Қазақ этнонимінің синонимі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ АЛАШ ҚАУЫМЫНЫҢ ОРНЫ МЕН МАҢЫЗЫ
Алматы - 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
1. АЛАШ ЭТНОНИМІНІҢ МӘНІ ЖӘНЕ МАҒЫНАСЫ ... ... ... ... ... ... 1.1
Алаш этнониміне тарихи көзқарас
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1.2 Түркеш
қағанаты және Алаш ұлысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. ҮШ САН АЛАШ ЖӘНЕ АЛАШ МЫҢЫ НЕГІЗДЕЛУІ ЖӘНЕ ЭТНИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. АЛТЫ САН АЛАШ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ЕЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... .
3.1 Алты сан Алаш (Жалайыр, Қоңырат, Алшын, Арғын, Найман, Қыпшақ)
қауымдастығына зерттеушілердің көзқарастары ... ... ... ... ... ...
3.2 Алты сан Алаш − Қазақ этнонимінің синонимі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Әрбір мемлекеттің негізгі капиталы
халық. Сол себептен зерттеу жұмысы қазақ халқының қалыптасу мәселесіне
арналады. Аталмыш тақырып аясында автор негізінен қазақ халқының қалыптасу
кезеңдерін және оған алаш қауымының тигізген үлесін қарастырады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Дүние жүзінде мыңнан астам халық өмір
сүреді. Оның әрқайсысының халық болып қалыптасуының өзіндік, ерекшеліктерге
толы, жолдары бар. Сол сияқты біздің қазақ халқы да олар секілді халық
болып қалыптасу жолында тар жол, тайғақ кешулерді басынан өткерді.
Тарих ғылымы өте күрделі ғылым болып тбылады. Оның құрамында көптеген
салалары бар. Белгілі бір халықтың тарихын зерттегенде ол салалардың
барлығының өзінше маңызы жоғары. Қазақ мемлекеті өте жас мемлекет.
Дегенмен, оның тарихи тамырлары терең, өзгелерден кем емес. Үш ғасырға жуық
орыстың боданында болу қазаққа оңай тимегені анық. Қазақ интеллегенциясының
қолы байлаулы болды. Халқымыз еркін әрекет етуден қалды. Бірақ қой үстінде
бозторғай жұмыртқалайттын да күн туды. Ендігі ұрпақтың еншісінде тәуелсіз
халқымызды өркендету, дамыту болмақ. Бұл орайда тарихшыларымыз төл
тарихымызды жаңаша көзқараспен, қазақы тұрғыдан жазуға кірісіп те кетті.
Алайда, тарихымыз жазылды, мәселелер шешілді деп айтуға әлі ертерек.
Қазақстан тарихы белгілі бір дәрежеде жазылғанымен, терең зерттеулерді
қажет ететін мәселелер баршылық. Мемлекетіміз орналасқан Орталық Азия
территориясында ерте тас дәуірінен бері халық мекендегені белгілі. Сол
себептен де қазақ халқының этникалық тарихында ақтаңдақтар көп. Оның ішінде
халқымыздың құрамындағы тайпалардың тарихы ақсап келеді. Олай болса,
зерттелінгелі отырған алдарыңыздағы Қазақ халқының қалыптасуындағы алаш
қауымының орны мен мағызы атты тақырып орынды таңдалынған болса керек.
Айтып өткеніміздей, қазақ тарихында терең зерттеулерді қажет етіп
отырған бірден бір сала бұл этникалық тарих. Соған байланысты бүгінгі күні
тарихшылардың арасында қазақ халқының қалыптасуының мәселелері алаң туғызып
отыр. Оның ішінде қазақ халқының қалыптасу кезеңдері, ру – тайпалық құрамы,
орналасу территориясы, этнонимдер этимологиясы және т.с.с. Тәуелсіздік
көкжиегі көрініп, халқымыз еркін тыныстана бастағаннан кейін жазылған қазақ
тарихы кеңестік кезеңде жазылған тарих деңгейінен өте−мөте көтерілген жоқ,
әсіресе бұл жағдайдың ежелгі және ортағасырларға қатысы басымырақ. Себебі
қазақ халқының қалыптасуына байланысты кеңестік көзқараспен жазылған
тұжырымдар сақталып қалған. Бүгінгі таңда отандық тарихшылардың тарапынан
қазақ халқының қалыптасуына байланысты жаңа болжамдар ұсынылуда. Ол
болжамдар жаңа деректердің табылуына байланысты пайда болса керек.
Мемлекетіміздің қабылдаған Мәдени мұра бағдарламасының аясында жарық
көрген қытай деректерінің қазақ тіліне аударылуының нәтижесінде, бұрын
соңды белгісіз болған факторлар анықталуда. Ежелгі өркениеттердің иелері
болып табылатын қытай императорларының бұйрығымен жазылған жылнамалар
қойнауында қазақ халқының ежелгі және ортағасырлар тарихына қатысты
мәліметтер орасан зор. Міне, сондықтан да жаңа мәліметтердің негізінде
қазақстанның ежелгі және ортағасырлар тарихы қайта жазылғанын аға буын
тарихшылар қолдап отыр. Оның үстіне деректердің негізінде тарихымызда
қателіктер кеткендігін байқай тұра оны түзетпеу отанға деген опасыздық емес
пе?
Аталған деректердің ішінде қазақ халқының қалыптасу негіздерін
анықтауға көмек беретін мәліметтер де баршылық. Мәселе Алаш атауынна
байланысты. Нақтырақ айтар болсақ, қазақ халқының қалыптасуындағы алаш
қауымдастығының рөлі.
Қандайда болмасын этностың қалыптасуы өте үлкен уақыт шеңберінде
жүзеге асатын күрделі процесс екендігі баршамызға белгілі. Қазақ этносының
қалыптасуы да соған сәйкес сан ғасырлар бойы қалыптасу процесін басынан
өткерді. Халқымыз үшін бұл жағдай бірнеше кезеңдерден тұрды. Сонымен бірге
қазақ халқының қалыптасуының өзіндік ерекшеліктері бар екендігі баршамызға
құпия нәрсе емес. Үш жүзден құралған қайсар қазақ халқымыздың мұндай
жағдайда қалыптасуын алдағы тарауларда анықтайтын боламыз. Яғни ол
дегеніміз қазақ халқының сақ дәуірінде, түрік кезеңінде, ерте ортағасырлық
және дамыған орта ғасырлық кезеңдерде жетіліп, жекелеген тайпалардан
құралып, қазақ хандығының құралуына байланысты халық болып қалыптасу
мәселесі.
Олай болса, сан ғасырлардан бері жүздерге, тайпаларға, руларға бөлініп
келген қазақ халқының тарихы жазылуда этникалық мәселелердің алар орны зор.
Сол себептен Қазақ халқының қалыптасуындағы алаш қауымының орны мен
маңызы тақырыбының таңдап алынуы қажеттіліктен туындаған.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны қазақ халқының қалыптасу проблемасы,
оның ішінде қазақ халқының қалыптасуындағы алаш қауымдастығының алатын орны
болып табылады.
Диплом жұмысының зерттелу пәні Қазақ халқының қалыптасуындағы алаш
қауымының орны мен маңызы.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Қазақ халқының қалыптасу процесі
айтарлықтай ұзақ уақытқы созылған. Сол себептен біз зерттеу жұмысымыздың
хронологиялық шеңберін ҮІІІ – ХҮ ғасырлар аралығында алып отырмыз. Өйткені
қазақ халқының құрамындағы тайпалардың бір тобы осы ғасырдан бастау алады
деуге негіз бар. ҮІІІ ғасырда құрылған Түргеш қағанаты заманауи Қазақстан
республикасының территориясында пайда болған алғашқы мемлекет болып
табылады және оның мемлекеттік құрылымы мен Қазақ хандығының мемлекеттік
құрылымдары ұқсас келеді. Сонымен бірге Түргеш қағанатын құруға атсалысқан
тайпалар Қазақ хандығын құруға атсалысқан тайпалардың құрамында кездеседі.--
---
Қазақ халқының қалыптасуындағы алаш қауымының орны мен
маңызытақырыбындағы диплом жұмысымыздың негізгі мақсаты тақырыпты жан
жақты ашып зерттеу. Ол үшін алдымызға белгілі бір міндеттер қойдық. Олар:
• Алаш этнонимінің мән мазмұнын ашу;
• Түркеш қағанаты және Алаш ұлысы арасындағы тарихи сабақтастықты
анықтау;
• Қадырғали Жалайырдың еңбектеріндегі Алаш мыңы қауымдастығының
қалыптасуының себептерін анықтау;
• Үш сан Алашқа кіретін Жалайыр, Қоңырат, Алшын тайпалық
бірлестіктерінің қазақ халқының қалыптасуындағы орны мен рөлін
айқындау;
• Алты сан Алаш қауымдастығына зерттеушілердің көзқарастарын ашу;
• Алты сан Алаш (Жалайыр, Қоңырат, Алшын, Арғын, Найман, Қыпшақ) −
Қазақ этнонимінің синонимі
Диплом жұмысының деректік негізі Тарыхшы қандай да болсын
зерттеу жүргізгенде оның еңбегі тарихи деректерге сүйенуі керек, яғни
зерттеу діңгегі дерек болып табылады. Сол себептен біз өз еңбегімізге
дерекнамалық шолу жасағалы отырмыз. Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері
шамамен жеті ғасырға созылғандықтан мұндай уақыт аралығында біздің зерттеу
обьектімізге байланысты деректер баршылық. Қазақ халқының қалыптасуына
тікелей байланысты деректердің болмауы ғажап емес. Себебі ҮІІІ ғасырда
қазақ этнонимі де қалыптаса қоймағаны белгілі. Сонымен бірге қазақ халқы
45 тайпадан тұратын этнос болғандықтан біз қазақты құраған тайпалардың жеке
халық болып қалыптасуының кезеңдерін қарастыратын боламыз. Олай болса
аталған уақыт шеңберінде жазылған тақырыпқа қатысты деректерді біз
негізінен шартты түрде үшке бөліп қарастырамыз. Олар ортағасырлық
тарихшыларының еңбектері, қытай жылнамалары және қазақ халқының ел
ауызындағы аңыз - әңгімелері болып табылады.
Зерттеуімізде қолданылатын бірінші топтағы деректерге араб тіліндегі
жазба деректер – ибн ал-Асирдың, ан-Насавидың (Несеви), Ибн Абд аз-
Захирдың, ал-Омаридың, ал-Айнидың, ал-Женнабидың еңбектеріндегі мәліметтер
жатса, сонымен бірге түрік тіліндегі деректерге Махмуд Қашқаридың,
Қадырғали Жалайырдың еңбектерінің мәліметтері жатады.
Бірінші топқа біз тағы Рашид ад-диннің Жылнамалар жинағы, Жувейнидың
Тарих-и жахангуша, Казвинидың Тарих-и гузиде; Таварих-и гузида-йи
нусрат-нама, Фатх-нама, Шайбани-нама, Маджму ат-таварих, Шыңғыс-
нама және Бабыр-нама, Тарих-и Рашиди, Тарих-и Кипчаки; Бахр ал-
асрар фи манакиб ал-ахрар; Фирдаус ал- икбал еңбегінің мәліметтері
жатады.
Тақырыбымызға қатысты қытай деректерін біз негізінен 2006 жылы жарық
көрген Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері атты кітаптағы
Жаңа таңнама, Көне таңнама, Таң жарлығы сияқты деректерді пайдаланамыз.
Ал үшінші топқа жататын деректер негізінен халық ауыз әңгімелері болып
табылады. Соған байланысты ескертетін бір мәселе бар. Ол қазақ халқының
әдебиеті негізінен ауызша жүргендіктен оларды ең алғаш қағаз бетіне түсіру
қазақтардың Ресей бодандығын қабылдағаннан кейін жүзеге асты. Қазақтың
тарихын, этнологиясын, дәстүрін жалпы өмірлік болмысын орыс ғалымдары
Патшаның бұйрығымен зерттегені құпия емес. Міне, сол мақсатпен қазақ
даласына келіп, қазақтарды зерттеуге атсалысқан орыс зерттеушілері
халқымыздың аңыз әңгімелерін, жыр дастандарын, шежірелерін қағаз бетіне
түсірген. Бұл үрдіс негізінен Кіші жүз қазақтарының Патша үкіметінің қол
астына кіруінен бастап етек алады. Ең алдымен кіші жүз қазақтарынан ант
қабылдауға келген Тевкелев қазақтар туралы мағлұмат жинағаны белгілі.
Осыдан бастап қазақ халұына байланысты мәлімет жинаумен айналысқандардың
қатарына Гавердовский, Татищев, Рычков, Гродеков, Потанин, Левшин және т.б.
ғалымдар жатады. Қазақ ауыз әдебеиетін қағаз бетіне түсіргендердің
қатарында қазақ ғалымдары да бар. Бірақ олардың еңбектері айтарлықтай
кешірек жазылды. Ш. Құдайбердіұлы, Ә. Бөкейханов, С. Көпейұлы, Әбілғазы
баһадүр сияқты қазақ жанашырларының еңбектерінде де қазақ халқының пайда
болуына байланысты деректер кездеседі.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақ халқының қалыптасу мәселесі
негізінен біршама зерттелген тақырыптардың қатарына жатады. Дегенмен қазақ
тарихында тоқетері айтылып, соңғы нүктесі әлі де болса қойылмаған
проблемалар баршылық. Оның негізгі себептерінің бірі тарихшыларымыздың
айтуынша дерек көздерінің жетіспеуі. Дегенмен мұндай кедергілерге бет
бұрмай мәселенің мәнісін ашуға талпынушылар да аз емес.
Тақырыптың тарихнамасын әдеттегідей үш кезеңге бөлуге болады. Олар
төңкеріске дейінгі, кеңестік кезең және қазірге немесе тәуелсіздік
кезеңдері.
Бірінші кезеңнің ерекшелігі тарих ғылымының дами түспеген, ғылыми ойлау
жүйесінің қалыптаса қоймағандығы болып табылады. Дегенмен бұл дәуірдің
тарихшылары мәселені мәнісін ашуға бар күш жігерлерін жұмсады. Оларға
негізінен Рычков, Гавердовский, Красовский, Мейер, Левшин, Уәлиханов,
Броневский, Гродеков, Толстов, Аристов, Вельяминов-Зернов, Харузин т.б.
ғалымдар жатады.
Аталған кезеңге сипаттама беретін болсақ атап өткеніміздей бұл
кезеңдегі тарихшылар негізінен мәлімет жинаумен айналысқан. Дегенмен
олардың арасында проблеманы шешуге атсалысқандар да кездесді. Мысалға
қазіргі ғылымда кең қолданысқа ие қазақтардың автохтондылығы туралы
концепцияның негізін салушылар осы кезең өкілдері болып табылады. Ол туралы
алдағы тарауларда кеңінен айтатын боламыз.
Келесі кезең −кеңестік кезең. Бұл дәуір өкілдері де қазақ халқының
қалыптасуына арнап іргелі еңбек немесе монография, әлдебір диссертация
жарияламаған. Жүргізілген зерттеулердің ауқымдыларының өзі баяндама
көлемінде ғана. Сонымен бірге қазақ хандығының құрылуына байланысты немесе
сол іспеттес тақырыптардың етегінде бірге қарастырылады. Қазан төңкерісінен
кейін зерттеу тақырыбымыз аясында қалам тартқандар қатарында Тынышбаев,
Асфендьяров, Адильгереев, Вяткин, Куфтин, Чулошников, Султанов, Бернштам,
Бартольд, Арғынбаев, Востров, Муканов, Ахинжанов Пищулина, Смагулов,
Масанов және т.б. ғалымдар жатады. Қозғалып отырған кезеңнің
де өзіндік ерекшеліктері бар. Көріп отырғанымыздай, яғни кезеңнің атының
өзі айтып тұрғандай, жағарыда аталған тарихшылар зерттеулерін әміршіл
әкімшіл жүйенің қыспағында жазған. Олай болса мәселенің обьективтілігіне
күмән келтіруге болатындығы айтпай ақ белгілі емес пе? Дегенмен, айқындай
түсетін болсақ, қазақ халқының қалыптасуы маркстік лениндік теория
тұрғысынан жазылып, тіпті қазақ халқының қалыптасу процесінің аяқталу
кезеңін КСРО ның құрылу кезеңіне дейін созып қойған. Оның үстіне кеңес
одағына дейінгі жазылған еңбектер өте ауыр сынға душар болады. Ондағы
авторларға тағылған мін зерттеулерде қолданылған методология буржуазиялық
сипатта субьективті түрде болған. Мұның бәрі дұрыс ақ дегенмен кеңестік
кезеңнәі осы әңгімені өрбітіп отырған ғалымдардың еңбектері обьективтілікті
ту етіп жазылғанына кім кепіл? Олай болса нағыз обьективтілікке мойын
сұнып, отансүйгіштік пен ұлтжандылық сезіммен бұл тақырыпты зерттеушілер
әлі алда тосып тұрған -ды.
Соңғы немесе үшінші кезең бұл – Тәуелсіз Қазақстан республикасы немесе
қазіргі кезең. әрбір мемлекеттің өз жанашыры өз халқы болмақ. Сол себептен
де қазақ халқының тарихының обьективті тұрғыдан жан жақты зерттелуін кім де
болса осы кезеңнен күтері сөзсіз.
Егерде бірінші кезең окілдері Патша үкіметінің таптық езгісіне душар
болып еркіндіктен айрылса, екінші кезең өкілдері кеңес үкіметінің әміршіл
әкімшіл езгісіне ұшырап еркіндіктен айрылған.
Олай болса Қазақ халқы қалыптасу проблемасының шешуін біз дәл осы
кезеңнен күтеріміз анық. Сөздің шыны керек қазақ халқының қалыптасуына
байланысты жаңа ғылыми тұжырымдар мен жаңа концепциялардың негізі осы
жылдары қалыптасуда. Алдағы кезеңдерде пайда болған қазақ халқының
қалыптасуына байланысты автохтондылық және миграциялық концепцияларға
қосымша енді лингвистикалық және антропологиялық концепциялар ұсынылды.
Сонымен бірге замандас тарихшыларымыз қазақ халқының қалыптасуында осы
концепцияларды пайдалана отырып, оның негізгі кезеңдерін нақтылауға дәлірек
айтқанда ескілік сарқыншақтардан, яғни кеңестік кезеңдегі қабылданған
кезеңдерге бөлуден өзге жаңа деректердің негізінде қазақ халқының қалыптасу
кезеңдерін анықтауға атсалысуда. Тақырыпқа қатысты, яғни қазақ
халқының қалыптасуына байланысты бірқатар проблемалар бар. Оларға тоқталып
өтетін болсақ, қазақ хақының қалыптасу кезеңдері, қазақ халқының құрамы,
қазақ этнонимінің пайда болуы және этимологиясы, қазақтың этнос болып
құралуы, және соңғы кезде ғалымдар арасында қозғалып жүрген мәселе бұл
қазақ халқының қалыптасуында алаш қауымдастығының рөлі мен маңызы. Міне,
осы іспеттес мәселелерді шешумен аталған кезең өкілдері айналысуда. Оларға
тоқталып кетер болсақ: Б. Көмеков, Т. Омарбеков, Б. Кәрібаев, Г. Сабденова,
М. Қозыбаев, Н. Мыңжан, С. Жолдасбаев, Т. Сұлтанов, К. Аманжолов, М.
Мағауин, З. Қинаятұлы, Б. Ирмуханов және т.б.
Қазақ халқының қалыптасуы проблемасының зерттелу деңгейі атап
өткеніміздей негізінен зерттелген тақырыптарға жатады. Дегенмен отандық
тарихшыларымыздың айтып жүргеніндей қазақ өз тарихын өзі жан жаққа
жалтақтауды қойып жазуға міндетті. Сонымен бірге жаңа дерек көздерін
айналымға ендііріп жаңаша нәтижелер шығарудың да кезі жеткені байқалады.
Әні міне деп жүргенде тәуелсіздіктің таңының атқанына да жиырма жылдың жүзі
де болып қойыпты.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Бұл мәселені талдау
барысында автор ресейлік және отандық ғалымдардың теориялық тұжырымдарын
қолданды. Бітіру жұмысында жалпы ғылыми (талдау, синтездеу, жалпылау және
т.б.) және жеке ғылыми (тарихи салыстыру және деректерді талдау) зерттеу
әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы зерттеуде қойылған мақсаты мен
міндеттерімен, осы күнге дейін айтарлықтай зерттелмеген жаңа
материалдармен, сонымен қатар отандық тарихи ғылымда арнайы зерттеу пәні
болмаған тақырыпты қоюмен тікелей байланысты. Тақырыпта Қазақ халқының
қалыптасуындағы алаш қауымының орны мен маңызы анықталып, тарихи рөлі
айғақталды. Диплом жұмысының барысында тарихи этнонимдердің қазақ ру
атауларына байланысты, біздің жағдайымызда халықтың атауына, яғни алаш
этнонимі тирихи этнонимдердің түріне қарай жіктелінді. Сонымен бірге
мұндай жіктеуді жасау үшін - тарихи этнонимдердің пайда болуының қазақ
халқына тән жолдарын анықтау - жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Жұмысымыздың нәтижесінде Қазақ халқының қалыптасуындағы алаш қауымының
маңызы сонда, Алаш этнонимі қалыптасқан жаңа этностың автоэтнонимі болып
анықталды.
Диплом жұмысының құрылымы негізінен кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бітіру жұмысының
көлемі 60 бетті құрайды.
1. АЛАШ ЭТНОНИМІНІҢ МӘНІ ЖӘНЕ МАҒЫНАСЫ
1. Алаш этнониміне тарихи көзқарас
Бірінші тарауымыздың Алаш этнониміне тарихи көзқарас
тақырыбына кіріспес бұрын біз оған байланысты кейбір мәселелерді анықтап
алуды жөн көрдік. Ондай мәселеге біз этноним ұғымын жатқыздық. Сонымен,
этноним гректің ethnosхалық, onymaесім, атау деген сөзінен шыққан,
яғни ру, тайпа, ел, халық, ұлт атаулары болып табылады. Этнонимдердің
шығуын, таралуын, қолданылуын және құрылымын этнонимика зерттейді
[Этноним Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. Т. 10. Бас ред. Б. Аяған. –
Алматы: Қазақстан Энциклопедиясының бас редакциясы, 2007. –704 б. 104].
Олай болса біз алда этнонимикалық зерттеулермен айналысатын боламыз.
Этнонимияның не екенін анықтап алғаннан кейінгі жұмысымыз түрік
этнонимдерінің жасалу жолдарымен танысу. Ол үшін біз осы мәселеге қалам
тартқан тарихшылардың еңбектерімен танысатын боламыз. Отандық тарихта
этнонимия мәселесі қолға алынбаған. Ол ақиқат. Зерттеулер негізінен
кеңестік кезеңде жүргізілген. Бұл тақырып бойынша жазылған монография
немесе диссертация сияқты көлемді зерттеуді кездестірмейміз. Жазылған
зерттеулер шағын мақалалар я болмаса ономастика, топонимикаға қосымша
тараушалар болып келеді. Олардың ішінде Т. Жанұзақовтың Очерк казахской
ономастики деген 1982 жылы Алматыда жарық көрген еңбегінің бір тарауы
этнонимдер деп аталады [Джанузаков Т. Очерк казахской ономастики. –Алматы:
Наука, 1982. – 175 б.]. Онда автор қазақ рутайпаларының атауларының
пайда болу тарихын, кейбір этнонимдер мен этнотерминдердің
тарихиэтимологиялық мағыналары мен этнонимдердің лексикосемантикалық
классификациясы деген мәселелерге ден қояды. Келесі еңбек белгілі
түркітанушы Н.А. Баскаковтікі. Орыс зерттеушісі өз назарын түрік
этнонимдерінің моделдері мен олардың типологиялық классификациясына
аударған [Баскаков Н.А. Модели тюркских этнонимов и их типологическая
классификация. В кн. Ономастика востока. –Москва, 1980. –Б. 199207 ].
Р.А. Агееваның Страны и народы: происхождение названии атты зерттеуінде
этнонимдердің типтерін ажыратады [Агеева Р.А. Типы этнонимов В кн.
Страны и народы: происхождение названии. –Москва, 1990. –Б. 7185 ]. 1970
жылы Мәскеуден Этнонимы деген жинақ шыққан, онда этнонимдерге қатысты
тақырыптарда жазылған мақалалар жарық көрген. Біздің тематикаға В. И.
Никоновтың Этнонимия [Никонов В.И. Этнонимия В кн. Этнонимы. –Москва:
Наука, 1970. –Б. 533] атты мақаласы сай келеді. Онда автор
этнонимдердің түрлеріне және олардың құрылу заңдылықтарына баса назар
аударады. Дәл осы жинақ ішінде Я. В. Чесновтың О социальной
мотивированности древних этнонимов деген еңбегінде этнонимдердің өздігінен
пайда болуынан бөлек этнонимнің пайда болуындағы мотивацияға көбірек
көңіл бөліну керектігін ескертеді [Чеснов Я.В. О социальной
мотивированности древних этнонимов Этнонимы. –Москва: Наука, 1970. –Б.
4650]. К. Утельбаева Этноним самоназвание этноса деген мақаласында
этнонимдердің пайда болуына әсер ететін факторларды қарастырады
[Утельбаева К. Этноним–самоназвание этноса Ізденіс. –2008 –№3. –Б.
97104]. Ал Қ. Сатпаев атындағы ҚазҰТУдың аға оқытушысы М. Карамендина
өзінің Қазақтың ұрантайпа атаулары атты мақаласында қазақ
рутайпаларының атаулары тотемдік жолмен пайда болғанын дәлелдеуге тырысады
[Карамендина М. Қазақтың ұран–тайпа атаулары Қазақтың тілі мен әдебиеті.
–2008 –№7. –Б. 106112].
Зерттеуіміздің нәтижесінде біз қазақ рутайпаларының атауларының
пайда болуында белгілі бір ерекшеліктер мен заңдылықтардың бар екенін
байқадық, яғни тайпа этнонимдерінің пайда болуының ерекшеліктерін біз Н. А.
Баскаковтың топшалауына негізделіп төрт негізгі аспекті бойынша
топтастыруды жөн көрдік. Олар:
Көлемі бойынша этнонимдер: 1)Макроэтнонимдер, яғни іріірі тайпа
атаулары: қыпшақ, қаңлы, үйсін, қоңырат, дулат, найман, жалайыр, керей
т.б. 2) Микроэтнонимдер, яғни кішігірім тайпа атаулары: жиеней, жетімдер,
болат, батыр, балталы, жайық, көкше, төбет т.б.
Қоғамдық маңыздылығы жағынан: 1) Автоэтнонимдер, яғни тайпалардың
өздерінің атаулары: жағалбайлы, ашамайлы, сіргелі, сыйқым. 2)
Аллоэтнонимдер, яғни тайпалардың сыртынан таңылған атаулар, олар кейін
тайпаның немесе халықтың атауына айналуы да мүмкін: қыпшақ (половец,
куман), жетіру, бағаналы, байбақты т.б.
Мағыналық, яғни семантикалық аспектілері бойынша этнонимдер: 1)
Географиялық тайпа атауы өзен, көл, елді мекен атауымен аталуы: найман
(Н.А.Аристов. найм өзенінің атауы), қаңлы (кан өзені атымен аталған),
жайық, көкше, сарытоғай т.б. 2) Тотемдік тайпа атауы сол елдің тотемінің
атауымен аталуы: теке, төбет, алшын, бура, қаршыға, бүркіт т.б. Т.
Жанұзақов мұндай тайпа атауларын жабайы және үй жануарлары мен құс
атауларынан пайда болған этнонимдер деп көрсетеді. 3) Тайпаның таңбасына
қарай аталуы: шекті, сіргелі, шанышқылы, балталы т.б. 4) Тайпаның сол тайпа
басшысы не көсемінің атымен аталуы. Кей зерттеушілер бұл жерде тайпаның
атабаба және көсем атауынан шыққанын бөлек қойғанды жөн көреді. Біз болсақ
жалпылай қарастырған дұрыс деп есептейміз. Мысалға, Әлімұлы, Байұлы, Абақ,
Ботбай, Жаппас т.б. 5) Тайпалардың өзіндік жеке ерекшеліктері бойынша
аталуы. Олар: а) Келбетіне қарай: таз, ұзын, шимойын, шолақ, қосқұлақ т.б.
ә) Шаруашылығына қарай: орманшы, ошақты, қарауыл т.б. б) Құрамы мен
құрылымы жөнінен: жетімдер, мырза, қожа, төре т.б. в) Мінез құлқына
байланысты: момын, шымыр, берш, батыр, тасжүрек, жомарт т.б.
Этнонимдердің құрылымы бойынша: 1) Қарапайым этнонимдер: барлық бір
түбірлі атаулар, алтын, тама, матай, уақ т.б. 2) Күрделі этнонимдер, олар
екі жолмен жасалады: а) Түбірлердің қосарлануы арқылы: қаракерей,
терістамғалы, есентемір, төртқара т.б. ә) Анықтауыш сөздердің қосарлануы
арқылы: сарыүйсін, қырық мылтық, шұбар айғыр, қара қойлы т.б.
Түрік этнонимдерінің жасалу жолын айқындаудың басты себебі қазақ
этнонимдерінің сол жолмен жасалуы болып табылады. Олай болса Алаш
этнонимін соңғы ұсынылған классификацияға салу арқылы оның мән мазмұнын
танып білеміз.
Алаш этнонимі бүтін бір халықтың атауы болғандықтан ол көлемі
бойынша макроэтнонимге жататыны сөзсіз. Ал этнонимдердің қоғамдық
маңыздылығы жағынан аталмыш этноним автоэтнонимге жатады. Оның бірден бір
себебі көрші елдердің арасында қазақ атауымен белгілі болған халықтың өз
атауы болып табылуында. Мағыналық, яғни симантикалық жағынан этнонимдер бес
топқа бөлінетіні туралы айтқан болатынбыз. Соның ішінде Алаш тайпа
көсемінің есіміне байланысты аталған, алайда бұл тұжырым даулы. Себебі Алаш
сөзінің адам аты екеніне күмән келтіретіндер де баршылық.
Мысалға, Қазақстан ұлттық энциклопедиясында алаш ұғымына мынадай
түсініктемелер берілген: Алаш (ежелгі түрік сөзі – бауырластар, қандастар,
туыстар) – көне заманда, түркі халықтары бөліне қоймаған қауым кезінде
дүниеге келген ұғым. Ортағасырлық және одан ерте кезеңдегі деректерде
қазақтың өз алдына ел болып хандық құрғанға дейінгі ежелгі тайпаларының
ортақ атауы. Алаш аты тарихта кездесетін ең көне атаулардың қатарына
жатады.
Тарихта алаш атауына байланысты көптеген көзқарастар орын алады.
Алаш атауының мағынасы тұрмақ, мазмұнының өзі даулы болып отыр.
Ғалымдардың арасында кең қолданылатын тұжырымдар: Алаш - кісі есімі
(Алаша хан, Алаш чор), этноним, көне түрік сөзі, Алты Алаш, Алаш мыңы,
Үш сан Алаш және т.б. Олай болса, біз осындай көзқарастарға тоқталып
өтейік.
Жоғарыда аталған тұжырымдардың ішінен біз ең алдымен Алты Алаш
ұғымынан бастауды жөн көрдік. Мәселенің мән-мағынасын ежелгі Орхон
жазуындағы Білге қағанның кешеніндегі Алты тақ иегерлері деген сөздің
мағынасынан іздестірген белгілі түркітанушылар М.Жолдасбеков пен
Қ.Сартқожаұлы кезінде Алты ұлыстық бірлестіктер: қыпшақты, тоғыз-оғызды,
басмылды, қарлұқты, түргешті, отыз-оғызды атап көрсете келе, былай деп
жазған еді: Түріктер қағанат орталығын Орда деп атаса, хандықтардың
орталығын алачу (алаш) деп атаған. Олай болса байырғы түріктердің осы
алты тайпасы кейін Алты Алаш атанып, күні бүгінге дейін халық жадында
сақталып қалған. Бұл атау еуразия құрлығындағы ұлы дала көшпелілерінің
ұранына айналған, бүтін оғыз, қыпшақ, қарлұқ, басмыл, он-оқ түргештердің
кейінгі ұрпағы – қазақ халқының ұранына айналған. Алты Алачу көк
түріктердің ұраны болуы да мүмкін. Ол заманда Алты Алачу деп ұран салып,
ту көтергенде, бүкіл түрік бір тудың астына жиналған да болар. Олай болса
алты есірдің (тақ) Алты Алашы көк Түріктің аналогы болмақ. Біздің бұл
ойымыз әлі де тереңірек зерттей түсуді, зерделей түсуді қажет етеді
[Жолдасбеков М., Сартқожаұлы Қ. Орхон ескерткіштерінің толық Атласы. –
Астана, 2005. -264 б.].
Мұндай пікірдің туындауына себеп есір атауының мән-мағынасына
байланысты. Түркітанушы Н.Базылхан Тұнық-ұқ бітіктасының мәтінін
талдағанда бұл мәселеге мынадай түсініктеме берген еді: Көне моңғол
тілінде eseriesiriисер - аласа, арқасыз орындық деген мағына
білдіреді. Осы орындықта отырған моңғол дәуірінің бекзаттарына қатысты
бәдіздер жайында моңғол археологі Д.Баяр кеңінен зерттеу жүргізіп (қытайша
хучуан деп аталады және оны қытайлықтар хұннұлардан үйренген –
Г.Сүхбаатардың пікірі) моңғол хандарының сиволы – барыс терісін жапқан
орындық ерекше қастерленген деп көптеген тарихи деректер келтіреді. Д.Баяр
моңғол дәуірінің бәдіздеріндегі орындықты көшпелілердің исер орындығы
деп қарастырған орынды және кереге сияқты жиналатын бүктемелі, көшіп-қонуға
қолайлы орындық... дейді.
Бұл ұсыныстар негізінде Қ.Сартқожа Орхон мұралары еңбегінде есір
тақ (хан тағы) деп қарастырған.
Аталмыш пікірлердің ішінде езир бүркіт, есир тапалша, арқасыз
бүктемелі орындық, хан тағы деген болжам орынды. Қайсысы дұрыс екені егжей-
тегжейлі зерттеудің барысында жан-жақты дәлелденері сөзсіз [Қазақстан
тарихы туралы түркі деректемелері. Т.ІІ. – Алматы, 2005. -110 б.]
Бұл айтылғандар есір атауының шынында да тақ немесе орындық
деген мағынада қолданылғанын дәлелдей түсетіндей. Алайда әңгіме хан тағы
туралы емес, ханға бағынышты ұлыстарды билеуші туралы болып отыр.
Сондықтанда жоғарыда айтылған алты тақ иелері аласа орындыққа отырған
мемлекетті билейтін ханнан кейінгі ұлыс билеушілері деп қабылдағанымыз жөн
сияқты. Дегенменде келтірілген деректер ежелгі түрік-моңғол тіліндегі
есір сөзіменен алаша немесе аласа ұғымдарының арасында байланыс бар
екенін көрсететіндей.
Әрине бұл айтылғандар ғылыми болжамдар ғана. Мұны зерттеушілердің
өздері де ішінара мойындап отырғандай. Біздің ойымызша бұл жерде Алты тақ
иегерлері деген түсінікті Алты Алаш ұғымы ретінде қабылдауға дәлел әлі
де жеткіліксіз.
Түрік қағанаттары тұсында Алты Алаш атауының жазба деректерде
кездесе қоймайтыны белгілі. Алты есір (тақ) деген ұғымның Білге қаған
мәтінінде бар екені рас. Бірақ бұл, Алты Алаш дегенді аңғарта қоймайды
деп ойлаймыз. Алаш атауының Орхон жазуларында кездеспеуіне қарағанда бұл
ұғым VІІІ ғасырға дейін әлі де қолданысқа кеңінен ене қоймаған. Тіптен
М.Қашғари өмір сүрген кезеңнің (ХІ ғ.) өзінде де Алаш әлі хандық немесе
есір (тақ иегері) деген саяси мағынаға ие бола қоймаған.
Солай бола тұрса да аталған зерттеушілер алачу атауының Махмұд
Қашқари еңбегінде де кіші ордалар деген мағынаны білдіргенін дәлелдеуге
тырысып, бұл тарихи дерек алты кіші хандық құрып тұрған алты үлкен түркі
тайпалары одағына қатысты болар деген болжамға жүгінеді. Шынында да
М.Қашқари өзінің әйгілі еңбегінде бұл мәселеге АЛАШҰ – баспана, кепе
деген нақты түсініктеме берген еді (Қашқари М. Түрік сөздігі. 3 томдық. І
том. – Алматы, 1997. -166 б.) Дәл осыған ұқсас мағынаны В.В.Радловтан да
кездестіреміз. Ол Алаша деген сөзді аласа, яғни кіші деп түсіндіреді
(Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Т.1. – СПб., 1893. -365-366 бб)
Бұдан аңғаратынымыз, ХІ ғасырдағы Алашұ диалект түрінде біртіндеп азғана
өзгерістерге ұшырап, кейініректе аласа деген қазақ сөзіне айналған.
Кезінде хан емес екінші қатардағы тұлғаларға түркілер Алаша (кіші, аласа)
деген есімді берсе, шағындау ұлыстарды да осылай атаған.
Мұнан байқайтынымыз, алаш атауы үлкен орданың емес, шағын аласа
(алаша) баспананың, ал этникалық тілмен айтар болсақ, үлкен қағанаттың
емес, жеке ұлыстың атауын байқататын тәрізді. Алайда тарихи деректер
ешқашанда VІІІ ғасырға дейін тайпалық одақтарды (Түргештен басқаларын) Алаш
атамаған. Алаш алғаш рет Түргеш ұлысының жанама атауы ретінде белгілі
болды. Мұның себебі іргелі Батыс түрік қағанатының ішінен құрылған Түргеш
шынында да шағын ұлыс еді. Ол Бес түріктің бірі болатын.
Қытай деректерінде Кертау тұтықтығына Түргеш Алаш ұлысының
құрылғандығы айтылады. Сонымен бірге бұл атау кейде Түргеш-Алаш ұлысы деп
те беріледі (Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері (б.з. 275-
840 жылдары). 2 кітап. – Алматы, 2006. -167, 192 бб.) Бұл мәліметтерден
аңғаратынымыз, біріншіден, Түргеш ұлысы (қағанаты емес) кезінде Алаш ұлысы
деп те аталған. Және бұл атауды қытай да мойындап отыр (Қытай
жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері (б.з. 275-840 жылдары). 2 кітап.
-143, 330 бб.). Мәселенің байыбына тереңдеп барар болсақ Түргештің Алаш
аталуы осы ұлысты басқарған Алаш чор атты әскери қолбасының билік жасауымен
де тікелей байланысты екенін байқаймыз. Ол бірде Қалаш чор аталса, бірде
Алаш чор аталады. Бұл тұлғаның өзі де қаған емес, әскери қолбасы – чор
деңгейіндегі, екінші қатардағы, аласа бейне.
Мұнда жеке тұлғаның атының Алаш қойылуына таңданудың қажеті жоқ. Түркі
тілінде бұл атау кіші баспана немесе кіші, аласа қамқоршы деген мағынаны
аңғартады.
Сондықтан алаш атауы алғаш жеке адамға қолданылып, кейініректе
ұлысқа таңылуы да мүмкін. Түркеш ұлысына байланысты айтар болсақ, дәл
осылай болып тұр. Тегінде Алаш (баспана) деген ұғымды қолданған
түргештер оны өздерінің ұлысына қамқоршы тарихи тұлғаға есім ретінде беріп,
ал бұл кейінірек ұлыс атына ұласса керек.
Дегенмен де бұл тұста, яғни көшпелі түріктерге монғолдар
үстемдігі орныққанға дейін Алаш атауы кең өрістей қойған жоқ. Біртіндеп
ол түркі дүниесінде Түргеш ұлысының жойылуына байланысты тарих сахнасынан
ысырылды. ХІ-ХІІ ғғ. ғасырға қарай Алаш түркіше тек тұрмыстық мәселеде,
баспана, кепе деген мағынада ғана қолданылды (Қытай жылнамаларындағы
қазақ тарихының деректері (б.з. 275-840 жылдары). 2 кітап. -192, 330 б.) Ал
монғол билігі тұсында ол тіптен ұмытылды. Енді біртіндеп ойрат-қалмақ
тілдеріндегі Алаш атауы орныға бастады. Бірақ бұл этноним енді мүлде
басқа мағына беретін болды.
Дегенменде Алаш этнонимінің қолданылуының кейінгі тарихы да бұл
этнонимнің әрі жеке тарихи тұлғаның, әрі ұлыс атауының мән-мағынасын
беретіндігін дәлелдей түсті. Бұл жерде әңгіме кейініректе көптеген ғасырлар
өткен соң қазақ атанған халықтың арғы бабалары туралы болып отырғаны
түсінікті.
Тағы бір басын ашып алуды қажет ететін маңызды мәселе – Алаш
атауының қазаққа жауынгерлік ұран болуы туралы. Этнограф В.В. Радлов (Ф.В.)
(1837-1918) Алаш ұғымына бірнеше түсінік бере келе, оны бүкіл қырғыз
(қазақ) халқының жауынгерлік ұраны деп атап көрсеткен еді (Радлов В.В.
Опыт словаря тюркских наречий. Т.І. -365-366 бб) Бұл рас. Тарихи деректерге
сүйенсек, аты Алаш ұранына айналуы мүмкін бірнеше Алаш немесе Алаша деген
тарихи тұлғаларға кездесеміз.
Тарих дүрбелеңдерінде Алаш атанған қайраткер біртіндеп ұмытылып,
аңызға айналса керек. Дегенменде халық жадында ол жауынгерлік ұран ретінде
аңыз тұлға түрінде сақталып қалған. Алайда тарихи зерттеулер Алаш есімін
Алаша атанған тарихи тұлғамен де қатар береді. Кейде бұл атаулар бірін
бірі ауыстырып та қолданылады. Алғашқы Алаш атты тұлға жоғарыда аталған
Түргештердің Алаш чоры болса, кейін қалмақтар тарихта қанішерлігімен қалған
Моғолстан ханы Сұлтан Ахметті өз тілінде Алаша деп атаған, оның мағынасын
Қазақ газетінде Халел Досмұхамедов (Досмұхамедов Халел Алаш не сөз?
Қазақ газеті. – Алматы, 1998. -39 б.) А. Бөкейхановтың сауалына (Бөкейхан
Ә. Түрік, қырғыз, қазақ һәм ханлар шежіресі Таңдамалы (Избранное). –
Алматы, 1995. -333 б. ) жауап ретінде қайтарады. Бұл мәселе Т.
Омарбековтың Алаш атауы туралы не білеміз атты мақаласында тереңдетіліп
қарастырылған. Автор баяндамасында осы мәселеге және тарихта Алаш есімімен
қалған тағы бір тұлға, Әбілхайырды хан көтерген батырға байланысты
мынадай ой түйеді:
1) Алаш-баһадүр – Алаш батыр, әрі Алаш би, ХV ғ. бірінші жартысында
Дешті Қыпшақтың үлкен аймағының билеушісі болған.
2) Алаш басқарған аймақты бірнеше тайпа мекен еткен және әр тайпаның
өз калантары немесе билеушісі болып, бәрі Алашқа бағынған.
3) 1426-27 жылдары, яғи Әбілқайыр сұлтан Алаштың жұртына келіп
қыстағанда, Алаш шамамен 40-60-та болған деп есептеуге болады. Ұлыс
басқару үшін тек батырлық қана емес, сонымен бірге ақылы, байлығы
мен жасы басқа ру-тайпа, аймақ билеушілерінен артық болуы керек,
бірақ 70-80-ге келген кәрі шал да болмауы керек.
4) Алаш батыр Шыңғыс ұрпағынан емес, егер де ол хан тұқымынан болса,
онда оны ортағасырлық шығармалардың тәртібіне сай хан, сұлтан не
оғлан деп атаған болар еді. Жергілікті ру-тайпа көсемдеріне, би,
батыр не баһадүр деген қосымша атаулар пайдаланылған. Олай болса,
Алаш баһадүрді жергілікті тайпалардың бірінен шыққан Дешті
Қыпшақтағы үлкен бір ұлыстың билеушісі деп санауымыз керек. (Қазақ
ру–тайпаларының тарихы. Т. Х, 1–кітап, Найман Алаш тарихи
зерттеу орталығы; Авторлар: Ғабжалилов Х., Омарбеков Т., Кәрібаев
Б.ж.б. –Алматы: Алаш, 2008. –457 б.)
Осы жолдардың авторы белгілі отандық тарихшымыз Талас Омарбеков
аталған тарихи тұлға халық арасында үлкен беделге ие болғанын Орталық
Қазақстанда оның құрметіне салынған Алаша хан мавзолейіне қарап қорытынды
жасайды. Алаш батырдың ел арасындағы сыйлылығы оның тіпті хан деген атақ
берілуіне себеп болған.
Мұндай фактілердеге орай атақты тарихшымыз келесі қорытындыға келеді:
Алаштың тірі кезінде-ақ ұлыс адамдары өздерін “Алаш ұлысының адамдарымыз”,
“Алаш адамдарымыз” немесе “алаштықпыз” деп атап, Алаш сөзіне этникалық мән
беріп, этнонимге айналдыра бастайды. Алаш сөзі автоэтноним ретінде ХVІ
ғасырға дейін-ақ қалыптасып болса керек.
ХV ғасыр ортасында Қазақ хандығы құрылып, Дешті Қыпшақ тайпалары ХV
ғасырдың 70-жылдары Қазақ хандығының құрамына енсе де, өз атауларын
автоэтноним түрінде сақтап қала берген, тек көрші елдер ғана оларды
“қазақтар” деп аллоэтноним берген деп түсінеміз.
Осылайша ХVІ ғасырдың соңына дейін бүкіл Қазақстанды мекендеген
тайпалар алаш аталынып кетеді. Алаш – Қазақ этнонимдері бір этносты
білдіретін синонимге айналады. Бірақ та алаш этнонимін тек қана Дешті
Қыпшақ адамдары қолданса, қазақ этнонимін көршілер қолданады. Халық
санасында алаш сөзі жердің, елдің, халықтың, мемлекеттің тұтастығының
символы ретінде сақталып қалды.
Т. Омарбековтың бұл ойларын Н.Мыңжанның: Алаш аты ертеде жалпы
қазақ қауымының ұраны болған; қазақтың байырғы шежірелерінде Алаш сөзі
Қазақ атауының синонимі ретінде қолданылған деген жолдары дәлелдей
түсері анық. (Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. -26-27 бб.)
Жоғарыда келтірген мәлііметтерімізді қорытындылар болсақ, Алаш –
көне тірік сөзі, оның мағынасы ХІІ ғасырда жазылған құнды дерек көзі болып
табылатын М. Қашқаридің Диуани лұғат ат–түрк еңбегінде берілген шағындау
орда немесе баспана деген ұғымды аңғартатын. Осыған байланысты ол кейде
аласа, төменірек деген мағынада да қолданылғандықтан Түркі қағанынан
кейінгі әскери ұлыс басшыларына Алаш есімі берілген жағдай да орын алған.
Мұндай дәстүр кейініректе ХІV-ХV ғасырларда да жалғасын тапты. Бұл ханнан
кейінгі Кіші ұлысты билеуші дегенді білдірді деуге болады. Осы тұста Түргеш
қағанатындағы Алаш чор халқына қалаулы болғандықтан, еліне қамқоршы,
баспана бола білгендіктен оны Алаш атап кетсе керек.
Сонымен бірге ортағасырларда Дешті – Қыпшақ даласының батыры Алаш
баһадүр халыққа сіңірген ерен еңбегі үшін оның қол астындағы халық өздерін
алаштықтармыз деп атаған. Бұл жағдай Алаш халық арасында ұранға
айналуын да түсіндіретін секілді, яғни халқымыз батырларының есімдерін
ұранға қосқаны баршаға белгілі. Тарихта кездесетін Алаш мыңы, Алты Алаш
деген ұғымдар да осыған байланысты болса керек деп тұжырымдауға негіз бар.
Бүтін бір халықтың өзін Алаш атауы халықтың өздік есімін туғызуы заңды
құбылыс. Олай болса біздің осы тараудың ең басында келтірген тарихи
этнонимдердің классификациясы бойынша Алаш этнонимін жіктеуіміз
дәлелденді.
2. Түркеш қағанаты және Алаш ұлысы
ҮІІІ ғасырдың басында әйгілі Батыс түрік қағанаты құлайды. Оған
тиесілі ұлан – байтақ жер оны мекендеген он оқ елі жаңа қағандық – Түргеш
қағанатына өтеді. Түргеш қағанаты Жетісу мен Еренқабырғаны мекендеген
ежелгі үйсін, дулат тайпалары мен басқа да түркі тайпаларының басын
біріктірген бес дулаттың белді тайпасы – түркеш құрған ежелгі феодалдық
мемлекет. Алайда тарихта түргеш мемлекетінің пайда болуына байланысты
пікірлер түрлі, яғни нақты датаға байланысты. Егер осы мәселеге байланысты
Ә. Дәулетхан Біз қытайдың Билік ғибадатханасында көрсетілген дереккөзіне
сүйене отырып, басқа да тарихи оқиғалар хронологиясын сараптай келе, Түргеш
қағанаты 699 жылы құрылған деп қараймыз десе [Дәулетхан Ә. Түргеш
қағанатының құрылуы (699-766) Қазақ тарихы. №1, 2000. – Б. 6-11. 6], С.
Жолдасбайұлы қағанаттың өмір сүрген уақытын – 704-766 деп белгілейді [С.
Жолдасбайұлы. Ежелгі және ортағасырлардағы Қазақ елінің тарихы. Алматы,
Кітап, 2010. 336-б. 142]. Ал Н. Мыңжан болса Таң патшалығы Ожелыны
Хуайды жүн уаң (игі хан) деп жариялайды деп жазады.
Түргештер туралы алғашқы деректер "Күлтегін" ескерткішінде және қытай
жазба деректерінде кездеседі. Түргеш тайпалары VI ғасырда Шу, Іле өзендері
аралығындағы үлкен аймақты мекендеді жөне Жетісудағы керуен жолдарының көбі
солардың бақылауында болды. Бұл кезде түргештер Батыс Түрік қағанатының сол
қанатына енген, адам саны жағынан басым тайпа болған.
[http:stud.kzsmskupitm5789]
Түргештер жөнініде ең алғашқы жазба мәліметі әйгілі қытай тарихшысы Сы
Магуаң құрастырған Билік ғибадатнамасындакездестіреміз. Онда Ту Шишы
деген батыс түріктің бес дулат тайпасының бірі, Іле өзенінің орта және
төменгі ағысында оңтүстіктен солтүстікке қарай жайыла қоныстанған деп
жазылған. Ал Күлтегін тас ескерткішінде: Түргіс қаған түркіміз, будунум
ерті деп айқын жазылған. Мұндағы түргеш этнонимінің мағынасын араб
тарихшысы әл-Идриси Түргеш – нағыз түрік, шын түрікдеген мағынаны
білдіреді дейді. Қазақ шежіресі бойынша түргешті Сары үйсін дейді.
Тарихи дерек көздеріне жүгінер болсақ, түргештер ҮІ ғасырдан бастап
Батыс Түрік қағанаты құрамында Ілі өзені мен Шу өзені аралығында, Іле
Алатауынан Балқаш көлінің оңтүстігіне дейінгі аса құнарлы, байтақ өлкеде
өмір сүрген. Олар мал шаруашылығын негіз ете отырып егіншілікпен де,
қалалық өмірге бейімделіп, сауда саттықпен де, қолөнерімен де молвнан
айналысқан. Ең бастысы – Шығыс пен Батысты жалғап жатқан сауда, керуен
жолының басым бөлігі түргештер бақылауындағы қалаларды басып өткен. Осындай
қолайлы жағдайлар түргештердің тез арада еңсе тіктеп, қуатты мемлекет
ретінде бой көтеруге, сөйтіп аса күрделі саяси, экономикалық және әскери
мүдделер тоқайласар алаңға айналуына себепші болды.
Түркештер тарих сахнасына шығар қарсаңда қазіргі қазақстан
аумағындағы саяси, әскери жағдай өте шиеленісті болып еді. 651 жылы іргесі
шайқалған Батыс Түрік қағанатын қалпына келтіру үшін таң империясының
озбырлығына қарсы көтерілген Шбара Хилаш қаған алты жылдан кейін, яғни 657
жылы жеңіліп, қолға түседі. 659 жылы отаршыл империя астанасында құсалықтан
өледі.
Батыс Түрік тайпалары бас иесіз қалады. Ел бытыраңқылыққа ұшырайды.
Осы орайды пайдаланған Таң империясы 658 жылы бұл тайпаларды басқаратын екі
үлкен әскери аймақ құрған құрған болатын. Оның біріншісі - Іле өзенінің
орта және төмен сағасына орналасқан Суого Мухэ тайпасын тізгіндеу
тапсырылған Вен Лу уәли мекемесі, екіншісі – Алаш (Алишә) тайпасын
тізгіндеу міндеттелген Жие сан уіли мекемесі. Көріп отырғанымыздай
қағанаттың ішінде екіге бөлініс пайда болып мемлекеттің шырқы бұзылып,
Ашина әулетінің билігі шайқалады. Ол туралы Л. Гумилев: ҮІІІ ғасырдың орта
шенінен былай қарай әулетті қолдап тұрған Ашин тұқымына деген дәстүрлі сый
құрмет сейіліп, соңғы хандар өздерін қытайлықтардың сенімді малайы және өз
халқының жаулары ретінде танытқандықтан, оларды бүтіндей сыйламайтын болды
дейді.
Қағанатта жағдай күрт өзгереді. Кезінде Асана Хусараның қол астында
баға Тархан болып жүрген Үгіл (Ожелы) он оқ халқының осындай көңіл күйін
дәл басқан ақылды, көсем ретінде мойындалып, көптің қолдауына ие болады.
Асана Хусара өзіне берілген 60-70 мың адамдық халқын бастап Таң империясын
паналайды. Оған қараған ел мен жер Үгіл басқарған түркештерге өтеді.
Үгіл ұлан-байтақ қағанат аумағын басқарудың жаңа жүйесін жасауға
кіріседі. Бүкіл елді ру-ұлыстың қоныстану жағдайына қарай 20 әкімшілік
аймаққа бөледі. Әр аймаққа басқаратын 20 бақылаушы өкіл әкім белгілейді де,
олардың қолына 7000-нан әскер беріп, 140 мыңдық сайлауыт армия жасақтайды.
Бүкіл елді түріктердің ел билеу дәстүрі бойынша оң және сол қанат болып екі
үлкен ұлысқа бөледі. Өзіне –өзі әбден сенген Үгіл қалың қолды бастап Батыс
түрік қағанатының бұрынғы астанасы Суябқа шабуылдап, басып алады да, Шу
өзенінің батысындағы уақытша ордасын көшіріп, осында әкеледі. Суяп – ұлы
астана, ал Іле өзені бойындағы Қойлық (Күнгіт) қаласы кіші астана болып
белгіленеді.
Түргеш қағанаты күн сайын қанатын жайып, бүкіл батыс түрік
қағандығының елі мен жеріне иелік етеді. Қытай деректеріне қарағанда, 704
жылдары Түргеш қағандығының аумағы едәуір кеңееді.
Түргеш қағандығы – Батыс түрік қағанаты билік еткен аумақта шаңырақ
көтергендіктен, халықтың этникалық құрамына да ерекше өзгеріс ене қоймады.
Қалыптасқан үрдіс блйынша, қағандық он оқ қағандығы, халқы ан оқ немесе он
оқ жебе халқы деп атала береді. Түргештер мұрагерлікке алған Батыс түрік
қағанатының негізгі халқы жергілікті түркі тілдес, салттас үйсін, қаңлы,
дулат, қарлық, теле, басмыл, оғыз, шығыл, т.б. тайпалары және олармен
араласып, сіңісіп кеткен басқа тайпалардан құралған он оқ халқы еді.
Оларды Таң патшалығының көмегімен Ышбара Хилаш қаған Шу өзенінен шекара
еткен бес арыс дулат пен бес тайпалы нүшбе қылып, екі қанатқа бөліп
басқара бастайды.
Түргештердің этникалық құрамына тарихшылар әр түрлі талдаулар жасап
жүр. Мәселен, Н. Мыңжан Түргештер – Батыс түрік қағанатындағы бес арыс ел
Дулаттың белді тайпасы. Дулаттар ежелгі үйсін күнбиі Елжаудың ортаншы ұлы
Дулының үлесіне тиген он мың үйден өсіп өрбіген. Демек түргештер ежелгі
үйсін Дулы ұлысының ұрпағы. Олар шежіре деректерінде Сары үйсін деп те
аталады ... Дулат ұлысы заманымыздан бұрынғы ІІ ғасырдағы ежелгі үйсін
заманынан бері Іле өзенін мекендеген - деп жазады. Тұтастай
алғанда он оқ халқының тең жарымын құраған бес арыс дулат ру-ұлыстарының
этникалық мекен жайы Жетісу, Тарбағатай және Еренқабырға қңірі болған. Ал,
олардың тайпалық құрамы ескі тарихи жазбалар мен шежірелерде былай
айтылады:
1. Чимойын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ АЛАШ ҚАУЫМЫНЫҢ ОРНЫ МЕН МАҢЫЗЫ
Алматы - 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
1. АЛАШ ЭТНОНИМІНІҢ МӘНІ ЖӘНЕ МАҒЫНАСЫ ... ... ... ... ... ... 1.1
Алаш этнониміне тарихи көзқарас
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1.2 Түркеш
қағанаты және Алаш ұлысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. ҮШ САН АЛАШ ЖӘНЕ АЛАШ МЫҢЫ НЕГІЗДЕЛУІ ЖӘНЕ ЭТНИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. АЛТЫ САН АЛАШ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ЕЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... .
3.1 Алты сан Алаш (Жалайыр, Қоңырат, Алшын, Арғын, Найман, Қыпшақ)
қауымдастығына зерттеушілердің көзқарастары ... ... ... ... ... ...
3.2 Алты сан Алаш − Қазақ этнонимінің синонимі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Әрбір мемлекеттің негізгі капиталы
халық. Сол себептен зерттеу жұмысы қазақ халқының қалыптасу мәселесіне
арналады. Аталмыш тақырып аясында автор негізінен қазақ халқының қалыптасу
кезеңдерін және оған алаш қауымының тигізген үлесін қарастырады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Дүние жүзінде мыңнан астам халық өмір
сүреді. Оның әрқайсысының халық болып қалыптасуының өзіндік, ерекшеліктерге
толы, жолдары бар. Сол сияқты біздің қазақ халқы да олар секілді халық
болып қалыптасу жолында тар жол, тайғақ кешулерді басынан өткерді.
Тарих ғылымы өте күрделі ғылым болып тбылады. Оның құрамында көптеген
салалары бар. Белгілі бір халықтың тарихын зерттегенде ол салалардың
барлығының өзінше маңызы жоғары. Қазақ мемлекеті өте жас мемлекет.
Дегенмен, оның тарихи тамырлары терең, өзгелерден кем емес. Үш ғасырға жуық
орыстың боданында болу қазаққа оңай тимегені анық. Қазақ интеллегенциясының
қолы байлаулы болды. Халқымыз еркін әрекет етуден қалды. Бірақ қой үстінде
бозторғай жұмыртқалайттын да күн туды. Ендігі ұрпақтың еншісінде тәуелсіз
халқымызды өркендету, дамыту болмақ. Бұл орайда тарихшыларымыз төл
тарихымызды жаңаша көзқараспен, қазақы тұрғыдан жазуға кірісіп те кетті.
Алайда, тарихымыз жазылды, мәселелер шешілді деп айтуға әлі ертерек.
Қазақстан тарихы белгілі бір дәрежеде жазылғанымен, терең зерттеулерді
қажет ететін мәселелер баршылық. Мемлекетіміз орналасқан Орталық Азия
территориясында ерте тас дәуірінен бері халық мекендегені белгілі. Сол
себептен де қазақ халқының этникалық тарихында ақтаңдақтар көп. Оның ішінде
халқымыздың құрамындағы тайпалардың тарихы ақсап келеді. Олай болса,
зерттелінгелі отырған алдарыңыздағы Қазақ халқының қалыптасуындағы алаш
қауымының орны мен мағызы атты тақырып орынды таңдалынған болса керек.
Айтып өткеніміздей, қазақ тарихында терең зерттеулерді қажет етіп
отырған бірден бір сала бұл этникалық тарих. Соған байланысты бүгінгі күні
тарихшылардың арасында қазақ халқының қалыптасуының мәселелері алаң туғызып
отыр. Оның ішінде қазақ халқының қалыптасу кезеңдері, ру – тайпалық құрамы,
орналасу территориясы, этнонимдер этимологиясы және т.с.с. Тәуелсіздік
көкжиегі көрініп, халқымыз еркін тыныстана бастағаннан кейін жазылған қазақ
тарихы кеңестік кезеңде жазылған тарих деңгейінен өте−мөте көтерілген жоқ,
әсіресе бұл жағдайдың ежелгі және ортағасырларға қатысы басымырақ. Себебі
қазақ халқының қалыптасуына байланысты кеңестік көзқараспен жазылған
тұжырымдар сақталып қалған. Бүгінгі таңда отандық тарихшылардың тарапынан
қазақ халқының қалыптасуына байланысты жаңа болжамдар ұсынылуда. Ол
болжамдар жаңа деректердің табылуына байланысты пайда болса керек.
Мемлекетіміздің қабылдаған Мәдени мұра бағдарламасының аясында жарық
көрген қытай деректерінің қазақ тіліне аударылуының нәтижесінде, бұрын
соңды белгісіз болған факторлар анықталуда. Ежелгі өркениеттердің иелері
болып табылатын қытай императорларының бұйрығымен жазылған жылнамалар
қойнауында қазақ халқының ежелгі және ортағасырлар тарихына қатысты
мәліметтер орасан зор. Міне, сондықтан да жаңа мәліметтердің негізінде
қазақстанның ежелгі және ортағасырлар тарихы қайта жазылғанын аға буын
тарихшылар қолдап отыр. Оның үстіне деректердің негізінде тарихымызда
қателіктер кеткендігін байқай тұра оны түзетпеу отанға деген опасыздық емес
пе?
Аталған деректердің ішінде қазақ халқының қалыптасу негіздерін
анықтауға көмек беретін мәліметтер де баршылық. Мәселе Алаш атауынна
байланысты. Нақтырақ айтар болсақ, қазақ халқының қалыптасуындағы алаш
қауымдастығының рөлі.
Қандайда болмасын этностың қалыптасуы өте үлкен уақыт шеңберінде
жүзеге асатын күрделі процесс екендігі баршамызға белгілі. Қазақ этносының
қалыптасуы да соған сәйкес сан ғасырлар бойы қалыптасу процесін басынан
өткерді. Халқымыз үшін бұл жағдай бірнеше кезеңдерден тұрды. Сонымен бірге
қазақ халқының қалыптасуының өзіндік ерекшеліктері бар екендігі баршамызға
құпия нәрсе емес. Үш жүзден құралған қайсар қазақ халқымыздың мұндай
жағдайда қалыптасуын алдағы тарауларда анықтайтын боламыз. Яғни ол
дегеніміз қазақ халқының сақ дәуірінде, түрік кезеңінде, ерте ортағасырлық
және дамыған орта ғасырлық кезеңдерде жетіліп, жекелеген тайпалардан
құралып, қазақ хандығының құралуына байланысты халық болып қалыптасу
мәселесі.
Олай болса, сан ғасырлардан бері жүздерге, тайпаларға, руларға бөлініп
келген қазақ халқының тарихы жазылуда этникалық мәселелердің алар орны зор.
Сол себептен Қазақ халқының қалыптасуындағы алаш қауымының орны мен
маңызы тақырыбының таңдап алынуы қажеттіліктен туындаған.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны қазақ халқының қалыптасу проблемасы,
оның ішінде қазақ халқының қалыптасуындағы алаш қауымдастығының алатын орны
болып табылады.
Диплом жұмысының зерттелу пәні Қазақ халқының қалыптасуындағы алаш
қауымының орны мен маңызы.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Қазақ халқының қалыптасу процесі
айтарлықтай ұзақ уақытқы созылған. Сол себептен біз зерттеу жұмысымыздың
хронологиялық шеңберін ҮІІІ – ХҮ ғасырлар аралығында алып отырмыз. Өйткені
қазақ халқының құрамындағы тайпалардың бір тобы осы ғасырдан бастау алады
деуге негіз бар. ҮІІІ ғасырда құрылған Түргеш қағанаты заманауи Қазақстан
республикасының территориясында пайда болған алғашқы мемлекет болып
табылады және оның мемлекеттік құрылымы мен Қазақ хандығының мемлекеттік
құрылымдары ұқсас келеді. Сонымен бірге Түргеш қағанатын құруға атсалысқан
тайпалар Қазақ хандығын құруға атсалысқан тайпалардың құрамында кездеседі.--
---
Қазақ халқының қалыптасуындағы алаш қауымының орны мен
маңызытақырыбындағы диплом жұмысымыздың негізгі мақсаты тақырыпты жан
жақты ашып зерттеу. Ол үшін алдымызға белгілі бір міндеттер қойдық. Олар:
• Алаш этнонимінің мән мазмұнын ашу;
• Түркеш қағанаты және Алаш ұлысы арасындағы тарихи сабақтастықты
анықтау;
• Қадырғали Жалайырдың еңбектеріндегі Алаш мыңы қауымдастығының
қалыптасуының себептерін анықтау;
• Үш сан Алашқа кіретін Жалайыр, Қоңырат, Алшын тайпалық
бірлестіктерінің қазақ халқының қалыптасуындағы орны мен рөлін
айқындау;
• Алты сан Алаш қауымдастығына зерттеушілердің көзқарастарын ашу;
• Алты сан Алаш (Жалайыр, Қоңырат, Алшын, Арғын, Найман, Қыпшақ) −
Қазақ этнонимінің синонимі
Диплом жұмысының деректік негізі Тарыхшы қандай да болсын
зерттеу жүргізгенде оның еңбегі тарихи деректерге сүйенуі керек, яғни
зерттеу діңгегі дерек болып табылады. Сол себептен біз өз еңбегімізге
дерекнамалық шолу жасағалы отырмыз. Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері
шамамен жеті ғасырға созылғандықтан мұндай уақыт аралығында біздің зерттеу
обьектімізге байланысты деректер баршылық. Қазақ халқының қалыптасуына
тікелей байланысты деректердің болмауы ғажап емес. Себебі ҮІІІ ғасырда
қазақ этнонимі де қалыптаса қоймағаны белгілі. Сонымен бірге қазақ халқы
45 тайпадан тұратын этнос болғандықтан біз қазақты құраған тайпалардың жеке
халық болып қалыптасуының кезеңдерін қарастыратын боламыз. Олай болса
аталған уақыт шеңберінде жазылған тақырыпқа қатысты деректерді біз
негізінен шартты түрде үшке бөліп қарастырамыз. Олар ортағасырлық
тарихшыларының еңбектері, қытай жылнамалары және қазақ халқының ел
ауызындағы аңыз - әңгімелері болып табылады.
Зерттеуімізде қолданылатын бірінші топтағы деректерге араб тіліндегі
жазба деректер – ибн ал-Асирдың, ан-Насавидың (Несеви), Ибн Абд аз-
Захирдың, ал-Омаридың, ал-Айнидың, ал-Женнабидың еңбектеріндегі мәліметтер
жатса, сонымен бірге түрік тіліндегі деректерге Махмуд Қашқаридың,
Қадырғали Жалайырдың еңбектерінің мәліметтері жатады.
Бірінші топқа біз тағы Рашид ад-диннің Жылнамалар жинағы, Жувейнидың
Тарих-и жахангуша, Казвинидың Тарих-и гузиде; Таварих-и гузида-йи
нусрат-нама, Фатх-нама, Шайбани-нама, Маджму ат-таварих, Шыңғыс-
нама және Бабыр-нама, Тарих-и Рашиди, Тарих-и Кипчаки; Бахр ал-
асрар фи манакиб ал-ахрар; Фирдаус ал- икбал еңбегінің мәліметтері
жатады.
Тақырыбымызға қатысты қытай деректерін біз негізінен 2006 жылы жарық
көрген Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері атты кітаптағы
Жаңа таңнама, Көне таңнама, Таң жарлығы сияқты деректерді пайдаланамыз.
Ал үшінші топқа жататын деректер негізінен халық ауыз әңгімелері болып
табылады. Соған байланысты ескертетін бір мәселе бар. Ол қазақ халқының
әдебиеті негізінен ауызша жүргендіктен оларды ең алғаш қағаз бетіне түсіру
қазақтардың Ресей бодандығын қабылдағаннан кейін жүзеге асты. Қазақтың
тарихын, этнологиясын, дәстүрін жалпы өмірлік болмысын орыс ғалымдары
Патшаның бұйрығымен зерттегені құпия емес. Міне, сол мақсатпен қазақ
даласына келіп, қазақтарды зерттеуге атсалысқан орыс зерттеушілері
халқымыздың аңыз әңгімелерін, жыр дастандарын, шежірелерін қағаз бетіне
түсірген. Бұл үрдіс негізінен Кіші жүз қазақтарының Патша үкіметінің қол
астына кіруінен бастап етек алады. Ең алдымен кіші жүз қазақтарынан ант
қабылдауға келген Тевкелев қазақтар туралы мағлұмат жинағаны белгілі.
Осыдан бастап қазақ халұына байланысты мәлімет жинаумен айналысқандардың
қатарына Гавердовский, Татищев, Рычков, Гродеков, Потанин, Левшин және т.б.
ғалымдар жатады. Қазақ ауыз әдебеиетін қағаз бетіне түсіргендердің
қатарында қазақ ғалымдары да бар. Бірақ олардың еңбектері айтарлықтай
кешірек жазылды. Ш. Құдайбердіұлы, Ә. Бөкейханов, С. Көпейұлы, Әбілғазы
баһадүр сияқты қазақ жанашырларының еңбектерінде де қазақ халқының пайда
болуына байланысты деректер кездеседі.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақ халқының қалыптасу мәселесі
негізінен біршама зерттелген тақырыптардың қатарына жатады. Дегенмен қазақ
тарихында тоқетері айтылып, соңғы нүктесі әлі де болса қойылмаған
проблемалар баршылық. Оның негізгі себептерінің бірі тарихшыларымыздың
айтуынша дерек көздерінің жетіспеуі. Дегенмен мұндай кедергілерге бет
бұрмай мәселенің мәнісін ашуға талпынушылар да аз емес.
Тақырыптың тарихнамасын әдеттегідей үш кезеңге бөлуге болады. Олар
төңкеріске дейінгі, кеңестік кезең және қазірге немесе тәуелсіздік
кезеңдері.
Бірінші кезеңнің ерекшелігі тарих ғылымының дами түспеген, ғылыми ойлау
жүйесінің қалыптаса қоймағандығы болып табылады. Дегенмен бұл дәуірдің
тарихшылары мәселені мәнісін ашуға бар күш жігерлерін жұмсады. Оларға
негізінен Рычков, Гавердовский, Красовский, Мейер, Левшин, Уәлиханов,
Броневский, Гродеков, Толстов, Аристов, Вельяминов-Зернов, Харузин т.б.
ғалымдар жатады.
Аталған кезеңге сипаттама беретін болсақ атап өткеніміздей бұл
кезеңдегі тарихшылар негізінен мәлімет жинаумен айналысқан. Дегенмен
олардың арасында проблеманы шешуге атсалысқандар да кездесді. Мысалға
қазіргі ғылымда кең қолданысқа ие қазақтардың автохтондылығы туралы
концепцияның негізін салушылар осы кезең өкілдері болып табылады. Ол туралы
алдағы тарауларда кеңінен айтатын боламыз.
Келесі кезең −кеңестік кезең. Бұл дәуір өкілдері де қазақ халқының
қалыптасуына арнап іргелі еңбек немесе монография, әлдебір диссертация
жарияламаған. Жүргізілген зерттеулердің ауқымдыларының өзі баяндама
көлемінде ғана. Сонымен бірге қазақ хандығының құрылуына байланысты немесе
сол іспеттес тақырыптардың етегінде бірге қарастырылады. Қазан төңкерісінен
кейін зерттеу тақырыбымыз аясында қалам тартқандар қатарында Тынышбаев,
Асфендьяров, Адильгереев, Вяткин, Куфтин, Чулошников, Султанов, Бернштам,
Бартольд, Арғынбаев, Востров, Муканов, Ахинжанов Пищулина, Смагулов,
Масанов және т.б. ғалымдар жатады. Қозғалып отырған кезеңнің
де өзіндік ерекшеліктері бар. Көріп отырғанымыздай, яғни кезеңнің атының
өзі айтып тұрғандай, жағарыда аталған тарихшылар зерттеулерін әміршіл
әкімшіл жүйенің қыспағында жазған. Олай болса мәселенің обьективтілігіне
күмән келтіруге болатындығы айтпай ақ белгілі емес пе? Дегенмен, айқындай
түсетін болсақ, қазақ халқының қалыптасуы маркстік лениндік теория
тұрғысынан жазылып, тіпті қазақ халқының қалыптасу процесінің аяқталу
кезеңін КСРО ның құрылу кезеңіне дейін созып қойған. Оның үстіне кеңес
одағына дейінгі жазылған еңбектер өте ауыр сынға душар болады. Ондағы
авторларға тағылған мін зерттеулерде қолданылған методология буржуазиялық
сипатта субьективті түрде болған. Мұның бәрі дұрыс ақ дегенмен кеңестік
кезеңнәі осы әңгімені өрбітіп отырған ғалымдардың еңбектері обьективтілікті
ту етіп жазылғанына кім кепіл? Олай болса нағыз обьективтілікке мойын
сұнып, отансүйгіштік пен ұлтжандылық сезіммен бұл тақырыпты зерттеушілер
әлі алда тосып тұрған -ды.
Соңғы немесе үшінші кезең бұл – Тәуелсіз Қазақстан республикасы немесе
қазіргі кезең. әрбір мемлекеттің өз жанашыры өз халқы болмақ. Сол себептен
де қазақ халқының тарихының обьективті тұрғыдан жан жақты зерттелуін кім де
болса осы кезеңнен күтері сөзсіз.
Егерде бірінші кезең окілдері Патша үкіметінің таптық езгісіне душар
болып еркіндіктен айрылса, екінші кезең өкілдері кеңес үкіметінің әміршіл
әкімшіл езгісіне ұшырап еркіндіктен айрылған.
Олай болса Қазақ халқы қалыптасу проблемасының шешуін біз дәл осы
кезеңнен күтеріміз анық. Сөздің шыны керек қазақ халқының қалыптасуына
байланысты жаңа ғылыми тұжырымдар мен жаңа концепциялардың негізі осы
жылдары қалыптасуда. Алдағы кезеңдерде пайда болған қазақ халқының
қалыптасуына байланысты автохтондылық және миграциялық концепцияларға
қосымша енді лингвистикалық және антропологиялық концепциялар ұсынылды.
Сонымен бірге замандас тарихшыларымыз қазақ халқының қалыптасуында осы
концепцияларды пайдалана отырып, оның негізгі кезеңдерін нақтылауға дәлірек
айтқанда ескілік сарқыншақтардан, яғни кеңестік кезеңдегі қабылданған
кезеңдерге бөлуден өзге жаңа деректердің негізінде қазақ халқының қалыптасу
кезеңдерін анықтауға атсалысуда. Тақырыпқа қатысты, яғни қазақ
халқының қалыптасуына байланысты бірқатар проблемалар бар. Оларға тоқталып
өтетін болсақ, қазақ хақының қалыптасу кезеңдері, қазақ халқының құрамы,
қазақ этнонимінің пайда болуы және этимологиясы, қазақтың этнос болып
құралуы, және соңғы кезде ғалымдар арасында қозғалып жүрген мәселе бұл
қазақ халқының қалыптасуында алаш қауымдастығының рөлі мен маңызы. Міне,
осы іспеттес мәселелерді шешумен аталған кезең өкілдері айналысуда. Оларға
тоқталып кетер болсақ: Б. Көмеков, Т. Омарбеков, Б. Кәрібаев, Г. Сабденова,
М. Қозыбаев, Н. Мыңжан, С. Жолдасбаев, Т. Сұлтанов, К. Аманжолов, М.
Мағауин, З. Қинаятұлы, Б. Ирмуханов және т.б.
Қазақ халқының қалыптасуы проблемасының зерттелу деңгейі атап
өткеніміздей негізінен зерттелген тақырыптарға жатады. Дегенмен отандық
тарихшыларымыздың айтып жүргеніндей қазақ өз тарихын өзі жан жаққа
жалтақтауды қойып жазуға міндетті. Сонымен бірге жаңа дерек көздерін
айналымға ендііріп жаңаша нәтижелер шығарудың да кезі жеткені байқалады.
Әні міне деп жүргенде тәуелсіздіктің таңының атқанына да жиырма жылдың жүзі
де болып қойыпты.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Бұл мәселені талдау
барысында автор ресейлік және отандық ғалымдардың теориялық тұжырымдарын
қолданды. Бітіру жұмысында жалпы ғылыми (талдау, синтездеу, жалпылау және
т.б.) және жеке ғылыми (тарихи салыстыру және деректерді талдау) зерттеу
әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы зерттеуде қойылған мақсаты мен
міндеттерімен, осы күнге дейін айтарлықтай зерттелмеген жаңа
материалдармен, сонымен қатар отандық тарихи ғылымда арнайы зерттеу пәні
болмаған тақырыпты қоюмен тікелей байланысты. Тақырыпта Қазақ халқының
қалыптасуындағы алаш қауымының орны мен маңызы анықталып, тарихи рөлі
айғақталды. Диплом жұмысының барысында тарихи этнонимдердің қазақ ру
атауларына байланысты, біздің жағдайымызда халықтың атауына, яғни алаш
этнонимі тирихи этнонимдердің түріне қарай жіктелінді. Сонымен бірге
мұндай жіктеуді жасау үшін - тарихи этнонимдердің пайда болуының қазақ
халқына тән жолдарын анықтау - жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Жұмысымыздың нәтижесінде Қазақ халқының қалыптасуындағы алаш қауымының
маңызы сонда, Алаш этнонимі қалыптасқан жаңа этностың автоэтнонимі болып
анықталды.
Диплом жұмысының құрылымы негізінен кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бітіру жұмысының
көлемі 60 бетті құрайды.
1. АЛАШ ЭТНОНИМІНІҢ МӘНІ ЖӘНЕ МАҒЫНАСЫ
1. Алаш этнониміне тарихи көзқарас
Бірінші тарауымыздың Алаш этнониміне тарихи көзқарас
тақырыбына кіріспес бұрын біз оған байланысты кейбір мәселелерді анықтап
алуды жөн көрдік. Ондай мәселеге біз этноним ұғымын жатқыздық. Сонымен,
этноним гректің ethnosхалық, onymaесім, атау деген сөзінен шыққан,
яғни ру, тайпа, ел, халық, ұлт атаулары болып табылады. Этнонимдердің
шығуын, таралуын, қолданылуын және құрылымын этнонимика зерттейді
[Этноним Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. Т. 10. Бас ред. Б. Аяған. –
Алматы: Қазақстан Энциклопедиясының бас редакциясы, 2007. –704 б. 104].
Олай болса біз алда этнонимикалық зерттеулермен айналысатын боламыз.
Этнонимияның не екенін анықтап алғаннан кейінгі жұмысымыз түрік
этнонимдерінің жасалу жолдарымен танысу. Ол үшін біз осы мәселеге қалам
тартқан тарихшылардың еңбектерімен танысатын боламыз. Отандық тарихта
этнонимия мәселесі қолға алынбаған. Ол ақиқат. Зерттеулер негізінен
кеңестік кезеңде жүргізілген. Бұл тақырып бойынша жазылған монография
немесе диссертация сияқты көлемді зерттеуді кездестірмейміз. Жазылған
зерттеулер шағын мақалалар я болмаса ономастика, топонимикаға қосымша
тараушалар болып келеді. Олардың ішінде Т. Жанұзақовтың Очерк казахской
ономастики деген 1982 жылы Алматыда жарық көрген еңбегінің бір тарауы
этнонимдер деп аталады [Джанузаков Т. Очерк казахской ономастики. –Алматы:
Наука, 1982. – 175 б.]. Онда автор қазақ рутайпаларының атауларының
пайда болу тарихын, кейбір этнонимдер мен этнотерминдердің
тарихиэтимологиялық мағыналары мен этнонимдердің лексикосемантикалық
классификациясы деген мәселелерге ден қояды. Келесі еңбек белгілі
түркітанушы Н.А. Баскаковтікі. Орыс зерттеушісі өз назарын түрік
этнонимдерінің моделдері мен олардың типологиялық классификациясына
аударған [Баскаков Н.А. Модели тюркских этнонимов и их типологическая
классификация. В кн. Ономастика востока. –Москва, 1980. –Б. 199207 ].
Р.А. Агееваның Страны и народы: происхождение названии атты зерттеуінде
этнонимдердің типтерін ажыратады [Агеева Р.А. Типы этнонимов В кн.
Страны и народы: происхождение названии. –Москва, 1990. –Б. 7185 ]. 1970
жылы Мәскеуден Этнонимы деген жинақ шыққан, онда этнонимдерге қатысты
тақырыптарда жазылған мақалалар жарық көрген. Біздің тематикаға В. И.
Никоновтың Этнонимия [Никонов В.И. Этнонимия В кн. Этнонимы. –Москва:
Наука, 1970. –Б. 533] атты мақаласы сай келеді. Онда автор
этнонимдердің түрлеріне және олардың құрылу заңдылықтарына баса назар
аударады. Дәл осы жинақ ішінде Я. В. Чесновтың О социальной
мотивированности древних этнонимов деген еңбегінде этнонимдердің өздігінен
пайда болуынан бөлек этнонимнің пайда болуындағы мотивацияға көбірек
көңіл бөліну керектігін ескертеді [Чеснов Я.В. О социальной
мотивированности древних этнонимов Этнонимы. –Москва: Наука, 1970. –Б.
4650]. К. Утельбаева Этноним самоназвание этноса деген мақаласында
этнонимдердің пайда болуына әсер ететін факторларды қарастырады
[Утельбаева К. Этноним–самоназвание этноса Ізденіс. –2008 –№3. –Б.
97104]. Ал Қ. Сатпаев атындағы ҚазҰТУдың аға оқытушысы М. Карамендина
өзінің Қазақтың ұрантайпа атаулары атты мақаласында қазақ
рутайпаларының атаулары тотемдік жолмен пайда болғанын дәлелдеуге тырысады
[Карамендина М. Қазақтың ұран–тайпа атаулары Қазақтың тілі мен әдебиеті.
–2008 –№7. –Б. 106112].
Зерттеуіміздің нәтижесінде біз қазақ рутайпаларының атауларының
пайда болуында белгілі бір ерекшеліктер мен заңдылықтардың бар екенін
байқадық, яғни тайпа этнонимдерінің пайда болуының ерекшеліктерін біз Н. А.
Баскаковтың топшалауына негізделіп төрт негізгі аспекті бойынша
топтастыруды жөн көрдік. Олар:
Көлемі бойынша этнонимдер: 1)Макроэтнонимдер, яғни іріірі тайпа
атаулары: қыпшақ, қаңлы, үйсін, қоңырат, дулат, найман, жалайыр, керей
т.б. 2) Микроэтнонимдер, яғни кішігірім тайпа атаулары: жиеней, жетімдер,
болат, батыр, балталы, жайық, көкше, төбет т.б.
Қоғамдық маңыздылығы жағынан: 1) Автоэтнонимдер, яғни тайпалардың
өздерінің атаулары: жағалбайлы, ашамайлы, сіргелі, сыйқым. 2)
Аллоэтнонимдер, яғни тайпалардың сыртынан таңылған атаулар, олар кейін
тайпаның немесе халықтың атауына айналуы да мүмкін: қыпшақ (половец,
куман), жетіру, бағаналы, байбақты т.б.
Мағыналық, яғни семантикалық аспектілері бойынша этнонимдер: 1)
Географиялық тайпа атауы өзен, көл, елді мекен атауымен аталуы: найман
(Н.А.Аристов. найм өзенінің атауы), қаңлы (кан өзені атымен аталған),
жайық, көкше, сарытоғай т.б. 2) Тотемдік тайпа атауы сол елдің тотемінің
атауымен аталуы: теке, төбет, алшын, бура, қаршыға, бүркіт т.б. Т.
Жанұзақов мұндай тайпа атауларын жабайы және үй жануарлары мен құс
атауларынан пайда болған этнонимдер деп көрсетеді. 3) Тайпаның таңбасына
қарай аталуы: шекті, сіргелі, шанышқылы, балталы т.б. 4) Тайпаның сол тайпа
басшысы не көсемінің атымен аталуы. Кей зерттеушілер бұл жерде тайпаның
атабаба және көсем атауынан шыққанын бөлек қойғанды жөн көреді. Біз болсақ
жалпылай қарастырған дұрыс деп есептейміз. Мысалға, Әлімұлы, Байұлы, Абақ,
Ботбай, Жаппас т.б. 5) Тайпалардың өзіндік жеке ерекшеліктері бойынша
аталуы. Олар: а) Келбетіне қарай: таз, ұзын, шимойын, шолақ, қосқұлақ т.б.
ә) Шаруашылығына қарай: орманшы, ошақты, қарауыл т.б. б) Құрамы мен
құрылымы жөнінен: жетімдер, мырза, қожа, төре т.б. в) Мінез құлқына
байланысты: момын, шымыр, берш, батыр, тасжүрек, жомарт т.б.
Этнонимдердің құрылымы бойынша: 1) Қарапайым этнонимдер: барлық бір
түбірлі атаулар, алтын, тама, матай, уақ т.б. 2) Күрделі этнонимдер, олар
екі жолмен жасалады: а) Түбірлердің қосарлануы арқылы: қаракерей,
терістамғалы, есентемір, төртқара т.б. ә) Анықтауыш сөздердің қосарлануы
арқылы: сарыүйсін, қырық мылтық, шұбар айғыр, қара қойлы т.б.
Түрік этнонимдерінің жасалу жолын айқындаудың басты себебі қазақ
этнонимдерінің сол жолмен жасалуы болып табылады. Олай болса Алаш
этнонимін соңғы ұсынылған классификацияға салу арқылы оның мән мазмұнын
танып білеміз.
Алаш этнонимі бүтін бір халықтың атауы болғандықтан ол көлемі
бойынша макроэтнонимге жататыны сөзсіз. Ал этнонимдердің қоғамдық
маңыздылығы жағынан аталмыш этноним автоэтнонимге жатады. Оның бірден бір
себебі көрші елдердің арасында қазақ атауымен белгілі болған халықтың өз
атауы болып табылуында. Мағыналық, яғни симантикалық жағынан этнонимдер бес
топқа бөлінетіні туралы айтқан болатынбыз. Соның ішінде Алаш тайпа
көсемінің есіміне байланысты аталған, алайда бұл тұжырым даулы. Себебі Алаш
сөзінің адам аты екеніне күмән келтіретіндер де баршылық.
Мысалға, Қазақстан ұлттық энциклопедиясында алаш ұғымына мынадай
түсініктемелер берілген: Алаш (ежелгі түрік сөзі – бауырластар, қандастар,
туыстар) – көне заманда, түркі халықтары бөліне қоймаған қауым кезінде
дүниеге келген ұғым. Ортағасырлық және одан ерте кезеңдегі деректерде
қазақтың өз алдына ел болып хандық құрғанға дейінгі ежелгі тайпаларының
ортақ атауы. Алаш аты тарихта кездесетін ең көне атаулардың қатарына
жатады.
Тарихта алаш атауына байланысты көптеген көзқарастар орын алады.
Алаш атауының мағынасы тұрмақ, мазмұнының өзі даулы болып отыр.
Ғалымдардың арасында кең қолданылатын тұжырымдар: Алаш - кісі есімі
(Алаша хан, Алаш чор), этноним, көне түрік сөзі, Алты Алаш, Алаш мыңы,
Үш сан Алаш және т.б. Олай болса, біз осындай көзқарастарға тоқталып
өтейік.
Жоғарыда аталған тұжырымдардың ішінен біз ең алдымен Алты Алаш
ұғымынан бастауды жөн көрдік. Мәселенің мән-мағынасын ежелгі Орхон
жазуындағы Білге қағанның кешеніндегі Алты тақ иегерлері деген сөздің
мағынасынан іздестірген белгілі түркітанушылар М.Жолдасбеков пен
Қ.Сартқожаұлы кезінде Алты ұлыстық бірлестіктер: қыпшақты, тоғыз-оғызды,
басмылды, қарлұқты, түргешті, отыз-оғызды атап көрсете келе, былай деп
жазған еді: Түріктер қағанат орталығын Орда деп атаса, хандықтардың
орталығын алачу (алаш) деп атаған. Олай болса байырғы түріктердің осы
алты тайпасы кейін Алты Алаш атанып, күні бүгінге дейін халық жадында
сақталып қалған. Бұл атау еуразия құрлығындағы ұлы дала көшпелілерінің
ұранына айналған, бүтін оғыз, қыпшақ, қарлұқ, басмыл, он-оқ түргештердің
кейінгі ұрпағы – қазақ халқының ұранына айналған. Алты Алачу көк
түріктердің ұраны болуы да мүмкін. Ол заманда Алты Алачу деп ұран салып,
ту көтергенде, бүкіл түрік бір тудың астына жиналған да болар. Олай болса
алты есірдің (тақ) Алты Алашы көк Түріктің аналогы болмақ. Біздің бұл
ойымыз әлі де тереңірек зерттей түсуді, зерделей түсуді қажет етеді
[Жолдасбеков М., Сартқожаұлы Қ. Орхон ескерткіштерінің толық Атласы. –
Астана, 2005. -264 б.].
Мұндай пікірдің туындауына себеп есір атауының мән-мағынасына
байланысты. Түркітанушы Н.Базылхан Тұнық-ұқ бітіктасының мәтінін
талдағанда бұл мәселеге мынадай түсініктеме берген еді: Көне моңғол
тілінде eseriesiriисер - аласа, арқасыз орындық деген мағына
білдіреді. Осы орындықта отырған моңғол дәуірінің бекзаттарына қатысты
бәдіздер жайында моңғол археологі Д.Баяр кеңінен зерттеу жүргізіп (қытайша
хучуан деп аталады және оны қытайлықтар хұннұлардан үйренген –
Г.Сүхбаатардың пікірі) моңғол хандарының сиволы – барыс терісін жапқан
орындық ерекше қастерленген деп көптеген тарихи деректер келтіреді. Д.Баяр
моңғол дәуірінің бәдіздеріндегі орындықты көшпелілердің исер орындығы
деп қарастырған орынды және кереге сияқты жиналатын бүктемелі, көшіп-қонуға
қолайлы орындық... дейді.
Бұл ұсыныстар негізінде Қ.Сартқожа Орхон мұралары еңбегінде есір
тақ (хан тағы) деп қарастырған.
Аталмыш пікірлердің ішінде езир бүркіт, есир тапалша, арқасыз
бүктемелі орындық, хан тағы деген болжам орынды. Қайсысы дұрыс екені егжей-
тегжейлі зерттеудің барысында жан-жақты дәлелденері сөзсіз [Қазақстан
тарихы туралы түркі деректемелері. Т.ІІ. – Алматы, 2005. -110 б.]
Бұл айтылғандар есір атауының шынында да тақ немесе орындық
деген мағынада қолданылғанын дәлелдей түсетіндей. Алайда әңгіме хан тағы
туралы емес, ханға бағынышты ұлыстарды билеуші туралы болып отыр.
Сондықтанда жоғарыда айтылған алты тақ иелері аласа орындыққа отырған
мемлекетті билейтін ханнан кейінгі ұлыс билеушілері деп қабылдағанымыз жөн
сияқты. Дегенменде келтірілген деректер ежелгі түрік-моңғол тіліндегі
есір сөзіменен алаша немесе аласа ұғымдарының арасында байланыс бар
екенін көрсететіндей.
Әрине бұл айтылғандар ғылыми болжамдар ғана. Мұны зерттеушілердің
өздері де ішінара мойындап отырғандай. Біздің ойымызша бұл жерде Алты тақ
иегерлері деген түсінікті Алты Алаш ұғымы ретінде қабылдауға дәлел әлі
де жеткіліксіз.
Түрік қағанаттары тұсында Алты Алаш атауының жазба деректерде
кездесе қоймайтыны белгілі. Алты есір (тақ) деген ұғымның Білге қаған
мәтінінде бар екені рас. Бірақ бұл, Алты Алаш дегенді аңғарта қоймайды
деп ойлаймыз. Алаш атауының Орхон жазуларында кездеспеуіне қарағанда бұл
ұғым VІІІ ғасырға дейін әлі де қолданысқа кеңінен ене қоймаған. Тіптен
М.Қашғари өмір сүрген кезеңнің (ХІ ғ.) өзінде де Алаш әлі хандық немесе
есір (тақ иегері) деген саяси мағынаға ие бола қоймаған.
Солай бола тұрса да аталған зерттеушілер алачу атауының Махмұд
Қашқари еңбегінде де кіші ордалар деген мағынаны білдіргенін дәлелдеуге
тырысып, бұл тарихи дерек алты кіші хандық құрып тұрған алты үлкен түркі
тайпалары одағына қатысты болар деген болжамға жүгінеді. Шынында да
М.Қашқари өзінің әйгілі еңбегінде бұл мәселеге АЛАШҰ – баспана, кепе
деген нақты түсініктеме берген еді (Қашқари М. Түрік сөздігі. 3 томдық. І
том. – Алматы, 1997. -166 б.) Дәл осыған ұқсас мағынаны В.В.Радловтан да
кездестіреміз. Ол Алаша деген сөзді аласа, яғни кіші деп түсіндіреді
(Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Т.1. – СПб., 1893. -365-366 бб)
Бұдан аңғаратынымыз, ХІ ғасырдағы Алашұ диалект түрінде біртіндеп азғана
өзгерістерге ұшырап, кейініректе аласа деген қазақ сөзіне айналған.
Кезінде хан емес екінші қатардағы тұлғаларға түркілер Алаша (кіші, аласа)
деген есімді берсе, шағындау ұлыстарды да осылай атаған.
Мұнан байқайтынымыз, алаш атауы үлкен орданың емес, шағын аласа
(алаша) баспананың, ал этникалық тілмен айтар болсақ, үлкен қағанаттың
емес, жеке ұлыстың атауын байқататын тәрізді. Алайда тарихи деректер
ешқашанда VІІІ ғасырға дейін тайпалық одақтарды (Түргештен басқаларын) Алаш
атамаған. Алаш алғаш рет Түргеш ұлысының жанама атауы ретінде белгілі
болды. Мұның себебі іргелі Батыс түрік қағанатының ішінен құрылған Түргеш
шынында да шағын ұлыс еді. Ол Бес түріктің бірі болатын.
Қытай деректерінде Кертау тұтықтығына Түргеш Алаш ұлысының
құрылғандығы айтылады. Сонымен бірге бұл атау кейде Түргеш-Алаш ұлысы деп
те беріледі (Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері (б.з. 275-
840 жылдары). 2 кітап. – Алматы, 2006. -167, 192 бб.) Бұл мәліметтерден
аңғаратынымыз, біріншіден, Түргеш ұлысы (қағанаты емес) кезінде Алаш ұлысы
деп те аталған. Және бұл атауды қытай да мойындап отыр (Қытай
жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері (б.з. 275-840 жылдары). 2 кітап.
-143, 330 бб.). Мәселенің байыбына тереңдеп барар болсақ Түргештің Алаш
аталуы осы ұлысты басқарған Алаш чор атты әскери қолбасының билік жасауымен
де тікелей байланысты екенін байқаймыз. Ол бірде Қалаш чор аталса, бірде
Алаш чор аталады. Бұл тұлғаның өзі де қаған емес, әскери қолбасы – чор
деңгейіндегі, екінші қатардағы, аласа бейне.
Мұнда жеке тұлғаның атының Алаш қойылуына таңданудың қажеті жоқ. Түркі
тілінде бұл атау кіші баспана немесе кіші, аласа қамқоршы деген мағынаны
аңғартады.
Сондықтан алаш атауы алғаш жеке адамға қолданылып, кейініректе
ұлысқа таңылуы да мүмкін. Түркеш ұлысына байланысты айтар болсақ, дәл
осылай болып тұр. Тегінде Алаш (баспана) деген ұғымды қолданған
түргештер оны өздерінің ұлысына қамқоршы тарихи тұлғаға есім ретінде беріп,
ал бұл кейінірек ұлыс атына ұласса керек.
Дегенмен де бұл тұста, яғни көшпелі түріктерге монғолдар
үстемдігі орныққанға дейін Алаш атауы кең өрістей қойған жоқ. Біртіндеп
ол түркі дүниесінде Түргеш ұлысының жойылуына байланысты тарих сахнасынан
ысырылды. ХІ-ХІІ ғғ. ғасырға қарай Алаш түркіше тек тұрмыстық мәселеде,
баспана, кепе деген мағынада ғана қолданылды (Қытай жылнамаларындағы
қазақ тарихының деректері (б.з. 275-840 жылдары). 2 кітап. -192, 330 б.) Ал
монғол билігі тұсында ол тіптен ұмытылды. Енді біртіндеп ойрат-қалмақ
тілдеріндегі Алаш атауы орныға бастады. Бірақ бұл этноним енді мүлде
басқа мағына беретін болды.
Дегенменде Алаш этнонимінің қолданылуының кейінгі тарихы да бұл
этнонимнің әрі жеке тарихи тұлғаның, әрі ұлыс атауының мән-мағынасын
беретіндігін дәлелдей түсті. Бұл жерде әңгіме кейініректе көптеген ғасырлар
өткен соң қазақ атанған халықтың арғы бабалары туралы болып отырғаны
түсінікті.
Тағы бір басын ашып алуды қажет ететін маңызды мәселе – Алаш
атауының қазаққа жауынгерлік ұран болуы туралы. Этнограф В.В. Радлов (Ф.В.)
(1837-1918) Алаш ұғымына бірнеше түсінік бере келе, оны бүкіл қырғыз
(қазақ) халқының жауынгерлік ұраны деп атап көрсеткен еді (Радлов В.В.
Опыт словаря тюркских наречий. Т.І. -365-366 бб) Бұл рас. Тарихи деректерге
сүйенсек, аты Алаш ұранына айналуы мүмкін бірнеше Алаш немесе Алаша деген
тарихи тұлғаларға кездесеміз.
Тарих дүрбелеңдерінде Алаш атанған қайраткер біртіндеп ұмытылып,
аңызға айналса керек. Дегенменде халық жадында ол жауынгерлік ұран ретінде
аңыз тұлға түрінде сақталып қалған. Алайда тарихи зерттеулер Алаш есімін
Алаша атанған тарихи тұлғамен де қатар береді. Кейде бұл атаулар бірін
бірі ауыстырып та қолданылады. Алғашқы Алаш атты тұлға жоғарыда аталған
Түргештердің Алаш чоры болса, кейін қалмақтар тарихта қанішерлігімен қалған
Моғолстан ханы Сұлтан Ахметті өз тілінде Алаша деп атаған, оның мағынасын
Қазақ газетінде Халел Досмұхамедов (Досмұхамедов Халел Алаш не сөз?
Қазақ газеті. – Алматы, 1998. -39 б.) А. Бөкейхановтың сауалына (Бөкейхан
Ә. Түрік, қырғыз, қазақ һәм ханлар шежіресі Таңдамалы (Избранное). –
Алматы, 1995. -333 б. ) жауап ретінде қайтарады. Бұл мәселе Т.
Омарбековтың Алаш атауы туралы не білеміз атты мақаласында тереңдетіліп
қарастырылған. Автор баяндамасында осы мәселеге және тарихта Алаш есімімен
қалған тағы бір тұлға, Әбілхайырды хан көтерген батырға байланысты
мынадай ой түйеді:
1) Алаш-баһадүр – Алаш батыр, әрі Алаш би, ХV ғ. бірінші жартысында
Дешті Қыпшақтың үлкен аймағының билеушісі болған.
2) Алаш басқарған аймақты бірнеше тайпа мекен еткен және әр тайпаның
өз калантары немесе билеушісі болып, бәрі Алашқа бағынған.
3) 1426-27 жылдары, яғи Әбілқайыр сұлтан Алаштың жұртына келіп
қыстағанда, Алаш шамамен 40-60-та болған деп есептеуге болады. Ұлыс
басқару үшін тек батырлық қана емес, сонымен бірге ақылы, байлығы
мен жасы басқа ру-тайпа, аймақ билеушілерінен артық болуы керек,
бірақ 70-80-ге келген кәрі шал да болмауы керек.
4) Алаш батыр Шыңғыс ұрпағынан емес, егер де ол хан тұқымынан болса,
онда оны ортағасырлық шығармалардың тәртібіне сай хан, сұлтан не
оғлан деп атаған болар еді. Жергілікті ру-тайпа көсемдеріне, би,
батыр не баһадүр деген қосымша атаулар пайдаланылған. Олай болса,
Алаш баһадүрді жергілікті тайпалардың бірінен шыққан Дешті
Қыпшақтағы үлкен бір ұлыстың билеушісі деп санауымыз керек. (Қазақ
ру–тайпаларының тарихы. Т. Х, 1–кітап, Найман Алаш тарихи
зерттеу орталығы; Авторлар: Ғабжалилов Х., Омарбеков Т., Кәрібаев
Б.ж.б. –Алматы: Алаш, 2008. –457 б.)
Осы жолдардың авторы белгілі отандық тарихшымыз Талас Омарбеков
аталған тарихи тұлға халық арасында үлкен беделге ие болғанын Орталық
Қазақстанда оның құрметіне салынған Алаша хан мавзолейіне қарап қорытынды
жасайды. Алаш батырдың ел арасындағы сыйлылығы оның тіпті хан деген атақ
берілуіне себеп болған.
Мұндай фактілердеге орай атақты тарихшымыз келесі қорытындыға келеді:
Алаштың тірі кезінде-ақ ұлыс адамдары өздерін “Алаш ұлысының адамдарымыз”,
“Алаш адамдарымыз” немесе “алаштықпыз” деп атап, Алаш сөзіне этникалық мән
беріп, этнонимге айналдыра бастайды. Алаш сөзі автоэтноним ретінде ХVІ
ғасырға дейін-ақ қалыптасып болса керек.
ХV ғасыр ортасында Қазақ хандығы құрылып, Дешті Қыпшақ тайпалары ХV
ғасырдың 70-жылдары Қазақ хандығының құрамына енсе де, өз атауларын
автоэтноним түрінде сақтап қала берген, тек көрші елдер ғана оларды
“қазақтар” деп аллоэтноним берген деп түсінеміз.
Осылайша ХVІ ғасырдың соңына дейін бүкіл Қазақстанды мекендеген
тайпалар алаш аталынып кетеді. Алаш – Қазақ этнонимдері бір этносты
білдіретін синонимге айналады. Бірақ та алаш этнонимін тек қана Дешті
Қыпшақ адамдары қолданса, қазақ этнонимін көршілер қолданады. Халық
санасында алаш сөзі жердің, елдің, халықтың, мемлекеттің тұтастығының
символы ретінде сақталып қалды.
Т. Омарбековтың бұл ойларын Н.Мыңжанның: Алаш аты ертеде жалпы
қазақ қауымының ұраны болған; қазақтың байырғы шежірелерінде Алаш сөзі
Қазақ атауының синонимі ретінде қолданылған деген жолдары дәлелдей
түсері анық. (Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. -26-27 бб.)
Жоғарыда келтірген мәлііметтерімізді қорытындылар болсақ, Алаш –
көне тірік сөзі, оның мағынасы ХІІ ғасырда жазылған құнды дерек көзі болып
табылатын М. Қашқаридің Диуани лұғат ат–түрк еңбегінде берілген шағындау
орда немесе баспана деген ұғымды аңғартатын. Осыған байланысты ол кейде
аласа, төменірек деген мағынада да қолданылғандықтан Түркі қағанынан
кейінгі әскери ұлыс басшыларына Алаш есімі берілген жағдай да орын алған.
Мұндай дәстүр кейініректе ХІV-ХV ғасырларда да жалғасын тапты. Бұл ханнан
кейінгі Кіші ұлысты билеуші дегенді білдірді деуге болады. Осы тұста Түргеш
қағанатындағы Алаш чор халқына қалаулы болғандықтан, еліне қамқоршы,
баспана бола білгендіктен оны Алаш атап кетсе керек.
Сонымен бірге ортағасырларда Дешті – Қыпшақ даласының батыры Алаш
баһадүр халыққа сіңірген ерен еңбегі үшін оның қол астындағы халық өздерін
алаштықтармыз деп атаған. Бұл жағдай Алаш халық арасында ұранға
айналуын да түсіндіретін секілді, яғни халқымыз батырларының есімдерін
ұранға қосқаны баршаға белгілі. Тарихта кездесетін Алаш мыңы, Алты Алаш
деген ұғымдар да осыған байланысты болса керек деп тұжырымдауға негіз бар.
Бүтін бір халықтың өзін Алаш атауы халықтың өздік есімін туғызуы заңды
құбылыс. Олай болса біздің осы тараудың ең басында келтірген тарихи
этнонимдердің классификациясы бойынша Алаш этнонимін жіктеуіміз
дәлелденді.
2. Түркеш қағанаты және Алаш ұлысы
ҮІІІ ғасырдың басында әйгілі Батыс түрік қағанаты құлайды. Оған
тиесілі ұлан – байтақ жер оны мекендеген он оқ елі жаңа қағандық – Түргеш
қағанатына өтеді. Түргеш қағанаты Жетісу мен Еренқабырғаны мекендеген
ежелгі үйсін, дулат тайпалары мен басқа да түркі тайпаларының басын
біріктірген бес дулаттың белді тайпасы – түркеш құрған ежелгі феодалдық
мемлекет. Алайда тарихта түргеш мемлекетінің пайда болуына байланысты
пікірлер түрлі, яғни нақты датаға байланысты. Егер осы мәселеге байланысты
Ә. Дәулетхан Біз қытайдың Билік ғибадатханасында көрсетілген дереккөзіне
сүйене отырып, басқа да тарихи оқиғалар хронологиясын сараптай келе, Түргеш
қағанаты 699 жылы құрылған деп қараймыз десе [Дәулетхан Ә. Түргеш
қағанатының құрылуы (699-766) Қазақ тарихы. №1, 2000. – Б. 6-11. 6], С.
Жолдасбайұлы қағанаттың өмір сүрген уақытын – 704-766 деп белгілейді [С.
Жолдасбайұлы. Ежелгі және ортағасырлардағы Қазақ елінің тарихы. Алматы,
Кітап, 2010. 336-б. 142]. Ал Н. Мыңжан болса Таң патшалығы Ожелыны
Хуайды жүн уаң (игі хан) деп жариялайды деп жазады.
Түргештер туралы алғашқы деректер "Күлтегін" ескерткішінде және қытай
жазба деректерінде кездеседі. Түргеш тайпалары VI ғасырда Шу, Іле өзендері
аралығындағы үлкен аймақты мекендеді жөне Жетісудағы керуен жолдарының көбі
солардың бақылауында болды. Бұл кезде түргештер Батыс Түрік қағанатының сол
қанатына енген, адам саны жағынан басым тайпа болған.
[http:stud.kzsmskupitm5789]
Түргештер жөнініде ең алғашқы жазба мәліметі әйгілі қытай тарихшысы Сы
Магуаң құрастырған Билік ғибадатнамасындакездестіреміз. Онда Ту Шишы
деген батыс түріктің бес дулат тайпасының бірі, Іле өзенінің орта және
төменгі ағысында оңтүстіктен солтүстікке қарай жайыла қоныстанған деп
жазылған. Ал Күлтегін тас ескерткішінде: Түргіс қаған түркіміз, будунум
ерті деп айқын жазылған. Мұндағы түргеш этнонимінің мағынасын араб
тарихшысы әл-Идриси Түргеш – нағыз түрік, шын түрікдеген мағынаны
білдіреді дейді. Қазақ шежіресі бойынша түргешті Сары үйсін дейді.
Тарихи дерек көздеріне жүгінер болсақ, түргештер ҮІ ғасырдан бастап
Батыс Түрік қағанаты құрамында Ілі өзені мен Шу өзені аралығында, Іле
Алатауынан Балқаш көлінің оңтүстігіне дейінгі аса құнарлы, байтақ өлкеде
өмір сүрген. Олар мал шаруашылығын негіз ете отырып егіншілікпен де,
қалалық өмірге бейімделіп, сауда саттықпен де, қолөнерімен де молвнан
айналысқан. Ең бастысы – Шығыс пен Батысты жалғап жатқан сауда, керуен
жолының басым бөлігі түргештер бақылауындағы қалаларды басып өткен. Осындай
қолайлы жағдайлар түргештердің тез арада еңсе тіктеп, қуатты мемлекет
ретінде бой көтеруге, сөйтіп аса күрделі саяси, экономикалық және әскери
мүдделер тоқайласар алаңға айналуына себепші болды.
Түркештер тарих сахнасына шығар қарсаңда қазіргі қазақстан
аумағындағы саяси, әскери жағдай өте шиеленісті болып еді. 651 жылы іргесі
шайқалған Батыс Түрік қағанатын қалпына келтіру үшін таң империясының
озбырлығына қарсы көтерілген Шбара Хилаш қаған алты жылдан кейін, яғни 657
жылы жеңіліп, қолға түседі. 659 жылы отаршыл империя астанасында құсалықтан
өледі.
Батыс Түрік тайпалары бас иесіз қалады. Ел бытыраңқылыққа ұшырайды.
Осы орайды пайдаланған Таң империясы 658 жылы бұл тайпаларды басқаратын екі
үлкен әскери аймақ құрған құрған болатын. Оның біріншісі - Іле өзенінің
орта және төмен сағасына орналасқан Суого Мухэ тайпасын тізгіндеу
тапсырылған Вен Лу уәли мекемесі, екіншісі – Алаш (Алишә) тайпасын
тізгіндеу міндеттелген Жие сан уіли мекемесі. Көріп отырғанымыздай
қағанаттың ішінде екіге бөлініс пайда болып мемлекеттің шырқы бұзылып,
Ашина әулетінің билігі шайқалады. Ол туралы Л. Гумилев: ҮІІІ ғасырдың орта
шенінен былай қарай әулетті қолдап тұрған Ашин тұқымына деген дәстүрлі сый
құрмет сейіліп, соңғы хандар өздерін қытайлықтардың сенімді малайы және өз
халқының жаулары ретінде танытқандықтан, оларды бүтіндей сыйламайтын болды
дейді.
Қағанатта жағдай күрт өзгереді. Кезінде Асана Хусараның қол астында
баға Тархан болып жүрген Үгіл (Ожелы) он оқ халқының осындай көңіл күйін
дәл басқан ақылды, көсем ретінде мойындалып, көптің қолдауына ие болады.
Асана Хусара өзіне берілген 60-70 мың адамдық халқын бастап Таң империясын
паналайды. Оған қараған ел мен жер Үгіл басқарған түркештерге өтеді.
Үгіл ұлан-байтақ қағанат аумағын басқарудың жаңа жүйесін жасауға
кіріседі. Бүкіл елді ру-ұлыстың қоныстану жағдайына қарай 20 әкімшілік
аймаққа бөледі. Әр аймаққа басқаратын 20 бақылаушы өкіл әкім белгілейді де,
олардың қолына 7000-нан әскер беріп, 140 мыңдық сайлауыт армия жасақтайды.
Бүкіл елді түріктердің ел билеу дәстүрі бойынша оң және сол қанат болып екі
үлкен ұлысқа бөледі. Өзіне –өзі әбден сенген Үгіл қалың қолды бастап Батыс
түрік қағанатының бұрынғы астанасы Суябқа шабуылдап, басып алады да, Шу
өзенінің батысындағы уақытша ордасын көшіріп, осында әкеледі. Суяп – ұлы
астана, ал Іле өзені бойындағы Қойлық (Күнгіт) қаласы кіші астана болып
белгіленеді.
Түргеш қағанаты күн сайын қанатын жайып, бүкіл батыс түрік
қағандығының елі мен жеріне иелік етеді. Қытай деректеріне қарағанда, 704
жылдары Түргеш қағандығының аумағы едәуір кеңееді.
Түргеш қағандығы – Батыс түрік қағанаты билік еткен аумақта шаңырақ
көтергендіктен, халықтың этникалық құрамына да ерекше өзгеріс ене қоймады.
Қалыптасқан үрдіс блйынша, қағандық он оқ қағандығы, халқы ан оқ немесе он
оқ жебе халқы деп атала береді. Түргештер мұрагерлікке алған Батыс түрік
қағанатының негізгі халқы жергілікті түркі тілдес, салттас үйсін, қаңлы,
дулат, қарлық, теле, басмыл, оғыз, шығыл, т.б. тайпалары және олармен
араласып, сіңісіп кеткен басқа тайпалардан құралған он оқ халқы еді.
Оларды Таң патшалығының көмегімен Ышбара Хилаш қаған Шу өзенінен шекара
еткен бес арыс дулат пен бес тайпалы нүшбе қылып, екі қанатқа бөліп
басқара бастайды.
Түргештердің этникалық құрамына тарихшылар әр түрлі талдаулар жасап
жүр. Мәселен, Н. Мыңжан Түргештер – Батыс түрік қағанатындағы бес арыс ел
Дулаттың белді тайпасы. Дулаттар ежелгі үйсін күнбиі Елжаудың ортаншы ұлы
Дулының үлесіне тиген он мың үйден өсіп өрбіген. Демек түргештер ежелгі
үйсін Дулы ұлысының ұрпағы. Олар шежіре деректерінде Сары үйсін деп те
аталады ... Дулат ұлысы заманымыздан бұрынғы ІІ ғасырдағы ежелгі үйсін
заманынан бері Іле өзенін мекендеген - деп жазады. Тұтастай
алғанда он оқ халқының тең жарымын құраған бес арыс дулат ру-ұлыстарының
этникалық мекен жайы Жетісу, Тарбағатай және Еренқабырға қңірі болған. Ал,
олардың тайпалық құрамы ескі тарихи жазбалар мен шежірелерде былай
айтылады:
1. Чимойын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz