді. Кәсіби біліктілігі мен шеберлігін арттыруда өтілетін сабақтардың
жоғары деңгейде болуына қандай деректер әсер ететінін айтар болсақ: оларға
оқылатын пәннің теориялық негіздерін жетік білуі, тарихы мен технологиялық
өңдеу тәсілдерін, орындалатын жұмыс этаптары мен кезектілігін,оқу құралдары
мен станок-жабдықтардың құрылысы мен басқаруын,сызба-графикалық
жұмыстармен,анықтама материалдармен жұмыс атқара алуы, еңбек мәдениеттілігі
мен сүйіспеншілігі, еңбек қауіпсіздігі жатады.
Кәсіптік оқыту білімгерлері болашақ кәсіби мұғалімдер, олар
мектеп оқушылары мен жастарды еңбекке,кәсіпке даярлауға тікелей қатысады.
Сонымен қатар кәсіпке оқыту,технологиялық еңбекке оқыту,сабақтан тыс
үйірме ұйымдастыру,ұлттық көркем бұйымдар жасатып, тәрбиелеу,техникалық
шығармашылыққа баулу, тех. мамандықтарға баулып, қызықтыру т.б көптеген
оқу іс-шараларын қатысады. Қазір заман талабына сай халық тұтынатын
тауарларды өндірумен қызмет көрсету саласын дамытудың комплексті
бағдарламасында ұлттық бұйым түрлерін, мәдени тұрмыстық және шаруашылық
тауарларына көпшілік қолданатын басқа тауарларды жан-жақты сұранысын
мейлінше толық қамтамасыз ету қарастырылған. Соған орай халықтың талғамы
да артып, белгіленген бұйымдардың сапасын едәуір жақсартуды, көркемдік және
эстетикалық талғамға сай орындау қажеттілігі туындауда.
7
Келешекте кәсіби мұғалімдерді даярлауда технологиялық еңбекті жетік
меңгерген,оқушылардың технологиялық шығармашылығын жүргізе алатын,
психологтық-педагогикалық әдістерді білетін,жаңа технология мен ғылыми-
техникалық жетістіктерден хабары бар жаңа тұрпатты мұғалім қажеттілігі
жайлы көп айтылуда. Жоғары деңгейдегі білікті маман даярлауда оқытудың
барлық жетістіктерін пайдалана отырып теориялық және практикалық сабақтарда
білімгерлердің білімі мен біліктілігін арттыратын комплексті оқу жүйесін
жетілдіру,арқылы техникалық,конструкциялық шығармашылық жұмыстар жасауда
дамып отырады. [2]
Педагогикалық-психологиялық әдіс-тәсілдері, сабақ өтуге қажет
әдістеме, көрнекіліктер,политехникалық білім,шеберлік өтілетін барлық
пәндер арқылы қалыптасады да практикалық, техникалық шығармашылық
жұмыстарында іске машықтану мен кәсіптік дағды калыптасады.
Қыздар мен ұлдарды кәсіпке тәрбиелеп оқытуда, өздеріне лайықты
маман
иесі болуына бағыт-бағдар береді. Мектептерде еңбек технологиясы пәнін
оқыту ер балалар мен қыздар топтарына бөліп оқыту қарастырылған. Ата мен
ана дәстүрінен нәр алып өсіп, тәлім-тәрбие көрген, еңбекке шынығып өскен
баладан келешекте қоғамға пайдалы азамат өсіп шығатыны мәлім.
Кәсіпке оқыту шараларының жетік ұлттық бағдарламаларын мен әдістемелік-
оқулықтарын,оқытудың жаңаша технологияларын пайдаланумен қатар, этно-
педагогикалық оқыту тәсілдері арқылы оқыту тиімділігін арттыру жолдарын
қазіргі кезден бастауыш сыныптардан бастап қолға алуды қарастыру керек.
Ұлттық салт-дәстүрде, этнопедагогикалық тәрбиені көріп өскен ұл-
қыздардың бойынан ақылы мен зердесі, өнері мен шеберлігі, қайрат
қаруы,техникалық жетістіктерге жетуі сияқты қасиеттері қалыптасып, өз елін
құрметтеп өсуіне апаратын негізгі жолдардың бірі. Жоғарыда айтылған
жайттарды корыта айтсақ еңбек әрбір адамның маман болып
қалыптасуына,мағыналы өмір сүруіне көп әсер ететінін байқаймыз. .
1.2 Оқушылардың шығармашылық оқу үрдісін ұйымдастыру формалары
Қазіргі күні қоғамның дамуымен қатар, технологиялық прогресстің дамуы
техника мен техникалық шығармашылық, көркемдік шығармашылыққа көп көңіл
бөлініп соған сәйкес мамандар даярлау қолға алынуда. Жастарды өнер
мамандықтарына бағдарлау, оқыту мәселесі айтылуда, сондықтан алдымен сол
мамандарды дұрыс оқытатын педогог мұғалімдер даярлау қажеттілігі туындайды.
Жеке тұлғаның мінездемесінен Оның нені жасайтынын емес, оны қалай
жасайтынын көруге болатын жайлы белгілі ғалымдар айтқан екен.
Ғылыми- техникалық прогресс қоғамдық сипат алған қазіргі кезеңде,оны
оқытумен жетілдіру, техникалық шығармашылыққа оқушыларды бағдарлау нәтижелі
жүргізіліп,техникалық мектептер мен коледждерің ашылуы, техника-лық
мамандықтарды көбейтіп қоймай политехникалық білім мен техникалық
шығармашылықты арттырады. [3]
Қаралған біліктілікті жетілдіру мақсаттары мен сұрақтар бағдарламада
қарастырылған мазмұнда лекциялық негізін құрастырып, лабороториялық
практикалық жұмыстар арқылы біліктілік, әдіс-тәсілдерін қалыптастырып
политехникалық, шығармашылықтары мен техникалық шығармашылық айналысуын
арттыра отырып, олардың педогогикалық іскерліктерін жетілді-руді көздеп
отыру керек.
Педагогикада техникалық машықтануға жетілдірудің жолдары айтылған. Оның
негізгі дәйектерінің бірі оқушыларды жас кезінен шығармашылықпен
• Политехникалық білімнің теориялық біліктілігі.
• Техникалық құжаттар мен сызба-графикалық, анықтамалар дұрыс жұмыс
жасай білуге.
• Станоктар мен құрал-жабдықтарды қолдана біліп, жұмыс тәсілдерін
меңгеру.
• Сызба бойынша техникалық бөлшек жасай білу мен оларды құрастыра
біліп, техникалық моделдер жасай білуге.
• Материал таңдау, материалдар технологиясы мен жұмыс операция-ларын
жете меңгеруге.
• Технологиялық еңбек пен технологиялық шығарамшылық, сабақтан тыс
үйірме жұмыстарын ұйымдастыра білуге, оларға оқу программаларын
құрастыра білуге.
• Сабаққа қажет құралдар, көмекші аспаптар мен қарапайым техникалық
құрастырмалар жасауға.
• Техникалық жетістіктердің қазіргі кездегі дамуын, бұрынғы және қазіргі
техникалық жетістіктердің ерекшеліктері, техникалық шығармашылық
жетілдірудің перспективасы.
• Еңбектену мәдениеттілігі мен техникалық қауіпсіздік, еңбекті қорғау
мен нормалық талаптар.
• Оқушылардың іздену-конструкциялық істерінің негізгі әдістерін,
моделді-техникалық әдістерін және оқу-өндірістік техникалық
эксперимент-терін игеру.
• Оқушылармен топтық және жеке практикалық, тәрбиелік үйірме сабақтарды
өткізе білуге.
• Жалпы техникалық іс шаралар ұйымдастырып өткізуге, көрмелер мен,
техникалық жұмыстарды жарыстарда насихаттау,онымен айналысуын
қарастыру.
Оқушылардың негізгі еңбегі – оқу.
Қазіргі кезде мектептерде оларды қандай жолмен оқыту керектігі жайлы
айтылып , жаңаша оқыту технологиялары енгізілуде. Оқытудың тиімді әдістерін
қолданып нәтижесінде білімгер білім мен кәсіби білікке машық- танғанын
тексеріп көруге болады. Қазіргі кезде көп мектептерде өкінішке орай
репродуктивтік оқыту тәсілі көп қолданылады. Бұл оқытушының, оқушыларға
ауызша хабарлау арқылы берілетін оқу үрдісі. Сөзбе-сөз түсіндіру мен іс-
тәжірибе арқылы оқытудың айырмашылығы өте үлкен. Репродуктивті оқыту
оқушыларды жалықтырады сондықтан оны сабақтың басынан-аяғына дейін
қолдану тиімсіз
. Оқытушы дайын хабарды жеткізуші аппарат сияқты болып шығады да, оқушылар
пассивті еске алу қабылдағыштай күйде болады. Бұлай оқытылған білім
практика жүзінде қолданылмай,ешқандай кәсіби білік қалыптаспай қалады.
Білімгерлерді көзбен көріп, қолмен жасау арқылы оқытылған сабақтарға
қызығушылықтары артып, одан жақсы білім мен білік қалыптастырады,сондықтан
кәсіпке оқытуда іс- тәжірибелік,практикалық, шығармашылық,үйірмелік
сабақтардың тиімділігі көп болады.
Кәсіби еңбекке оқытуда ауызша түсіндіруді қолданылмайды деуге болмайды
мысалы: техникалық эксперименттерді,станок-жабдықтар құрылысы,техникалық-
графикалық есептер,кинематикалық схемалар, технологиялық жобалар,тех
қауіпсіздік ережелерді түсіндіру керек екенін ұмытпау керек.Техникалық
кәсіптік оқытуда техникалық шығармашы-лықпен айналысатын жеке тұлғаны
тәрбиелеп оқытуда,сабақ кезінде жасалған еңбектің нәтижелі өнімділігіне
көңіл бөліп,жасаған тапсырмалары бойынша қортындылануы тиіс.
Өнер мен еңбек – егіз, оның бір – бірінсіз дамып жоғары деңгейге
көтерілуі мүмкін емес. Сондықтан оқушыларды мектеп қабырғасынан-ақ білім
мен ғылымға, өнер мен еңбекке баулып тәрбиелеудің үлкен мәні бар.
Этнопедагогикалық тәрбиенің алға қойған мақсаттарының бір саласы ұлттық
өнер мен салт – дәстүр арқылы тәрбиелеп оның санасына өзінің халқын сүюге,
дәстүрі мен өнерін сіңіруге негізделген. Өнер мен еңбекке үйретуші
оқытушының кәсіптік шеберлігі мен жаңа технологияларды меңгеруі, өзінің
оқытушы шәкірттерінің шеберлігін, білік – дағдысын, политехникалық ойын,
еңбекке қызығушылығын арттырып белгілі бір мамандық таңдауға ықпалын
жасайды, бағыт бағдар береді. Жаңаша білім беруде кәсіптік білім
пәндерінің мұғалімдері теориялық және практикалық білімді жетік меңгерген,
шебер әрі іскер, озық технологиялар мен ақпараттық технологияларды
меңгерген, оқушы жастармен тіл тауып жұмыс жасай алатын, жаңа
педагогикалық әдістәсілді меңгерген саналы маман болуы қажет.
Жас мамандар өзінің шәкірттерін өнер мен еңбекке баулу, еңбек арқылы
тәрбие жүргізе алуы қажет.
үйірме жұмыстары мен сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыра білуге қалыптасуы
қажет.
1.3 Кәсіптік оқыту әдістері
Оқушыларды кәсіпке оқыту әдістері
Мектептерде технология сабағы мен үйірме жұмыстарын ұйымдастыру.
Мектеп оқушыларының сабақтан тыс бос уақыттарын дұрыс пайдалануды
қоғам мен жеке басына пайдалы істермен шұғылдануына,әртүрлі кәсіптер
бойынша шеберліктерін шыңдауда,еңбекке баулып олардың қызығушылығын
арттыруға,кәсіпке икемделуіне үйірме жұмыстарының көп әсері болады.
Оқушыларға өмірлік тәрбиелік әсері мен еңбек жолын таңдауына бағыт-
бағдар береді,жеке бас еңбегі мен ұйымшылдық еңбекке, шығармашылық ойларын
шыңдауға ықпал етеді. Орта мектеп пен кәсіптік мектептердің оқу- тәрбиелік
бағдарламасына кіргізіліп ,алдына мақсат міндет қойылады.
Үйірме жұмыстары оқу үрдісіндегі негізгі оқылатын пәндер бойынша
туындайды. [4]
Еңбекке баулуда оқушылардың сыныптан тыс үйірме жұмыстарын мына
төмендегідей топтарға бөлуге болады:
- дайындық техникалық үйірмелер,
- пәндер бойынша ғылыми-техникалық үйірмелер,
- сәндік қолданбалы өнерден, ұлттық бұйымдар жасату үйірмесі,
- модельдер мен макеттер жасату үйірмесі,
- мүсіндеу, формалау, керамика бұйымдарын жасау үйірмесі,
- ағаштан конструкциялық бұйым жасау үйірмесі, ағашқа ою-өрнек
түсіріп оны жасау үйірмесі.
- тоқыма тоқу өнерінен,
- жұмсақ ойыншықтарды конструкциялап модельдеу.
Мектептерде ашылған бұл үйірмелер оқушылардың технологиялық
үрдістермен танысуына, техникалық элементтердің қолданыуын, кәсіпке бағдар
алуына өзіндік септігін тигізеді. Сонымен қатар олар қатырма қағазбен
, қаңылтырмен, ағаштармен және басқа да көптеген материалдариен жұмыс жасап
олардың негізгі қасиеттерін игереді. Орындалу технологиясы мен жұмыстардың
жасалу жолдарын игеріп үйренеді, қажетті құрал-жабдықтарды қолдану
тәсілдеріне машықтанады. Қажетті бұйымдар мен техникаоық
құрылғылар,техникалық модельдер, оқу құралдары мен көрнекіліктерді,
техникалық механизмдер жасауға үйретрді. Нәтижесінде олардың еңбекке
қызығушылығы артып,өзгенің еңбегін бағалауды, дайындаманы үнемді
пайдалануды, ұйымшылдыққа, еңбекқорлыққа,іскерлікке және еңбек мәдениетін
қалыптастырады. Бос уақыттарын дұрыс пайдаланып,сана-сезім,ой-өрісі өыіп
дамиды. Жаман қылықтардан жеритін болады. Оқушылар шығармашылық үйірме
жұмыстарынан іскерлік-дағды қалыптастыруымен бірге эстетикалық талғамдары
,көзқарастары артып отырады. Оқушы баланың
қабілетіне қарай, өзінің бейімделген қалауына сәйкес жұмыс жасауына ықпал
еткен дұрыс сияқты. Әрбір бала өзінің қызыққан жұмысын ғана дұрыс және
жақсы атқара алатындығы белгілі. Сондықтан олардан қандай үйірме жұмысын
қалайтынын анықтау қажет.
Соңғы кезде технологиялық еңбекке баулу бағдарламаларының мазмұны
конструкциялық материалдарды өңдеу бағытына көп көңіл бөлуде. Кәсіптік
оқыту мен технологиялық еңбекке оқыту мен политехникалық дайындықтар-ын
қамтамасыз етуде мына төмендегі жайттарды ескеру керек:
- өндірісте , қоғамдық өмірде көп тараған мамандық салаларына әртүрлі
мамандықтың еңбек тәсілін орындауда оқушыларға білік, шеберлік,
дағды қалыптастыру.
- өнімді еңбекке, қабілеттілікке, кәсіптік мамандықтарға қызығушылық- тарын
арттыру.
- технология пәні өтетін шеберханалар мен кабинеттерді талапқа сай
жабдықтау, оқушылардың практикалық жұмыстарын дұрыс ұй ымдастыру әрбір
мамандықтың өзіне тән талаптарымен оқушыларды таныстыру,
- жалпы орта білім көлемінде, техникалық арнаулы біліммен,іскерлікпен, және
еңбек дағдысына үйрету.
-оқушыларды өз-ара жарыстыра отырып,еңбек сапасы мен ұқыпталыққа
бейімдеу. [3]
Сана сезімі жетіліп өскен шағынан-ақ, қазақ халқы өзінің жас ұрпағын
еңбек пен өнерге баулыған. Жастайынан еңбек пен өнерге үйренбей, бойына
қалыптаспай күткендей іскер,шебер шықпайтыны ескерілген.
Демек, ұлттық уызынан нәр алған, ұлттық тәрбие бесігінде тербетіліп
өскен, өнер мен еңбекке шыңдалған, тілі,діні таза, тәні шымыр
жеткіншектерден көп үміт күткені белгілі.
Қазіргі кезде мектептерде ұлттық этно-педагогикалық тәрбие жүйесінің
негізі де осындай ата-баба дәстүрілері мен қолөнеріне негізделгенін,
тәрбиенің негізгі көзіне көңіл бөлініуі, оқушылар мен жастарға ұлттық салт-
сананы қалыптастырып, шеберлік пен біліктіліктің қайнар көзіне айналуда.
Кәсіптік ұлттық қолөнер еңбегіне оқыту мақсатында Әке көрген оқ
жонар, шеше көрген тон пішер ұлағат сөзді ескере отырып оқыту мен
тәрбиелеуде бұрыннан қалыптасып келе жатқан әке кәсібі-ата дәстүрі ,
аналар кәсібі- әжелер өсиеті-деп бөлініп келген.
Қыздар мен ұлдарды кәсіпке тәрбиелеп-оқытуда, өздеріне лайықты маман
иесі болуына бағыт-бағдар береді. Мектептерде де еңбекке оқыту пәнінен
қыздар мен ұлдар тобына бөліп оқыту тәжірибесі қалыптасқан,бұл ата кәсібі
мен ана кәсібінің арасында айырмашылықтың барын көрсетеді. Ата мен ана
дәстүрінен нәр алып өсіп, тәлім-тәрбие көрген, еңбекке шынығып өске баладан
келешекте қоғамға пайдалы азамат өсіп шығатыны мәлім.
Техникалық прогресстің дамуы, адамзат қиялы мен жасалатын еңбегінің шегі
жоқ екенін дәлелдейді. Сондықтан әрбір жас жеткіншек қазіргі ғылыми техника
мен технологияны жетік меңгеріп, отанымыздың қарыштап дамуына өзіндік үлес
қоса алатындай дәрежеге жеткізу міндеттері мұғалімдерге жүктеледі. Кәсіпке
оқыту шараларының жетік ұлттық бағдарламаларын мен
әдістемелік-оқулықтарын,оқытудың жаңаша технологияларын пайдаланумен
қатар, этно-педагогикалық оқыту тәсілдері арқылы оқыту тиімділігін арттыру
жолдарын қазіргі кезден бастауыш сыныптардан бастап қолға алуды қарастыру
Ұлттық салт-дәстүрде, этнопедагогикалық тәрбиені көріп өскен ұл-қыздар-
дың бойынан ақылы мен зердесі, өнері мен шеберлігі, қайрат қаруы,техникалық
жетістіктерге жетуі сияқты қасиеттері қалыптасып, өз елін құрметтеп өсуіне
апаратын негізгі жолдардың бірі. Жоғарыда айтылған жайттарды корыта айтсақ
еңбек әрбір адамның маман болып қалыптасуына,мағыналы өмір сүруіне көп
әсер ететінін байқаймыз. Халықтар арасында еңбек туралы мақал-мәтелдер көп
кездеседі, оны сабақтарда пайдаланып, мәнін ашып түсіндіруге болады.
Біршама мақал-мәтелді мысалға алатын болсақ:
Еңбек етсең, емерсің, Еңбекпенен ер көгер-жауынменен жер көгерер ,
Еңбектің наны тәтті-жалқаудың жаны тәтті, Таза еңбек,бәрін жеңбек,
Еңбекті жан тәніңмен сүймейінше, ешбір кемеңгер де,ғалым да шықпайды
Алтын кемер белге сән –ақылды жігіт елге сән
Алтын балдақ қол сәні, әшекей кесте тон сәні
Атадан көріп оқ жонар,анадан көріп тон пішер
Адам өнерімен әсем, аң жүнімен әсем
Алтын балдақ қол сәні, әшекей кесте тон сәні
Атыңнан айырылсаңда,ер тоқымыңнан айырылма
Алтын шекпен ерге жарасар,алтын кісе белге жарасар
Батыр адам қорқақты сүймес,шебер адам шорқақты сүймес
Дау қуған жау табады,өнер қуған қазына табады
Ерліктің бір нышаны - өнер
Еңбек өнер өрісі-өнер өмір жемісі
Ер қадірін ерлер білер,зер қадірін зергер білер
Ер өнерімен танылар
Егеуді-егеуге салма түрпісі кетер,етігі тар адамның күлкісі кетер
Өнегелі елден өнерлі бала туады
Өнер іздеген өсер, өсек іздеген өшер
Өнерлі адам өрге шығар,өнерсіз адам жолда қалар
Өнерді қызықпасаң көре алмайсың,таспаны үйренбесең өре алмайсың
Өнерлінің қолын ұста,өнегелінің жолын ұста
Өзіңде барға мас болма,өнері барға қас болма
Өнерлі талап өрді алар,өнерсіз талап не болар?
Өнерлі болу - зейнет, өнерсіз болу - бейнет
Өз баласына тон піше алмаған, кісі баласының киіміне күлмес
Өнерлінің он саусағы тең, өнерсіздің бір саусағы кем
Өлшеусіз шабата да тоқылмас
Ерінбеген өнер табар, шегіне берген соңында қалар
Тоғыз қабат торқадан,тоқтышақтың терісі артық
Ұзын пішсең,қысқа болмас-үлгісі жоқ нұсқа болмас
Шебердің қолы ортақ, шешеннің тілі ортақ
Үлгісі көптің өнері көп,өнері көптің ермегі көп
Еңбек етсең, емерсің, Еңбекпенен ер көгер-жауынменен жер көгерер ,
Еңбектің наны тәтті-жалқаудың жаны тәтті, Таза еңбек,бәрін жеңбек,
Мал жұтаса да ,өнер жұтамас
1.4 Эстетикалық тәрбиенің мәні мен міндеттері.
Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың өмірінде зор роль
атқарады. Әсемдікті көре білу,түсіне білу, жасай білу адамдардың рухани
өмірін байытады,қызақты етеді,оған ең жоғары рухани ләззаттануға мүмкіндік
береді. Біз әр адамның адамгершілікті тұлғалық мәнін жан–жақты дамытуға
ұмтыламыз ,сондықтан әр баланың сөзін,нәзіктігін, көркемдікті әсем нәрсені
сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Адамның әсемдікті және жамандықты,
сәулеттілікті және ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны т.б түсінуіне
байланысты, оның саналы тәртібі мен мінез-құлқы айқындалады. Осыдан келіп
адамның әсемдікке шынайы көзқарасы мен мақсат-мұраттарының болуы керек
екендігі шығады.
Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу – тәрбие барысында
зеиін салуды, күн сайын өсіруді талап ететін мәселе. Біздің қоғам адамына
тек қана өнердің емес,еңбек,қоғамдық қатынастар,қоршаған орта,
тәртіп,тұрмыс, әсем табиғаттың да ықпалы көп әсер етеді. Эстетикалық
көзқарастар адамның шындыққа қатынасын анықтайды.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатын рухани күш ретінде
көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылутән нәрсе.
Олар әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар-құрбыларына,
ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті тиімді және сапалы
болуы үшін оның ұйымдастарылуы толысып, тамаша нәрсені қабылдау деңгейіне
жеткені жөн. Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да әсемдігі ашылады.
Еңбек әсемдігін қабылдауды үйретіп,қоғамдық іс-әрекет әсемдігіне
сезімталды- ғын тәрбиелеп, мұғалім балалардың еңбек белсенділігін кеңейтуге
дем береді.
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің экономикалық мәселелерге әрі
тікелей әрі жанама қатынасы бар. Бұлбіздің қоғамдағы қоғамдық өндіріс,
адамдардың өскелең рухани және материалдық қажеттілігін қанағаттандыруға
бағытталған- дығынан туындайды. Өндірілген тауарлар сапасының әсемдігі
тұтылыну жағына үлкен әсер етеді. Мұның өзі әр баланың білім алуында
белгілі дәрежеде эстетика лық көзқарас болуын талап етеді. Өнерде
шоғырланған адамдардың шындыққа эстетикалық қарым-қатынасы қоғамдық
идеяларды алға алып баруымыздың құралы, сол арқылы санаға өте күшті әсер
ету жүзеге асады.
Сонымен, оқушылардың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу дамыған
әсемдік сана мен талғамды ,оны қабылдау және бағалау қабілетін қалыптас-
тырудың мақсатқа бағыттала ұйымдастырылған үрдісі. Эстетикалық көзқарасты
тәрбиелеу.Оқушыны жан-жақты және үйлесімді дамытудың жалпы жүйесінде ең
алдымен өзіне тән қызмет атқарады. Ол іс-әрекеттің барлық түрлеріндей
әсемдік нышанын анықтап, оны оқушының әсемдікке көзқарасының дамуы,білім
алуы, қалыптасуы құралына айналдырады.
Балаларды эстетикалық тәрбиелеудің негізгі жолдары.
Баланың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу әсемдіктің қасиеттері бар
әртүрлі өмір мен қатынастар және әсерлер ықпалымен жүзеге асырылады.
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің негізгі құралы- өнер. Ол шындықты
көркем, сезімді қабылданылатын бейнелер арқылы бере отырып ,және солар
арқылы адам сезімі мен санасына әсер етіп , оның көзқарасын қалыптастыруға
жәрдем етеді. Педагогикада эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу тәрбиенің
басқа салаларымен тығыз байланысы қаралады. Балалардың ақыл-ой тәрбиесін,
зерттелген құбылыстар әсемдігін айтпай жүзеге асыру мүмкін емес. Еңбекке
тәрбиелеу –адамдардағы әсемдікті,еңбек мазмұны мен процесін танымай, саналы
тәртіп пен мінез-құлықты тәрбиелеу мүмкін емес. Сондай-ақ әсемдікке
көзқарасты тәрбиелеуді өмірден, белсенді іс-әрекеттен және мақсаттарға жету
жолындағы күрестен оқшау қарауға болмайды.
Сонымен эстетикалық тәрбие табиғаттағы,өнердегі, еңбектегі,өмірдегі
ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу. Эстетикалық тәрбие адамды дүниедегі
әдемілік атаулыны бағалай білуге үйретеді. Өнер шығармашылығын тануға,
қастерлеуге баулиды, оған керісінше ұсқынсыздыққа жағымсыз көзқарасты
қалыптастырады. Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олардың
бірі—эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу.
Өмірдегі,өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әртүрлі болады.
Біреулер әдемілікке үңіле қарап,оның сырын білуге тырыспайды,ал кейбіреулер
оған онша мән бермейді,қалай болса-солай қарап, жанынан өте шығады.
Әдемілікті сезу үшін,оны түсіну үшін ең алдымен бейнелеу
өнері,музыка және ән саласынан әрбір адамда білім болуы қажет. Білім адамды
объективтік критерилерімен қаруландырады. Білімді адам сұлулықты бағалай
біледі.
Айналадағы дүниеге сезімталдық, эстетикалық қабылдау қыралығы,ықылас-
тылық,қамқорлық баланың эстетикрлық дамуының негізі болады. Эстетикалық
ұғымды пайымдауды, баға беруді қалыптастыру –эстетикалық тәрбиенің тағы да
бір міндеті.
Әдемілікті сүю,оған түсіну үшін балаға негізінен көмектесетін
білім. Сондықтан бала бейнелеу өнері саласындағы ырғақ,үндестік,,музыка мен
әндегі дыбыстарды және өнер әдістері туралы білімді игеру қажет. Осыған
байланысты ол эстетикалық терең түсінуге тырысады, байымдай және бағалай
біледі.
Эстетикалық танымның дамыуына көбінесе өнер үргілерін қабылдаумен,не
кейде шығармашылықпен байланысты іс-әрекеті мүмкіндік береді.
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселелердің бірі-
бала- ның эстетикалық белсенділігін тәрбиелеу, Ол әдемілікті сезіп және
оның заңдарын түсініп қана қоймай, осы заңдар бойынша өзін қоршаған
айналаға өзгеріс жасауы қажет. Өмірге енген эстетика адамдарды
сүйсіндіреді.
Адам белсенді түрде өмірдегі әдемілікке, көркемдікке өз үлесін қосып
,оны көріксіздіктен,ұсқынсыздықтан қорғауы қажет. Балаларды эстетикалық
белсенділікке тәрбиелей отырып,оларды өздігінен ілтипатты оқырман,қайырым-
ды көрермен,сезімтал тыңдаушы болуға үйрету керек. Балалар көркемдік
шығармаларды, қуыршақ театры мен ертегі, мультфильмдерді,музыканы көріп-
тыңдауға өте ынталы болады. Эстетикалық тағлымы мен түсініп көру
қабілеттерін жетілдіру,көп ізденуге үйрету,бағыт беру мұғалімдердің басты
міндеті. Баланың эстетикалық мәдениеті және белсенділігі тұтас
педагогикалық процесте дамиды. Сондықтан оның барлық еңбегі,демалысы,
эстетикалық бағыт- та тиімді ұйымдастырылса,ол өз өміріне әдемілік
элементтерін енгізе алады.
Эстетикалық тәрбиенің маңызды міндеті-өнер және әдебиет салаларында
балалардың қабілетін, ынтасын және бейімділігін дамыту. Осыған орай
,мектепте оқушылардың ықтимал мүмкіндіктерін және қабілетін барынша ашу
керек.
Эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдары- әдебиет және өнер. Олар зор идея-
лық тәрбиелік роль атқарады. Әдебиет пен өнер оларды зор қуанышқа бөлейді,
жігерлендіреді олардың идеялық жағынан баюына игі әсер етеді. Өнер және
әдебиет адам санасына белгілі көзқарастарды, әртүрлі құралдар арқылы
енгізеді.
Өнер мен әдебиет шындықты игерудің, танудың құралы. Өнер мен әдебиет
адам дамуының және рухани өсуінің басты шарттарының бірі болып табылады.
Әдемілікті сөзде , эстетикалық көзқарастарды қалыптастаруда табиғат
зор роль атқарады. Табиғат адамды қуанышқа бөлейді,сезімін
дамытады,эстетикалық түсінігін байытады. Адам табиғатты бақылаушы ғана
емес,ол тұтынушы сұлу- лықты жасаушы шығармашылақ қызметкер. Сондықтан
өзінің күшін,қабілетін адамдар бақыты үшін табиғатқа өзгеріс жасауға
жұмсауы керек. Мысалы, қала мен ауылды, тұрған жерлерді көгалдандыру, бақ
және гүлдер өсіру, мәдениет және демалыс орындарын әшекейлеу- бұл зор
эстетнкалық қамқорлық.
Мектеп оқушыларының эстетикалық түсініктері олардың еңбекке әсемдік
тұрғысынан қатынасы ,өзіндік белсенді іс-әрекетімен байланысты екенін
көрсетеді.
Оқушылардың оқу еңбегіне талғампаздық қатынасын дамыту, оны оқудың
қозғаушы күші, дем берушісі ретінде пайдалану үшін балалардың өзіндік
белсенді іс-әрекетін ұйымдастыру,көркемдік ләззат және құлықтық әсер алуды
қамтамасыз ететін еңбектің нәтижесіне жетуіне көмектесу қажет.
2.ЖОБАЛАУ ОБЪЕКТІСІН ТАҢДАУ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕУ
2.1 Ер қосу өнері мен жалпы ерлердің түрлері
Ұлы Абай: Ер қосқанға ұсайды сөз сөйлемек,
Қиыстырып қиыннан айтсам демек.
Атқа жайлы ,мінуге және ыңғайлы,
Алды-арты бірден келсін дөп-дөңгелек, -
дегенде ер қосу өнерінің аса қиын да, қажетті өнер екенін , үлгі етті.
Аттың таулы жерлерде мінуге, аңшылық пен мал шаруашылығы үшін де өте
қолайлы көлік екені белгілі. Сондықтан атты міну үшін оның арқасына
батпайтын,жүрісіне бөгет болмайтын, мінген адамға жайлы ер-тоқым керек.
Дұрыс жасалмаған ер атты жауыр етіп,мінген адамды шаршатады.
Ерге өте жақсы ағашты қолданады. Мұндай ағаш қайыңнан,үйеңкіден,қара
мойылдың түбірінен немесе сол ағаштардың жуан ортасынан алынып,мұқият
кептіріледі. Бір рет жонылған соң тағы кептіріледі. Содан кейін оны қосуға
кіріседі. Ер қосу деп ердің бөлшектерін жонып,қиюластырып қосуды айтады.
Ердің қазақ ері, қоқан ері, құранды ер, ашамай ер, қазық бас
ер, орыс ері деп аталатын түрлері бар. Қоқан ерін, көбінесе әйелдер мен
қарттар пайдаланады. Оның арты жалпақ,отыруға өте жайлы,бірақ атқа ауыр.
Орыс ерін киізбен қалыңдап былғарымен қаптайды немесе
темірден,алюминийден,ағаштан жасайды. Ашамай ердің алды-арты биік сүйемелі
келіп,мұны көбінесе жас балалар мінеді. Ердің жасалу үлгісіне қарай
арғын ері, найман ері, дулат ері, мұрын ері деп аталатын түрлері де
бар. Ердің күміспен сәнделгенін күміс ер деп атайды. 4
Қазақ халқының ер-тұрман жасау өнері
Ежелден көшіп-қонып,мал баққан қазақ халқы көліктің негізгі түрі
–салт ат болды,ал соған орай,ер-тұрман жабдықтарының алатын орны да өзгеше
еді. Халық басынан өткен сан қилы уақиғаларға сай мұның да өзіндік
даму,өзгеру үрдісі жүріп жатты. Мұның өзі қазақ халқының қолөнерінің қандай
дәрежеде болғанын көрсетеді.
Ер-тұрман жабдықтарын зерттеудің ғылыми маңызын өнер туындысы
ретінде баңалаумен қатар,көне заманнан бері көшпелі халық өмірінің заңды
қажеттілігіне сай қалыптасқан еңбек құралы есебінде қараған жөн. Сонда ғана
оның өмірдегі орны жан-жақты қамтылады.
Ер-тұрман жабдықтарын өндіру тәсілдері мен оны күнделікті өмірде
пайдалану жолдары қазақ қауымының ежелден-бергі әлеуметтік-экономикалық
қарым-қатынас мәселелерімен де тығыз байланысты.
Жұмыстың бұл тарауында Қазақстан жерінде таралған қазақ ер-тұрманының
сан алуан түрлерін анықтаумен бірге,олардың жасалу техникасындағы ерекше-
ліктерін нақтылы деректер негізінде дәлелдеп, сол өзгешеліктердің қалыптасу
себебі мен оның халық арасында таралу мөлшерін әлеуметтік-экономикалық
қатынастармен байланыстыра отырып талдау мақсатын көздедік.
Ауқатты қазақ семьясы өз бетімен салт жүруге жараған барлық балаларына
түгелдей ер-тұрман дайындаған.Ал, қайсыбіреулері баласы туысымен-ақ атақты
ершіл ерқосқан тамаша ер,сәнді тұрмандарын дайындауға қамданатын.
Сондықтан, қазақ даласының қай жерінде болмасын ер қосу ісі кең өріс
алған.
Сонымен бірге , олардың өнері жоғары бағаланды, тәжрибелі ершілер қысы-жазы
бірдей қолдан-қолға тигізбей ер қостырып отырды.
Өз үйінде ,көбінесе ердің соқа басын ғана қосты,ал басқа жабдықтарын
тек ер істетушілердің өз заттарынан жасап беретін еді. Әрине, бұдан
ершілердің барлығы ерұосумен бірге ,оның басқа жабдықтарын да түгелдей
жасайбереді екен деген ұғым тумайды. Өйткені,ер-тұрманды
толығымен,көңілдегідей сәнді етіп жасау тек ағаш ісімен қоса
былғары,қайыс,күміс, темір материалдарын өңдей білетін халық шеберлерінің
қолынан келетін.Бұл арада алтын,күміс және әртүрлі асыл тастармен
безендіріліп жасалатын ер-тұрмандар жайлы сөз болып отыр. Ал,мұндай қымбат
ер-тұрмандарды жасатуға шамасы келмеген кедейлер мен орта шаруалар ердің
соқа басын ғана алып,қалған жабдықтарын өздері жасады. Ешбір
әшекейсіз,тек ағаштан жасалынған ер қосу ісімен айналысатын ершілер,көбнесе
өз үйінде ешкімнің тапсыруынсыз-ақ жасай берді.
Ершілердің қостырушы үйінде тұрып істеуі түрлі жағдайларға байланысты
болды. Біріншіден, ершілердің ер қосу шеберлігіне қоса ердің басқа
жабдықтарын түгелдей жасай білуіне және оларды күмістеу,сүйектеу өнерін
толық меңгергендігіне байланысты болса: екіншіден, қымбат ерді жасау үшін
көп уақыт керек және оған керекті заттарды ер жасатушының өзі
тауыпберетіндіктен,сән іздеген әуесқой шебер ершілерді өз үйінде
ұстап,басқа іске алаңдатпай жұмыс істетуді тиімді көрді. Шынында да, мұндай
жағдайлар ер-тұрман жабдықтарының көңілдегідей жасалуының басты шарты.
Базарға шығарылған ер-тұрман жабдықтары,көбінесе ақшаға бағаланды.
Ал,
үйде қосылатын ердің өз басы бір қой деп бағаланды. Басқа жабдықтарын
күмістетіп жасатқанда ершінің еңбегіне құлынды биеге дейін
берілді.Дегенмен,
зергерлік өнермен безендіріліп жасалған ер-тұрманға сіңірілген еңбек қазақ
даласында жете бағаланбады. Олай дейтініміз, 5-6 ай бойына тапжылмай көз
майын тауысып,шынайы өнер үлгісі боларлықтай етіп жасалған ер-тұрманға
төленген бір жылқы оның өнерлі еңбегінің нақтылы бағасы деуге тіпті
болмайды. 4
Қазақ жері өте үлкен, халқы сирек қоныстанғандықтан,қазақ өмірінің
қай саласында болсын айтарлықтай жергілікті ерекшеліктер қалыптасты. Мұндай
жергілікті ерекшеліктер ер-тұрмандарынан да байқалады. Бқлардың бір-бірінен
негізгі айырмашылықтары – олардың жасалу тәсілі мен сыртқы көрінісінде. Осы
ерекшеліктеріне қарай: қазақ ері, шошақ бас ер, үйрек бас ер, қан
бас ер деген атаулар да қалыптасқан. Бұлардың ішіндегі ел арасында
еліміздің барлық өңірлеріне кең таралған түрі – қазақ ері.
Қазақ ерінің жалпы қосылу техникасынан жергілікті өзгешіліктер байқал-
майды. Бірақ, оның сыртқы пішіні мен әшекейлеу тәсілінде айтарлықтай
ерекшеліктер бар. Бұл ерекшеліктер әр жерде қалыптасқан ердің жалпы кескіні
мен әшекейлеу тәсілінен байқалады.
2.2 Ер-тұрмандардың пайдалану ерекшеліктері мен негізгі түрлері
Әйелдерге арналған ер-тұрман
Сонымен бірге, Қазақстанның қай облысында болмасын әйелдерге арналған
ерлер өзінің үлкендігімен де, әдемілігімен де ерекшеленіп тұрды.Әйелдер
ерінің сүйегі ауыр,әшекейлері мол болды. Сондықтан да олар сирек кездесетін
еді. Өткен ғасырдың 70-80 жылдарының өзінде әйел ер-тұрманы некен-саяқ
ұшырасатын еді.2
Алматы,Қарағанды және Қостанай музейлері мен ел арасынан табылған
деректерге қарағанда, әйел ер-тұрмандарын жасауға ершілер – өнерін,жасату-
шылар қаржысын аямайтындықтары байқалады. Мұндай ер-тұрмандарға,негіз-
інен алтын, күміс, асыл тас, сүйек,мүйіз,былғары,шұға және барқыт маталар
пайдаланыліан. Бұл әшекейлер ердің сыртын түгелдей жауып тұратын,сондық-тан
оның ағаш негізін жете өңдеуге көп көңіл бөлінбеді. Ал ердің сыртқы
пішініне келсек, алдыңғықасы өте биік, артқы қасы жалпақ келеді. Әйел
ерлері өте кең, әрі жайлы болатынын сыртан келген саяхатшы ғалымдар жазба-
ларында жазып көрсеткен болатын.
Әдетте әйел ер-тұрман жабдықтары (тоқым,үзеңгі
құйысқан,өмілдірік,жүген мен айыл,тартпалары) түгелдей бір ғана шебердің
қолынан шығатындықтан, олардың ісі біркелкі, жатық болумен бірге өте мол
әшекейленеді.
Әйелге арналған ердің алдыңғы және артқы беті түгелдей күмістеліп
оюлан-ған пластинкалармен немесе қақталған таза күміс әшекейлермен
безендірілген.
Қолда бар деректерге қарағанда, әйел ерлерін әшекейлеудің бірнеше тәсілінің
болғандығы аныұталды. Көбінесе, мұндай ерлердің беті әр түрлі темір
әшекейлерімен белгілі бір симметриялы тәртіпті сақтап тұтас жабылады. Ол
үшін әр әшекейдің бетіне тұтастай күміс шауып, сонан кейін арнайы
жасалынған өткір бізбен түрлі өрнектерді (қошқар мүйіз,сыңар
мүйіз,геометриялық фигуралар және өсімдік тектес өрнектер) ойып алады.
Мұндай жалған қаралау әдісін кейде ою,кейде түр (фон) ретінде қолданады.
Бұл тәсілді ұқыпты орындаса,ердің әшекейі күмәске қарала жүргізгендей әсем
болып шығады.
Әйел ерін әшекейлеудің тағы бір кең тараған түрі- оймалы өрнек. Ол
үшін
Темір әшекейлер әртүрлі өрнекте ойылып,қалған өрнек беттеріне тұтасынан
күміс шабады. Әдетте мұндай әшекейлердің астынан түсті былғары (көксауыр),
шұға немесе барқыт салынады,олар ойылған өрнектерден айшындалып көрініп
тұрады. Күмістің өңін ашатын түсті былғары,шұға болмай қалған кезде,ердің
қасын әбден өңдеп ашық сары бояумен бояп немесе бірнешеқайтара өсімдік
майын жағып,жылтыратып та қояды. Мұндай ердің бір данасы Қостанай өлке-
тану музейінде сақтаулы. Кейде ер күмістелген темір әшекейлермен немесе
әртүрлі құйма бейнелермен ойыстыра безендіріледі.Бұл тәсілмен жасалған
қазақ ерінің бірі Ғылым академиясының архелогия музейінде сақтаулы тұр.
Мұның алды-артында бірдей айшық тәрізденген бір-бірден ғана күмістелген
темір әшекейлер бар. Ердің әшекейленетін басқа жерлеріне түгелдей күміс
жабылған,үстінен белгілі тәртіппен күміс бейнелер (ұшқан құс және үш бұрыш)
орнатылады. Күміс әшекейлердің әр жерінен дөңгелектер ойылып,айнала шеттері
доғал иректермен оймышталады. Күміс әшекейлердің барлығының бет-теріне
түгелдей сызу арқылы (гравировка) әр түрлі оюлар жүргізіледі. Бұл ердің
жалпы кескінінен ,оның сыртына жүргізілген оюлы өрнектерінен тым ертеректе
жасалғандығы байқалады.2
Ер әшекейлерін алтындау тәсілі күмістеуден гөрі өзгешелеу болады.
Күмісті темір бетіне шабу,қақтау не құю тәсілдері арқылы
жүргізілсе,алтындау тек жалату арқылы орындалады. Әйел ерінің алтындаған
бір нұсқасы (сурет -5) Қазақстанның мемлекеттік орталық музейінде
сақталуда. Бұл ер барлық жабдықтарымен ұста Нәби Кәрібаев деген айтулы
шебердің қолынан шыққан. Сүйегі өте ауыр. Ердің сырты түгелдей ойылған
темір әшекейлермен жабылған,
Олардың астына қызыл барқыт төселген. Темір әшекейлердің бетіне күміс
шауып, оның үстіне үшкір біз және дөңгелек бедерлі қадаубаспен әртүрлі гүл-
жапырақтың бейнесі жүргізіледі. Бұдан соң кейбір әшекейлердің бетіне алтын
жалатады, ердің маңдайына қызыл түсті шыны орнатылған. Алдыңғы қасының
жиектеріндегі күмістелген темір көмкерулерге араб әріпімен жазылған өлең
жолдары мен шебердің аты-жөні жазылған.
Жоғарыда баяндалған әр аймақтың сан түрлі ерлерінің барлығында бірдей
кездесіп отыратын әсемдеу әдісі – ердің маңдайына бірден-үшке дейін көз
орнату. Әдетте, мұндай көздерді үлкенді-кішілі асыл тастар (ақық,маржан)мен
түсті шынылардан салады. Кейде асыл тас орнына қарала жүргізілген күміс
көз орнатылады. Енді бірде ердің маңдайына қойылатын тастың саны 20-30-ға
жетеді. Мұрағаттағы сақталған тағы бір ғана әйел еріне 31-көз орнатылңан
екен. Мұның 13-і сан түсті үлкен тастар мен шынылар,қалған 18-і қызыл
маржандар. Алдыңғы қастың дәл ортасында үш бұрыштанып орналасқан үлкен-
үлкен үш көк тастың әрқайсысының айналасында 6-дан ұсақ маржандар
орнатылған, олардың араларына көгілдір эмаль құйылған. Осынша көптеген
тастар үлкенді-кішілі және түрлі-түсті болып келеді, сондықтан да
күмістелген тұтас темір әшекейдің бетінде өте жарасымды-ақ.
Ерлерге арналған ер-тұрманның түрлері
Еркектерге арналған қазақ ерлерінің сүйегі жұқа және ықшам
болатындықтан, олар өте жеңіл келеді, оның ағаш ісіне көп көңіл бөлініп,
жете өңделетін де. Күміс әшекейлері тым шағын,бірақ өте ұнамды болады.
Әсірісе, Қазақстанның солтүстік аудандарында ерді қайыңнан шабатын ершілер
басқа әшекейлерді көп қолданбайды. Өйткені, бұйраланған қайың безінен
қосылған ерлерді мұқият өңдеуден кейін таза өсімдік майымен бірнеше қайтара
сіңіре майласа болды, ағаш реңі теңбілденіп, ешбір әшекейді керек етпейді.
Мұндай жағдайда екі қас пен қапталдың айнала шеттерінен көмкеру
тәріздендіріп жиек шығарады да,оны қара бояумен бояйды. Мұндай ерлердің
алдыңғы қасының маңдайына орнатылған айшық пен қапталдың шеттік пен қанжыға
өткізетін қос тесіктерінің үстінен күмістелген темір әшекейлер шегеленеді.
Бұл әшекейлер күмістен соғылса,оның бетіне қаралау әдісімен күрделі ою-
өрнектер жүргізеді.
Мысал ретінде Қазақстанның орталық мұражайында сақталған Павлодар
облысының қарт ершілері Әбдікерім Ерсалин мен Қадыр Байжановтың жасаған
ерлерін айтуға болады. Айшық ортасына, көбінесе, түсті тастардан көз орнаты-
тылады. Кей уақытта билер мен бай-сұлтандар арнайы тапсырыспен жасатқан ер-
тұрмандарының әшекейлері,әйел ерлерінен кем болмаған. Бұлардың алды-
арты бірдей оюлы өрнек жүргізілген әшекейлермен тұтас жабылады. Темір
әшекейлерге ойылатын оюлы өрнек, көбінесе өсімдік бейнелес болады, бет-
теріне күміс шабылып, алтын жалатылады. Мұндай әшекейлердің астына
әдеттегідей түсті мата не былғары төселініп,алдыңғы қастың маңдайына түрлі
тастар орнатылады. 2
Еркек ерлерін әшекейлеуге мүйіз бен сүйек те жиі қолданылады. Мұндай
заттарды алдын ала дайындап алып, бетіне сан түрлі өрнектер
жүргізіп,көбінесе ердің алдыңғы қасына ойып орнатады. Сүйек әшекейлері
орнатылатын ерлер мүйіз түсін ашатындай басқа түсті бояумен боялады. Бұлай
жасалған ерлер өте сыпайылығымен кқз тартады. Жоғарыда баяндалған қазақ
ерлерінің көлемі мен салмағында және әшекейінде ерекшеліктер болмаса,
олардың жалпы қосылу тәсілі мен сыртқы пішінінде көп айырмашылық
байқалмайды. Ал енді, өзінің сыртқы пішіні жағынан аздап болса да ерекшелеу
қазақ ерінің бір түрі - Алматы
Облысының оңтүстік-шығысы мен Семей облысында кездесетін ерлер. Бұлардың
жалпы кескіні, әшекейлену және өңделу тәсіліне қарағанда, қырғыз және
Алтайда мекендейтін Сібір халықтарының ерлеріне ұқсайды. Бұл ерлердің қасы
да етегінен жоғары қарай қушия көтеріледі де, дәл төбесі дөңгеленіп бітпей,
үсті түзуленіп, иығы бұрышталып шабылады. Артқы қасы алдыңғысына қарағанда
кейін қарай сәл ғана көлбеу орналасады. Әдетте, мұндай ерлер төрт бөлек
ағаштан шабылады, орта ағаш қапталдығынан тұтас шығарылады да, бір-бірімен
қайыс таспа арқылы көктеліп біріктіріледі.
Жамбыл облысының оңтүстік-шығысы мен Алматы облысының оңтүстігінде
мекендейтін қазақтар арасында көп тараған ердің бір түрі – шошақбас ер деп
аталады. Қазақтың басқа ерлерінен мұның негізгі айырмасы атауынан-ақ
көрініп тұр. Дегенмен, мұның жасалу тәсілінде жалпы қазақ ерлерімен кейбір
ортақтық байқалады. Шошақ бас ерді 4-5 бөлек қайың, қарағаш немесе емен
сияқты берік ағаш кесінділерінен шауып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz