Ғұн тарихы XVIII ғасырдағы орыс және шетел ғалымдары еңбектерінде
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Д.А. ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
КЕҢЕСТІК ТАРИХНАМАДАҒЫ ҒҰНДАР МӘСЕЛЕСІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Алматы 2009
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
І ТАРАУ. ҒҰН ТАЙПАЛЫҚ ОДАҒЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІНЕ ДЕЙІНГІ
ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ ... ... ... ... ...9
1.1. Ғұндар мен хұнндар
проблемасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2. Ғұндардың шығу тегіне байланысты
теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... .11
ІІ ТАРАУ. КЕҢЕСТІК ТАРИХНАМАДАҒЫ ҒҰНДАР МӘСЕЛЕСІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ,
НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.1. Ғұн тарихы XVIII ғасырдағы орыс және шетел ғалымдары
еңбектерінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2. Ғұн тайпаларының – Л.Н. Гумилев еңбектеріндегі саяси тарихының
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ІІІ ТАРАУ. ҒҰН ТАЙПАЛЫҚ ОДАҒЫНЫҢ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХНАМАСЫНДА
ЗЕРТТЕЛУІ: ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ, МАҢЫЗЫ ... ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .47
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...48
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысының маңыздылығы. Қазақ халқы – этногенез жағынан
алғанда, үш мың жылдан аса тарихы мен мәдениеті бар халық. Біз тарихқа VІ
ғасырда Түркі деген атпен енсек те, алтайлықтар, сақтар,ғұндар
сақтар,ғұндар мәдениетінің төл мұрагерлеріміз.
Ежелгі дәуірден тарихи тамыр алатын халқымыз ұлы тарихи оқиғалардың
ортасында әрі куәгері болған. Солай десек те, кеңестік тарихнамада 1917
жылғы қазан төңкерісіне дейін қазақ та, түрікмен де, қырғыз да, өзбек пен
әзірбайжан да өз тарихында толық қанды мемлекет құра алмаған деп ұлтымызды
дәстүрсіз, тамырсыз халық ретінде көрсетуге тырысты. Халқымыздың ежелгі
тарихы өз бастауын біздің заманымыздан бұрынғы ІІІ ғасырдан ертедегі
ғұндар империясының құрылу кезеңінен бастау алады. Бұл дәуір тарихы тек
бірыңғай археологиялық деректер тарихы ғана емес көбінесе деректер
негізіндегі тарих. Демек бұл кезең біздің рухани қазыналарымыз. Бүгінгі
таңда Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретіндегі жаңа даму
жолына түсу кезеңінде, тек саяси, әлеуметтік-экономикалық өмірде ғана
емес, қоғамның басқа салаларында жаңа бетбұрыс кезеңі басталады. Бұл
өзгерістер үлкен реформалар қоғамдық сананы өзгертуде. Түбегейлі
өзгерістер жолына түскен тәуелсіз елімізде халықтың өткен тарихына деген
қызығушылық күшейіп отыр. Себебі ертеңгі күнге сеніммен аяқ басу үшін
өткеннен тарихи тірек, сабақ іздеудеміз. Осы орайда қазақ халқының халық
ретінде қалыптасу процесінің қайнар көзінде тұрған ежелгі тайпалар мен
мемлекеттер тарихы аса қызығушылықтар туғызуда. Отанымыздың шыншыл да
шынайы тарихын жазып шығу үшін қандай да болмасын бір идеялогиялық
жасандылықтан таза, обьективті тарихи зерттеулер қажет. Осы тұрғыдан
алғанда ғұн мемлекетінің зерттелу тарихнамасына зерттеу жүргізу өте
актуальды мәселелердің бірі деп білеміз. Себебі ғұн тайпалық одағы
тарихын зерттеу ісі сонау ХVІІІ ғасырдан бастап қолға алынғандығымен, жан-
жақты толық зерттеліп болды деуге әлі ертерек сияқты. Міне осыған
байланысты да ғұндар тарихының зерттелу кезеңдері, әр кезеңнің
жетістіктері мен кемшіліктері сараланып, талданып жатыр. Себебі жаңа
әлеуметтік және саяси шындықтар Қазақстан халықтарының сана-сезімін
өзгертуде. Дүниеге, қоғамға, халықтың тарихына деген көзқарас өзгерген.
Ұлттық сана сезім сонымен бірге ұлтымыздың шынайы тарихына деген ықылас
аса зор. Болып жатқан өзгерістерге өткенмен ұқсастық іздестіріліп,
өткенімізді саралап жатырмыз. Сондықтан Отанымыздың тарихының таза
көрінісін қалпына келтіру халықтың тарихи зердесін қайта түлетудің
негізі, азаматтылық пен елжандылыққа тәрбиелеудің тамаша факторы болып
табылады. Сонымен бірге Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы
мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңес қабылдаған Қазақстан
Республикасының тарихи санасын қалыптастыру тұжырымдамасында атап
өтілгендей, өткенді және қазіргіні ой елегінен өткізу қажеттілігі
Қазақстанның оның халқының тарихи тағдырына талдау жасауды жандандырып,
тереңдете түсуді де мейлінше талап етеді.
Бітіру жұмысының зерттелу негізі. Бітіру жұмысының өзі ғұн тайпалық
одағының зерттелу тарихнамасына арналған. Сондықтан біз жұмысымызды тікелей
ғұндар тарихына қатысты әртүрлі зерттеген зерттеушілердің еңбектерін
талдауға арнаймыз. Осы ғұндар тайпалық одағының тарихына арналған еңбектер
өз кезегінде олардың зерттелу деңгейіне тоқталып өтеді. Осындай еңбектердің
бірі 1926 жылы жарық көрген К.А. Иностранцевтің еңбегін атап өтуге болады.
Зерттеуші ғалым ХVІІІ ғасырдан бастап өзіне дейінгі кезеңдерде ғұн тарихына
қажетті жарық көрген авторлардың еңбектерін талдап шығады. Ол әсіресе
шетелдік авторлар, соның ішінде ХVІІІ ғасырдан бастап хуннология
мәселесімен айналыса бастаған француз миссионерлерінің еңбектерін тарихи
сыннан өткізеді. Бұл еңбекте ХVІІІ ғасырда қытайда қызмет атқарған, қытай
және маньчжур тілдерін тамаша білген Гобиль де Майя және т.б. авторлардың
шығыстағы көшпелілер туралы жинақтаған материалдарын пайдалана отырып,
өзіміз шығыс халықтары туралы негізгі еңбегін жариялаған Сарбонна
университетінің профессоры Денень ХVІІІ ғасырдағы француз мектебі бастаған
істі жалғастырушы ХІХ ғасырдағы – Абель Ремюза, сондай-ақ Клапрот,
европалық шығыстанушылардың көрнекті өкілдері Э. Шабанн, Паль Пелью, Алри
Корбье, Ренс Груссе және тағы басқалар еңбектеріндегі ғұндар тарихына
қатысты мәселелер тарихи сыннан өткізіледі. Автор бұл зерттеулердің
көтерген мәселелерін, мысалы хуннулар мен ғұндардың айырмашылықтары олардың
шығу тегі, шаруашылығы және тағы басқа тұжырымдамаларын талдай келе, өз
қорытындыларын жасайды.
Ғұндар тарихының зерттелу тарихнамасына біршама көп көңіл бөлген ғалым
Л.Н. Гумилев екендігі даусыз. Ғұндар тарихына қатысты іргелі еңбектердің
авторы, белгілі ғалым Л.Н. Гумилев 1960 жылы жарық көрген еңбегінің кіріспе
бөлімінде ғұндардың зерттелу тарихына тоқталады. Автор ғұндар тарихын
зерттей бастаған қытай тарихнамасынан бастап, Хуннумологиялық екінші
кезеңін, яғни жоғарыда айтып өткен ХVІІІ ғасырдан басталатын европалық
зерттеушілер мектебінің өкілдері мен ғұндар тарихын зерттеуде жетекші рөл
атқарып келе жатқан орыс ғалымдарының еңбектерінің сипатына, мазмұнына
қысқаша тоқталып өтеді. Автор ғұндар мәселесімен тікелей айналыспаса да өз
зерттеулері барысында ғұн мәселесіне тоқталып өткен европалық авторлардың
еңбектерін сынға алады.
Ғұндар тарихын зерттеуде зор үлес қосқан орыс ғалымдары, соның ішінде
қытай тіліндегі барлық деректерді аударып, Орталық Азия тарихы бойынша
іргелі еңбек қалдырған Н.Я. Бичурин, оның аудармаларын араб-парсы және грек-
рим тарихнамасымен салыстыра отырып бүгінгі күнге дейін құндылығын сақтап
отырған Қытай немесе Шығыс Түркістан еңбегінің авторы В.В. Григорьев сондай-
ақ орыс саяхатшылары мен ғалымдарының еңбектеріне әділ бағалары берілген.
Сондай-ақ Н.А. Аристов, Г.Е. Грум-Грижмайло, Иностранцевтің еңбектері де өз
кезегінде аталып өтеді. Автор А.Н. Бернштамның Ғұндар тарихы очерктері
еңбегін ғұндар тарихын зерттеудегі артқа жасалған қадам болды деп
бағалайды.
Бүгінгі Қазақстандық ғалымдарымыздың ішінде ғұндар тарихымен айналысып
жүрген, олардың зерттелу тарихнамасындағы ақтаңдақ мәселелерді көтеріп
жүрген ғалымдардың ішінен белгілі тарихшы-ғалым Қ.Т. Жұмағұловты атауға
болады. Ғалым ғұндар тарихының европалық кезеңіндегі мәселелерімен айналыса
отырып, бүгінгі ғұндар тарихнамасындағы проблеманы былай деп атап
көрсетеді. Орыс тілді әдебиетте, оның ішінде кеңес медивистикасында да
Европадағы ғұндардың тарихи кейбір қысқаша шолулар болмаса тіпті
зерттелмеген деп айтуға болады. Бұл жерде ғұндар қозғалысын Европалық
мәдениетті жоюшылар қозғалысы ретінде сипаттаған бірқатар батыс европалық
ықпалы болған болуы керек. Бұл кездейсоқтықта емес, өйткені бұл ғалымдар
мәліметтері кейінгі антик және ерте ортағасырлық хронистердің еңбектерінен
алды және ол мәліметтерді сыни електен өткізбей, жеткілікті талдамай,
сондай-ақ басқа деректермен салыстырмай пайдаланған.
Ғұндардың зерттелу тарихнамасын көтерген еңбектерге жасаған шолуымызды
қорытындылай келе былай деуге болады; Бір қарағанда ғұндар тарихы сонау
ежелгі дәуірден бастап бүгінгі күнге дейін жан-жақты зерттелген сияқты. Ғұн
тарихына қызығушылық білдірген кез-келген адам оларды алып өте беретіндей.
Алайда мәселе мүлде басқада.
Бұл зерттеулер ғұндар тарихын жан-жақты зерделеп бере алды ма, әсіресе
бүгінгі Қазақстандық тарих ғылымы бұл мәселе бойынша өз оқырмандарын
қанағаттандыра ала ма? Осы сауалдарға жауаптар іздестіре отырып, біз ғұндар
тарихына қатысты мәселелер әлі де болса тереңірек зерттелуі қажет деп
есептейміз.
Бітіру жұмысының деректік негізі: Ғұндар тарихының әр түрлі
мәселелеріне қатысты мол деректер тобын қытай деректері құрайды. Себебі
қытай авторлары сол кездегі Қазақстандағы жағдайды анағұрлым жақсырақ
білетін еді. Сол кездегі қытай экспанциясының батысқа жылжуы Шығыс
Түркістандағы Қазақстан мен Орта Азиядағы жағдайды дәл білу қажеттілігінен
тудырды. Осы орайда халықтар мен тайпалардың мінез-құлқы мен әдет-ғұрпы,
олардың өмір салты, саяси құрылысы мен соғыс оқиғалары туралы материалдар
мақсатты түрде жиналды. Бұл ақпарат барлауды мақсат ететін емшілердің,
саудагерлер мен миссионерлердің Орта Азия жеріне сапарларының нәтижесінде
алынып, жеткізіліп отырды. Қазақстан халықтары, әсіресе ғұндар туралы
алғашқы мәліметтер император У-ди ( б.з.д. 140-86 ж.ж.) облыстарында
жіберген тұңғыш қытай елшілерінің жетекшісі Чжан Цзяннің жазбаларында
сақталған. Ол батысқа б.з.д 138 және б.з.д.115 жылы екі рет саяхат
жасаған. Бұл солардың мақсаты ғұндарға қарсы юэчжилермен және Жетісу
үйсіндерімен одақтасуға қол жеткізу еді. Чжан Цзянь өз миссиясы барысында
бұлардың шаруашылығының жай-күйіне, олардың әскер санына, қару-жарақтарына
ерекше назар аударып, сондай-ақ олардың әдет-ғұрыптарының, мінез-
құлықтарының, киім-кешектерінің бәрін жазып алған.
Әулеттік тарихтар ішінен ғұндар туралы кң көлемді, әрі көлемді, әрі
бағалы деректер Сыма-Цянның ( б.з.д. 145-86 ж.ж. ). Тарихи жазбалар
(иницзи) деген тарихи еңбегінде, атап айтқанда өмір баян бөлімінің сюнну
туралы хикая деген тарауында келтірілген. Шицзиден кейін Ежелгі хан
тарихы (Цянь-Ханшу) келеді, оны негізінен б.з.д І ғасырда Баньгу жазып,
оны оқымысты қарындасы Бань Чжао аяқтаған. Бань Гудың еңбегі ортодоксалдық
конфуциалдық еңбектер қатарына жатады, ол тарихи шығармалардың жаңа жанрын
– бір әулеттің басқару тарихын бастап берді. Қытай мен Орталық Азияның
б.з.д. ІІ ғасырдан бастап жаңа заманға дейінгі тарихи мұрасы болып
табылады. Бань Гудың шығармасындағы Сииюй Чжуань немесе Батыс өлке туралы
хикая деген арнаулы тарауында ғұндардың иеліктері, соның ішінде ғұн
билеушісі (шаньюы) Чжи чжидің солтүстік-батыс Тянь-Шаньдағы иеліктері
туралы мәліметтер бар. Бұл еңбекте сондай-ақ қаңлылар мен үйсіндер туралы,
жалпы бұлардың экономикалық және әскери жағжайы негізгі жолдар, олардың
өзара қарым-қатынастары тағы басқа туралы мәліметтер жинақталған. Жалпы
қытай деректеріне тән ерекшелік ол көрші халықтар тарихын баяндаудағы ұлы
хандық шовинизм мен қытайлық центризм идеясы тұрғысынан баяндау, осы
тұрғыдан көрсету болып табылады. Қытай деректері біршама сыңар жақ
болғанына қарамастан, Қазақстан тарихы мен мәдениетін зерттеуде ерекше
құнды. Алайда қытай деректері ғұндар тарихының азиялық тарихына қатысты.
Ал, европалық ғұндар тарихы жайлы мәліметтер туралы айтқанда алғашқы
орында Аммиан Марцеллин есімі тұр. Әрине оның сипаттамалары біржақты, соған
қарамастан оның қытай деректерімен сәйкес келетін мәліметтері өте құнды.
Европадағы ғұндар тарихына қатысты деректер папа хаттары жылнамалар
жазбалары тағы басқа құжаттарда сақталған. Бүгінгі таңда бұл деректерді
іздеп тауып, аударып, ғылыми айналымға енгізу өте маңызды мәселе деп
білеміз.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері;
Бітіру жұмысын жазу барысында біз ғұн тайпалық одағының зерттелу
тарихнамасына тоқталып, оның кезеңдерін, әр кезеңдегі зерттеушілердің
ғұндар тарихын зерттеудегі қосқан үлестерін осы еңбектерді талдай отырып,
бүгінгі таңдағы ғұндар тарихына қатысты зерттелмей келе жатқан мәселелерді
анықтауды, мәселені меңгеруді алдымызға мақсат етіп қойдық.
Бітіру жұмысымызды кіріспе, қорытынды бөлімдермен қатар үш тарауға
бөліп қарастырдық. Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігінің зерттелу
деңгейі мен деректік негізін айқындауды мақсат-міндетімізге қойдық:
І тарауда ғұндар тарихының ХVІІІ ғасырдан бастап, ХХ ғасырдың басына
дейінгі европа және орыс ғалымдарының еңбектеріндегі зерттелуі, ал
еңбектердің сипаты, негізгі көтерген мәселелері мен авторлардың тұжырымдары
сараланады.
ІІ тарауда кеңестік тарихнамадағы ғұндар тарихының зерттелу мәселелері
сөз болады. Бұл тарауда белгілі зерттеушілер Таскин, А.Н. Бернштам, К.А.
Иностранцев, Л.Н. Гумилев тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне шолу
жасалады.
ІІІ тарауымызда тәуелсіздік алған кезеңнен бастап ғұндар мәселесімен
айналыса бастаған зерттеушілердің еңбектерінің негізгі бағыттары,
сипаттары, ерекшеліктері баяндалады.
Бітіру жұмысы кіріспе, қорытынды бөлімдермен қатар үш тараудан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. ҒҰН ТАЙПАЛЫҚ ОДАҒЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІНЕ ДЕЙІНГІ
ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ.
1. Ғұндар мен хұнндар проблемасы.
Ертедегі Қазақстан тарихы тайпалық одақтар тарихымен байланысты
екендігі белгілі. Қазақ халқының этногенез процесінде сақ, үйсін, ғұн,
қаңлы және тағы басқа тайпалардың алар орны ерекше. Соның ішінде ерте
тайпалық одақтың бірі – ғұн тарихы мәселесі - өзекті мәселелердің бірі
болып табылады. Ғұн тарихын зерттеу ХVІІІ ғасырдан бастау алады және
бұлар негізінен орыс және шетелдік ғалымдар еңбектері. Ғұн тарихына
байланысты туындайтын өзекті мәселелердің бірі – ғұндар мен хундар
проблемасы. Егер хундар тарихы көптеген жағдайда Қытай тарихымен
байланыстырылса, ғұн тарихы Европа тарихымен байланыстырылады, ал
біреуінің екіншісімен қарым-қатынасы Орта Азия тарихына қатысты.
Сонымен қатар, көтерілетін келесі мәселе: ғұндардың шығу-тегін айыру.
Ғылымда шығу-тегіне байланысты үш теория бар: моңғолдық, түркілік, және
финдік. Ғұн тарихына байланысты алғашқы мәліметтерді ХVІІІ ғасырдағы ғалым-
миссионерлер зерттеулерінен аламыз. Хунну деген атпен белгілі халықтың
тарихы Қытайдың ертедегі тарихымен тығыз байланысты. Олай дейтініміз,
хуннуларға байланысты айтылған мәліметтер Қытай тарихына қатысты деректерде
көптеп кездеседі. Қытайға байланысты алғашқы деректер миссионер
иезуиттерге байланысты. Алғашқылары Қытайда жүріп, тілі мен жазуын үйреніп,
жылнамалары мен басқа да шығармаларын жинап, аударумен айналысып жатқанда,
басқалары, солардың жіберген материалдары негізінде еңбектер жазып, елге
таратып, сол арқылы европалықтарды беймәлім тілмен таныстырып отырған.
Атап айтсақ, Вербиест, Шаль, Жербильон және Дюсальд – шығыстану саласындағы
ұмтылмайтын тұлғалар.
Қытай тарихын зерттей отырып, олар еңбектерінде хунндар мәселесін де
көтерген. Бұдан көретініміз, әлі де болса хун тарихына арнайы көңлдің
бөлінбегендігі. Олардың ойынша, хунндар ғұндар болған. Ешқандай дәлел
келтірмесе де, оны ат ұқсастығына сәйкестендіреді. Мысалы Гобиль: Эти
Хунну беспорно те, которых европейская история называет гунноми.
Осындай пікірді негізге алған француз коллегиясы профессоры Дегинь
халықтардың Шығыстан Батысқа, Азиядан Европаға қоныс аударудың тарихи жағын
қарастыруға тырысады және Қытай мәліметтерін Европа мәліметтерімен
біріктіріп қарастырады. Дегиньнің халықтардың бірігуіне байланысты айтқан
пікірлері бүгінде мойындалуда. Бірақ Дегинь ХVІІІ ғасырда өмір сүргендіктен
бұл мәселені тереңдете қарастыруға мүмкіндігі болмаған. Себебі, ХVІІІ ғасыр
білім-білімнің толыққанды қалыптаспаған кезі. Ал бұл кезде тіл мен ғылым,
этнография, этнология әлі ғылым ретінде қалыптаспаған болатын.
Орта Азия халқын сыныптау негізі етіп, олардың этнографиялық
ерекшелігі емес, саяси бөліністі алады. Осыған сәйкес, Дегиньде түріктер
мен моңғолдар арасында айырмашылық белгіленбей, барлығы татарлар деген атқа
ие болған. Оның пікірінше, алғашқылары қытай жылнамаларындағы шығыс
варварларымен, кейінгілері батыспен байланысты.
Бұл жерде Дегинь таза географиялық ерекшелікке негізделген болу
керек. Ол Римские историки знали их (т.е. западских татар) под именем
гуннов и рассказали много басен о происхождений этого народа, не говаря
отаи, откуда он пришел. В Татарий они назывались Хун-ну и основали большое
искусство, которое было разрушено китайдами. Тогда они рассеялись. Одни
пошли на Запад и – последствий вступили В Римскую империю. Все знают
нашествие знаменитого Атиллы. Другие остались на границах Китая и были
разбиты только татарами Ху-жень. Некоторые поселились в Китае, где
образовали много государств - дей келе ғұн деп аталуын Рим тарихшыларының
сөзіне негіздейді және олардың қоныс аударудан кейінгі бөлінісін көрсетуге
тырысады.
Дегенмен қай халықтың болмасын шығу-тегін қарастыруда бір саяси
тарихпен шектелуге болмайды. Дегинь еңбегінде этнографиялық ерекшеліктер
айтылғанымен де, ол хуннулардың түріктермен де, моңғолдармен де
байланыстылығын мойындайды. Мысалы, оның Гунни в последствий носили имя
турок, Гунни татарий происходили отдревних хунну, - сияқты ой-пікірлері
дәлел бола алады.
Автордың мәселені саяси тұрғыдан қарастырғанын білгеннен кейін оның
моңғолдық, түркілік, финдік теорияларының ешқайсысын жақтамағандығы
белгілі. Соған қарамастан, біраз авторлар, Дегиньде хуннулардың моңғолдық
теориясының негізін салушы ретінде қараған. Себебі, моңғол тарихына қатысты
пікірлері негізге алынған. Қорыта айтқанда, Дегиньнің пікірінше, біріншісін
Хуннулар көшпелі мемлекет болған, олардан кейін түріктер мен моңғолдар
шыққан, екіншіден, Атилла ғұндары – хунн мемлекеті тұрғындарының ұрпақтарфы
екендігін көреміз.
Келесі автор, француз ғалымы Каен. Ол өзінің Хуннулардың шығу-тегіне
байланысты пікірлерін Пависса мен Рамбонның редакциялауымен шыққан жалпы
тарихтың, екінші томының ХVІ тарауында білдіреді. Онда автор: Древнее имя,
которое Китайцы давали тюрков, было Хун-ну. Это слово не имеет ни
этнтческого, не национального характера: она ни турецкое, ни монголское, а
китайское и очен древнее - деп сөздің шығу төркіні туралы өз ойын
білдіреді.
Ал, Хундардың ғұндарға қатысын автор төмендегідей түсіндіреді: Когда
искали происхождение гуннов, т.е. того народа который пришел в Европу под
предводительством Атиллы, тратили по пусту время, чтобы доказать, что эти
варвары были или не было то же самое, что Хунну, о которых говорят китайцы
; это напрасный спор и поиски за решением задачи, которая не имеет решения.
Мы можем сказать наверно, что все турки были Хун-ну, но мы не можем
сказать, чтобы все Хунну были турки. Если давать Хун-ну общий смысл,
который давали этому имени китайцы до ІІ века, то Гунны были Хунну, как
турки, монголы и маньчжуры, но среди Монголов Чингиз-хана.(1( Каен
Хуннулардың шығуына байланысты пікірін осылайша білдіреді.
Қорыта айтқанда миссионерлер материалдары негізінде жасалынған
тұжырымдарды тек саяси тұрғыдан ғана қарастырғандығын көреміз. Осыған орай,
олардың басқа, яғни этнографиялық, территориялық жағы қарастырылмаған.
Дегинь болса, моңғол тарихына байланысты ой білдіргенімен, Хуннулар мен
ғұндарды моңғолдық деп мойындамайды, ал Каен этнографиялық мәселелерді
шешуде саяси сыныптаудың тұрақсыздығын көреміз.
1.2. Ғұндардың шығу тегіне байланысты теориялар.
Хуннулар мен ғұндардың шығуына байланысты қалыптасқан алғашқы теория –
моңғолдық теория болды. Бұл теорияға байланысты көзқарастар екіге бөлінеді:
Біреулері ғұн мәселесін, оларды моңғолдар деп қарастыру тұрғысынан шешуге
тырысса, екіншілері ғұн мәселесіне тиіспей, тек хуннулармен айналысқан.
Дегиннен кейін ғұндардың шығу тарихына байланысты пікірді Паллас -
айтқан. Ол Қытайлық хуннулар мәселесіне тиіспей, тек европалық ғұн
мәселесін көтерген. Оның еңбегі путешествие по разным провинциям
Российской империи екі бөлімнен тұрады және моңғол топтарының тұрмысы мен
тарихына арналған. Бірінші бөлімнің бас жағында Паллас моңғолдардың ежелгі
тарихын береді. Осы жерде ғасырда Батыс Европадағы үрей тудырған ғұндардың
шығу-тегін жанап өтеді. Онда: Оюоты, именно та ветв монгольского народа,
которая известна в Западной Азий и европе под именем Халмыков. По
древнейшим сказаниям этого народа задано до Чингизхана самая большая и
могущественная часть его совершила поход в Малую Азию и исчезла там до
Кавказа. Очень можеть быть, что это сказание говорит о древних гуннах,
безобразие и отсутствие бороды у которых, описанные у Алемина Марцелина,
равно как и указываемые их древние местоприбывания на севере от Китая, не
могут относиться ни к какому другому народу. В Восточной Азии, кроме как
монголами, их братыями... (2( - , Палластың ғұндар туралы бар айтқаны
осы. Тікелей ғұн тарихына байланысты болмаса да, оның еңбекте түйген пікірі
түркілік теорияны нақтылаушылар жағынан сынға алынды.
Осы тұста ғұндар туралы Гунман мен Энгель жазған. Бірақ олар тек саяси
тарихын ғана қамтығандықтан, онда ғұндардың шығуы туралы айтылмаған. Ал
шығу-тегі туралы мәселе көтерген келесі автор Пергман. Оның 1804 жылы
Ригада жарық көрген еңбегі (3( - халмыктардың дініне, тарихына,
этнографиясына байланысты хаттардан тұрады. Ал бізге қатысты мәселе он
төртінші хатта (14) берілген. Онда Паллас секілді ғұндардың шығу
проблемасын ғана қарастырады және Палласта моңғолдық теорияның негізін
салушы деп баға береді.
Ол: Г. Паллас насколько я знаю, впервые выставил астроумную
гипотезу, что древние Гунны, которые наводками значительную часть Европы,
были монгольские народы. Наружнось Гуннов6 равно как и предание о бывшем
действительно движений калмыкских орд на Запад6 побудили к этой гипотезе
знаменитых авторов - - деп өз ойын білдіреді. Одан ары Бергман ғұндар
туралы Алемин Марцелина, Проколи мен Приск деректеріне сүйенеді. Оның
ойынша, калмыктар мен ғұндар арасында ұқсастық көп. Мысалы, олардың
күнделікті іс-қимылдары, атап айтсақ, ғұндардың адам етіне әуестігі, ал
калмыктар оны тек жауларын қорқыту үшін ғана пайдаланған. Бергманның осы
секілді пікірлерін Абель Ремюза атты автор да сынға алады. Ол: Прежде
чем принять это мнение мне кажется необходимым расследовать, как
называються Малая Азия и Кавказ монгольских книгах, которые могли быть
написаны самое раннее, при Чингиз хане через много столетий после
экспедиций.Ол өзінің күдігін, әлі де болса тақырыптың зерттеле түсу
керектігімен түсіндіреді.
Сонымен, Бергманға келсек, оның ғұндар мен калмыктардың ұқсастығы
туралы айтқан пікірлері қате: Себебі кейбір ұсақ-түйек бұрмалаушылыққа
сүйеніп екеуін бір халық деп атау дұрыс емес. Кейінірек, ғұндар мен
моңғолдар ұқсастығына байланысты пікірлер көп айтылған. Мысалы, Клапрот
оларды физикалық жағынан жақындатады.
Паллас пен Бергман гипотезасын қарастыру барысында, біз олардың
келтірген негіздерінің әлсіз екендігін және болашақта моңғолдық теорияны
жақтауда екі автор еңбегіне емес, нақты фактілерге сүйену қажет екендігіне
көз жеткіздік.
Келесі автор, француз тарихшысы Амедей Тьерри біршама бөлек, бірақ
ұқсастықтары бар көзқарас ұсынады. Ол шығу-тегі туралы тек өзінің пікірін
білдіреді. На востоке имя финнов исчезло, уступив место названием
союзов, которые, образовывшись около Урала, воздействовали то на Европу, то
на Азию, еще на последнюю. Самым знаменитым в этих союзов был кажется, союз
гуннов который покрывал своими ордами оба склона Уральского хребта и долину
Волги. Одан ары Птоламей мен Дионисей мәліметтеріне сүйеніп, ғұндардың ішкі
құрылысы туралы ойларын білдіреді. Олар екі, одан да көп топқа бөлгендігін,
шығыс және каспийліктер-ақ, ал батыстықтар – қара ғұн деп аталғандығын
келтіреді. (4(
Моңғолдық теорияны жақтаушы алғашқы таптық пікірлері нақты фактілерге
негізделмеген, сондықтан да олардың ғылыми мәні жоқ десек қателеспейміз.
Келесі таптық пікіріне келсек, хуннулардың моңғолдық теориясын
жақтаушылардың бірі – ірі моңғолтанушы Шмидт. Оның еңбегі Орта Азия
тарихының әртүрлі мәселелерін қамтиды. Соның ішінде, хуннулар мен ғұндарға
отызға жуық беті арналған. Ориенталист бола тұра, Шлидт Дегинь шығармасын
көңіл бөле отырып, өз еңбегін оны сынаудан бастайды. Шмидтің пікірінше,
Дегиньнің ең үлкен кемшілігі моңғол тілін білмеуі. Өз сөзіне сүйенсек: У
Дегина монголы являются турецкой ордой деп қателігін көрсетеді. Шмидт
мұндай қателесудің себебін Ту-гю сөзімен байланыстырады, яғни ту-гю сөзінің
түрік деген мағына беруі. Оның ойынша: Ту-гю были турки, более ранние
Хунну тоже турки, и позднейшие Монголы – турецкая орда(5( .Шмидт ту-гю де
Хунну де түркілер емес, таза моңғолдар болған.
Көрнекті қытайтанушы (синола)Иаканод Бюгукин пікірі Шмидт пікірімен
тұстас болған. Ол алғаш рет бұл туралы 1828 жылы Санкт-Петербургте жарық
көрген Записка о Монголий атты еңбегінде, одан кейін Сбораний сведений о
народах, обитавших в Средней Азий в древние времена атты еңбегінде жазған.
Көптеген қытай тіліндегі жылнамаларды аударумен айналысқан. Бүгінгі таңда
Бичурин еңбектері қайта басылып шығып, еліміз тарихын зерттеуде көптеген
құнды мәліметтер береді. Ал енді, еңбектеріне тоқталсақ, Записки о
монголах атты еңбегі төрт бөлімге бөлінген. 1. Автордың Пекиннен орыс
шекарасына дейінгі жолы. 2. Моңғолияның географиялық және статистикалық
сипаты. 3. Тарихи мәліметтер жинағы (қытай жылнамалары негізінде). 4.
Қытайлардың Моңғолияны билеу жылдары сөз болады. Біз қарастырып отырған
мәселе, әрине, бірінші тарауда Синелог және солтүстік-шығыс, Азия тарихшысы
ретінде Бичурин тек Хунну тарихын ғана қарастырған. Ол: Более чем за
двадцать веков до н.э. считался монгольский народ до своими стадами по
пустыням, сопредельным северному Китаю, - дей келе, Орта Азия халықтарының
құрамы өзгермегендігіне тоқталады. Тағы бір сөзін бөлетін нәрсе, Иакинаф
бойынша, хуннулар христос туғаннан 15 жылы Қытай императоры Ван Маннан өз
аттарын Гуннуға өзгерту туралы ұсыныс алған. Хунну по китайский Хун-ну или
Сюн-ну, значит: злой раб, а гунну значит: почтительный раб. Итак хунну с 13
г. По Р.Х. начали называться гуннами - (6( деп аталуына байланысты өз
ойын білдіреді. Иаканаф ойынша: екіге бөлінген ғұндарды бір бөлігі жаңа
жеңімпаздарға, ал екінші, алдымен оңтүстік хуннулармен бірге Ұлы Қорғанның
оңтүстік жағына қоныс тепсе, кейін ол жерден кетіп Урумча, Тарбағатай,
Шығыс Түркістанға қоныс тепкеннен кейін қытайлар шабуылына душар болды.
После сего северные Гунны действовали слабо и наконец мало по малу и самое
имя их исчезло. Несмотря на некоторые поколения Гуннов долго еще
существовали в Тарбагатае под другими именами и в последствий усилились
известным по своим военным подвигом - деп келтіреді Иакинаф.
Осылайша Иакинаф Хуннулар мен ғұндардың моңғолдық теориясына
жатпағандығын көреміз. Ал, екінші еңбегінде Иакинаф моңғолдардың
Қытайлармен көрші тұрғандығын атап өтеді. Онда: Монголы с незапамятных
времен смешанно жили с китайцами на северных пределах Китая..., Хунь-юй,
Хань-юнь, и хунну суть три разные названия одному и тому же народу,
известному ныне под названием Монголов; Почти за двадцать столетий до Р.Х.
Монголы и Гунгузы в китайской истории представляются как два самобытные
народа. Одни тюрки6 по причине отдаленности несколько позже ознакомились с
жителями Срединного государства - делінеді. (8( Сонымен қатар, бұл еңбекті
Хунну атына байланысты: Китайцы, при голосовом переложений сего слова на
свой язык, употребили две буквы: хун – злой и ну – невольник. Но
монгольское слово Хунну есть собственное имя и значение китайских букв не
имее - дей келе, алғашқы манью Мо-де атын, моңғолдың модо - орман деген
сөзімен байланыстырады. Хуннудың ғұн болып өзгеруіне байланысты былай
дейді: Здесь изменено не подлинное народное название Монголов, в голосовое
переложения названия на китайский язык.
Қорыта айтқанда ғұндардың моңғолдық теориясы көптеген ғалымдар
пікірлерінде орын алғанына қарамастан, аса қатты сынды көтере алмайтындығын
көреміз. Себебі, ғалымдардың көбі олардың моңғолдармен байланыстылығын,
нақты мәліметтермен негіздей алмауында. Біршама бағасын алған пікірлер
Иакинаф Тьерри пікірлері болса, Коуорс монғолдық теорияны жандандырушы
ретінде танымал. Уақыты жағынан монғондық теориядан кейінгі келесі теория
хундар мен ғұндарды бір бірінен айыратын, яғни хұндарды түркілерге,
ғұндарды финдерге жатқызған теория. Алғаш ғылымға енгізіп таратқан Клапротт
боллды. Егер монғолдық теория уақыт өте қалыптасса, түркілік немесе финдік
теориялар бірден қалыптсһасқан болатын. Клапроттан бұрын түркілік теорияны
алғаш Абель релюза көтерген болатын. Ол монғолдар туралы айта келе,
олардың Хунуларға қатысын былайша сипаттайды: Монголы наверно часта
входили, по крайней мере в качестве вассалов или подданых, в состав тех
стршных союзов, которые образовывались к северу от Китая и угрожали
целой Азий, под именем Хат-хэ, Гу-гю, Хуань гуань, а в еще более древнее
время Хунну, Хань-юнь и др. (9( - деп, моңғолдар туралы ежелгі
мәліметтерді жинай отырып, хуннулар екіге бөлінген дейді. Оның ойынша,
солтүстік хуннулар – түркілер, оңтүстік хуннулар – моңғолдар.
Сонымен қатар, ол Хуннулар туралы түркі халықтарына арналған тарауда да
қарастырады: Если вероятно, что империя Хунну, рассматриваемая на всем ее
большом протяжений, заключала в себе многие тунгузские, монгольские,
Сибирские, готские и может быть финские племена, тем не менее, можно
сказать наверно, что главное ядро и господствующих народ были Турки.
Осының бәрінен біз Релюза Хуннулардың шығу-тегіне көңіл бөліп,
олардың ұрпақтарын түріктер деп санағандығын көреміз.
Автор Клапрот Хунндардың шығуын, қозғалуына байланысты өз пікірін
білдіреді. Мысалы Солтүстік Хуннулардың Батысқа жылжуын Орта Азиялық
халықтардың қоныс аударуына түрткі болды дейді. Олар босатқан
территорияларда, Амур мен Селенга арасында және Алтай таулары аймағында
моңғол және тунгус тайпалары келіп орын тепті. Хуннулардың осы бөлігінен,
яғни солтүстікке кеткен бөлігінен нәтижесінде Гу-гюлар шықты. Клапрот өз
ойынша: Финны были германизованы, так восточные отуречены. (10( Клапрот
өзінің Tableaux historigues de I Asie ( Paris, 1826) атты еңбегінде
тарихи және этнографиялық түсініктеме береді. Солтүстік Хуннулардың 91-92
ж.ж. Батысқа көшуін мойындай тұра, былай дейді: остатки северных Хунну
перешли в своем бегстве в Цзиньвэй и направились на Запад к Кан-гюю или
Согдлане..., они были принуждены остановиться к северу от Гуй-цу или
нынешного Куча, стране, имевшей несколько тысяч ли протяжения, и в которой
они пребывали некоторое время под именем Юэ-бо или Юе-бань. Позже они пошли
на северо-запад и жили под тем же именем в стране, расположенной по обе
стороны гор Улу-тай и Аглик-тау, которые служили южной границей Илииской
степи... После этого история не упоминает об этих Хунну, которые вероятно
смешались с другими турецкими народами.
Ал ғұндарға келсек, алғаш Диопаинт Периегета айтқан ойға сүйенген. Ол
4 халық: скиф,Гунн, Каспии және албан туралы айтқан. Оған Клапрот: были
вероятно гунским племенем, наиболее выдвинувшимся на запад. Сонымен қатар,
Клапрот хунндар мен ғұндар арасындағы айырмашылықты дәстүрлерінен де
көреді. Қытай жылнамалары бойынша хуннулар киіз палаткаларда тұрса, ғұндар
өгіз шегілген арбамен жүрген делінеді. Клапрот бойынша бұлардың барлығы
сипаттық өзгешеліктер. Осылайша Клапрот Хуннулар ғұндарға қатысы жоқ
түркілер дейді.
Қорыта айтқанда, хуннулар мен ғұндардың моңғолдық және түркілік
теориялары бір-біріне қарама-қайшы екенін көреміз. Өйткені, ол Хуннулардың
да, ғұндардың да моңғолдық теориясын және олардың өзара байланыстылығын
жоққа шығарады.
Келесі туындайтын теория – финдік теория. Олардың арасында
айырмашылық хуннулар мен ғұндарды бір халық дей тұра қытайлық хуннуларды –
финдерге жатқызады. Финдік теорияны алғаш ұсынған Сен-Мартен. Тарихи-
этнографиялық тұрғыдан Сен Мартен, Хуннулар мен ғұндарды әртүрлі тайпаларға
жатқызғанымен, олардың аттары ұқсас болғандығына тоқталады. Соңында бұл
теорияны алғашқы екі теориямен салыстырғанда ымыраласу теориясы деп атауға
болады. Оның артықшылығы хуннулар мен ғұндардың байланыстылығы.
Қорыта келгенде, ғұн тайпалық одағының мәселелерінің төңкеріске
дейінгі ғалымдар пікірі, үш теория моңғолдық, түркілік, финдік теорияларға
негізделетіндігін көреміз. Жоғарыда тоқталған авторлар еңбектері толыққанды
еңбек болмағандығымен, бүгінгі таңда қазақ халқының қалыптасуына негіз
болған ежелгі тайпалардың тарихы туралы көптеген мәліметтер алуға болады.
Аталмыш еңбектердің тарихнамалықтан гөрі, деректік маңызы зор десек
қателеспейміз. Ескеретін нәрсе, оған сыни тұрғыдан қараған дұрыс.
Сонау ХVІІІ ғасырдан бастап зерттеле бастаған ғұн тарихы, кейін де
жалғасын тапты.
ІІ ТАРАУ. КЕҢЕСТІК ТАРИХНАМАДАҒЫ ҒҰНДАР МӘСЕЛЕСІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ,
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ.
2.1. Ғұн тарихы XVIII ғасырдағы орыс және шетел ғалымдары
еңбектерінде.
Кеңес өкіметінің құрылуы тарих ғылымының зерттелуіне, соның ішінде
Қазақстан тарихының көптеген мәселелерін зерттеуде айтарлықтай өзгерістер
енгізді. Осы кезеңге тән көптеген еңбектер жарық көріп, көптеген
проблемаларға бірыңғай баға берілді. Бірақ осы объективті себептерге
қарамай тарих ғылымында біз қарастырып отырған проблема бойынша көптеген
құнды еңбектер жарыққа шықты. Кеңес кезеңіндн ғұндар мәселесін зерттеуде
айтарлықтай үлкен жұмыс атқарған Ғұндар тарихының зерттелу тарихнамасына
біршама көп көңіл бөлген ғалым К. Иностранцевтің Ленинград қаласында 1926
жылы жарық көрген Түркітану семинариясына кірген Хунну и Гунны атты
еңбегі ғұн тарихын зерттеген ХVІІІ ғасырдағы орыс және шетел ғалымдар
еңбектеріне жан-жақты талдау жасайды. Мұнда зерттеушіні қызықтырған мәселе
ғұн тарихына байланысты туындайтын өзекті мәселелердің бірі – ғұндар мен
хунндар проблемасы болып табылады. Ол өз еңбегінде Егер хунндар тарихы
көптеген жағдайда Қытай тарихымен байланыстырылса, ал біреуінің
екіншісімен қарым-қатынасы Орта Азия тарихына қатысты(11( - деп негізгі
бағытын түсіндіреді.
Сонымен қатар, көтерілетін келесі мәселе: ғұндардың шығу-тегін айыру.
Ғалым аталған еңбекте ғылымда шығу-тегіне байланысты үш теория қарастырады.
Олар моңғолдық, түркілік және финдік. Ғұн тарихына байланысты алғашқы
мәліметтерді ХVІІІ ғасырдағы ғалым-миссионерлер зерттеулерінен алады. Ол:
Хунну деген атпен белгілі халықтың тарихы Қытайдың ертедегі тарихымен
тығыз байланысты. Олай дейтініміз, хуннуларға байланысты айтылған
мәліметтер Қытай тарихына қатысты деректерде көптеп кездеседі. Қытайға
байланысты алғашқы деректер миссионер-иезуиттермен байланысты. Алғашқылары
Қытайда жүріп, тілі мен жазуын үйреніп, жылнамалары мен басқа да
шығармаларын жинап, аударумен айналысып жатқанда, басқалары, солардың
жіберген материалдары негізінде еңбектер жазып, елге таратып, сол арқылы
европалықтарды беймәлім тілмен таныстырып отырған. Атап айтсақ, Вербиест,
Шаль, Жербильон және Дюсальд – шығыстану саласындағы ұмтылмайтын тұлғалар.
Сонымен қатар аталмыш ғалым ХVІІІ ғасырда өмір сүрген ғалымдардың
пікірлерін қарастыра отырып олардағы негізгі кемшіліктерінің бірі ретінде ,
олардың бұл мәселені тереңдете қарастыруға мүмкіндігі болмағандығын, ХVІІІ
ғасыр білім-ғылымның толыққанды қалыптаспаған кезі еді деп түсіндіреді. Ол:
Ал бұл кезде тіл мен ғылым, этнография, этнология әлі ғылым ретінде
қалыптаспаған болатын. Бірақ, мұндай объективті себептерге қарамастан
ғалым өз еңбегінде, осы ғалымдардың еңбектерін талдай отырып, өте құнды
тұжырымдар келтіреді.
Келесі ғұн мәселесіне қытай деректері арқылы баға берген синнолог
ғалым В.С. Таскин болып табылады. Ол өзінің еңбектерінде хұн тарихын қытай
деректері арқылы жан-жақты қарастырады. Оның Материалы по истории сюнну
[12] атты еңбегі ғұн тайпасының тарихы жайлы, соның ішінде саяси,
әлеуметтік, күнделікті тұрмысы жайлы мәліметтер келтіреді. Оның Вопросы
истории и историографии Китая жинағында жарияланған Скотоводство у сунну
по китайским источникам атты еңбегінде негізінен ғұндар мәселесінің
шаруашылығы жайлы пайымдалады. Ол: Малдарының бәрі дерлік бүкіл жыл бойына
жайып бағылды. Сондықтан жазда қуаңшылық, қыста көктайғақ болуы, мал індеті
үлкен апатқа ұшыратып отырды, деректемелер мұны жиі көрсетеді [13].
В.С. Таскин өз еңбегінде ғұндардағы жерге жеке-меншік туралы былай
дейді: Ғұндарда ауыл-ауыл болып көшу әдісі қолданылған деп топшылауға, ал
деректемелерде айтылған әркімде бөлінген жер алқабы болды деген сөздері
жеке меншік шаруашылықтарға жаюға болады. Біздің заманымызға дейінгі VІІ
ғасырдағы Ғұндардағы рулық қауым туралы ғалым Высшие сохраняютпростату в
отношении низших, а низшие служат высшим руководствуясь искренностью и
преданность. Ғалым қытай деректеріне сүйене отырып ғұндар мен Қытай елі
арасындағы сауда-саттық қатынастың дамуы жөнінде? ...После этого (в 152
г.) император Сяоцзин снова заключил с гуннами мир, основанный на родстве,
открыл рынки на пограничных пропускных пунктах, послал гуннам подарки и
отправил принцессу, согласно прежнему договору.
Ғұндар тарихын зерттеуде үлес қосқан орыс ғалымдары, ішінде А.Н.
Бернштамның Ғұндар тарихының очерктері атты еңбегін атап көрсетуге
болады. Ғалымның негізгі зерттеу жұмыстары археологиялық мәліметтерге
сүйене отырып жазылған. Оның Социально-экономический строй орхоно-
енисейских тюрок VІІ- VІІІ веков [14], Кенкольский могильник атты
еңбектері негізінен осы проблемаға арналған. Ол өз еңбегінде: Ғұндар
тұрмысында қолданылған тұрмыста және шаруашылықта темір семсерлер, ай
сияқты және айқаспа бәйегі бар қанжарлар болды. Темірді қыздырып соғып,
жебе ұштарының екі түрі: ұңғылы үш қырлы кішкене ұштар және сабы бар шомбал
жебе ұштары жасалды. Сонымен қатар, ғалым ғұндардың Қазақстан
территориясындағы Қауыншы және Отырар – Қаратау мәдениеттерінің
ескерткіштері Сырдарияның орта ағысы мен Қаратау баурайында тарағандығы
туралы да баяндайды [15].
Ғұндар тарихына қатысты іргелі еңбектердің авторы, белгілі ғалым Л.Н.
Гумилев 1960 жылы жарық көрген еңбегінің кіріспе бөлімінде ғұндардың
зерттелу тарихына тоқталады. Автор өзінің Хұндар [16], Қытайдағы
хұндар[17], атты еңбектерінде, ғұндар тарихын алғаш зерттей бастаған қытай
тарихнамасынан бастап, Хунномологиялық екінші кезеңін толық қарастырады.
Автордың хұндар туралы кітабы Дала трилогиясының бірінші бөлімі болып
табылады. Батыс және Шығыс тарихы жазба деректерін мейлінше молынан
пайдалана отырып, оқуға жеңіл бедерлі тілмен жазылған осы бір еңбекті
ғылыми жұртшылық оң қабағымен қабылдады. Қытайда солтүстік жағындағы
беймаза, көшпелі көршісі ретінде танылған және адамдардың саны олардан 30
есе кем болса да, ұлы көршісінің тынымсыз шабуылынан өзінің дербестігі мен
тәуелсіздігін сақтап қалған шалымды да шақар халық хұннудың қиын
тіршілігін, тағдыр талайын, олардың мемлекетінің әлеуметтік-экономикалық,
саяси құрылысының ерекшеліктерін бай материалдар негізінде қызғылықты
баяндайды.
Гумилев ғұндардың ата-бабалары жөнінде былай дейді: Б.з.д. дейінгі
XVІІ ғ. Солтүстік Қытайда соңы орасан зор нәтижеге жеткізген екі оқиға
болды.1797 жылы Қытай бекзаты Гун-лю, патшаның қырына алынады да, батыстағы
жұндарға қашып кетеді. Тегі, оның соңына қыруар жақтастары ерген болуға
тиіс, өйткені ол ана жақта өзіне шағын қала салдырып, Қытайдың Ся
патшалығынан бөлініп, дербес билік жүргізеді. Бастау хаттардың хабарына
қарағанда, Гун-лю батыс жұнға еніп кетеді. Алайда, 300 жыл бірлесіп өмір
сүрсе де, эмигрант-қытайлар бәрі-бір жұндарға сіңісіп кете алмайды, сөйтіп
1327 жылы олардың кінәз Шань-Фу бастаған ұрпақтары, жұндардың қудалауы мен
Отанына қайтып келеді де, терістік Шэнь-сиден қоныс тебеді (Цишань тауының
етегі). Осы бір жаңа құрылған тайпадан Чжоу әулеті шығады. Шағын кінәздің
болып тұрғанның өзінде, Чжоу жұндарға қарсы ұдайы күрес жүргізіп келгенді,
сөйтіп б.з.д. 1140-1130 ж.ж. кінәз Чан жұндар – иелерді Гин және Ло
өзендерінен теріскейге қуып тастайды.
Жұндар біраз уақыт Чжоудың алым-салық төлеушілері болып тұрады, бірақ
б.з.д Х ғ. Шамасында дала борыш төлеуін тоқтатады да, қажырлы күрес
басталып кетеді. Жұндар айырылып қалған жерлерін қайтарып алуға ұмтылады.
Қытайдың көптеген кінәздіктерге бөлінуі олардың ілгері жылжуына себеп
болады.
Дәп осы кездері Гобидің түскей бетімен жалғасып жатқан иен түзде
хуньюй тайпалары жамырап көшіп жүретін. Бұлардың екеуі де хұндар еместі,
өйткені ол дәуірде хұндар әлі атымен жоқ тұғын. Бірақ Ся әулеті
құлатылғанынан кейін,қуғында жүріп көз жұмған соңғы патша Цзе-күйдің ұлы
Щун Вэй үй ішімен, қол астындағы ел-жұртымен солтүстік даласына кетіп
қалады. Қытайдың тарихы, дәстүрі бойыншаШун Вэй хундардың арғы аталары
болып есептеледі. Бұл дәстүрге сәйкес, хундар қытай келімсектері болып
есептеледі. Бұл дәстүрге сәйкес, хундар қытай келімсектері мен даланың
көшпелі тайпаларының сүйек жаңғыртып, араласуынан пайда болған. Осынау аңыз
деректердің тарихи ақықатқа тек болмашы болжам түрінде ғана жақын келетіні
даусыз.
Бірақ оның қажетті дәні бар екенін жоққа шығару дұрыс болмас еді. Шан
дәуірінің жазбаоарында өздерінен бұрынғы әулет еске алынбаған дегенді тиек
етіп, Ся кезеңінің болғанын мүлде қабылдамай тастауға біраз әрекет
жасалғанымен, тіпті ежелгі қытай дәуірін күмәндана зерттеуші Латтимордың
өзі де хикаяның аңыз екендігін мойындайды.
Ал, Шун Вейдің қарулас серіктері араласып кететін сол бір жұмбақ
тайпалар хяньюань мен хуньюйлар кімдер болған? Анторпологиялық деректеріне
сүйнесек, бұл арада ол кезде еуропеоидті талпақ бас тұрпаттылармен
моңғолоидті сопақ бет тұрпаттылармен яғни қытайлармен араласып будандасады.
Моңғолоидті жалпақбет тұрпаттылар Гобидің теріскей жағында таралған еді, -
яғни Хяньюнь мен хуньюй тайпаларының, қытайлардың қарабасты арғы аталары
сонау б.з.д. ІІІ мыңжылдықта далаға тықсырып тастаған Терістік Қытайдың
байырғы жұртының ұрпақтары деп қорытынды жасайды.Осынау тайпалармен Шун
Вейге ріп келген қытайлар араласып кетеді де , хундардың ежелгі дүниедегі
ең бірінші этникалық субстраты құрылады, сөйтіп хундардың арғы аталары
құмшағылды шөлдерді басып өтетін дәуірден кейін барып, хунға айналады. Тап
сол кезде Халханың иен жазығында халықтар қайта тоғысады да, соның
нәтижесінде тарихи хундар пайда болады. Соған дейін олар ХV яғни дала
көшпелілері деп аталған. Демек хундардың ата-бабалары шөлді жеңген ең
бірінші халық болған. Ал бұл ол үшін қайсар да ержүрек болуы керек еді.
Хундардың арғы аталарының осы кезеңдегі, сол сияқты екінші кезеңдегі
тарихы қытайдың тариххаттарында жеткілікті түрде түсірілмеген. Тау жұндары
мен өркениетті Қытай арасындағы аралық буын болған. Олар батыста Хами
көгалжайынан, Шығыста Хинганға дейінгітаулар бөктеріндегі кең алқапты
уыстарында ұстап тұрған еді. Олардың сансыз көп тайпалары ыдырай
қоныстанатын болған, өздерінің билеуші тақсырлары мен рубасыларына бағынған
, көптеген рулары сан рет бас қосса да, біржолата біріге алмаған. Кейде
ежелгі түз хундары көршілерінің жортуыл-жорықтарына қатысқанына күмандануға
болмайды. Олардың дүниеде бар жоғын қытайлар тек сондай жолмен ғана біліп
отырған.. Сол себепті де ежелгі кезеңдегі көне хундар жөніндегі деректер
үзік-үзік болып келеді. Осы соңғы жайт кейінгі хундарды бірде хяньюй және
хуньюйлермен бірдей деген әртүрлі болжамдардытудырған, сонда өздерінің ата-
бабалары секілді, хундардың да таулық емес, далалық жұрт екені ұмытылып
қала берген.
Осы айтылған жәйттарға байланысты жун деген жұмбақ этнонимнің беті
ашылады. Сыма-Цяннің қате жазуынан ба, әлде дәл айтпаған сөзінен бе,
әйтеуір жұндарды хұндармен бірдей деп санауға тырысушылар да болған, бірақ
бүкіл бастаухаттарда жұндар ұдайы дилилермен бірге жүреді, ендншн бәлкім
Бичуриннің өз аудармасында оларды бірыңғай халық ретінде – жун-ди деп
пайымдауы дұрыс шығар.
Келтірілген көзқарас еуропа мен американ тарихшылары айтатын
көзқарастан алшақтап кетеді. Мәселен, Мак Говерн жұндар мен дилилерді
хундар деп есептейді, тек екеуінің этнографиялық ерекшеліктерінің сәйкес
келмейтініне ғана таң қалады. Бұл тақырыпты егжей-тегжейіне дейін Латтимор
дәйекті талдаған, ол жұндар мен дилилер Қытайдың ішкі жағын мекендеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Д.А. ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
КЕҢЕСТІК ТАРИХНАМАДАҒЫ ҒҰНДАР МӘСЕЛЕСІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Алматы 2009
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
І ТАРАУ. ҒҰН ТАЙПАЛЫҚ ОДАҒЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІНЕ ДЕЙІНГІ
ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ ... ... ... ... ...9
1.1. Ғұндар мен хұнндар
проблемасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2. Ғұндардың шығу тегіне байланысты
теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... .11
ІІ ТАРАУ. КЕҢЕСТІК ТАРИХНАМАДАҒЫ ҒҰНДАР МӘСЕЛЕСІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ,
НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.1. Ғұн тарихы XVIII ғасырдағы орыс және шетел ғалымдары
еңбектерінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2. Ғұн тайпаларының – Л.Н. Гумилев еңбектеріндегі саяси тарихының
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ІІІ ТАРАУ. ҒҰН ТАЙПАЛЫҚ ОДАҒЫНЫҢ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХНАМАСЫНДА
ЗЕРТТЕЛУІ: ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ, МАҢЫЗЫ ... ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .47
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...48
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысының маңыздылығы. Қазақ халқы – этногенез жағынан
алғанда, үш мың жылдан аса тарихы мен мәдениеті бар халық. Біз тарихқа VІ
ғасырда Түркі деген атпен енсек те, алтайлықтар, сақтар,ғұндар
сақтар,ғұндар мәдениетінің төл мұрагерлеріміз.
Ежелгі дәуірден тарихи тамыр алатын халқымыз ұлы тарихи оқиғалардың
ортасында әрі куәгері болған. Солай десек те, кеңестік тарихнамада 1917
жылғы қазан төңкерісіне дейін қазақ та, түрікмен де, қырғыз да, өзбек пен
әзірбайжан да өз тарихында толық қанды мемлекет құра алмаған деп ұлтымызды
дәстүрсіз, тамырсыз халық ретінде көрсетуге тырысты. Халқымыздың ежелгі
тарихы өз бастауын біздің заманымыздан бұрынғы ІІІ ғасырдан ертедегі
ғұндар империясының құрылу кезеңінен бастау алады. Бұл дәуір тарихы тек
бірыңғай археологиялық деректер тарихы ғана емес көбінесе деректер
негізіндегі тарих. Демек бұл кезең біздің рухани қазыналарымыз. Бүгінгі
таңда Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретіндегі жаңа даму
жолына түсу кезеңінде, тек саяси, әлеуметтік-экономикалық өмірде ғана
емес, қоғамның басқа салаларында жаңа бетбұрыс кезеңі басталады. Бұл
өзгерістер үлкен реформалар қоғамдық сананы өзгертуде. Түбегейлі
өзгерістер жолына түскен тәуелсіз елімізде халықтың өткен тарихына деген
қызығушылық күшейіп отыр. Себебі ертеңгі күнге сеніммен аяқ басу үшін
өткеннен тарихи тірек, сабақ іздеудеміз. Осы орайда қазақ халқының халық
ретінде қалыптасу процесінің қайнар көзінде тұрған ежелгі тайпалар мен
мемлекеттер тарихы аса қызығушылықтар туғызуда. Отанымыздың шыншыл да
шынайы тарихын жазып шығу үшін қандай да болмасын бір идеялогиялық
жасандылықтан таза, обьективті тарихи зерттеулер қажет. Осы тұрғыдан
алғанда ғұн мемлекетінің зерттелу тарихнамасына зерттеу жүргізу өте
актуальды мәселелердің бірі деп білеміз. Себебі ғұн тайпалық одағы
тарихын зерттеу ісі сонау ХVІІІ ғасырдан бастап қолға алынғандығымен, жан-
жақты толық зерттеліп болды деуге әлі ертерек сияқты. Міне осыған
байланысты да ғұндар тарихының зерттелу кезеңдері, әр кезеңнің
жетістіктері мен кемшіліктері сараланып, талданып жатыр. Себебі жаңа
әлеуметтік және саяси шындықтар Қазақстан халықтарының сана-сезімін
өзгертуде. Дүниеге, қоғамға, халықтың тарихына деген көзқарас өзгерген.
Ұлттық сана сезім сонымен бірге ұлтымыздың шынайы тарихына деген ықылас
аса зор. Болып жатқан өзгерістерге өткенмен ұқсастық іздестіріліп,
өткенімізді саралап жатырмыз. Сондықтан Отанымыздың тарихының таза
көрінісін қалпына келтіру халықтың тарихи зердесін қайта түлетудің
негізі, азаматтылық пен елжандылыққа тәрбиелеудің тамаша факторы болып
табылады. Сонымен бірге Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы
мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңес қабылдаған Қазақстан
Республикасының тарихи санасын қалыптастыру тұжырымдамасында атап
өтілгендей, өткенді және қазіргіні ой елегінен өткізу қажеттілігі
Қазақстанның оның халқының тарихи тағдырына талдау жасауды жандандырып,
тереңдете түсуді де мейлінше талап етеді.
Бітіру жұмысының зерттелу негізі. Бітіру жұмысының өзі ғұн тайпалық
одағының зерттелу тарихнамасына арналған. Сондықтан біз жұмысымызды тікелей
ғұндар тарихына қатысты әртүрлі зерттеген зерттеушілердің еңбектерін
талдауға арнаймыз. Осы ғұндар тайпалық одағының тарихына арналған еңбектер
өз кезегінде олардың зерттелу деңгейіне тоқталып өтеді. Осындай еңбектердің
бірі 1926 жылы жарық көрген К.А. Иностранцевтің еңбегін атап өтуге болады.
Зерттеуші ғалым ХVІІІ ғасырдан бастап өзіне дейінгі кезеңдерде ғұн тарихына
қажетті жарық көрген авторлардың еңбектерін талдап шығады. Ол әсіресе
шетелдік авторлар, соның ішінде ХVІІІ ғасырдан бастап хуннология
мәселесімен айналыса бастаған француз миссионерлерінің еңбектерін тарихи
сыннан өткізеді. Бұл еңбекте ХVІІІ ғасырда қытайда қызмет атқарған, қытай
және маньчжур тілдерін тамаша білген Гобиль де Майя және т.б. авторлардың
шығыстағы көшпелілер туралы жинақтаған материалдарын пайдалана отырып,
өзіміз шығыс халықтары туралы негізгі еңбегін жариялаған Сарбонна
университетінің профессоры Денень ХVІІІ ғасырдағы француз мектебі бастаған
істі жалғастырушы ХІХ ғасырдағы – Абель Ремюза, сондай-ақ Клапрот,
европалық шығыстанушылардың көрнекті өкілдері Э. Шабанн, Паль Пелью, Алри
Корбье, Ренс Груссе және тағы басқалар еңбектеріндегі ғұндар тарихына
қатысты мәселелер тарихи сыннан өткізіледі. Автор бұл зерттеулердің
көтерген мәселелерін, мысалы хуннулар мен ғұндардың айырмашылықтары олардың
шығу тегі, шаруашылығы және тағы басқа тұжырымдамаларын талдай келе, өз
қорытындыларын жасайды.
Ғұндар тарихының зерттелу тарихнамасына біршама көп көңіл бөлген ғалым
Л.Н. Гумилев екендігі даусыз. Ғұндар тарихына қатысты іргелі еңбектердің
авторы, белгілі ғалым Л.Н. Гумилев 1960 жылы жарық көрген еңбегінің кіріспе
бөлімінде ғұндардың зерттелу тарихына тоқталады. Автор ғұндар тарихын
зерттей бастаған қытай тарихнамасынан бастап, Хуннумологиялық екінші
кезеңін, яғни жоғарыда айтып өткен ХVІІІ ғасырдан басталатын европалық
зерттеушілер мектебінің өкілдері мен ғұндар тарихын зерттеуде жетекші рөл
атқарып келе жатқан орыс ғалымдарының еңбектерінің сипатына, мазмұнына
қысқаша тоқталып өтеді. Автор ғұндар мәселесімен тікелей айналыспаса да өз
зерттеулері барысында ғұн мәселесіне тоқталып өткен европалық авторлардың
еңбектерін сынға алады.
Ғұндар тарихын зерттеуде зор үлес қосқан орыс ғалымдары, соның ішінде
қытай тіліндегі барлық деректерді аударып, Орталық Азия тарихы бойынша
іргелі еңбек қалдырған Н.Я. Бичурин, оның аудармаларын араб-парсы және грек-
рим тарихнамасымен салыстыра отырып бүгінгі күнге дейін құндылығын сақтап
отырған Қытай немесе Шығыс Түркістан еңбегінің авторы В.В. Григорьев сондай-
ақ орыс саяхатшылары мен ғалымдарының еңбектеріне әділ бағалары берілген.
Сондай-ақ Н.А. Аристов, Г.Е. Грум-Грижмайло, Иностранцевтің еңбектері де өз
кезегінде аталып өтеді. Автор А.Н. Бернштамның Ғұндар тарихы очерктері
еңбегін ғұндар тарихын зерттеудегі артқа жасалған қадам болды деп
бағалайды.
Бүгінгі Қазақстандық ғалымдарымыздың ішінде ғұндар тарихымен айналысып
жүрген, олардың зерттелу тарихнамасындағы ақтаңдақ мәселелерді көтеріп
жүрген ғалымдардың ішінен белгілі тарихшы-ғалым Қ.Т. Жұмағұловты атауға
болады. Ғалым ғұндар тарихының европалық кезеңіндегі мәселелерімен айналыса
отырып, бүгінгі ғұндар тарихнамасындағы проблеманы былай деп атап
көрсетеді. Орыс тілді әдебиетте, оның ішінде кеңес медивистикасында да
Европадағы ғұндардың тарихи кейбір қысқаша шолулар болмаса тіпті
зерттелмеген деп айтуға болады. Бұл жерде ғұндар қозғалысын Европалық
мәдениетті жоюшылар қозғалысы ретінде сипаттаған бірқатар батыс европалық
ықпалы болған болуы керек. Бұл кездейсоқтықта емес, өйткені бұл ғалымдар
мәліметтері кейінгі антик және ерте ортағасырлық хронистердің еңбектерінен
алды және ол мәліметтерді сыни електен өткізбей, жеткілікті талдамай,
сондай-ақ басқа деректермен салыстырмай пайдаланған.
Ғұндардың зерттелу тарихнамасын көтерген еңбектерге жасаған шолуымызды
қорытындылай келе былай деуге болады; Бір қарағанда ғұндар тарихы сонау
ежелгі дәуірден бастап бүгінгі күнге дейін жан-жақты зерттелген сияқты. Ғұн
тарихына қызығушылық білдірген кез-келген адам оларды алып өте беретіндей.
Алайда мәселе мүлде басқада.
Бұл зерттеулер ғұндар тарихын жан-жақты зерделеп бере алды ма, әсіресе
бүгінгі Қазақстандық тарих ғылымы бұл мәселе бойынша өз оқырмандарын
қанағаттандыра ала ма? Осы сауалдарға жауаптар іздестіре отырып, біз ғұндар
тарихына қатысты мәселелер әлі де болса тереңірек зерттелуі қажет деп
есептейміз.
Бітіру жұмысының деректік негізі: Ғұндар тарихының әр түрлі
мәселелеріне қатысты мол деректер тобын қытай деректері құрайды. Себебі
қытай авторлары сол кездегі Қазақстандағы жағдайды анағұрлым жақсырақ
білетін еді. Сол кездегі қытай экспанциясының батысқа жылжуы Шығыс
Түркістандағы Қазақстан мен Орта Азиядағы жағдайды дәл білу қажеттілігінен
тудырды. Осы орайда халықтар мен тайпалардың мінез-құлқы мен әдет-ғұрпы,
олардың өмір салты, саяси құрылысы мен соғыс оқиғалары туралы материалдар
мақсатты түрде жиналды. Бұл ақпарат барлауды мақсат ететін емшілердің,
саудагерлер мен миссионерлердің Орта Азия жеріне сапарларының нәтижесінде
алынып, жеткізіліп отырды. Қазақстан халықтары, әсіресе ғұндар туралы
алғашқы мәліметтер император У-ди ( б.з.д. 140-86 ж.ж.) облыстарында
жіберген тұңғыш қытай елшілерінің жетекшісі Чжан Цзяннің жазбаларында
сақталған. Ол батысқа б.з.д 138 және б.з.д.115 жылы екі рет саяхат
жасаған. Бұл солардың мақсаты ғұндарға қарсы юэчжилермен және Жетісу
үйсіндерімен одақтасуға қол жеткізу еді. Чжан Цзянь өз миссиясы барысында
бұлардың шаруашылығының жай-күйіне, олардың әскер санына, қару-жарақтарына
ерекше назар аударып, сондай-ақ олардың әдет-ғұрыптарының, мінез-
құлықтарының, киім-кешектерінің бәрін жазып алған.
Әулеттік тарихтар ішінен ғұндар туралы кң көлемді, әрі көлемді, әрі
бағалы деректер Сыма-Цянның ( б.з.д. 145-86 ж.ж. ). Тарихи жазбалар
(иницзи) деген тарихи еңбегінде, атап айтқанда өмір баян бөлімінің сюнну
туралы хикая деген тарауында келтірілген. Шицзиден кейін Ежелгі хан
тарихы (Цянь-Ханшу) келеді, оны негізінен б.з.д І ғасырда Баньгу жазып,
оны оқымысты қарындасы Бань Чжао аяқтаған. Бань Гудың еңбегі ортодоксалдық
конфуциалдық еңбектер қатарына жатады, ол тарихи шығармалардың жаңа жанрын
– бір әулеттің басқару тарихын бастап берді. Қытай мен Орталық Азияның
б.з.д. ІІ ғасырдан бастап жаңа заманға дейінгі тарихи мұрасы болып
табылады. Бань Гудың шығармасындағы Сииюй Чжуань немесе Батыс өлке туралы
хикая деген арнаулы тарауында ғұндардың иеліктері, соның ішінде ғұн
билеушісі (шаньюы) Чжи чжидің солтүстік-батыс Тянь-Шаньдағы иеліктері
туралы мәліметтер бар. Бұл еңбекте сондай-ақ қаңлылар мен үйсіндер туралы,
жалпы бұлардың экономикалық және әскери жағжайы негізгі жолдар, олардың
өзара қарым-қатынастары тағы басқа туралы мәліметтер жинақталған. Жалпы
қытай деректеріне тән ерекшелік ол көрші халықтар тарихын баяндаудағы ұлы
хандық шовинизм мен қытайлық центризм идеясы тұрғысынан баяндау, осы
тұрғыдан көрсету болып табылады. Қытай деректері біршама сыңар жақ
болғанына қарамастан, Қазақстан тарихы мен мәдениетін зерттеуде ерекше
құнды. Алайда қытай деректері ғұндар тарихының азиялық тарихына қатысты.
Ал, европалық ғұндар тарихы жайлы мәліметтер туралы айтқанда алғашқы
орында Аммиан Марцеллин есімі тұр. Әрине оның сипаттамалары біржақты, соған
қарамастан оның қытай деректерімен сәйкес келетін мәліметтері өте құнды.
Европадағы ғұндар тарихына қатысты деректер папа хаттары жылнамалар
жазбалары тағы басқа құжаттарда сақталған. Бүгінгі таңда бұл деректерді
іздеп тауып, аударып, ғылыми айналымға енгізу өте маңызды мәселе деп
білеміз.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері;
Бітіру жұмысын жазу барысында біз ғұн тайпалық одағының зерттелу
тарихнамасына тоқталып, оның кезеңдерін, әр кезеңдегі зерттеушілердің
ғұндар тарихын зерттеудегі қосқан үлестерін осы еңбектерді талдай отырып,
бүгінгі таңдағы ғұндар тарихына қатысты зерттелмей келе жатқан мәселелерді
анықтауды, мәселені меңгеруді алдымызға мақсат етіп қойдық.
Бітіру жұмысымызды кіріспе, қорытынды бөлімдермен қатар үш тарауға
бөліп қарастырдық. Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігінің зерттелу
деңгейі мен деректік негізін айқындауды мақсат-міндетімізге қойдық:
І тарауда ғұндар тарихының ХVІІІ ғасырдан бастап, ХХ ғасырдың басына
дейінгі европа және орыс ғалымдарының еңбектеріндегі зерттелуі, ал
еңбектердің сипаты, негізгі көтерген мәселелері мен авторлардың тұжырымдары
сараланады.
ІІ тарауда кеңестік тарихнамадағы ғұндар тарихының зерттелу мәселелері
сөз болады. Бұл тарауда белгілі зерттеушілер Таскин, А.Н. Бернштам, К.А.
Иностранцев, Л.Н. Гумилев тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне шолу
жасалады.
ІІІ тарауымызда тәуелсіздік алған кезеңнен бастап ғұндар мәселесімен
айналыса бастаған зерттеушілердің еңбектерінің негізгі бағыттары,
сипаттары, ерекшеліктері баяндалады.
Бітіру жұмысы кіріспе, қорытынды бөлімдермен қатар үш тараудан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. ҒҰН ТАЙПАЛЫҚ ОДАҒЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІНЕ ДЕЙІНГІ
ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ.
1. Ғұндар мен хұнндар проблемасы.
Ертедегі Қазақстан тарихы тайпалық одақтар тарихымен байланысты
екендігі белгілі. Қазақ халқының этногенез процесінде сақ, үйсін, ғұн,
қаңлы және тағы басқа тайпалардың алар орны ерекше. Соның ішінде ерте
тайпалық одақтың бірі – ғұн тарихы мәселесі - өзекті мәселелердің бірі
болып табылады. Ғұн тарихын зерттеу ХVІІІ ғасырдан бастау алады және
бұлар негізінен орыс және шетелдік ғалымдар еңбектері. Ғұн тарихына
байланысты туындайтын өзекті мәселелердің бірі – ғұндар мен хундар
проблемасы. Егер хундар тарихы көптеген жағдайда Қытай тарихымен
байланыстырылса, ғұн тарихы Европа тарихымен байланыстырылады, ал
біреуінің екіншісімен қарым-қатынасы Орта Азия тарихына қатысты.
Сонымен қатар, көтерілетін келесі мәселе: ғұндардың шығу-тегін айыру.
Ғылымда шығу-тегіне байланысты үш теория бар: моңғолдық, түркілік, және
финдік. Ғұн тарихына байланысты алғашқы мәліметтерді ХVІІІ ғасырдағы ғалым-
миссионерлер зерттеулерінен аламыз. Хунну деген атпен белгілі халықтың
тарихы Қытайдың ертедегі тарихымен тығыз байланысты. Олай дейтініміз,
хуннуларға байланысты айтылған мәліметтер Қытай тарихына қатысты деректерде
көптеп кездеседі. Қытайға байланысты алғашқы деректер миссионер
иезуиттерге байланысты. Алғашқылары Қытайда жүріп, тілі мен жазуын үйреніп,
жылнамалары мен басқа да шығармаларын жинап, аударумен айналысып жатқанда,
басқалары, солардың жіберген материалдары негізінде еңбектер жазып, елге
таратып, сол арқылы европалықтарды беймәлім тілмен таныстырып отырған.
Атап айтсақ, Вербиест, Шаль, Жербильон және Дюсальд – шығыстану саласындағы
ұмтылмайтын тұлғалар.
Қытай тарихын зерттей отырып, олар еңбектерінде хунндар мәселесін де
көтерген. Бұдан көретініміз, әлі де болса хун тарихына арнайы көңлдің
бөлінбегендігі. Олардың ойынша, хунндар ғұндар болған. Ешқандай дәлел
келтірмесе де, оны ат ұқсастығына сәйкестендіреді. Мысалы Гобиль: Эти
Хунну беспорно те, которых европейская история называет гунноми.
Осындай пікірді негізге алған француз коллегиясы профессоры Дегинь
халықтардың Шығыстан Батысқа, Азиядан Европаға қоныс аударудың тарихи жағын
қарастыруға тырысады және Қытай мәліметтерін Европа мәліметтерімен
біріктіріп қарастырады. Дегиньнің халықтардың бірігуіне байланысты айтқан
пікірлері бүгінде мойындалуда. Бірақ Дегинь ХVІІІ ғасырда өмір сүргендіктен
бұл мәселені тереңдете қарастыруға мүмкіндігі болмаған. Себебі, ХVІІІ ғасыр
білім-білімнің толыққанды қалыптаспаған кезі. Ал бұл кезде тіл мен ғылым,
этнография, этнология әлі ғылым ретінде қалыптаспаған болатын.
Орта Азия халқын сыныптау негізі етіп, олардың этнографиялық
ерекшелігі емес, саяси бөліністі алады. Осыған сәйкес, Дегиньде түріктер
мен моңғолдар арасында айырмашылық белгіленбей, барлығы татарлар деген атқа
ие болған. Оның пікірінше, алғашқылары қытай жылнамаларындағы шығыс
варварларымен, кейінгілері батыспен байланысты.
Бұл жерде Дегинь таза географиялық ерекшелікке негізделген болу
керек. Ол Римские историки знали их (т.е. западских татар) под именем
гуннов и рассказали много басен о происхождений этого народа, не говаря
отаи, откуда он пришел. В Татарий они назывались Хун-ну и основали большое
искусство, которое было разрушено китайдами. Тогда они рассеялись. Одни
пошли на Запад и – последствий вступили В Римскую империю. Все знают
нашествие знаменитого Атиллы. Другие остались на границах Китая и были
разбиты только татарами Ху-жень. Некоторые поселились в Китае, где
образовали много государств - дей келе ғұн деп аталуын Рим тарихшыларының
сөзіне негіздейді және олардың қоныс аударудан кейінгі бөлінісін көрсетуге
тырысады.
Дегенмен қай халықтың болмасын шығу-тегін қарастыруда бір саяси
тарихпен шектелуге болмайды. Дегинь еңбегінде этнографиялық ерекшеліктер
айтылғанымен де, ол хуннулардың түріктермен де, моңғолдармен де
байланыстылығын мойындайды. Мысалы, оның Гунни в последствий носили имя
турок, Гунни татарий происходили отдревних хунну, - сияқты ой-пікірлері
дәлел бола алады.
Автордың мәселені саяси тұрғыдан қарастырғанын білгеннен кейін оның
моңғолдық, түркілік, финдік теорияларының ешқайсысын жақтамағандығы
белгілі. Соған қарамастан, біраз авторлар, Дегиньде хуннулардың моңғолдық
теориясының негізін салушы ретінде қараған. Себебі, моңғол тарихына қатысты
пікірлері негізге алынған. Қорыта айтқанда, Дегиньнің пікірінше, біріншісін
Хуннулар көшпелі мемлекет болған, олардан кейін түріктер мен моңғолдар
шыққан, екіншіден, Атилла ғұндары – хунн мемлекеті тұрғындарының ұрпақтарфы
екендігін көреміз.
Келесі автор, француз ғалымы Каен. Ол өзінің Хуннулардың шығу-тегіне
байланысты пікірлерін Пависса мен Рамбонның редакциялауымен шыққан жалпы
тарихтың, екінші томының ХVІ тарауында білдіреді. Онда автор: Древнее имя,
которое Китайцы давали тюрков, было Хун-ну. Это слово не имеет ни
этнтческого, не национального характера: она ни турецкое, ни монголское, а
китайское и очен древнее - деп сөздің шығу төркіні туралы өз ойын
білдіреді.
Ал, Хундардың ғұндарға қатысын автор төмендегідей түсіндіреді: Когда
искали происхождение гуннов, т.е. того народа который пришел в Европу под
предводительством Атиллы, тратили по пусту время, чтобы доказать, что эти
варвары были или не было то же самое, что Хунну, о которых говорят китайцы
; это напрасный спор и поиски за решением задачи, которая не имеет решения.
Мы можем сказать наверно, что все турки были Хун-ну, но мы не можем
сказать, чтобы все Хунну были турки. Если давать Хун-ну общий смысл,
который давали этому имени китайцы до ІІ века, то Гунны были Хунну, как
турки, монголы и маньчжуры, но среди Монголов Чингиз-хана.(1( Каен
Хуннулардың шығуына байланысты пікірін осылайша білдіреді.
Қорыта айтқанда миссионерлер материалдары негізінде жасалынған
тұжырымдарды тек саяси тұрғыдан ғана қарастырғандығын көреміз. Осыған орай,
олардың басқа, яғни этнографиялық, территориялық жағы қарастырылмаған.
Дегинь болса, моңғол тарихына байланысты ой білдіргенімен, Хуннулар мен
ғұндарды моңғолдық деп мойындамайды, ал Каен этнографиялық мәселелерді
шешуде саяси сыныптаудың тұрақсыздығын көреміз.
1.2. Ғұндардың шығу тегіне байланысты теориялар.
Хуннулар мен ғұндардың шығуына байланысты қалыптасқан алғашқы теория –
моңғолдық теория болды. Бұл теорияға байланысты көзқарастар екіге бөлінеді:
Біреулері ғұн мәселесін, оларды моңғолдар деп қарастыру тұрғысынан шешуге
тырысса, екіншілері ғұн мәселесіне тиіспей, тек хуннулармен айналысқан.
Дегиннен кейін ғұндардың шығу тарихына байланысты пікірді Паллас -
айтқан. Ол Қытайлық хуннулар мәселесіне тиіспей, тек европалық ғұн
мәселесін көтерген. Оның еңбегі путешествие по разным провинциям
Российской империи екі бөлімнен тұрады және моңғол топтарының тұрмысы мен
тарихына арналған. Бірінші бөлімнің бас жағында Паллас моңғолдардың ежелгі
тарихын береді. Осы жерде ғасырда Батыс Европадағы үрей тудырған ғұндардың
шығу-тегін жанап өтеді. Онда: Оюоты, именно та ветв монгольского народа,
которая известна в Западной Азий и европе под именем Халмыков. По
древнейшим сказаниям этого народа задано до Чингизхана самая большая и
могущественная часть его совершила поход в Малую Азию и исчезла там до
Кавказа. Очень можеть быть, что это сказание говорит о древних гуннах,
безобразие и отсутствие бороды у которых, описанные у Алемина Марцелина,
равно как и указываемые их древние местоприбывания на севере от Китая, не
могут относиться ни к какому другому народу. В Восточной Азии, кроме как
монголами, их братыями... (2( - , Палластың ғұндар туралы бар айтқаны
осы. Тікелей ғұн тарихына байланысты болмаса да, оның еңбекте түйген пікірі
түркілік теорияны нақтылаушылар жағынан сынға алынды.
Осы тұста ғұндар туралы Гунман мен Энгель жазған. Бірақ олар тек саяси
тарихын ғана қамтығандықтан, онда ғұндардың шығуы туралы айтылмаған. Ал
шығу-тегі туралы мәселе көтерген келесі автор Пергман. Оның 1804 жылы
Ригада жарық көрген еңбегі (3( - халмыктардың дініне, тарихына,
этнографиясына байланысты хаттардан тұрады. Ал бізге қатысты мәселе он
төртінші хатта (14) берілген. Онда Паллас секілді ғұндардың шығу
проблемасын ғана қарастырады және Палласта моңғолдық теорияның негізін
салушы деп баға береді.
Ол: Г. Паллас насколько я знаю, впервые выставил астроумную
гипотезу, что древние Гунны, которые наводками значительную часть Европы,
были монгольские народы. Наружнось Гуннов6 равно как и предание о бывшем
действительно движений калмыкских орд на Запад6 побудили к этой гипотезе
знаменитых авторов - - деп өз ойын білдіреді. Одан ары Бергман ғұндар
туралы Алемин Марцелина, Проколи мен Приск деректеріне сүйенеді. Оның
ойынша, калмыктар мен ғұндар арасында ұқсастық көп. Мысалы, олардың
күнделікті іс-қимылдары, атап айтсақ, ғұндардың адам етіне әуестігі, ал
калмыктар оны тек жауларын қорқыту үшін ғана пайдаланған. Бергманның осы
секілді пікірлерін Абель Ремюза атты автор да сынға алады. Ол: Прежде
чем принять это мнение мне кажется необходимым расследовать, как
называються Малая Азия и Кавказ монгольских книгах, которые могли быть
написаны самое раннее, при Чингиз хане через много столетий после
экспедиций.Ол өзінің күдігін, әлі де болса тақырыптың зерттеле түсу
керектігімен түсіндіреді.
Сонымен, Бергманға келсек, оның ғұндар мен калмыктардың ұқсастығы
туралы айтқан пікірлері қате: Себебі кейбір ұсақ-түйек бұрмалаушылыққа
сүйеніп екеуін бір халық деп атау дұрыс емес. Кейінірек, ғұндар мен
моңғолдар ұқсастығына байланысты пікірлер көп айтылған. Мысалы, Клапрот
оларды физикалық жағынан жақындатады.
Паллас пен Бергман гипотезасын қарастыру барысында, біз олардың
келтірген негіздерінің әлсіз екендігін және болашақта моңғолдық теорияны
жақтауда екі автор еңбегіне емес, нақты фактілерге сүйену қажет екендігіне
көз жеткіздік.
Келесі автор, француз тарихшысы Амедей Тьерри біршама бөлек, бірақ
ұқсастықтары бар көзқарас ұсынады. Ол шығу-тегі туралы тек өзінің пікірін
білдіреді. На востоке имя финнов исчезло, уступив место названием
союзов, которые, образовывшись около Урала, воздействовали то на Европу, то
на Азию, еще на последнюю. Самым знаменитым в этих союзов был кажется, союз
гуннов который покрывал своими ордами оба склона Уральского хребта и долину
Волги. Одан ары Птоламей мен Дионисей мәліметтеріне сүйеніп, ғұндардың ішкі
құрылысы туралы ойларын білдіреді. Олар екі, одан да көп топқа бөлгендігін,
шығыс және каспийліктер-ақ, ал батыстықтар – қара ғұн деп аталғандығын
келтіреді. (4(
Моңғолдық теорияны жақтаушы алғашқы таптық пікірлері нақты фактілерге
негізделмеген, сондықтан да олардың ғылыми мәні жоқ десек қателеспейміз.
Келесі таптық пікіріне келсек, хуннулардың моңғолдық теориясын
жақтаушылардың бірі – ірі моңғолтанушы Шмидт. Оның еңбегі Орта Азия
тарихының әртүрлі мәселелерін қамтиды. Соның ішінде, хуннулар мен ғұндарға
отызға жуық беті арналған. Ориенталист бола тұра, Шлидт Дегинь шығармасын
көңіл бөле отырып, өз еңбегін оны сынаудан бастайды. Шмидтің пікірінше,
Дегиньнің ең үлкен кемшілігі моңғол тілін білмеуі. Өз сөзіне сүйенсек: У
Дегина монголы являются турецкой ордой деп қателігін көрсетеді. Шмидт
мұндай қателесудің себебін Ту-гю сөзімен байланыстырады, яғни ту-гю сөзінің
түрік деген мағына беруі. Оның ойынша: Ту-гю были турки, более ранние
Хунну тоже турки, и позднейшие Монголы – турецкая орда(5( .Шмидт ту-гю де
Хунну де түркілер емес, таза моңғолдар болған.
Көрнекті қытайтанушы (синола)Иаканод Бюгукин пікірі Шмидт пікірімен
тұстас болған. Ол алғаш рет бұл туралы 1828 жылы Санкт-Петербургте жарық
көрген Записка о Монголий атты еңбегінде, одан кейін Сбораний сведений о
народах, обитавших в Средней Азий в древние времена атты еңбегінде жазған.
Көптеген қытай тіліндегі жылнамаларды аударумен айналысқан. Бүгінгі таңда
Бичурин еңбектері қайта басылып шығып, еліміз тарихын зерттеуде көптеген
құнды мәліметтер береді. Ал енді, еңбектеріне тоқталсақ, Записки о
монголах атты еңбегі төрт бөлімге бөлінген. 1. Автордың Пекиннен орыс
шекарасына дейінгі жолы. 2. Моңғолияның географиялық және статистикалық
сипаты. 3. Тарихи мәліметтер жинағы (қытай жылнамалары негізінде). 4.
Қытайлардың Моңғолияны билеу жылдары сөз болады. Біз қарастырып отырған
мәселе, әрине, бірінші тарауда Синелог және солтүстік-шығыс, Азия тарихшысы
ретінде Бичурин тек Хунну тарихын ғана қарастырған. Ол: Более чем за
двадцать веков до н.э. считался монгольский народ до своими стадами по
пустыням, сопредельным северному Китаю, - дей келе, Орта Азия халықтарының
құрамы өзгермегендігіне тоқталады. Тағы бір сөзін бөлетін нәрсе, Иакинаф
бойынша, хуннулар христос туғаннан 15 жылы Қытай императоры Ван Маннан өз
аттарын Гуннуға өзгерту туралы ұсыныс алған. Хунну по китайский Хун-ну или
Сюн-ну, значит: злой раб, а гунну значит: почтительный раб. Итак хунну с 13
г. По Р.Х. начали называться гуннами - (6( деп аталуына байланысты өз
ойын білдіреді. Иаканаф ойынша: екіге бөлінген ғұндарды бір бөлігі жаңа
жеңімпаздарға, ал екінші, алдымен оңтүстік хуннулармен бірге Ұлы Қорғанның
оңтүстік жағына қоныс тепсе, кейін ол жерден кетіп Урумча, Тарбағатай,
Шығыс Түркістанға қоныс тепкеннен кейін қытайлар шабуылына душар болды.
После сего северные Гунны действовали слабо и наконец мало по малу и самое
имя их исчезло. Несмотря на некоторые поколения Гуннов долго еще
существовали в Тарбагатае под другими именами и в последствий усилились
известным по своим военным подвигом - деп келтіреді Иакинаф.
Осылайша Иакинаф Хуннулар мен ғұндардың моңғолдық теориясына
жатпағандығын көреміз. Ал, екінші еңбегінде Иакинаф моңғолдардың
Қытайлармен көрші тұрғандығын атап өтеді. Онда: Монголы с незапамятных
времен смешанно жили с китайцами на северных пределах Китая..., Хунь-юй,
Хань-юнь, и хунну суть три разные названия одному и тому же народу,
известному ныне под названием Монголов; Почти за двадцать столетий до Р.Х.
Монголы и Гунгузы в китайской истории представляются как два самобытные
народа. Одни тюрки6 по причине отдаленности несколько позже ознакомились с
жителями Срединного государства - делінеді. (8( Сонымен қатар, бұл еңбекті
Хунну атына байланысты: Китайцы, при голосовом переложений сего слова на
свой язык, употребили две буквы: хун – злой и ну – невольник. Но
монгольское слово Хунну есть собственное имя и значение китайских букв не
имее - дей келе, алғашқы манью Мо-де атын, моңғолдың модо - орман деген
сөзімен байланыстырады. Хуннудың ғұн болып өзгеруіне байланысты былай
дейді: Здесь изменено не подлинное народное название Монголов, в голосовое
переложения названия на китайский язык.
Қорыта айтқанда ғұндардың моңғолдық теориясы көптеген ғалымдар
пікірлерінде орын алғанына қарамастан, аса қатты сынды көтере алмайтындығын
көреміз. Себебі, ғалымдардың көбі олардың моңғолдармен байланыстылығын,
нақты мәліметтермен негіздей алмауында. Біршама бағасын алған пікірлер
Иакинаф Тьерри пікірлері болса, Коуорс монғолдық теорияны жандандырушы
ретінде танымал. Уақыты жағынан монғондық теориядан кейінгі келесі теория
хундар мен ғұндарды бір бірінен айыратын, яғни хұндарды түркілерге,
ғұндарды финдерге жатқызған теория. Алғаш ғылымға енгізіп таратқан Клапротт
боллды. Егер монғолдық теория уақыт өте қалыптасса, түркілік немесе финдік
теориялар бірден қалыптсһасқан болатын. Клапроттан бұрын түркілік теорияны
алғаш Абель релюза көтерген болатын. Ол монғолдар туралы айта келе,
олардың Хунуларға қатысын былайша сипаттайды: Монголы наверно часта
входили, по крайней мере в качестве вассалов или подданых, в состав тех
стршных союзов, которые образовывались к северу от Китая и угрожали
целой Азий, под именем Хат-хэ, Гу-гю, Хуань гуань, а в еще более древнее
время Хунну, Хань-юнь и др. (9( - деп, моңғолдар туралы ежелгі
мәліметтерді жинай отырып, хуннулар екіге бөлінген дейді. Оның ойынша,
солтүстік хуннулар – түркілер, оңтүстік хуннулар – моңғолдар.
Сонымен қатар, ол Хуннулар туралы түркі халықтарына арналған тарауда да
қарастырады: Если вероятно, что империя Хунну, рассматриваемая на всем ее
большом протяжений, заключала в себе многие тунгузские, монгольские,
Сибирские, готские и может быть финские племена, тем не менее, можно
сказать наверно, что главное ядро и господствующих народ были Турки.
Осының бәрінен біз Релюза Хуннулардың шығу-тегіне көңіл бөліп,
олардың ұрпақтарын түріктер деп санағандығын көреміз.
Автор Клапрот Хунндардың шығуын, қозғалуына байланысты өз пікірін
білдіреді. Мысалы Солтүстік Хуннулардың Батысқа жылжуын Орта Азиялық
халықтардың қоныс аударуына түрткі болды дейді. Олар босатқан
территорияларда, Амур мен Селенга арасында және Алтай таулары аймағында
моңғол және тунгус тайпалары келіп орын тепті. Хуннулардың осы бөлігінен,
яғни солтүстікке кеткен бөлігінен нәтижесінде Гу-гюлар шықты. Клапрот өз
ойынша: Финны были германизованы, так восточные отуречены. (10( Клапрот
өзінің Tableaux historigues de I Asie ( Paris, 1826) атты еңбегінде
тарихи және этнографиялық түсініктеме береді. Солтүстік Хуннулардың 91-92
ж.ж. Батысқа көшуін мойындай тұра, былай дейді: остатки северных Хунну
перешли в своем бегстве в Цзиньвэй и направились на Запад к Кан-гюю или
Согдлане..., они были принуждены остановиться к северу от Гуй-цу или
нынешного Куча, стране, имевшей несколько тысяч ли протяжения, и в которой
они пребывали некоторое время под именем Юэ-бо или Юе-бань. Позже они пошли
на северо-запад и жили под тем же именем в стране, расположенной по обе
стороны гор Улу-тай и Аглик-тау, которые служили южной границей Илииской
степи... После этого история не упоминает об этих Хунну, которые вероятно
смешались с другими турецкими народами.
Ал ғұндарға келсек, алғаш Диопаинт Периегета айтқан ойға сүйенген. Ол
4 халық: скиф,Гунн, Каспии және албан туралы айтқан. Оған Клапрот: были
вероятно гунским племенем, наиболее выдвинувшимся на запад. Сонымен қатар,
Клапрот хунндар мен ғұндар арасындағы айырмашылықты дәстүрлерінен де
көреді. Қытай жылнамалары бойынша хуннулар киіз палаткаларда тұрса, ғұндар
өгіз шегілген арбамен жүрген делінеді. Клапрот бойынша бұлардың барлығы
сипаттық өзгешеліктер. Осылайша Клапрот Хуннулар ғұндарға қатысы жоқ
түркілер дейді.
Қорыта айтқанда, хуннулар мен ғұндардың моңғолдық және түркілік
теориялары бір-біріне қарама-қайшы екенін көреміз. Өйткені, ол Хуннулардың
да, ғұндардың да моңғолдық теориясын және олардың өзара байланыстылығын
жоққа шығарады.
Келесі туындайтын теория – финдік теория. Олардың арасында
айырмашылық хуннулар мен ғұндарды бір халық дей тұра қытайлық хуннуларды –
финдерге жатқызады. Финдік теорияны алғаш ұсынған Сен-Мартен. Тарихи-
этнографиялық тұрғыдан Сен Мартен, Хуннулар мен ғұндарды әртүрлі тайпаларға
жатқызғанымен, олардың аттары ұқсас болғандығына тоқталады. Соңында бұл
теорияны алғашқы екі теориямен салыстырғанда ымыраласу теориясы деп атауға
болады. Оның артықшылығы хуннулар мен ғұндардың байланыстылығы.
Қорыта келгенде, ғұн тайпалық одағының мәселелерінің төңкеріске
дейінгі ғалымдар пікірі, үш теория моңғолдық, түркілік, финдік теорияларға
негізделетіндігін көреміз. Жоғарыда тоқталған авторлар еңбектері толыққанды
еңбек болмағандығымен, бүгінгі таңда қазақ халқының қалыптасуына негіз
болған ежелгі тайпалардың тарихы туралы көптеген мәліметтер алуға болады.
Аталмыш еңбектердің тарихнамалықтан гөрі, деректік маңызы зор десек
қателеспейміз. Ескеретін нәрсе, оған сыни тұрғыдан қараған дұрыс.
Сонау ХVІІІ ғасырдан бастап зерттеле бастаған ғұн тарихы, кейін де
жалғасын тапты.
ІІ ТАРАУ. КЕҢЕСТІК ТАРИХНАМАДАҒЫ ҒҰНДАР МӘСЕЛЕСІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ,
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ.
2.1. Ғұн тарихы XVIII ғасырдағы орыс және шетел ғалымдары
еңбектерінде.
Кеңес өкіметінің құрылуы тарих ғылымының зерттелуіне, соның ішінде
Қазақстан тарихының көптеген мәселелерін зерттеуде айтарлықтай өзгерістер
енгізді. Осы кезеңге тән көптеген еңбектер жарық көріп, көптеген
проблемаларға бірыңғай баға берілді. Бірақ осы объективті себептерге
қарамай тарих ғылымында біз қарастырып отырған проблема бойынша көптеген
құнды еңбектер жарыққа шықты. Кеңес кезеңіндн ғұндар мәселесін зерттеуде
айтарлықтай үлкен жұмыс атқарған Ғұндар тарихының зерттелу тарихнамасына
біршама көп көңіл бөлген ғалым К. Иностранцевтің Ленинград қаласында 1926
жылы жарық көрген Түркітану семинариясына кірген Хунну и Гунны атты
еңбегі ғұн тарихын зерттеген ХVІІІ ғасырдағы орыс және шетел ғалымдар
еңбектеріне жан-жақты талдау жасайды. Мұнда зерттеушіні қызықтырған мәселе
ғұн тарихына байланысты туындайтын өзекті мәселелердің бірі – ғұндар мен
хунндар проблемасы болып табылады. Ол өз еңбегінде Егер хунндар тарихы
көптеген жағдайда Қытай тарихымен байланыстырылса, ал біреуінің
екіншісімен қарым-қатынасы Орта Азия тарихына қатысты(11( - деп негізгі
бағытын түсіндіреді.
Сонымен қатар, көтерілетін келесі мәселе: ғұндардың шығу-тегін айыру.
Ғалым аталған еңбекте ғылымда шығу-тегіне байланысты үш теория қарастырады.
Олар моңғолдық, түркілік және финдік. Ғұн тарихына байланысты алғашқы
мәліметтерді ХVІІІ ғасырдағы ғалым-миссионерлер зерттеулерінен алады. Ол:
Хунну деген атпен белгілі халықтың тарихы Қытайдың ертедегі тарихымен
тығыз байланысты. Олай дейтініміз, хуннуларға байланысты айтылған
мәліметтер Қытай тарихына қатысты деректерде көптеп кездеседі. Қытайға
байланысты алғашқы деректер миссионер-иезуиттермен байланысты. Алғашқылары
Қытайда жүріп, тілі мен жазуын үйреніп, жылнамалары мен басқа да
шығармаларын жинап, аударумен айналысып жатқанда, басқалары, солардың
жіберген материалдары негізінде еңбектер жазып, елге таратып, сол арқылы
европалықтарды беймәлім тілмен таныстырып отырған. Атап айтсақ, Вербиест,
Шаль, Жербильон және Дюсальд – шығыстану саласындағы ұмтылмайтын тұлғалар.
Сонымен қатар аталмыш ғалым ХVІІІ ғасырда өмір сүрген ғалымдардың
пікірлерін қарастыра отырып олардағы негізгі кемшіліктерінің бірі ретінде ,
олардың бұл мәселені тереңдете қарастыруға мүмкіндігі болмағандығын, ХVІІІ
ғасыр білім-ғылымның толыққанды қалыптаспаған кезі еді деп түсіндіреді. Ол:
Ал бұл кезде тіл мен ғылым, этнография, этнология әлі ғылым ретінде
қалыптаспаған болатын. Бірақ, мұндай объективті себептерге қарамастан
ғалым өз еңбегінде, осы ғалымдардың еңбектерін талдай отырып, өте құнды
тұжырымдар келтіреді.
Келесі ғұн мәселесіне қытай деректері арқылы баға берген синнолог
ғалым В.С. Таскин болып табылады. Ол өзінің еңбектерінде хұн тарихын қытай
деректері арқылы жан-жақты қарастырады. Оның Материалы по истории сюнну
[12] атты еңбегі ғұн тайпасының тарихы жайлы, соның ішінде саяси,
әлеуметтік, күнделікті тұрмысы жайлы мәліметтер келтіреді. Оның Вопросы
истории и историографии Китая жинағында жарияланған Скотоводство у сунну
по китайским источникам атты еңбегінде негізінен ғұндар мәселесінің
шаруашылығы жайлы пайымдалады. Ол: Малдарының бәрі дерлік бүкіл жыл бойына
жайып бағылды. Сондықтан жазда қуаңшылық, қыста көктайғақ болуы, мал індеті
үлкен апатқа ұшыратып отырды, деректемелер мұны жиі көрсетеді [13].
В.С. Таскин өз еңбегінде ғұндардағы жерге жеке-меншік туралы былай
дейді: Ғұндарда ауыл-ауыл болып көшу әдісі қолданылған деп топшылауға, ал
деректемелерде айтылған әркімде бөлінген жер алқабы болды деген сөздері
жеке меншік шаруашылықтарға жаюға болады. Біздің заманымызға дейінгі VІІ
ғасырдағы Ғұндардағы рулық қауым туралы ғалым Высшие сохраняютпростату в
отношении низших, а низшие служат высшим руководствуясь искренностью и
преданность. Ғалым қытай деректеріне сүйене отырып ғұндар мен Қытай елі
арасындағы сауда-саттық қатынастың дамуы жөнінде? ...После этого (в 152
г.) император Сяоцзин снова заключил с гуннами мир, основанный на родстве,
открыл рынки на пограничных пропускных пунктах, послал гуннам подарки и
отправил принцессу, согласно прежнему договору.
Ғұндар тарихын зерттеуде үлес қосқан орыс ғалымдары, ішінде А.Н.
Бернштамның Ғұндар тарихының очерктері атты еңбегін атап көрсетуге
болады. Ғалымның негізгі зерттеу жұмыстары археологиялық мәліметтерге
сүйене отырып жазылған. Оның Социально-экономический строй орхоно-
енисейских тюрок VІІ- VІІІ веков [14], Кенкольский могильник атты
еңбектері негізінен осы проблемаға арналған. Ол өз еңбегінде: Ғұндар
тұрмысында қолданылған тұрмыста және шаруашылықта темір семсерлер, ай
сияқты және айқаспа бәйегі бар қанжарлар болды. Темірді қыздырып соғып,
жебе ұштарының екі түрі: ұңғылы үш қырлы кішкене ұштар және сабы бар шомбал
жебе ұштары жасалды. Сонымен қатар, ғалым ғұндардың Қазақстан
территориясындағы Қауыншы және Отырар – Қаратау мәдениеттерінің
ескерткіштері Сырдарияның орта ағысы мен Қаратау баурайында тарағандығы
туралы да баяндайды [15].
Ғұндар тарихына қатысты іргелі еңбектердің авторы, белгілі ғалым Л.Н.
Гумилев 1960 жылы жарық көрген еңбегінің кіріспе бөлімінде ғұндардың
зерттелу тарихына тоқталады. Автор өзінің Хұндар [16], Қытайдағы
хұндар[17], атты еңбектерінде, ғұндар тарихын алғаш зерттей бастаған қытай
тарихнамасынан бастап, Хунномологиялық екінші кезеңін толық қарастырады.
Автордың хұндар туралы кітабы Дала трилогиясының бірінші бөлімі болып
табылады. Батыс және Шығыс тарихы жазба деректерін мейлінше молынан
пайдалана отырып, оқуға жеңіл бедерлі тілмен жазылған осы бір еңбекті
ғылыми жұртшылық оң қабағымен қабылдады. Қытайда солтүстік жағындағы
беймаза, көшпелі көршісі ретінде танылған және адамдардың саны олардан 30
есе кем болса да, ұлы көршісінің тынымсыз шабуылынан өзінің дербестігі мен
тәуелсіздігін сақтап қалған шалымды да шақар халық хұннудың қиын
тіршілігін, тағдыр талайын, олардың мемлекетінің әлеуметтік-экономикалық,
саяси құрылысының ерекшеліктерін бай материалдар негізінде қызғылықты
баяндайды.
Гумилев ғұндардың ата-бабалары жөнінде былай дейді: Б.з.д. дейінгі
XVІІ ғ. Солтүстік Қытайда соңы орасан зор нәтижеге жеткізген екі оқиға
болды.1797 жылы Қытай бекзаты Гун-лю, патшаның қырына алынады да, батыстағы
жұндарға қашып кетеді. Тегі, оның соңына қыруар жақтастары ерген болуға
тиіс, өйткені ол ана жақта өзіне шағын қала салдырып, Қытайдың Ся
патшалығынан бөлініп, дербес билік жүргізеді. Бастау хаттардың хабарына
қарағанда, Гун-лю батыс жұнға еніп кетеді. Алайда, 300 жыл бірлесіп өмір
сүрсе де, эмигрант-қытайлар бәрі-бір жұндарға сіңісіп кете алмайды, сөйтіп
1327 жылы олардың кінәз Шань-Фу бастаған ұрпақтары, жұндардың қудалауы мен
Отанына қайтып келеді де, терістік Шэнь-сиден қоныс тебеді (Цишань тауының
етегі). Осы бір жаңа құрылған тайпадан Чжоу әулеті шығады. Шағын кінәздің
болып тұрғанның өзінде, Чжоу жұндарға қарсы ұдайы күрес жүргізіп келгенді,
сөйтіп б.з.д. 1140-1130 ж.ж. кінәз Чан жұндар – иелерді Гин және Ло
өзендерінен теріскейге қуып тастайды.
Жұндар біраз уақыт Чжоудың алым-салық төлеушілері болып тұрады, бірақ
б.з.д Х ғ. Шамасында дала борыш төлеуін тоқтатады да, қажырлы күрес
басталып кетеді. Жұндар айырылып қалған жерлерін қайтарып алуға ұмтылады.
Қытайдың көптеген кінәздіктерге бөлінуі олардың ілгері жылжуына себеп
болады.
Дәп осы кездері Гобидің түскей бетімен жалғасып жатқан иен түзде
хуньюй тайпалары жамырап көшіп жүретін. Бұлардың екеуі де хұндар еместі,
өйткені ол дәуірде хұндар әлі атымен жоқ тұғын. Бірақ Ся әулеті
құлатылғанынан кейін,қуғында жүріп көз жұмған соңғы патша Цзе-күйдің ұлы
Щун Вэй үй ішімен, қол астындағы ел-жұртымен солтүстік даласына кетіп
қалады. Қытайдың тарихы, дәстүрі бойыншаШун Вэй хундардың арғы аталары
болып есептеледі. Бұл дәстүрге сәйкес, хундар қытай келімсектері болып
есептеледі. Бұл дәстүрге сәйкес, хундар қытай келімсектері мен даланың
көшпелі тайпаларының сүйек жаңғыртып, араласуынан пайда болған. Осынау аңыз
деректердің тарихи ақықатқа тек болмашы болжам түрінде ғана жақын келетіні
даусыз.
Бірақ оның қажетті дәні бар екенін жоққа шығару дұрыс болмас еді. Шан
дәуірінің жазбаоарында өздерінен бұрынғы әулет еске алынбаған дегенді тиек
етіп, Ся кезеңінің болғанын мүлде қабылдамай тастауға біраз әрекет
жасалғанымен, тіпті ежелгі қытай дәуірін күмәндана зерттеуші Латтимордың
өзі де хикаяның аңыз екендігін мойындайды.
Ал, Шун Вейдің қарулас серіктері араласып кететін сол бір жұмбақ
тайпалар хяньюань мен хуньюйлар кімдер болған? Анторпологиялық деректеріне
сүйнесек, бұл арада ол кезде еуропеоидті талпақ бас тұрпаттылармен
моңғолоидті сопақ бет тұрпаттылармен яғни қытайлармен араласып будандасады.
Моңғолоидті жалпақбет тұрпаттылар Гобидің теріскей жағында таралған еді, -
яғни Хяньюнь мен хуньюй тайпаларының, қытайлардың қарабасты арғы аталары
сонау б.з.д. ІІІ мыңжылдықта далаға тықсырып тастаған Терістік Қытайдың
байырғы жұртының ұрпақтары деп қорытынды жасайды.Осынау тайпалармен Шун
Вейге ріп келген қытайлар араласып кетеді де , хундардың ежелгі дүниедегі
ең бірінші этникалық субстраты құрылады, сөйтіп хундардың арғы аталары
құмшағылды шөлдерді басып өтетін дәуірден кейін барып, хунға айналады. Тап
сол кезде Халханың иен жазығында халықтар қайта тоғысады да, соның
нәтижесінде тарихи хундар пайда болады. Соған дейін олар ХV яғни дала
көшпелілері деп аталған. Демек хундардың ата-бабалары шөлді жеңген ең
бірінші халық болған. Ал бұл ол үшін қайсар да ержүрек болуы керек еді.
Хундардың арғы аталарының осы кезеңдегі, сол сияқты екінші кезеңдегі
тарихы қытайдың тариххаттарында жеткілікті түрде түсірілмеген. Тау жұндары
мен өркениетті Қытай арасындағы аралық буын болған. Олар батыста Хами
көгалжайынан, Шығыста Хинганға дейінгітаулар бөктеріндегі кең алқапты
уыстарында ұстап тұрған еді. Олардың сансыз көп тайпалары ыдырай
қоныстанатын болған, өздерінің билеуші тақсырлары мен рубасыларына бағынған
, көптеген рулары сан рет бас қосса да, біржолата біріге алмаған. Кейде
ежелгі түз хундары көршілерінің жортуыл-жорықтарына қатысқанына күмандануға
болмайды. Олардың дүниеде бар жоғын қытайлар тек сондай жолмен ғана біліп
отырған.. Сол себепті де ежелгі кезеңдегі көне хундар жөніндегі деректер
үзік-үзік болып келеді. Осы соңғы жайт кейінгі хундарды бірде хяньюй және
хуньюйлермен бірдей деген әртүрлі болжамдардытудырған, сонда өздерінің ата-
бабалары секілді, хундардың да таулық емес, далалық жұрт екені ұмытылып
қала берген.
Осы айтылған жәйттарға байланысты жун деген жұмбақ этнонимнің беті
ашылады. Сыма-Цяннің қате жазуынан ба, әлде дәл айтпаған сөзінен бе,
әйтеуір жұндарды хұндармен бірдей деп санауға тырысушылар да болған, бірақ
бүкіл бастаухаттарда жұндар ұдайы дилилермен бірге жүреді, ендншн бәлкім
Бичуриннің өз аудармасында оларды бірыңғай халық ретінде – жун-ди деп
пайымдауы дұрыс шығар.
Келтірілген көзқарас еуропа мен американ тарихшылары айтатын
көзқарастан алшақтап кетеді. Мәселен, Мак Говерн жұндар мен дилилерді
хундар деп есептейді, тек екеуінің этнографиялық ерекшеліктерінің сәйкес
келмейтініне ғана таң қалады. Бұл тақырыпты егжей-тегжейіне дейін Латтимор
дәйекті талдаған, ол жұндар мен дилилер Қытайдың ішкі жағын мекендеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz