Алматы облысының көлдерінің температура режимі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
2-тарау. Балқаш-Алакөл алабының көлдері
2.1.Балқаш-Алакөл алабының гидрологиялық тұрғыдан
зерттелуі ... ... ... ... ..5
2.2.Балқаш-Алакөл алабының көлдерінің шығу тегі мен су
режимі ... ... ... ... .9
3.3 Балқаш-Алакөл алабының көлдерінің физикалық-химиялық қасиеттері...14
3.4.Балқаш көлінің су
режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 25
2.2 Алакөлдің табиғатының
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .33
2.3 Алакөл жүйесіне енетін көлдерге жалпы
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.4 Балқаш ойысының шағын
көлдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .56
1. Кіріспе
Балқаш-Алакөл ойысының аумағындағы табиғаттағы маңызы зор нысандардың
бірі табиғи су қоймалары көлдер болып табылады.Олар Балқаш, Алакөл,
Сасықкөл Ұялы сыяқты өзіне тән бірегей органикалық дүниесі бар ірі көлдер
Жетісу өңіріндегі жылу мен ылғалдың таралуында, ерекше орын алады.
Аридті аймақ болып табылатын облыс аумағының халқын балық өнімдерімен
қамтамасыз етумен қатар жазғы демалыс орыны болып табылатын көлдерді жан-
жақты оқып үйреніп оларды бірегей табиғи нысан ретінде қорғаудың маңызы
Бітіру жұмысының өзектілігі: Бітіру жұмысы Алматы облысының аумағындағы
көлдердің түзілу жолдарын, қоректену режимдерін, табиғаттағы маңымен оларды
қорғаудың маңызын ашып көрсетуімен өзекті.
Бітіру жұмысының мақсаты:
• Алматы облсының аумағындағы көл қазаншұңқырларының түзілу жолдарын;
• -гидрологиялық режимдерін, динамикасы мен су балансын;
• -қоректену ерекшеліктері мен физикалық-химиялық қасиеттерін
• -органикалық дүниесімен табиғаттағы маңызын ашып көрсетіу.
Бітіру жұмысының міндеттері:
• Алматы облысының физикалық географиялық орыны мен көлдердің
гидрологиялық тұрғыдан зерттелуін айқындау;
• Балқаш-Алакөл ойысындағы көлдерінің шығу тегіне қарай топтастыру;
• Облыс аумағындағы көлдердің су режиміне температура мен жауын–
шашынның таралуының, жыл маусымдарындағы атмосфера циркуляциясының
негізгі ерекшеліктерінің әсерін анықтау;
• Көлдердің су режимідерінің ерекшеліктері мен қасиеттерін Ашып көрсету;
• Балқаш пен Алакөл жүйесіндегі көлдердің гидрологиялық режимдерін,
қоректенетін су көздерімен балансын , органикалық дүнйесін және оларды
қорғау мәселелерін айқындау.
Бітіру жұмысының әдістемелік – методологиялық негіздері:Ұсынылған бітіру
жұмысының теориялық негізі ретінде Жаналиеваның редакциялық басшылығымен
шыққан Қазақстан Республикасының физикалық географиясы, В.М.Чупахиннің
Физическая география Казакстана оқулықтары басшылыққа алынып, салыстыру,
талдау, синтездеу, ой қорытындыларын шығару әдістері қолданылды.
Бітіру жұмысының практикалық маңызы:
Ұсынылған жұмыстағы жазба деректерді география мамандығының студенттері,
мектеп мұғалімдері мен оқушылары білім көзі ретінде пайдалана
алады.Туристік фирмалардың қызметкерлері, өндірістің жеке салаларының
мамандары.
Бітіру жұмысының құрылымы мен мазмұны: бітіру жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімімен
тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігіғ мақсаты мен міндеттері ашып көрсетілген.
Бірінші тарауда Алматы облысының аумағындағы көлдердің зерттелу тарихы, көл
қазаншұңқырларының түзілу жолдары гидрологиялық режимдеріне талдау
жасалған. Екінші тарауда Балқаш-Алакөл ойыстарындағы ірі және шағын
көлдердің су режимі мен органикалық дүниесімен шаруашылықтық маңызы
қарастырылған.
1. Алматы облысының көлдеріне жалпы шолу
1.1 Алматы облысының физикалық географиялық орыны. Гидрологиялық тұрғыдан
зерттелуі
Алматы облысының аумағы солтүстігінде Балқаш климаты арқылы
Сарыарқаның оңтүстік сілемдерімен (Шолақ, Қызыл-саяқ, Қоскеліншек
Қызылтас, Табақкен-татар, Қараүңгір, т.б.). солттүстік - шығысында
Тарбағатай жотасымен, Барлық Майлы тауларымен (Алакөл қазаншұңқырымен
бөлінген), шығысында Жетісу (Жоңғар) қақпасы. Борохоро жотасы арқылы
Қытаймен, оңтүстік-шығысында солтүстік Тянь Шанның Кетпен (Ұзынқара)
жотасымен және Күнгей Алатауымен, оңтүстігінде Іле, Теріскей Алатауларымен
және оңтүстік-батысында Шу-Іле тауларының Жетіжал және Кіндіктас тауларымен
батысында Жусан-дала үстірті арқылы Шу-Іле тауларының Айтау аласа таулар
мен тауаралық аңғарлар шектеседі. Солтүстік-батысында Балқаш көлі арқылы
Бетпақдаланың қиыршықтасты шөлді-шөлейтті өңіріне ұласады. 1
Алматы облысының көлдерін физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеу
ХІХ ғасырдың екінші жартысында басталды.
Алматы облысының көлдерін зерттеуде географ ғалым белгілі климатолог
А.И.Воейковтың еңбектерінде (1884 жылғы) жан-жақты сипаттама берілген. Ол
алғаш рет Сарыарқаның көлдерінің суының деңгейінің ауытқу себептерін, су
балансы мен оның деңгейінің теңесуін зерттеп, оған әсер ететін орта
жағдайын ашып көрсетті. А.Красовскийдің, М.Лемпицкиидің, И.Солавлевтің,
В.Граменаның, Н.Игнатевтің, М.Жилинский, А.Козлов басқада ғалымдардың
арнайы экспедициялары мен саяхаттарының барысында орталық Қазақстанның
көлдері жөнінде мол мағлұмат жиналды.
Алматы облысының көлдерін зерттеудің екінші кезеңі ХІХ ғасырдың 90
жылдары мен Ұлы қазан төңкерісінің аралығын қамтыды. Бұл кезеңде көлтану
ғылымының теориялық-әдістемелік негіздері қаланды. Жалпы зерттеулермен
қатар биологиялық, гидрохимиялық арнайы зерттеу жұмыстары жүргізілді. Д.Н.
Анучин “Воды суши озера” атты (1896ж) еңбегінде өзі жүргізілген
гидрологиялық бақылаулардың нәтижелерін кеңінен қолданды. Ол өзі сипаттаған
көлдері ландшафтың негізгі компонентінің бірі ретінде қарастыра отырып
олардың қоршаған ортамен байланысын табиғаттағы маңызын шаруашылықтық
мақсатта пайдалану мүмкіндіктерін анықтайды 1.
Бұл кезеңде көлдер гидробиологиялық тұрғыдан зерттеу тек танымдық
сипатта болды. Алматы облысының көлдерін зерттеудің үшінші кезеңі Ұлы
қазан төңкерісінен кейін басталды. Бұл кезеңде көл суларын шаруашылықтың
мақсатта пайдалану, ірі су қоймалары мен су электр станцияларын салу, көл
суларының 1920-30 жылдардың аралығында Қорғалжың Балқаш көлді аудандарында
арнайы кешенді гидробиологиялық зерттеулер жүргізіліп, шаруашылықтың
мақсатта пайдалану мүмкіндіктері анықталды.
1930 жылдары КСРО ғылым академиясының галлргия институты мен тұз
зертханасы Қазақстан көлдеріндегі тұздың қорларын анықтап оны тиімді
пайдалану мәселелері зерттелді. 1928-1931 жылдар аралығында П.Ф.Дормачевтің
басшылығымен алғаш рет Балқаш көліне кешенді гидробиологиялық зерттеулер
жүргізілді.
Үш жылға созылған зерттеулер нәтижесінде батиметриялық өлшеулер
жүргізіліп көлтабанын түзетін жыныстардың құрамы, судың термикалық және
химиялық құрамы, плангтондары мен бентостары туралы деректер жиналып,
кешенді сипаттама берілді 2.
1932 жылы құрылған КСРО ғылым академиясының Қазақстан бөлімшесінің
құрамына кірген зоология, ботаника секторлары Алматы облысының жоспарлы
түрде оқып үйрену бағытында кешенді жұмыстар атқарды.
Балқаш-Алакөл ойысының көлдерін зерттеуде 1931 жылы басталған КСРО-
ның су кадастры маңызды роль атқарды. Г.В.Никольскийдің 1940 жылы жарық
көрген “Арал теңізінің балықтары” атты монографиясында Қазақстан
көлдерінде мекендейтін балықтардың 20 түріне сипатта беріп, олардың
қоректенуіндегі плагтондармен бентостың алатын орынын ашып көрсетті 3.
Балқаш-Алакөл ойысының тұзды көлдерін 1941 жылы Е.В.Пасхов зерттеді.
1941-1943 жылдардың аралығында қорғалжың теңіз, зайсан көлдерін
В.А.Догальдың, С.С.Печниковтың, Т.А.Сениннің және К.В.Смирновтың
басшылықтарымен жүргізілген гидрологиялық экспедициялар аталған көлдердің
фито, зооплангтодары мен бентостарын зерттеп, олардың балық қорын
арттырудағы алатын орындарын анықтады. Зерттеу нәтижесінде Балқаш – Алакөл
жүйесіндегі көлдерімен Қара Етісте балық шаруашылығын дамытуды қайта
жаңғырту жөнінде ұсыныс жасады. К.В.Смирнов Алакөл мен Балқаштың паразит
жәндіктерін зерттеді.
Ұлы Отан соғысы жылдары Балқаш-Алакөл ойысының көлдерінде
С.А.Зернов, Н.Н.Воронин, В.А.Доволь, В.И.Жадин, Я.Я. Цееб, Н.А.Акатова,
В.Я.Понкратова, Г.Х.Шарогнинова сынды биолог-гидролог ғалымдар зерттеу
жұмыстарын жүргізді.
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң Балқаш-Алакөл ойысының көлдерін
КазКСР ғылым академиясының зоология институты айланысты. Орталық
Қазақстанның аквофаунасы мен олардың санын арттыру мен гидрологиялық
режимін белгілі ғалымдар: Н.П.Серов, А.С.Машковская, А.И.Горюнова,
С.К.Тютенков, В.И.Ерещенко, В.А.Киселева, П.Ф.Мартехов, В.Я.Пильчук,
И.К.Иванов зерттеді.
1945-1950 жылдар аралығында балық шаруашылығын тиімді пайдалану
мақсатында Балқаш-Алакөл ойысының көлдерінде В.В.Селезнев, А.П.Селезнева,
Н.А.Әмірғалиев, Н.Ш.Қайыровалар зерттеу жүргізді. 1965-1969 жылдар ара-
лығында КСРО ғылым академиясының көлтану зертханасы А.В.Шнитныковтың
орталық және солтүстік Қазақстанның көлдерін зерттеді 3.
Ұлы Отан соғысынан кейін Балқаш, Сасықкөл, Қошқар, Алакөл сияқты ірі
көлдермен қатар Балқаш-Алакөл ойысының шағын көлдерін зерттеу ісі қолға
алынды. Бұл бағытта КСРО-ның мемлекеттік гидрология институты көп жұмыс
атқарды. 1954-1956 жылдар аралығында А.П.Богордницкидің басшылығымен
зерттелді. 1954 жылдан бастап Қазақстан мемлекеттік университетінің
(қазіргі Әл-Фараби атындағы ұлттық университеттің) физикалық география
кофедрасы Г.Г.Муравлеваның басшылығымен Орталық Қазақстан көлдерін зерттеу
жұмыстарын жүргізді. 1957 жылдан бастап Қазақ КСР-ның ғылым академиясының
география секторының ғылыми қызметкерлері Т.Р.Омаров, Е.А.Казанская,
Т.М.Тимофеева, П.Н.Кравченко бүгінгі таңға дейін зерттеу жұмыстарын зерттеп
келеді.
2. Алматы облысының көлдерінің шығу тегі мен су режимі
Алматы облысының көлдерінің морфологиясы мен таралу ерекшеліктері.
Алматы облысының аудан аумағында барлығы 9392 көл бар. Олардың ішінде
бір шаршы шақырымнан аспайтын 9343, бір шаршы шақырымнан асатын 46 . 6
Олардың ішінде саны жағынан аумағы 1км2 аспайтыны 95% шаруашылықтық маңызы
бар көлдер небары 10% құрайды 4.
Алматы облысының аумағында жауын-шашын аз түсетін шөлді-шөлейтті,
далалы зонасының шегінде орналасқандықтан аумақтың көлдігі небары 0,58.
Алматы облысында шөлейт және шөл зонасының шегінде орналасқандықтан
көлдердің басым бөлігі Шөлдер мен Іле, Қаратал, Ақсу, Тентек өзендерінің
Балқаш пен Алакөлге құяр сағасында , немесе жерасты суы жер бетіне таяу
жатқан шағын ойыстарда түзілген. Ландшафтылық зонасында көп кездеседі. Онда
аумағы беткі ауданы 100 га асатын 23 көл бар, олардың жалпы ауданы 108 км2.
Булану артып жауын-шашынның кемуіне байланысты аймақтың оңтүстігінде ірі
көлдер жоқ. Облыс аумағындағы 23 ірі көл аймақтағы көлдердің 71% құрайды.
Олардың барлығы Қарағанды облысының солтүстік бөлігінде шоғырланған.
1 кесте
Алматы облысының көлдігі
Облыстың Ауданы Барлығы Жалпы Көлділігі %
ауданы мың ауданы км2 есебімен
км2 есебімен
есебімен
1км2 1км2 асатын
аспайтын
Көлдердің саны
223,3 10775 67 10842 1628 0,72
Алматы облысының көл қазан шұңқырлары шығу тегі жағынан тектоникалық
және экзогендік ойыстар болып үлкен екі топқа бөлінеді. Көлдер тереңдігі,
мөлшері, жағалау сызықтарының ерекшеліктері гидрологиялық режимі жағынан
алуан түрлі болып келеді.
Алматы облысының көл қазан шұңқырларының түзілуі геологиялық (жаңа
тектоникалық қозғалыстарға, геологиялық құрылымына, сейсмикалық, тау
жыныстарының литологиялық құрамы) және экзогендік (өзен эрозиясының
әрекеті, желдің, карстылы, суфозиялық гравитациялық үрдістер) сонымен қатар
климаттағы өзгерістер мен адамның шаруашылық әрекеті әсер етеді. Балқаш-
алакөл Ойысының көл қазан шұңқырларының бірнеше генетикалық типтері бар.
Тектоникалық ойыстарда түзілген көл қазаншұңқырлары. Балқаш-алакөл Ойысында
тектоникалық көлдердің екі түрі бар олар тектоникалық бөгенді көлдер және
тектоникалық тақталардың иіндерінде түзілген көлдер.5 Тектоникалық өгенді
көлдер тектоникалық қатпарлардағы қысымы төмен шағын өзен аңғарларды
шоңғалдардың немесе ысырынды жыныстардың бөгеп қалуынан түзіледі. Аталған
көл қазаншұңқырына Сасықкөл, Қошқар, Жалаңашкөл. Ол төрттік дәуірдегі
неотектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде түзілген тектоникалық
ойыстарда пайда болған. Тектоникалық тақталардың иінінде түзілген көлдің
қатарына Балқаш –Алакөл жүйесіндегі барлық көлдер кіреді. Ол ірге тасы 150-
200 метр тереңдікте орналасқан палеозой иіні болып табылады. Аталған тұйық
көлдердің қалыптасуы ежелгі палео Балқаш пен палео Алакөлдің тартылуы
нәнижесінде қалыптасуы төрттік дәуірде басталды.
Алматы облысының экзогендік көл қазаншұңқырлары. Алматы облысының
аумағында эрозиялық сорлы – дефляциялық, суфозиялық және гравитациялық
үрдістердің әсерінен түзілген қазаншұңқырлары басым. Олар көбінесе жерасты
суы жер бетіне жақын жатқан өзен аңғарлары мен ойыстарда кең таралған.
Эрозиялық ойыстар қазан қалқанындағы жылға тәрізді ұзыннан ұзақ ежелгі ескі
өзен арналарын бойлай созылып жатады.
Эрозиялық көлдердің екінші тобына Балқаш-Алакөл ойысындағы Іле,
Қаратал, Ақсу, Лепсі, Тентек өзендерінің төменгі ағыстары мен сағаларында
кең тараған шағын көлдердің қатарына Нұра, Сарысу, Терісаққан, Құланөтпес
өзендерінің аңғарында түзілген эрозиялық-денудациялық көлдерді жатқызуға
болады.
2-кесте
Алматы облысының көл қазан шұңқырларын шығу тегіне қарай топтастыру
Эрозиялық көлдердің үшінші тобына Сарысу, Нұра өзендерінің
жайылмаларында түзілген ескі арналы көлдер жатады олар шағын күшті
минералданған тұзды болуы-суфозиялы көлдер Сарыарқаның лесті жынысты
беткейлерінде бос жыныстарды және үрлеу нәтижесінде түзіледі.
Алматы облысының көлдерінің су режимі. Алматы облысының көлдері су
алмасуының жағдайларына қарай суы белгілі бір кезеңмен алмасатын ағынсыз
тұйық және тұрақты үздіксіз алмасатын ағынды көлдер болып екіге бөлінеді.
Сарыарқада көбінесе ағынсыз тұйық ащы көлдер басым. Суының көлемінің аздығы
мен ағынсыз болуы ұсақ шоқылы жер бедерімен, құрғақ климатымен, сирек әрі
аз сулы өзен торлары мен тығыз байланысты 6.
Алматы облысының тұйық көлдері негізінен суық кезеңде жауған жауын-
шашынның еруінен қоректенеді. Наурыздың аяғымен сәуір айында қыстай жауған
қардың қарқынды еруінің нәтижесінде көл суларының деңгейі жедел көтеріле
бастайды. Ол 10-15 күнге созылады. Сарыарқаның көлдерінің суының деңгейі
орта есеппен тәулігіне 1-2 сантимертге жауын-шашын мол түскен жылдары 5-10
сантиметрге дейін көтеріледі. Көл суларының деңгейін көктемде орта есеппен
20-30 саниметрден 60-80 сантиметрге дейін жетеді. Шағын тұйық көлдердің
деңгейі тәулігіне 40-60 сантиметрге дейін көтеріледі. Кейбір көлдердің
табанына судың сіңіуіне байланысты көктемде деңгейі 10-20 сантиметрге
төмендейді. Алматы облысының көлдерін көп зерттеген белгілі гидролог
А.В.Шнитников көлдің деңгейінің маусымдық ауытқуымен қатар көп жылдық
ауытқуын бөліп көрсетеді. Көл деңгейінің көпжылдық ауытқуы құрғақшылық және
ылғалды жылдармен алмасып отыруымен тығыз байланысты. А.В.Шиткаков ғасыр
ішілік көп жылдық циклының көл деңгейінің көтерілетін кезеңдері деңгейі
төмендейтін кезеңіне 2,5 есе төмен болып 19-47 жыл аралығында ауытқитынын
анықтаған.
Алакөл, Сасықкөл, Балқаш сияқты ірі көлдерде ауа температурасы жауын-
шашынның түсуі, өзен ағыны мен көл деңгейінің циклында байқалады.
Температура мен жауын-шашынның түсуінің кіші циклі 4-9 немесе 4-7 жылда
қайталанады. Температураның ең жоғарғы циклінің шегі жауын-шашын аз түсетін
жылдарға сәйкес келеді. Жауын-шашынның басты бөлігі циклдің бірінші
жартысында түседі. Температура режимінің үлкен циклі 17-21 жылға созылады.
Ол бірін-бірі алмастыратын үш кіші циклдан тұрады. Үлкен циклда жауын-
шашынның ең көп мөлшері оның соңында байқалады. Бұл кезеңде жауын-шашынның
ең жоғарғы шегімен өзен ағынының мол суы кезеңінің ең жоғарғы шегінде бір
бірімен сәйкес келеді
Көлтанушы ғалымдардың ұзақ мерзімді тұрақты зерттеулердің нәтижесіне
сүйене отырып өзен ағынының ауытқуының кіші үлкен және ғасырлық циклын
анықтаған. Өзен ағынының үлкен циклы бірін-бірі алмастыратын төрт кіші
циклдан тұрады. Үлкен цикл 17-21 жылға созылады. Өткен ғасырда орталық
Қазақстанда өзен ағынының үш үлкен циклы байқалған. Біріншісі 1906-1908
–1926-1927 жылдардың аралығын, екінші үлкен циклі 27-28-1943-1945, үшінші
үлкен циклы 1944-1946-1962-1963 жылдар төртінші үлкен цикл 1963-1965-1985-
1987 жылдардың аралығын қамтыды. 7.
Алматы облысының көлдерінің су балансы. Алматы облысындағы судың
беткі ағыны жауын-шашын, жерасты еспе сулары, инфильтрация (жерастына сіңу)
және буланудың жыл ішіндегі және көпжылдық өзгерістерге ұшырауы байқалады.
Алматы облысының көлдерінің суының таяздығымен ауданының ірілігіне
қарамастан жауын-шашынның аз түсуі су балансының тұрақсыз болуына әсер
етеді. Сондықтан аймақтың таяз шағын көлдері жазда буланудың әсерінен
таязданып кеуіп, қыста қатып қалады. Кейбіреулері жауын-шашын аз түскен
жылдары кеуіп қалады. Көп суларының кіріс бөлігін өзен суының беткі ағыны,
жауын-шашын мен жер асты еспе сулардың ағыны құрайды. Су жинайтын ауданы
біршама ірі Алтай, Үшкөл сияқты көлдердің суының 50% астамын беткі ағын
құрайды. Жекелеген жылдары көп жылдық орташа көрсеткіштен 5-10 есе артуы
мүмкін. Жерасты еспе суларының ағыны көлдердің су балансының 5-20% құрайды.
Ағынсыз тұйық көлдердің шығыс бөлігін судың бетінен жүретін булану құрайды.
Алакөл, Сасықкөл мен Балқаш көлдерінің бір жылда бетінен буланатын
судың қалыңдығы 700-1200 мм аралығында ауытқиды. Алматы облысының
көлдерінің шығынының 10-15% жер астына сіңуге (инфильтрацияға) жұмсалады.
Көл суын өндірістік мақсатқа пайдаланғанда жылдық буланудың бірнеше
пайызынан асыруға болмайды.
1.3 Алматы облысының көлдерінің физикалық-химиялық қасиеттері
Алматы облысының көлдерінің көбі ұсақ шоқылардың аралығындағы
ойыстарда түзілген шағын болғандықтан аумағы 1км2 аспанды сондықтан
олардың суының мөлдірлігі 0,3-18 метр аралығында ауытқиды. Мөлдірлігі қыста
көктемге қарағанда жоғары болады. Тұщы әрі лай суға күн сәулесі баяу тұзды
суға қарағанда онша терең енбейді. 8.
Жоғары өнімді органикалық дүниесіне бай көлдерде судың мөлдірлігі
төмен болумен ерекшеленеді. Оны плонгтондармен бентостардың, нейстондар мен
пектондардың қарқынды дамуымен түсіндіруге болады.
Көлдерінің түсін фотометриялық әдіспен анықтайды. Сарыарқа көлдерінің
суларының табиғи түсі көгілдір-жасыл мен сарғыш қоңырдың аралығында
ауытқиды. Дәміне қарай тұзды, қышқыл, ащы, тәтті болып бөлінеді.
Алматы облысының көлдерінің температура режимі. Географиялық орнының
ерекшелігіне метеорологиялық факторларға, теңіз деңгейінен биіктігіне
өсімдік өсу дәрежесіне және судың физикалық –химиялық қасиетіне байланысты
көл суының температурасының маусымдық ауытқуы байқалады. Егер күшті
минералданған болса температура –200 немесе оданда төмен түскенде қатпайды.
Көл сулары жылуды баяу сіңіріп, баяу суынады, сондықтан көл суы
атптап ыстық құрлықтың бетіне қарағанда 6-100 дейін төмен болады. Көл
бетіндегі ең жоғағы температура кешке ең төменгі таңертең ерте байқалады.
Орталық Қазақстандағы көл суының температурасының маусымдық ауытқуының
жоғары болуы онда мекендейтін ағзалардың тіршілігіне күшті әсер етеді.
Балқаш-Алакөл ойысының көлдеріндегі жылы кезең 180 күнге созылады.
Жыл ішіндегі температура ауытқуының амплитудасы 300 шамасында. Қар ери
бастағанда мұз астындағы көл су 2-30 дейін қызып төмен түсіп терең
қабаттардағы біршама салқын сулармен араласады. Нәтижесінде көл бетіндегі
мұз толық ерігенде судың температурасы +3+3,50С дейін жетеді. Мамыр айының
соңында көл суының температурасы +7...+200 дейін көтеріледі. Терең көлдерде
табанына жақын су қабаттарында +6 ... +100 аралығында ауытқиды. Саяз сулы
көлдерде ауа температурасымен шамалас болады.
Жазда көл суының әр 10 метр қабатында температураның өзгеруі айқын
байқалады. Тамыздан бастап орталық Қазақстан көлдерінің суларының біртіндеп
суына бастауы айқын байқалады 9.
Тамызда көл суының беткі температурасы +10...+150 дейін төмендейді.
Қазанда көл суының беткі қабатының температурасы 00 шамасында болады. Қыста
мұз қатқаннан кейін терең қабаты жел әрекетінен қозғалысқа ұшырауы
тоқтайды. Қыста көл суының мұз астындағы беткі температурасы 00 табанындағы
температура +40 болып кері стратификация қалыптасады.
Алматы облысының көлдерінің мұз режимі. Алматы облысында қыс қары жұқа
аязды болып келуімен ерекшеленеді. Мұзды көлдерде температура 0-20 қатады.
Таяз көлдердің бетінде мұз бір түрде қатады желді толқынды күнері бірнеше
күн кеш қатады. Көлдердің бетінде мұз қату Сарыарқаның солтүстігінде
қарашаның басында ал оңтүстігінде ортасынан басталады.
Мұз қату көл суының температурасының барлық қабаттарында +40 жеткенде
ғана басталады. Кеш қату тұзды терең әрі ірі көлдерге тән. Суық аязды
жылдары мұз шеті жағалаудан бастап бір түнде қатып біртіндеп ортасы қатып
бір-бірімен тұтасады. Алматы облысының Балқаш, Алакөл Ұялы сияқты ірі
көлдердің тұтас қатуының ұзақтығы 1-3 күннен 35-40 күнге дейін созылады.
Қарқынды қалыңдауы қарашамен ақпанның соңына дейін созылады. Көл бетіндегі
мұздың қалыңдығы 120-кейде 170 сантиметрге дейін жетеді.
Алматы облысының көлдерінің суының химиялық қасиеттері.Көл суларының
химиялық құрамы мен табанына шөккен шөгінділер оны қоректендіретін жер
бетіндегі және жерасты еспе сулардың құрамына, қатар көл қазаншұңқырларының
морфологиясымен су жинайтын ауданының литологиялық құрамы мен топырақ
қабаттарының тұздану дәрежесімен тығыз байланысты. Сонымен қатар көлде
жүретін биологиялық үрдістер мен су жинайтын ауданының физикалық-
географиялық жағдайыда ықпал етеді.
Көлдің минералдық және химиялық құрамының қалыптасуына тереңдігі мен
ағынды немесе тұйық болуының маңызы зор. Ағынды көлдер тұщы, тұйық көлдер
тұзды болады.
Алматы облысының көлдерінің минералдануы. Минералдану дәрежесіне қарай 1
литр суда 1 000 ғана еріген минералды заттар (тұз) болатын тұщы 1-25000
дейінгі тұздылау 25-47000 дейін еріген минералды заттар болатын тұзды
көлдерге топтастырылады. Құрлықтың су қоймалары көлдерде минералдануы 0-
1000 аралығында органикалық заттар қарқынды түзіледі. Тұздылығы артқан
сайын көл суының өнімділігі мен булануы киім мөлдірлігі артады. Құрамында
ағзаға зиянды заттар болмай минералдану 12000 аспаған жағдайда көп суы
ішуге жарамды болып саналады.
Малдар үшін минералдану дәрежесі 3000, түйе үшін 10000 дейінгі көл
сулары суғаруға жарамды болып саналады.
Алматы облысының көл суларынан қоректендіретін қатты және сұйық
күйінде түсетін жауын-шашын мен бұлақ суларының минералдануы 5-95 мгл мен
17-420мгл аралығында ауытқиды. 10
Көктемгі су тасудан кейін өзендер мен көлдер минералдануы 400мгл
жететін жерасты еспе суралымен қоректенеді. Көктемгі су тасу кезеңінде өзен
суларының минералдануы 0,31 ден 1,7000 аралығында шөлді шөлейтті жерлерде
0,4-5,2000 (гл) дейін жетеді. Алматы облысының көлдерін қоректендіретін
Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі, Тентек, Жаманты, Ырғайты өзендерінің сулары
көктемгі жазғы су тасу кезінде жұмсақ болып келеді. Жалпы қаттылығы 0,3-5,4
мгэквл (Сарысуда 36 мг*эквл) рН 7 шамасында болады.
Алматы облысының көлдерінің суының минердануы 0,023 тен 335,8 гкг
жауын-шашын аз түсетін көктемде қар етуі ұзаққа созылатын жазы құрғақ
болатын жылдары Сарыарқаның көлдерінің минералдануы күрт артады. Көл
суларындағы еріген минералды заттардың ең аз мөлшері көктемгі қар еруінің
соңында, ал ең көп мөлшері шілде-тамыз айларындағы деңгейі төмендейтін
кезеңде байқалады. Көл суының минералдануының көп жылдық циклы болады
оған климаттық ылғалды немесе құрғақ болуы әсер етеді. Көл суының химиялық
құрамына табиғи жағдайда еріген газдардың иондардың минералды заттардың
каллойдтары мен органикалық заттар жатады.
3 кесте
Алматы облысының өзендерінің химиялық құрамы
Өзендер Тексеру алынған күн
Иод 3-300
Фтор 500-10000
Бром 130-53500
Бор 10-10000
Мыс 1-25
Цинк 2-40
Мырыш 10-40
Молибден 1-12
Кобальт -
Темір 100-200
Қорғасын 1-13
Никель Сл.
Алматы облысының көлдерінің табанындағы шөгінілер көл
Қазаншұңқырларына еріген қар, жаңбыр, өзен сулары тасмалдаған қиыршық тас,
малтатас, құнды сазды жыныстар үздіксіз шөгіп отырады. Оның шөгуіне белгілі
дәрежеде соқпа толқындардың абразиялық әрекетінен бұзылған шөгінділер де
белгілі дәрежеде әсер етеді. Көп табанына тау жыныстарының минералды
бөлшектері көктемгі су тасу кезінде жиналады. Көл түбіне шөккен тау
жыныстарының бөлшектері судың динамикалық, термикалық, химиялық,
биологиялық күрделі өзгерістерге ұшырайды. Алматы облысының бір көлінде
органикалық екіншісінде минералдық, үшіншісінде минералданған шөгінділер
жиналады.12
Жылдың жылы мезгілдерінде көл табанына өсімдіктер мен жануарлардың
бір шама ірі қалдықтары мен кристалданған шөгінділер жиналады. Жылдың суық
кезеңдерінде ұсақ түйіршікті эолдық жолмен түзілген шөгінділер жинақталады.
Күзбен көктемде көп мөлшерде қоңыр-сұр, сұрғылт-жасыл түсті құм қайраңдар
мен ылайлардың қалың қабаты шөгеді. Ал қыс пен жазда қара түсті лайлардың
жұқа қабаты түзіледі. Алматы облысының көлдеріне шөгетін органикалық
шөгінділер екі ірі топқа бөлуге болады. Олар: сипропеш және шымтезек немесе
гуминді ылайлар. Олардың қалыңдығы бірнеше метрге дейін жетеді.
Алматы облысының көлдерінің басым бөлігі көктемгі еріген қар суымен
қоректенетіндіктен қатты кесек шөгінділер мен еріген минералды заттар
көктемде жинақталады. Олардың көбі гидродинамикалық үрдістердің әсерінен
көл табанының әртүрлі бөлігіне тасмалданып шөгеді. Көл табанына шөгетін
жыныстардың таралуына жағалау сызығы мен табанының морфологиясының
ерекшеліктері де судың химиялық құрамында әсер етеді. Көл
қазаншұңқырларының табанынан алынған тұнбаларға жасалған талдаулардың
қорытындысы ылайлы тұнбалардың құрамының 11,54 тен 88,54% дейінгі мөлшері
кремнийдің қос тоғы табиғатта кремний бос күйінде де кездеспейді. Ол
кварциттің, аморфты кремнозеземнің сазды минералдардың құрамында болады.
0,7-11,68% дейінгі мөлшерде темірдің тотығы, 0,7 ден 29,4% дейінгі
мөлшерде кальций тотығы болады. Кальций табиғатта әктастың, бордың,
мәрмардың, доламиттің, гипстің, фосфорит пен тавин шпатының құрамында
кездеседі. 0,65, 5,48% мөлшерінде натри тотығы болады. Көл түбіндегі
шөгінділердің құрамында ең көп мөлшерде тас тұзы кездеседі. Ол алюминий
сеткатының, семикаттардың құрамына енеді. (1,93% шамасында) 6,55-4,46%
шамасында кали тотығы құрайды. 0,03-15,38% дейінгі мөлшерде магний болады.
Ол табиғатта магнезиттің, дуниттің, доломиттің, бишофиттің, карнезиттің,
құрамында болады. 0,11-22,58% мөлшерінде титанның қос тотығы болады. Титан
алпысқа тарта минералдың құрамында кездеседі. Бұдан басқа фосфор, күкірттің
үш тотығы, тағыда басқа элементтер кездеседі.13
Алматы облысыныңкөлдерінің балық байлықтары мен оны пайдалану. Көл
суларында балықтың, бағалы түрлері азық қорын арттыруға мүмкіндік береді.
Көл жағалауындағы өсімдіктерді қағаз талшық магазықтық ашытқы, құрылыс
материалдары ретінде қолдануға болады. Балқаш, Алакөл, Сасықкөл Ұялы
Жалаңашкөл сияқты кейбір көлдердің органикалық заттарға бай ылайлы
қайраңдарын тыңайтқыш ретінде қолдануға болады.
Алматы облысының көлдеріндегі су қоры сол жылдық және бұрынғы өткен
жылдардың сулылығына тәуелді болады. Жауын-шашын мол түсетін көп сулы
жылдары көлдің деңгей жылдан жылда артып отырса аз сулы жылдары төмендейді.
Кейбір саяз көлдер құрғап қалады.
Қазақстанның халық шаруашылығы үшін Алматы облысының тұщы және аз
минералданған ауданы 1км2 асатын минералдануы 3 гл аспайтын көлдердің
маңызы зор. Шаруашылықтың маңызы бар көлдердің тереңдігі 2 метрден кем
болмауы тиіс. Олардың суларын балық өсіруге, мал суаруға, егістіктермен
жайылымдарды суғаруға, бағалы терілі ондатра өсіру мақсатында қолдануға
болады. Алматы облысының аумағындағы Балқашты Алакөл мен Сасықкөлді,Ұялыны
есептемегенде аумағы 1км2 асатын 67 көл бар, олардың жалпы ауданы 75,81
км2. орташа тереңдігі 3,1 метр суының жалпы көлемі 104 млн м3. Жауын-
шашынды мол сулы жылдары көктемгі –жазғы кезеңде толығу дәрежесін ескере
отырып 1-5% дейінгі мөлшердегі суын шаруашылықтық мақсатта қолдануға болады
(1,04-5 мин м3 мөлшерінде). Қазіргі кезде орталық Қазақстанның көл суларын
көбінесе мал суару мақсатында ғана қолданады, мал көл жағалауын бұзып
ластануына әсер етуі оның шаруашылықтық маңызын жоғалтады.14
Алматы облысының көлдерінде сазан табан балық, алабұға және басқа да
бағалы түрлері таралған.
Алматы облысының көлдерінде балық өсіруді дұрыс жолға қойған жағдайда
жалына 1-2 мың тонна балық аулауға болады. Алматы облысының аридті климат
жағдайында ауа температурасының жауын-шашынның, өзен ағыны мен көл
деңгейінің көп жылдық ауытқуының жоғары болуы тән. Сондықтан балық өсіруді
әлсіз минералданған (32ласпайтын) ауданы 1км2 тереңдігі 2 метрден асатын
Үшкөл, Алтай сияқты көлдерінде дамытуға болады.
Алматы облысының балық өсіруге болатын 24 көл бар, олардың жалпы
ауданы 116 км2. Аталған көлдердің көбін балықпен қолдан өсіріп толтырылады.
Көктемде көл суының деңгейі, артқанда балықтың мөлшері де артады. Балықты
қолдан өсіріп көбейткен көлдерде жыл бойы аулауға болады. Ауданы шағын
болғандықтан әр гектарынан 50 кг дейін балық аулауға болады. Шағын көлдерді
өндірістің лас суынан қорғап, тазалап тереңдетіп отырғанда балықтың
өнімділігін арттыруға болады. Алматы облысының көлдерінің жоғары сатылы
өсімдіктері. Целлюлоза –қағаз өнеркәсібіне қажетті шикізат ретінде ағаш
сүрегімен қатар қамыс пен қоғаны пайдалануға болады. Ылғалдану дәрежесіне
қарай Алматы облысының көл жағалауларындағы саздармен өзен жайылмаларында
жылдам өсіп жетілетін гидрофитті қамыс пен қоға сияқты өсімдіктер кең
таралған. Қоңыржай белдеудің шөлейтті-шөлді және дала зоналарының шөгінде
кәдімгі қамыс өседі. Олардың жекелеген шоғырының биіктігі 8-10 метрге
жуандығы 30-40мм дейін жетеді. Орташа биіктігі шамамен 2-3 метр бір шаршы
метрде жуандығы 8-12 мм асатын 40-50 өсімдік кездеседі. Қамыстың ең
өнімділері көлдің саяз жағалаулары мен өзен жайылмаларында өседі. Қамыс пен
құрақтар көл тіршілігінде маңызды рөл атқарады. Олар қыста қардың мол
жиналып су қорының артуына, органикалық заттардың жиналуына, көл
жағалауының бұзылуынан сақтайды. Кейбір химиялық элементтердің жиналуына
әсер етіп, су құстары мен жануарларының қорғануына мүмкіндік береді. Қамыс
пен құрақ маңызды малазықтық өсімдік болып табылады. Оның жас өркендерін
жылқы, ірі-қара, бұғы қоректенеді. Алматы облысының жылына 25-30 мың тонна
құрақ табуға болады. Сабағының беріктігімен тұйықталған ауа қуысының
болуы құрылыс материалы ретінде қолдануға мүмкіндік береді. Қамыс пен құрақ
бағалы химиялық шикізат болып табылады. Одан 90 жуық әртүрлі өнім алуға
болады. Олардың ең негізгілері целлюлоза, этил спирті, мал азықтық ашытқы,
фурфурол, органикалық қышқылдар. Орталық Қазақстан көлдерінің кәсіптік
маңызы бар жануарлары Орталық Қазақстанның көлдерінің жағалауындағы қамыс
пен қоғаның арасында қамыс мысығы, қабан, қарсақ, су тышқаны, ондатра, су
құстары көп кездеседі.15
Алматы облысының көлдерінде кең таралған бағалы терілі су жануары
кәдімгі ондатра (ondatra zibethicusl) түрі жерсіндірілген. Ол ірі кеміруші
су жануары. Ересектерінің ұзындығы 35 см ірілерінің салмақтары 1,5 кг.
Ондатраның терісі су өткізбейтін тығыз қара қоңыр болып келеді. Таяз кеуіп
бара жатқан көлдер ондатра өсіруге жарамайды. 1935-1963 жылдардың
аралығында Қазақстанның көлдеріне жыл сайын 67 ден 4839 дейін ондатра
жіберіліп отырылды. Барлығы 41807 ондатра жіберілді. Соның ішінде Алматы
облысының көлдеріне 8000 астам ондатра жіберілді.
5 кесте
Алматы облысының ірі көлдерінің ресурстары
Көлдің аты Ауданы км2 Тереңдігі Суының Пайдалануға
есебімен метр есебіменкөлемі мен болатын судың
м3 есебімен мөлшері млн
м3 есебімен
Ақкөл 11,8 3,5 17,7 0,4-1,0
Наурызбай 5,06 6 14,1 0,4-1,0
Көккөл 6,86 3,5 14,1 0,3-0,6
Үлкен Семізкөл 10,91 3,9 31,7 0,5-1,5
Бөгет көлі 4 3,9 10 0,2-0,5
Үлкен Алматы 0,44 40 13 4-10
Сасықкөл 736 4,7 2661 26-75
Ұялы 120 5,8 501,7 2-5
Үшкөл 9,49 6 37,7 0,5-1,0
Жалаңашкөл 37,55 3,25 98 1-2
1964 жылы Қазақстан аумағындағы көлдерден 24 млн дана ондатра терісі
жиналды. Ондатр терісін жинау 1950 жылдан бастап біртіндеп аза бастады.
Қазіргі кезде 30% дейін кеміген оны ондатраның өсіп өнуіне қолайлы
көлдердің азаюы мен түсіндіруге болады. Алматы облысының Үшкөл,Рай сияқты
көптеген көл қорықшалар мен аң шаруашылығын дамытуға қолайлы көпшілігінен
құрылысқа қажетті тұз құн мен емдік саз өндіріледі. Олардың жағалауында
туристік демалыс, сауықтыру орындары ретінде қолдануға болады. Алматы
облысының шағын көлдері саяз әрі жазда жылы құрғақ. Қыста түбіне дейін
қатып қалатындықтан олардың ресурстарын пайдалану мүмкіндіктері
шектеулі.16
2. Алматы облысының көлдеріне физикалық –географиялық шолу
2.1 Балқаш көлінің су режимі
Балқаш көлі Балқаш-Алакөл ойысының ең аласа солтүстік-батыс
бөлігіндегі, Алматы, Қарағанды облыстарының шекарасында орналасқан
–бұрынғы қазақша атауы Ақтеңіз көлі батыстан шығысқа созылып жатқан тұйық
тектоникалық көл болып табылады.
Су жинайтын алабының ауданы 501 мың шаршы шақырым. Соның ішінде
Қазақстан аумағының шегінді 400 мың шаршы шақырым. Су жинайтын алабы
батыстан шығысқа 900, состүстіктен оңтүстікке 680 шақырым. Алаптың
солтүстік шекарасы Қарқаралы – Ақтау алқабы мен Шыңғыстау жотасы;
шығысы-Тарбағатай Қытайдың аумағындағы Борохора Еренқабырға, Нарт;
оңтүстігі – Теріскей Алатауының шығыс сілемдері, Іле Алатауы, батысы
Шу-Іле таулары арқылы өтеді. Суайрық жоталарының жалпы ұзындығы 400
шақырым.
Жер бедерінің сипатына қарай бірнеше физикалық географиялық
облысқа бөлінеді. Олар: Қазақстың ұсақ шоқылары, Балқаш Алакөл ойысы,
Жетісу Алатауы таулы аймағы, Шу-Іле таулары, Тянь-Шаньның шығыс және
солтүстік бөлігі.Су жинайтын алаптың биіктік айырмасы 6995, 342 метр
аралығында ауытқиды. 17
Балқаш көлінің морфологиясы. Көлдің су балансы мен гидрологиялық
режиміне, морфологиясына сай деңгейі ауытқып отырады. 342 метрлік
деңгейде Балқаш көлінің беткі ауданы 18000 шаршы шақырым, ұзындығы –
614, ені – 74 шақырым. Орташа ені – 30 шақырым. Жағалау сызығының
ұзындығы 2383 шақырым. Ең терең жері 27, орташа тереңдігі 6 метр.
Суының көлемі 106 км3
ХХ ғасырда Балқаш көлінің беткі ауданы 23444 шаршы
шақырымнан (1910) 15730 шаршы шақырымға дейін (1946) келеді. Осыған
орай суының көлемде 163,9 текше шақырымнан 82,7 текше шақырымға
дейін кеміді. Көл шарасы кезектесіп келетін бірнеше
қазаншұңқырлардан тұрады. Батыс Балқашта тереңдігі 7 метрге дейін
жететін екі қазаншұңқыр бар. Бірінші батыс жағалауын бойлай
тасаралдан солтүстік бағытқа Қоржынтүбек мүйізіне дейін созылып
жатыр. Екіншісі Бертіс қойнауының оңтүстігінде орналасқан. Бертіс
шығанағы батыс Балқаштың ең терең бөлігі болып табылады. Оның
тереңдігі 14 метр. Шығыс Балқашта Қазаншұңқырлардың тереңдігі 16
метрге жетеді. Олар Қоржын аралының шығысында орналасқан.
Мұндай ірі қазаншұңқыр Шауқар түбегінің батысында
орналасқан. Ең терең жері шығыс Бөрлітөбе иінің орталық бөлігінде
орналасқан оның тереңдігі 27 метрге дейін жетеді.
Жағалауы. Батыс және шығыс жағалаулары көтеріңкі. Су деңгейінен
биіктігі 30 метрге дейін жететін кемер түзеді. Негізінен полезойдың
қатты жыныстары профирлерден, туфтар, граниттер мен тақта тастардан
тұрады. Жағалаудағы жекелеген шоқылардың биіктігі 40-60 тіпті
кейбірі 115 метрге дейін жетеді. Жағалауының кейбір жерлері тік
жарқабақты болып келеді. Жағалауындағы Шоқылар мен көл суының
деңгейінің аралығында жіңішке құм қайраңдар жолағы бар. Жекелеген
бөліктерінде құм жондары мен жалдар кездеседі. Жағалауы
салыстырмалы түрде нашар тілімделген. Тек Мыңарал маңында ғана
жағалық бөлікте көптеген қойнаулар кездеседі.
Солтүстік жағалауында Тоқырау, Аягөз өзендерінің сағасындағы
Қарақамыс алқабында көлдік немесе көлдік-өзендік шөгінділерден
тұратын бірнеше шағын жазықтар шоғырланған. 18
Көлдің оңтүстік-шығыс жағалауында Бөрілітөбеден Қарашағанға
дейін түпкілікті жыныстардан тұратын онша тілімделмеген
көтеріңкі үстіртті болып келеді. Оңтүстік жағалауы Қарашаған
шығанағынан Іленің қазіргі атырауына дейін аласа құмды болып
келеді. Көл деңгейінен небары 1-2 метр ғана көтеріліп жатады.
Көлге терең еніп жатқан шағын түбектер мен шығанақтар, қойнаулар
бар. Кей жерлерінде биіктігі 5-10 метрге жететін төбелермен құм
жолдары кездеседі. Оңтүстік жағалауының аласа болуына байланысты
қалың қамыс өскен. Көл суының деңгейінің ауытқуына байланысты
жағалау сызықтары өзінің пішінін тұрақты түрде өзгертіп отырады.
Балқаш көлінде шығанақтар, түбектер мен мүйістер өте көп. Ең ірі
шығанақтарға Алакөл, Қарақамыс, Қатқантеңіз, Саршаған, Бертіс,
Балықтыкөл, Қарашаған тағыда басқаларын жатқызуға болады. Ірі
түбектері Қоржынтүбек, Қарағаш, Бенртіс, Байғабыл, Шауқар, Кеңтүбек,
Сарыесік тағыда басқалары. Сарыесік түбегі көлге 21 шақырым терең
еніп жатыр. Ол Балқашты батыс және батыс Балқашты ұзын арал
бұғазы жалғап жатыр.
Көлдің оңтүстік бөлігіндегі Іле өзенінің сағасында үшара деп
аталатын аралдар тобы орналасқан. Оның құрамына Бас арал, орта
арал, Аяң арал сияқты ірі аралдармен олардың маңындағы көптеген
ұсақ аралдар шоғыры енеді. Солтүстік жағалауында кей жерлерде
баялыш сияқты аласа бұталар, оңтүстік жағалауында қалың
қамыс, құрғақ, қоға ши, жыңғыл жантақ, теріскен өседі. Лепсі, мен
Іленің төменгі ағысында аздаған мөлшерде тал, жиде өседі.
Балқаштың солтүстік жағалауында тоораңғы сирек кездеседі. Ескі
бақанастарда сексеуіл ормандары таралған.
Балқаш көлінің өзен торлары. Су режимі. Балқашқа құятын
өзендерді солтүстік және оңтүстік салалардан екі топқа бөлуге
болады. Солтүстік бөлігіндегі өзен торлары 0,01- 0,5 шаршы шақырым,
оңтүстігінде 0,6- 3 шаршы шақырым аралығында ауытқиды. Оңтүстігінен
беткі ағынның 78,6 % құрайтын Іле, 15 % құрайтын Қаратал, 0,43 %
құрайтын Ақсу, және 5,4 құрайтын Лепсі өзендері құяды. Аталған
өзендер Балқаштың суының кіріс бөлігінің негізін құрайды.
Солтүстігінен Аягөз, Бақанас, Тоқырау және Мойынты өзендері
келіп құяды. Олардың шығыны аз болғандықтан беткі ағынды
түзбейді. Батыс Балқаштың орташа тереңдігі 1,8 метр. Шығысынікі
8,8 метр, тұтастай алғанда орташа тереңдігі 6 метр. Онда 106
текше шақырым су шоғырланған. Балқаштың суында қарқынды қозғалыс
байқалады. Көлдің шығысында толқынның биіктігі 3-3,5 батыс
бөлігінде 2,5 метрге жетеді. Судың тұрақты ағыны Іле өзенінің
көлге құяр сағасында өзен әкелген мол судың әсерінен пайда
болды. Желдердің ықпалынан көл суының уақытша ағындары түзеледі.
Көлдің оңтүстік батысында майлы сарғыштан шығысында ыңғайлы
жасыл, көгілдір түске дейін біртіндеп өзгереді. Батыс бөлігінің
орташа температурасы шығысына қарағанда біршама жоғары. Батысында
9,9 , шығысында 8,5. Көл суының ең жоғарғы температурасы шілдеде
байқалады. Батыс бөлігінде 23,80, шығысында 20,10 Термикалық
стратификация өте әлсіз байқалады. Көл бетіне мұздың қатуы әр
түрлі кезеңде негізінен қарашаның екінші жартысында, шығысында
желтоқсанда жүреді. Оны Іле өзенінің сағасында көл суының
тұздылығының 0,7- 0,9 % . Шығыс Балқашта 4,1-5,5 аралығында
ауытқуымен түсіндіруге болады. өйткені тұщы су тез, тұзды су баяу
қатады. Осыған орай көлдің батыс бөлігінде су -0,040 , шығысында
-0,300 қатады. Желтоқсанның соңында көл бетіндегі мұздың қалыңдығы
30- 45 см, аязды жылдары 50- 65 см дейін жетеді. Мұздың қалыңдауы
ақпанның соңы мен наурыздың басында тоқтайды. Ақпанның соңында
көл бетіндегі мұздың қалыңдығы 50- 85 см жетеді. Көл бетіндегі
мұздың жалпы қалыңдығы 30- 105 сантиметр аралығында ауытқиды.
Сәуірдің бірінші он күндігінде алдымен оңтүстік - батыс бөлігінде,
7- 10 күннен соң шығыс бөлігінің мұзы ери бастайды. 10 мамырға
дейін көл бетіндегі мұздың барлығы толық еріп бітеді. Көл
бетіндегі мұздың сақталу ұзақтығы 145- 160 күнге дейін созылады.
19 Балқаш көлінің деңгейі мен су балансы. Көл суының
деңгейінің жыл ішіндегі ауытқуы келіп құятын өзендердің суының
шығыны мен булануға байланысты болады. Жыл ішіндегі көл суының
деңгейінің ауытқуы 17- 67 см құрайды. Көлдің деңгейінің көп
жылдық ауытқуы ауа температурасының, жауын -шашынның басқада
факторлардың әсерінен жүреді. Балқаш көлінің суының деңгейінің
өткен жүз жылдықтағы циклында ең жоғарғы деңгей 1908 жылы, ең
төменгі деңгей 1946 жылы байқалды. 1947 жылдан бастап судың
деңгейі біртіндеп көтеріле бастады. Суының деңгейінің келесі
ғасырлық тәрбиесінің циклы 2016 - 2020 жылдар аралығында басталады.
1971 жылы Қапшағай су қоймасының салынуы көлдің гидрологиялық
рижимінің табиғи ырғағын бұза бастады. Қазіргі кезеңде көлдің
деңгейінің көп жылдық ауытқуы 3 метр.20
Балқаш көлінің табанындағы шөгінділердің таралуы
Батыс Балқаш Шығыс Балқаш Барлық
Шөгінділердің өзендер Шөгінділердің
типтері таралуы
Ауданы % Ауданы % Ауданы %
мың км2 мың км2 мың км2
Қиыршық 0,04 0,3 0,12 1,4 0,16 0,8 1-1,5 м тереңдікке
тастар дейінгі
шөгінділердің 50%
құмды, алевритті
материалдар құрайды
Іпі және 0,33 2,8 0,90 11,3 1,23 6,2 Түпкілікті жар
орташа құмдар тасты жыныстарының
абразиясының
маңында шоғырланған
фракциялардың
орташа диаметрі
0,25-0,35 мм.
Солтүстік
жағалауында
шоғырланған
Ұсақ 2,44 20,71,28 15,5 3,7 18,7 Негізінен өзен
түйіршікті сағаларындағы су
құм асты конустарында
және аралдардың
маңында сонымен
қатар Солтүстік
және Батыс
жағалауларының
маңында
Ірі алеврит 2,18 18,51,72 21,4 3,90 19,6 3-7м тереңдікте
өзендердің Оңтүстік
жағалауларының
сағасының су
басатын жағалаудың
маңында шоғырланған
Ұсақ 3,00 25,42,52 31,5 5,52 27,7 Біршама кең тараған
алевритті шөгінділердің
тұмба қатарына жатады.
Батыс, Шығыс Балқаш
жағалауларының
маңында таралған
Алеврит 2,17 18,41,13 13,9 3,30 16,6 Көлдің орталық
шөгінді тұнба бөлігінде таралған
Шөгінді тұнба1,64 13,90,43 5,0 2,07 10,4 Көлдің ең терең
бөлігінде таралған
Барлығы: 11,8 100 8,10 100 19,90 100
Балқаш көлінің гидрохимиясы. Көлдің су айдынының минералдық
және химиялық құрамы алуан түрлі. Іле өзенінің сағасында 0,5 г
кг шығысында 4,4 г кг аралығында ауытқиды. Көл суының орташа
минералдануы 2,94 гкг. Химиялық құрамында осы бағытта өзгереді.
( sc11 Na.Mg , SCE 11 Na Mg , SC 11 Na , CES 11 Na) Балқаш
көлінің суының құрамындағы микроэлементердің мөлшері 1- кестеде
көрсетілген. Балқаш көліне келіп түсетін тұздың көлемі 7,53
млн, тонна. Оның тек 0,32 млн, тонна ғана көл табанындағы
тұз қорын толықтыруға жұмсалады. Көлдегі еріген затардың мөлшері
шамамен 31 млн тонна. Көл суының беткі қабатындағы еріген
оттегі 90- 100% шамасында. Оның тік бағыттағы стратификациясы
шамалы. Судағы р Н мәні 7,6 мен 9 аралығында ауытқиды. Ол Іле
өзенінің сағасынан солтүстік – шығыс бағытта өзгереді.
Пергаменттік тотығу 2 ден 6 мг 0 гл аралығында ауытқиды. Судың
жалпы қаттылығы Іле өзенінің сағасында 6 дан солтүстік –
шығысында 23 мг –эквл дейін артады. Балқаш көліне келіп
түсетін шөгінділердің негізгі көзі өзендердің еріген заттардан
тұратын минералдық және қатты ағындары болып табылады. Қазіргі
кездегі көл табанындағы тұнбалардың қалыңдығы 2- 3 сантиметрден
7 метрге дейін аралықта ауытқиды. Тұтастай алғанда тұнбалардың
орташа қалыңдығы 2- 4 метр.
Планктондары. Фитопланктондар 200 түрде құрайды. Оларға
диотомды, жасыл, көк- жасыл балдырлар жатады. Олардың 38% тұщы
су 45% тұзды- тұщы су 17% тұзды су балдырлары құрайды.
Фатопланктондардың орташа биомассасы 2,1 мгл. 21
Зоопланкпондарды коловраткалардан, тармақты аяқты және ескен
аяқты шаян тәрізділер құрайды. Орташа биомассасы 1,1 мгм
көлдің батысы бөлігінде зоопланктондардың түр құрамы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
2-тарау. Балқаш-Алакөл алабының көлдері
2.1.Балқаш-Алакөл алабының гидрологиялық тұрғыдан
зерттелуі ... ... ... ... ..5
2.2.Балқаш-Алакөл алабының көлдерінің шығу тегі мен су
режимі ... ... ... ... .9
3.3 Балқаш-Алакөл алабының көлдерінің физикалық-химиялық қасиеттері...14
3.4.Балқаш көлінің су
режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 25
2.2 Алакөлдің табиғатының
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .33
2.3 Алакөл жүйесіне енетін көлдерге жалпы
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.4 Балқаш ойысының шағын
көлдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .56
1. Кіріспе
Балқаш-Алакөл ойысының аумағындағы табиғаттағы маңызы зор нысандардың
бірі табиғи су қоймалары көлдер болып табылады.Олар Балқаш, Алакөл,
Сасықкөл Ұялы сыяқты өзіне тән бірегей органикалық дүниесі бар ірі көлдер
Жетісу өңіріндегі жылу мен ылғалдың таралуында, ерекше орын алады.
Аридті аймақ болып табылатын облыс аумағының халқын балық өнімдерімен
қамтамасыз етумен қатар жазғы демалыс орыны болып табылатын көлдерді жан-
жақты оқып үйреніп оларды бірегей табиғи нысан ретінде қорғаудың маңызы
Бітіру жұмысының өзектілігі: Бітіру жұмысы Алматы облысының аумағындағы
көлдердің түзілу жолдарын, қоректену режимдерін, табиғаттағы маңымен оларды
қорғаудың маңызын ашып көрсетуімен өзекті.
Бітіру жұмысының мақсаты:
• Алматы облсының аумағындағы көл қазаншұңқырларының түзілу жолдарын;
• -гидрологиялық режимдерін, динамикасы мен су балансын;
• -қоректену ерекшеліктері мен физикалық-химиялық қасиеттерін
• -органикалық дүниесімен табиғаттағы маңызын ашып көрсетіу.
Бітіру жұмысының міндеттері:
• Алматы облысының физикалық географиялық орыны мен көлдердің
гидрологиялық тұрғыдан зерттелуін айқындау;
• Балқаш-Алакөл ойысындағы көлдерінің шығу тегіне қарай топтастыру;
• Облыс аумағындағы көлдердің су режиміне температура мен жауын–
шашынның таралуының, жыл маусымдарындағы атмосфера циркуляциясының
негізгі ерекшеліктерінің әсерін анықтау;
• Көлдердің су режимідерінің ерекшеліктері мен қасиеттерін Ашып көрсету;
• Балқаш пен Алакөл жүйесіндегі көлдердің гидрологиялық режимдерін,
қоректенетін су көздерімен балансын , органикалық дүнйесін және оларды
қорғау мәселелерін айқындау.
Бітіру жұмысының әдістемелік – методологиялық негіздері:Ұсынылған бітіру
жұмысының теориялық негізі ретінде Жаналиеваның редакциялық басшылығымен
шыққан Қазақстан Республикасының физикалық географиясы, В.М.Чупахиннің
Физическая география Казакстана оқулықтары басшылыққа алынып, салыстыру,
талдау, синтездеу, ой қорытындыларын шығару әдістері қолданылды.
Бітіру жұмысының практикалық маңызы:
Ұсынылған жұмыстағы жазба деректерді география мамандығының студенттері,
мектеп мұғалімдері мен оқушылары білім көзі ретінде пайдалана
алады.Туристік фирмалардың қызметкерлері, өндірістің жеке салаларының
мамандары.
Бітіру жұмысының құрылымы мен мазмұны: бітіру жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімімен
тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігіғ мақсаты мен міндеттері ашып көрсетілген.
Бірінші тарауда Алматы облысының аумағындағы көлдердің зерттелу тарихы, көл
қазаншұңқырларының түзілу жолдары гидрологиялық режимдеріне талдау
жасалған. Екінші тарауда Балқаш-Алакөл ойыстарындағы ірі және шағын
көлдердің су режимі мен органикалық дүниесімен шаруашылықтық маңызы
қарастырылған.
1. Алматы облысының көлдеріне жалпы шолу
1.1 Алматы облысының физикалық географиялық орыны. Гидрологиялық тұрғыдан
зерттелуі
Алматы облысының аумағы солтүстігінде Балқаш климаты арқылы
Сарыарқаның оңтүстік сілемдерімен (Шолақ, Қызыл-саяқ, Қоскеліншек
Қызылтас, Табақкен-татар, Қараүңгір, т.б.). солттүстік - шығысында
Тарбағатай жотасымен, Барлық Майлы тауларымен (Алакөл қазаншұңқырымен
бөлінген), шығысында Жетісу (Жоңғар) қақпасы. Борохоро жотасы арқылы
Қытаймен, оңтүстік-шығысында солтүстік Тянь Шанның Кетпен (Ұзынқара)
жотасымен және Күнгей Алатауымен, оңтүстігінде Іле, Теріскей Алатауларымен
және оңтүстік-батысында Шу-Іле тауларының Жетіжал және Кіндіктас тауларымен
батысында Жусан-дала үстірті арқылы Шу-Іле тауларының Айтау аласа таулар
мен тауаралық аңғарлар шектеседі. Солтүстік-батысында Балқаш көлі арқылы
Бетпақдаланың қиыршықтасты шөлді-шөлейтті өңіріне ұласады. 1
Алматы облысының көлдерін физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеу
ХІХ ғасырдың екінші жартысында басталды.
Алматы облысының көлдерін зерттеуде географ ғалым белгілі климатолог
А.И.Воейковтың еңбектерінде (1884 жылғы) жан-жақты сипаттама берілген. Ол
алғаш рет Сарыарқаның көлдерінің суының деңгейінің ауытқу себептерін, су
балансы мен оның деңгейінің теңесуін зерттеп, оған әсер ететін орта
жағдайын ашып көрсетті. А.Красовскийдің, М.Лемпицкиидің, И.Солавлевтің,
В.Граменаның, Н.Игнатевтің, М.Жилинский, А.Козлов басқада ғалымдардың
арнайы экспедициялары мен саяхаттарының барысында орталық Қазақстанның
көлдері жөнінде мол мағлұмат жиналды.
Алматы облысының көлдерін зерттеудің екінші кезеңі ХІХ ғасырдың 90
жылдары мен Ұлы қазан төңкерісінің аралығын қамтыды. Бұл кезеңде көлтану
ғылымының теориялық-әдістемелік негіздері қаланды. Жалпы зерттеулермен
қатар биологиялық, гидрохимиялық арнайы зерттеу жұмыстары жүргізілді. Д.Н.
Анучин “Воды суши озера” атты (1896ж) еңбегінде өзі жүргізілген
гидрологиялық бақылаулардың нәтижелерін кеңінен қолданды. Ол өзі сипаттаған
көлдері ландшафтың негізгі компонентінің бірі ретінде қарастыра отырып
олардың қоршаған ортамен байланысын табиғаттағы маңызын шаруашылықтық
мақсатта пайдалану мүмкіндіктерін анықтайды 1.
Бұл кезеңде көлдер гидробиологиялық тұрғыдан зерттеу тек танымдық
сипатта болды. Алматы облысының көлдерін зерттеудің үшінші кезеңі Ұлы
қазан төңкерісінен кейін басталды. Бұл кезеңде көл суларын шаруашылықтың
мақсатта пайдалану, ірі су қоймалары мен су электр станцияларын салу, көл
суларының 1920-30 жылдардың аралығында Қорғалжың Балқаш көлді аудандарында
арнайы кешенді гидробиологиялық зерттеулер жүргізіліп, шаруашылықтың
мақсатта пайдалану мүмкіндіктері анықталды.
1930 жылдары КСРО ғылым академиясының галлргия институты мен тұз
зертханасы Қазақстан көлдеріндегі тұздың қорларын анықтап оны тиімді
пайдалану мәселелері зерттелді. 1928-1931 жылдар аралығында П.Ф.Дормачевтің
басшылығымен алғаш рет Балқаш көліне кешенді гидробиологиялық зерттеулер
жүргізілді.
Үш жылға созылған зерттеулер нәтижесінде батиметриялық өлшеулер
жүргізіліп көлтабанын түзетін жыныстардың құрамы, судың термикалық және
химиялық құрамы, плангтондары мен бентостары туралы деректер жиналып,
кешенді сипаттама берілді 2.
1932 жылы құрылған КСРО ғылым академиясының Қазақстан бөлімшесінің
құрамына кірген зоология, ботаника секторлары Алматы облысының жоспарлы
түрде оқып үйрену бағытында кешенді жұмыстар атқарды.
Балқаш-Алакөл ойысының көлдерін зерттеуде 1931 жылы басталған КСРО-
ның су кадастры маңызды роль атқарды. Г.В.Никольскийдің 1940 жылы жарық
көрген “Арал теңізінің балықтары” атты монографиясында Қазақстан
көлдерінде мекендейтін балықтардың 20 түріне сипатта беріп, олардың
қоректенуіндегі плагтондармен бентостың алатын орынын ашып көрсетті 3.
Балқаш-Алакөл ойысының тұзды көлдерін 1941 жылы Е.В.Пасхов зерттеді.
1941-1943 жылдардың аралығында қорғалжың теңіз, зайсан көлдерін
В.А.Догальдың, С.С.Печниковтың, Т.А.Сениннің және К.В.Смирновтың
басшылықтарымен жүргізілген гидрологиялық экспедициялар аталған көлдердің
фито, зооплангтодары мен бентостарын зерттеп, олардың балық қорын
арттырудағы алатын орындарын анықтады. Зерттеу нәтижесінде Балқаш – Алакөл
жүйесіндегі көлдерімен Қара Етісте балық шаруашылығын дамытуды қайта
жаңғырту жөнінде ұсыныс жасады. К.В.Смирнов Алакөл мен Балқаштың паразит
жәндіктерін зерттеді.
Ұлы Отан соғысы жылдары Балқаш-Алакөл ойысының көлдерінде
С.А.Зернов, Н.Н.Воронин, В.А.Доволь, В.И.Жадин, Я.Я. Цееб, Н.А.Акатова,
В.Я.Понкратова, Г.Х.Шарогнинова сынды биолог-гидролог ғалымдар зерттеу
жұмыстарын жүргізді.
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң Балқаш-Алакөл ойысының көлдерін
КазКСР ғылым академиясының зоология институты айланысты. Орталық
Қазақстанның аквофаунасы мен олардың санын арттыру мен гидрологиялық
режимін белгілі ғалымдар: Н.П.Серов, А.С.Машковская, А.И.Горюнова,
С.К.Тютенков, В.И.Ерещенко, В.А.Киселева, П.Ф.Мартехов, В.Я.Пильчук,
И.К.Иванов зерттеді.
1945-1950 жылдар аралығында балық шаруашылығын тиімді пайдалану
мақсатында Балқаш-Алакөл ойысының көлдерінде В.В.Селезнев, А.П.Селезнева,
Н.А.Әмірғалиев, Н.Ш.Қайыровалар зерттеу жүргізді. 1965-1969 жылдар ара-
лығында КСРО ғылым академиясының көлтану зертханасы А.В.Шнитныковтың
орталық және солтүстік Қазақстанның көлдерін зерттеді 3.
Ұлы Отан соғысынан кейін Балқаш, Сасықкөл, Қошқар, Алакөл сияқты ірі
көлдермен қатар Балқаш-Алакөл ойысының шағын көлдерін зерттеу ісі қолға
алынды. Бұл бағытта КСРО-ның мемлекеттік гидрология институты көп жұмыс
атқарды. 1954-1956 жылдар аралығында А.П.Богордницкидің басшылығымен
зерттелді. 1954 жылдан бастап Қазақстан мемлекеттік университетінің
(қазіргі Әл-Фараби атындағы ұлттық университеттің) физикалық география
кофедрасы Г.Г.Муравлеваның басшылығымен Орталық Қазақстан көлдерін зерттеу
жұмыстарын жүргізді. 1957 жылдан бастап Қазақ КСР-ның ғылым академиясының
география секторының ғылыми қызметкерлері Т.Р.Омаров, Е.А.Казанская,
Т.М.Тимофеева, П.Н.Кравченко бүгінгі таңға дейін зерттеу жұмыстарын зерттеп
келеді.
2. Алматы облысының көлдерінің шығу тегі мен су режимі
Алматы облысының көлдерінің морфологиясы мен таралу ерекшеліктері.
Алматы облысының аудан аумағында барлығы 9392 көл бар. Олардың ішінде
бір шаршы шақырымнан аспайтын 9343, бір шаршы шақырымнан асатын 46 . 6
Олардың ішінде саны жағынан аумағы 1км2 аспайтыны 95% шаруашылықтық маңызы
бар көлдер небары 10% құрайды 4.
Алматы облысының аумағында жауын-шашын аз түсетін шөлді-шөлейтті,
далалы зонасының шегінде орналасқандықтан аумақтың көлдігі небары 0,58.
Алматы облысында шөлейт және шөл зонасының шегінде орналасқандықтан
көлдердің басым бөлігі Шөлдер мен Іле, Қаратал, Ақсу, Тентек өзендерінің
Балқаш пен Алакөлге құяр сағасында , немесе жерасты суы жер бетіне таяу
жатқан шағын ойыстарда түзілген. Ландшафтылық зонасында көп кездеседі. Онда
аумағы беткі ауданы 100 га асатын 23 көл бар, олардың жалпы ауданы 108 км2.
Булану артып жауын-шашынның кемуіне байланысты аймақтың оңтүстігінде ірі
көлдер жоқ. Облыс аумағындағы 23 ірі көл аймақтағы көлдердің 71% құрайды.
Олардың барлығы Қарағанды облысының солтүстік бөлігінде шоғырланған.
1 кесте
Алматы облысының көлдігі
Облыстың Ауданы Барлығы Жалпы Көлділігі %
ауданы мың ауданы км2 есебімен
км2 есебімен
есебімен
1км2 1км2 асатын
аспайтын
Көлдердің саны
223,3 10775 67 10842 1628 0,72
Алматы облысының көл қазан шұңқырлары шығу тегі жағынан тектоникалық
және экзогендік ойыстар болып үлкен екі топқа бөлінеді. Көлдер тереңдігі,
мөлшері, жағалау сызықтарының ерекшеліктері гидрологиялық режимі жағынан
алуан түрлі болып келеді.
Алматы облысының көл қазан шұңқырларының түзілуі геологиялық (жаңа
тектоникалық қозғалыстарға, геологиялық құрылымына, сейсмикалық, тау
жыныстарының литологиялық құрамы) және экзогендік (өзен эрозиясының
әрекеті, желдің, карстылы, суфозиялық гравитациялық үрдістер) сонымен қатар
климаттағы өзгерістер мен адамның шаруашылық әрекеті әсер етеді. Балқаш-
алакөл Ойысының көл қазан шұңқырларының бірнеше генетикалық типтері бар.
Тектоникалық ойыстарда түзілген көл қазаншұңқырлары. Балқаш-алакөл Ойысында
тектоникалық көлдердің екі түрі бар олар тектоникалық бөгенді көлдер және
тектоникалық тақталардың иіндерінде түзілген көлдер.5 Тектоникалық өгенді
көлдер тектоникалық қатпарлардағы қысымы төмен шағын өзен аңғарларды
шоңғалдардың немесе ысырынды жыныстардың бөгеп қалуынан түзіледі. Аталған
көл қазаншұңқырына Сасықкөл, Қошқар, Жалаңашкөл. Ол төрттік дәуірдегі
неотектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде түзілген тектоникалық
ойыстарда пайда болған. Тектоникалық тақталардың иінінде түзілген көлдің
қатарына Балқаш –Алакөл жүйесіндегі барлық көлдер кіреді. Ол ірге тасы 150-
200 метр тереңдікте орналасқан палеозой иіні болып табылады. Аталған тұйық
көлдердің қалыптасуы ежелгі палео Балқаш пен палео Алакөлдің тартылуы
нәнижесінде қалыптасуы төрттік дәуірде басталды.
Алматы облысының экзогендік көл қазаншұңқырлары. Алматы облысының
аумағында эрозиялық сорлы – дефляциялық, суфозиялық және гравитациялық
үрдістердің әсерінен түзілген қазаншұңқырлары басым. Олар көбінесе жерасты
суы жер бетіне жақын жатқан өзен аңғарлары мен ойыстарда кең таралған.
Эрозиялық ойыстар қазан қалқанындағы жылға тәрізді ұзыннан ұзақ ежелгі ескі
өзен арналарын бойлай созылып жатады.
Эрозиялық көлдердің екінші тобына Балқаш-Алакөл ойысындағы Іле,
Қаратал, Ақсу, Лепсі, Тентек өзендерінің төменгі ағыстары мен сағаларында
кең тараған шағын көлдердің қатарына Нұра, Сарысу, Терісаққан, Құланөтпес
өзендерінің аңғарында түзілген эрозиялық-денудациялық көлдерді жатқызуға
болады.
2-кесте
Алматы облысының көл қазан шұңқырларын шығу тегіне қарай топтастыру
Эрозиялық көлдердің үшінші тобына Сарысу, Нұра өзендерінің
жайылмаларында түзілген ескі арналы көлдер жатады олар шағын күшті
минералданған тұзды болуы-суфозиялы көлдер Сарыарқаның лесті жынысты
беткейлерінде бос жыныстарды және үрлеу нәтижесінде түзіледі.
Алматы облысының көлдерінің су режимі. Алматы облысының көлдері су
алмасуының жағдайларына қарай суы белгілі бір кезеңмен алмасатын ағынсыз
тұйық және тұрақты үздіксіз алмасатын ағынды көлдер болып екіге бөлінеді.
Сарыарқада көбінесе ағынсыз тұйық ащы көлдер басым. Суының көлемінің аздығы
мен ағынсыз болуы ұсақ шоқылы жер бедерімен, құрғақ климатымен, сирек әрі
аз сулы өзен торлары мен тығыз байланысты 6.
Алматы облысының тұйық көлдері негізінен суық кезеңде жауған жауын-
шашынның еруінен қоректенеді. Наурыздың аяғымен сәуір айында қыстай жауған
қардың қарқынды еруінің нәтижесінде көл суларының деңгейі жедел көтеріле
бастайды. Ол 10-15 күнге созылады. Сарыарқаның көлдерінің суының деңгейі
орта есеппен тәулігіне 1-2 сантимертге жауын-шашын мол түскен жылдары 5-10
сантиметрге дейін көтеріледі. Көл суларының деңгейін көктемде орта есеппен
20-30 саниметрден 60-80 сантиметрге дейін жетеді. Шағын тұйық көлдердің
деңгейі тәулігіне 40-60 сантиметрге дейін көтеріледі. Кейбір көлдердің
табанына судың сіңіуіне байланысты көктемде деңгейі 10-20 сантиметрге
төмендейді. Алматы облысының көлдерін көп зерттеген белгілі гидролог
А.В.Шнитников көлдің деңгейінің маусымдық ауытқуымен қатар көп жылдық
ауытқуын бөліп көрсетеді. Көл деңгейінің көпжылдық ауытқуы құрғақшылық және
ылғалды жылдармен алмасып отыруымен тығыз байланысты. А.В.Шиткаков ғасыр
ішілік көп жылдық циклының көл деңгейінің көтерілетін кезеңдері деңгейі
төмендейтін кезеңіне 2,5 есе төмен болып 19-47 жыл аралығында ауытқитынын
анықтаған.
Алакөл, Сасықкөл, Балқаш сияқты ірі көлдерде ауа температурасы жауын-
шашынның түсуі, өзен ағыны мен көл деңгейінің циклында байқалады.
Температура мен жауын-шашынның түсуінің кіші циклі 4-9 немесе 4-7 жылда
қайталанады. Температураның ең жоғарғы циклінің шегі жауын-шашын аз түсетін
жылдарға сәйкес келеді. Жауын-шашынның басты бөлігі циклдің бірінші
жартысында түседі. Температура режимінің үлкен циклі 17-21 жылға созылады.
Ол бірін-бірі алмастыратын үш кіші циклдан тұрады. Үлкен циклда жауын-
шашынның ең көп мөлшері оның соңында байқалады. Бұл кезеңде жауын-шашынның
ең жоғарғы шегімен өзен ағынының мол суы кезеңінің ең жоғарғы шегінде бір
бірімен сәйкес келеді
Көлтанушы ғалымдардың ұзақ мерзімді тұрақты зерттеулердің нәтижесіне
сүйене отырып өзен ағынының ауытқуының кіші үлкен және ғасырлық циклын
анықтаған. Өзен ағынының үлкен циклы бірін-бірі алмастыратын төрт кіші
циклдан тұрады. Үлкен цикл 17-21 жылға созылады. Өткен ғасырда орталық
Қазақстанда өзен ағынының үш үлкен циклы байқалған. Біріншісі 1906-1908
–1926-1927 жылдардың аралығын, екінші үлкен циклі 27-28-1943-1945, үшінші
үлкен циклы 1944-1946-1962-1963 жылдар төртінші үлкен цикл 1963-1965-1985-
1987 жылдардың аралығын қамтыды. 7.
Алматы облысының көлдерінің су балансы. Алматы облысындағы судың
беткі ағыны жауын-шашын, жерасты еспе сулары, инфильтрация (жерастына сіңу)
және буланудың жыл ішіндегі және көпжылдық өзгерістерге ұшырауы байқалады.
Алматы облысының көлдерінің суының таяздығымен ауданының ірілігіне
қарамастан жауын-шашынның аз түсуі су балансының тұрақсыз болуына әсер
етеді. Сондықтан аймақтың таяз шағын көлдері жазда буланудың әсерінен
таязданып кеуіп, қыста қатып қалады. Кейбіреулері жауын-шашын аз түскен
жылдары кеуіп қалады. Көп суларының кіріс бөлігін өзен суының беткі ағыны,
жауын-шашын мен жер асты еспе сулардың ағыны құрайды. Су жинайтын ауданы
біршама ірі Алтай, Үшкөл сияқты көлдердің суының 50% астамын беткі ағын
құрайды. Жекелеген жылдары көп жылдық орташа көрсеткіштен 5-10 есе артуы
мүмкін. Жерасты еспе суларының ағыны көлдердің су балансының 5-20% құрайды.
Ағынсыз тұйық көлдердің шығыс бөлігін судың бетінен жүретін булану құрайды.
Алакөл, Сасықкөл мен Балқаш көлдерінің бір жылда бетінен буланатын
судың қалыңдығы 700-1200 мм аралығында ауытқиды. Алматы облысының
көлдерінің шығынының 10-15% жер астына сіңуге (инфильтрацияға) жұмсалады.
Көл суын өндірістік мақсатқа пайдаланғанда жылдық буланудың бірнеше
пайызынан асыруға болмайды.
1.3 Алматы облысының көлдерінің физикалық-химиялық қасиеттері
Алматы облысының көлдерінің көбі ұсақ шоқылардың аралығындағы
ойыстарда түзілген шағын болғандықтан аумағы 1км2 аспанды сондықтан
олардың суының мөлдірлігі 0,3-18 метр аралығында ауытқиды. Мөлдірлігі қыста
көктемге қарағанда жоғары болады. Тұщы әрі лай суға күн сәулесі баяу тұзды
суға қарағанда онша терең енбейді. 8.
Жоғары өнімді органикалық дүниесіне бай көлдерде судың мөлдірлігі
төмен болумен ерекшеленеді. Оны плонгтондармен бентостардың, нейстондар мен
пектондардың қарқынды дамуымен түсіндіруге болады.
Көлдерінің түсін фотометриялық әдіспен анықтайды. Сарыарқа көлдерінің
суларының табиғи түсі көгілдір-жасыл мен сарғыш қоңырдың аралығында
ауытқиды. Дәміне қарай тұзды, қышқыл, ащы, тәтті болып бөлінеді.
Алматы облысының көлдерінің температура режимі. Географиялық орнының
ерекшелігіне метеорологиялық факторларға, теңіз деңгейінен биіктігіне
өсімдік өсу дәрежесіне және судың физикалық –химиялық қасиетіне байланысты
көл суының температурасының маусымдық ауытқуы байқалады. Егер күшті
минералданған болса температура –200 немесе оданда төмен түскенде қатпайды.
Көл сулары жылуды баяу сіңіріп, баяу суынады, сондықтан көл суы
атптап ыстық құрлықтың бетіне қарағанда 6-100 дейін төмен болады. Көл
бетіндегі ең жоғағы температура кешке ең төменгі таңертең ерте байқалады.
Орталық Қазақстандағы көл суының температурасының маусымдық ауытқуының
жоғары болуы онда мекендейтін ағзалардың тіршілігіне күшті әсер етеді.
Балқаш-Алакөл ойысының көлдеріндегі жылы кезең 180 күнге созылады.
Жыл ішіндегі температура ауытқуының амплитудасы 300 шамасында. Қар ери
бастағанда мұз астындағы көл су 2-30 дейін қызып төмен түсіп терең
қабаттардағы біршама салқын сулармен араласады. Нәтижесінде көл бетіндегі
мұз толық ерігенде судың температурасы +3+3,50С дейін жетеді. Мамыр айының
соңында көл суының температурасы +7...+200 дейін көтеріледі. Терең көлдерде
табанына жақын су қабаттарында +6 ... +100 аралығында ауытқиды. Саяз сулы
көлдерде ауа температурасымен шамалас болады.
Жазда көл суының әр 10 метр қабатында температураның өзгеруі айқын
байқалады. Тамыздан бастап орталық Қазақстан көлдерінің суларының біртіндеп
суына бастауы айқын байқалады 9.
Тамызда көл суының беткі температурасы +10...+150 дейін төмендейді.
Қазанда көл суының беткі қабатының температурасы 00 шамасында болады. Қыста
мұз қатқаннан кейін терең қабаты жел әрекетінен қозғалысқа ұшырауы
тоқтайды. Қыста көл суының мұз астындағы беткі температурасы 00 табанындағы
температура +40 болып кері стратификация қалыптасады.
Алматы облысының көлдерінің мұз режимі. Алматы облысында қыс қары жұқа
аязды болып келуімен ерекшеленеді. Мұзды көлдерде температура 0-20 қатады.
Таяз көлдердің бетінде мұз бір түрде қатады желді толқынды күнері бірнеше
күн кеш қатады. Көлдердің бетінде мұз қату Сарыарқаның солтүстігінде
қарашаның басында ал оңтүстігінде ортасынан басталады.
Мұз қату көл суының температурасының барлық қабаттарында +40 жеткенде
ғана басталады. Кеш қату тұзды терең әрі ірі көлдерге тән. Суық аязды
жылдары мұз шеті жағалаудан бастап бір түнде қатып біртіндеп ортасы қатып
бір-бірімен тұтасады. Алматы облысының Балқаш, Алакөл Ұялы сияқты ірі
көлдердің тұтас қатуының ұзақтығы 1-3 күннен 35-40 күнге дейін созылады.
Қарқынды қалыңдауы қарашамен ақпанның соңына дейін созылады. Көл бетіндегі
мұздың қалыңдығы 120-кейде 170 сантиметрге дейін жетеді.
Алматы облысының көлдерінің суының химиялық қасиеттері.Көл суларының
химиялық құрамы мен табанына шөккен шөгінділер оны қоректендіретін жер
бетіндегі және жерасты еспе сулардың құрамына, қатар көл қазаншұңқырларының
морфологиясымен су жинайтын ауданының литологиялық құрамы мен топырақ
қабаттарының тұздану дәрежесімен тығыз байланысты. Сонымен қатар көлде
жүретін биологиялық үрдістер мен су жинайтын ауданының физикалық-
географиялық жағдайыда ықпал етеді.
Көлдің минералдық және химиялық құрамының қалыптасуына тереңдігі мен
ағынды немесе тұйық болуының маңызы зор. Ағынды көлдер тұщы, тұйық көлдер
тұзды болады.
Алматы облысының көлдерінің минералдануы. Минералдану дәрежесіне қарай 1
литр суда 1 000 ғана еріген минералды заттар (тұз) болатын тұщы 1-25000
дейінгі тұздылау 25-47000 дейін еріген минералды заттар болатын тұзды
көлдерге топтастырылады. Құрлықтың су қоймалары көлдерде минералдануы 0-
1000 аралығында органикалық заттар қарқынды түзіледі. Тұздылығы артқан
сайын көл суының өнімділігі мен булануы киім мөлдірлігі артады. Құрамында
ағзаға зиянды заттар болмай минералдану 12000 аспаған жағдайда көп суы
ішуге жарамды болып саналады.
Малдар үшін минералдану дәрежесі 3000, түйе үшін 10000 дейінгі көл
сулары суғаруға жарамды болып саналады.
Алматы облысының көл суларынан қоректендіретін қатты және сұйық
күйінде түсетін жауын-шашын мен бұлақ суларының минералдануы 5-95 мгл мен
17-420мгл аралығында ауытқиды. 10
Көктемгі су тасудан кейін өзендер мен көлдер минералдануы 400мгл
жететін жерасты еспе суралымен қоректенеді. Көктемгі су тасу кезеңінде өзен
суларының минералдануы 0,31 ден 1,7000 аралығында шөлді шөлейтті жерлерде
0,4-5,2000 (гл) дейін жетеді. Алматы облысының көлдерін қоректендіретін
Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі, Тентек, Жаманты, Ырғайты өзендерінің сулары
көктемгі жазғы су тасу кезінде жұмсақ болып келеді. Жалпы қаттылығы 0,3-5,4
мгэквл (Сарысуда 36 мг*эквл) рН 7 шамасында болады.
Алматы облысының көлдерінің суының минердануы 0,023 тен 335,8 гкг
жауын-шашын аз түсетін көктемде қар етуі ұзаққа созылатын жазы құрғақ
болатын жылдары Сарыарқаның көлдерінің минералдануы күрт артады. Көл
суларындағы еріген минералды заттардың ең аз мөлшері көктемгі қар еруінің
соңында, ал ең көп мөлшері шілде-тамыз айларындағы деңгейі төмендейтін
кезеңде байқалады. Көл суының минералдануының көп жылдық циклы болады
оған климаттық ылғалды немесе құрғақ болуы әсер етеді. Көл суының химиялық
құрамына табиғи жағдайда еріген газдардың иондардың минералды заттардың
каллойдтары мен органикалық заттар жатады.
3 кесте
Алматы облысының өзендерінің химиялық құрамы
Өзендер Тексеру алынған күн
Иод 3-300
Фтор 500-10000
Бром 130-53500
Бор 10-10000
Мыс 1-25
Цинк 2-40
Мырыш 10-40
Молибден 1-12
Кобальт -
Темір 100-200
Қорғасын 1-13
Никель Сл.
Алматы облысының көлдерінің табанындағы шөгінілер көл
Қазаншұңқырларына еріген қар, жаңбыр, өзен сулары тасмалдаған қиыршық тас,
малтатас, құнды сазды жыныстар үздіксіз шөгіп отырады. Оның шөгуіне белгілі
дәрежеде соқпа толқындардың абразиялық әрекетінен бұзылған шөгінділер де
белгілі дәрежеде әсер етеді. Көп табанына тау жыныстарының минералды
бөлшектері көктемгі су тасу кезінде жиналады. Көл түбіне шөккен тау
жыныстарының бөлшектері судың динамикалық, термикалық, химиялық,
биологиялық күрделі өзгерістерге ұшырайды. Алматы облысының бір көлінде
органикалық екіншісінде минералдық, үшіншісінде минералданған шөгінділер
жиналады.12
Жылдың жылы мезгілдерінде көл табанына өсімдіктер мен жануарлардың
бір шама ірі қалдықтары мен кристалданған шөгінділер жиналады. Жылдың суық
кезеңдерінде ұсақ түйіршікті эолдық жолмен түзілген шөгінділер жинақталады.
Күзбен көктемде көп мөлшерде қоңыр-сұр, сұрғылт-жасыл түсті құм қайраңдар
мен ылайлардың қалың қабаты шөгеді. Ал қыс пен жазда қара түсті лайлардың
жұқа қабаты түзіледі. Алматы облысының көлдеріне шөгетін органикалық
шөгінділер екі ірі топқа бөлуге болады. Олар: сипропеш және шымтезек немесе
гуминді ылайлар. Олардың қалыңдығы бірнеше метрге дейін жетеді.
Алматы облысының көлдерінің басым бөлігі көктемгі еріген қар суымен
қоректенетіндіктен қатты кесек шөгінділер мен еріген минералды заттар
көктемде жинақталады. Олардың көбі гидродинамикалық үрдістердің әсерінен
көл табанының әртүрлі бөлігіне тасмалданып шөгеді. Көл табанына шөгетін
жыныстардың таралуына жағалау сызығы мен табанының морфологиясының
ерекшеліктері де судың химиялық құрамында әсер етеді. Көл
қазаншұңқырларының табанынан алынған тұнбаларға жасалған талдаулардың
қорытындысы ылайлы тұнбалардың құрамының 11,54 тен 88,54% дейінгі мөлшері
кремнийдің қос тоғы табиғатта кремний бос күйінде де кездеспейді. Ол
кварциттің, аморфты кремнозеземнің сазды минералдардың құрамында болады.
0,7-11,68% дейінгі мөлшерде темірдің тотығы, 0,7 ден 29,4% дейінгі
мөлшерде кальций тотығы болады. Кальций табиғатта әктастың, бордың,
мәрмардың, доламиттің, гипстің, фосфорит пен тавин шпатының құрамында
кездеседі. 0,65, 5,48% мөлшерінде натри тотығы болады. Көл түбіндегі
шөгінділердің құрамында ең көп мөлшерде тас тұзы кездеседі. Ол алюминий
сеткатының, семикаттардың құрамына енеді. (1,93% шамасында) 6,55-4,46%
шамасында кали тотығы құрайды. 0,03-15,38% дейінгі мөлшерде магний болады.
Ол табиғатта магнезиттің, дуниттің, доломиттің, бишофиттің, карнезиттің,
құрамында болады. 0,11-22,58% мөлшерінде титанның қос тотығы болады. Титан
алпысқа тарта минералдың құрамында кездеседі. Бұдан басқа фосфор, күкірттің
үш тотығы, тағыда басқа элементтер кездеседі.13
Алматы облысыныңкөлдерінің балық байлықтары мен оны пайдалану. Көл
суларында балықтың, бағалы түрлері азық қорын арттыруға мүмкіндік береді.
Көл жағалауындағы өсімдіктерді қағаз талшық магазықтық ашытқы, құрылыс
материалдары ретінде қолдануға болады. Балқаш, Алакөл, Сасықкөл Ұялы
Жалаңашкөл сияқты кейбір көлдердің органикалық заттарға бай ылайлы
қайраңдарын тыңайтқыш ретінде қолдануға болады.
Алматы облысының көлдеріндегі су қоры сол жылдық және бұрынғы өткен
жылдардың сулылығына тәуелді болады. Жауын-шашын мол түсетін көп сулы
жылдары көлдің деңгей жылдан жылда артып отырса аз сулы жылдары төмендейді.
Кейбір саяз көлдер құрғап қалады.
Қазақстанның халық шаруашылығы үшін Алматы облысының тұщы және аз
минералданған ауданы 1км2 асатын минералдануы 3 гл аспайтын көлдердің
маңызы зор. Шаруашылықтың маңызы бар көлдердің тереңдігі 2 метрден кем
болмауы тиіс. Олардың суларын балық өсіруге, мал суаруға, егістіктермен
жайылымдарды суғаруға, бағалы терілі ондатра өсіру мақсатында қолдануға
болады. Алматы облысының аумағындағы Балқашты Алакөл мен Сасықкөлді,Ұялыны
есептемегенде аумағы 1км2 асатын 67 көл бар, олардың жалпы ауданы 75,81
км2. орташа тереңдігі 3,1 метр суының жалпы көлемі 104 млн м3. Жауын-
шашынды мол сулы жылдары көктемгі –жазғы кезеңде толығу дәрежесін ескере
отырып 1-5% дейінгі мөлшердегі суын шаруашылықтық мақсатта қолдануға болады
(1,04-5 мин м3 мөлшерінде). Қазіргі кезде орталық Қазақстанның көл суларын
көбінесе мал суару мақсатында ғана қолданады, мал көл жағалауын бұзып
ластануына әсер етуі оның шаруашылықтық маңызын жоғалтады.14
Алматы облысының көлдерінде сазан табан балық, алабұға және басқа да
бағалы түрлері таралған.
Алматы облысының көлдерінде балық өсіруді дұрыс жолға қойған жағдайда
жалына 1-2 мың тонна балық аулауға болады. Алматы облысының аридті климат
жағдайында ауа температурасының жауын-шашынның, өзен ағыны мен көл
деңгейінің көп жылдық ауытқуының жоғары болуы тән. Сондықтан балық өсіруді
әлсіз минералданған (32ласпайтын) ауданы 1км2 тереңдігі 2 метрден асатын
Үшкөл, Алтай сияқты көлдерінде дамытуға болады.
Алматы облысының балық өсіруге болатын 24 көл бар, олардың жалпы
ауданы 116 км2. Аталған көлдердің көбін балықпен қолдан өсіріп толтырылады.
Көктемде көл суының деңгейі, артқанда балықтың мөлшері де артады. Балықты
қолдан өсіріп көбейткен көлдерде жыл бойы аулауға болады. Ауданы шағын
болғандықтан әр гектарынан 50 кг дейін балық аулауға болады. Шағын көлдерді
өндірістің лас суынан қорғап, тазалап тереңдетіп отырғанда балықтың
өнімділігін арттыруға болады. Алматы облысының көлдерінің жоғары сатылы
өсімдіктері. Целлюлоза –қағаз өнеркәсібіне қажетті шикізат ретінде ағаш
сүрегімен қатар қамыс пен қоғаны пайдалануға болады. Ылғалдану дәрежесіне
қарай Алматы облысының көл жағалауларындағы саздармен өзен жайылмаларында
жылдам өсіп жетілетін гидрофитті қамыс пен қоға сияқты өсімдіктер кең
таралған. Қоңыржай белдеудің шөлейтті-шөлді және дала зоналарының шөгінде
кәдімгі қамыс өседі. Олардың жекелеген шоғырының биіктігі 8-10 метрге
жуандығы 30-40мм дейін жетеді. Орташа биіктігі шамамен 2-3 метр бір шаршы
метрде жуандығы 8-12 мм асатын 40-50 өсімдік кездеседі. Қамыстың ең
өнімділері көлдің саяз жағалаулары мен өзен жайылмаларында өседі. Қамыс пен
құрақтар көл тіршілігінде маңызды рөл атқарады. Олар қыста қардың мол
жиналып су қорының артуына, органикалық заттардың жиналуына, көл
жағалауының бұзылуынан сақтайды. Кейбір химиялық элементтердің жиналуына
әсер етіп, су құстары мен жануарларының қорғануына мүмкіндік береді. Қамыс
пен құрақ маңызды малазықтық өсімдік болып табылады. Оның жас өркендерін
жылқы, ірі-қара, бұғы қоректенеді. Алматы облысының жылына 25-30 мың тонна
құрақ табуға болады. Сабағының беріктігімен тұйықталған ауа қуысының
болуы құрылыс материалы ретінде қолдануға мүмкіндік береді. Қамыс пен құрақ
бағалы химиялық шикізат болып табылады. Одан 90 жуық әртүрлі өнім алуға
болады. Олардың ең негізгілері целлюлоза, этил спирті, мал азықтық ашытқы,
фурфурол, органикалық қышқылдар. Орталық Қазақстан көлдерінің кәсіптік
маңызы бар жануарлары Орталық Қазақстанның көлдерінің жағалауындағы қамыс
пен қоғаның арасында қамыс мысығы, қабан, қарсақ, су тышқаны, ондатра, су
құстары көп кездеседі.15
Алматы облысының көлдерінде кең таралған бағалы терілі су жануары
кәдімгі ондатра (ondatra zibethicusl) түрі жерсіндірілген. Ол ірі кеміруші
су жануары. Ересектерінің ұзындығы 35 см ірілерінің салмақтары 1,5 кг.
Ондатраның терісі су өткізбейтін тығыз қара қоңыр болып келеді. Таяз кеуіп
бара жатқан көлдер ондатра өсіруге жарамайды. 1935-1963 жылдардың
аралығында Қазақстанның көлдеріне жыл сайын 67 ден 4839 дейін ондатра
жіберіліп отырылды. Барлығы 41807 ондатра жіберілді. Соның ішінде Алматы
облысының көлдеріне 8000 астам ондатра жіберілді.
5 кесте
Алматы облысының ірі көлдерінің ресурстары
Көлдің аты Ауданы км2 Тереңдігі Суының Пайдалануға
есебімен метр есебіменкөлемі мен болатын судың
м3 есебімен мөлшері млн
м3 есебімен
Ақкөл 11,8 3,5 17,7 0,4-1,0
Наурызбай 5,06 6 14,1 0,4-1,0
Көккөл 6,86 3,5 14,1 0,3-0,6
Үлкен Семізкөл 10,91 3,9 31,7 0,5-1,5
Бөгет көлі 4 3,9 10 0,2-0,5
Үлкен Алматы 0,44 40 13 4-10
Сасықкөл 736 4,7 2661 26-75
Ұялы 120 5,8 501,7 2-5
Үшкөл 9,49 6 37,7 0,5-1,0
Жалаңашкөл 37,55 3,25 98 1-2
1964 жылы Қазақстан аумағындағы көлдерден 24 млн дана ондатра терісі
жиналды. Ондатр терісін жинау 1950 жылдан бастап біртіндеп аза бастады.
Қазіргі кезде 30% дейін кеміген оны ондатраның өсіп өнуіне қолайлы
көлдердің азаюы мен түсіндіруге болады. Алматы облысының Үшкөл,Рай сияқты
көптеген көл қорықшалар мен аң шаруашылығын дамытуға қолайлы көпшілігінен
құрылысқа қажетті тұз құн мен емдік саз өндіріледі. Олардың жағалауында
туристік демалыс, сауықтыру орындары ретінде қолдануға болады. Алматы
облысының шағын көлдері саяз әрі жазда жылы құрғақ. Қыста түбіне дейін
қатып қалатындықтан олардың ресурстарын пайдалану мүмкіндіктері
шектеулі.16
2. Алматы облысының көлдеріне физикалық –географиялық шолу
2.1 Балқаш көлінің су режимі
Балқаш көлі Балқаш-Алакөл ойысының ең аласа солтүстік-батыс
бөлігіндегі, Алматы, Қарағанды облыстарының шекарасында орналасқан
–бұрынғы қазақша атауы Ақтеңіз көлі батыстан шығысқа созылып жатқан тұйық
тектоникалық көл болып табылады.
Су жинайтын алабының ауданы 501 мың шаршы шақырым. Соның ішінде
Қазақстан аумағының шегінді 400 мың шаршы шақырым. Су жинайтын алабы
батыстан шығысқа 900, состүстіктен оңтүстікке 680 шақырым. Алаптың
солтүстік шекарасы Қарқаралы – Ақтау алқабы мен Шыңғыстау жотасы;
шығысы-Тарбағатай Қытайдың аумағындағы Борохора Еренқабырға, Нарт;
оңтүстігі – Теріскей Алатауының шығыс сілемдері, Іле Алатауы, батысы
Шу-Іле таулары арқылы өтеді. Суайрық жоталарының жалпы ұзындығы 400
шақырым.
Жер бедерінің сипатына қарай бірнеше физикалық географиялық
облысқа бөлінеді. Олар: Қазақстың ұсақ шоқылары, Балқаш Алакөл ойысы,
Жетісу Алатауы таулы аймағы, Шу-Іле таулары, Тянь-Шаньның шығыс және
солтүстік бөлігі.Су жинайтын алаптың биіктік айырмасы 6995, 342 метр
аралығында ауытқиды. 17
Балқаш көлінің морфологиясы. Көлдің су балансы мен гидрологиялық
режиміне, морфологиясына сай деңгейі ауытқып отырады. 342 метрлік
деңгейде Балқаш көлінің беткі ауданы 18000 шаршы шақырым, ұзындығы –
614, ені – 74 шақырым. Орташа ені – 30 шақырым. Жағалау сызығының
ұзындығы 2383 шақырым. Ең терең жері 27, орташа тереңдігі 6 метр.
Суының көлемі 106 км3
ХХ ғасырда Балқаш көлінің беткі ауданы 23444 шаршы
шақырымнан (1910) 15730 шаршы шақырымға дейін (1946) келеді. Осыған
орай суының көлемде 163,9 текше шақырымнан 82,7 текше шақырымға
дейін кеміді. Көл шарасы кезектесіп келетін бірнеше
қазаншұңқырлардан тұрады. Батыс Балқашта тереңдігі 7 метрге дейін
жететін екі қазаншұңқыр бар. Бірінші батыс жағалауын бойлай
тасаралдан солтүстік бағытқа Қоржынтүбек мүйізіне дейін созылып
жатыр. Екіншісі Бертіс қойнауының оңтүстігінде орналасқан. Бертіс
шығанағы батыс Балқаштың ең терең бөлігі болып табылады. Оның
тереңдігі 14 метр. Шығыс Балқашта Қазаншұңқырлардың тереңдігі 16
метрге жетеді. Олар Қоржын аралының шығысында орналасқан.
Мұндай ірі қазаншұңқыр Шауқар түбегінің батысында
орналасқан. Ең терең жері шығыс Бөрлітөбе иінің орталық бөлігінде
орналасқан оның тереңдігі 27 метрге дейін жетеді.
Жағалауы. Батыс және шығыс жағалаулары көтеріңкі. Су деңгейінен
биіктігі 30 метрге дейін жететін кемер түзеді. Негізінен полезойдың
қатты жыныстары профирлерден, туфтар, граниттер мен тақта тастардан
тұрады. Жағалаудағы жекелеген шоқылардың биіктігі 40-60 тіпті
кейбірі 115 метрге дейін жетеді. Жағалауының кейбір жерлері тік
жарқабақты болып келеді. Жағалауындағы Шоқылар мен көл суының
деңгейінің аралығында жіңішке құм қайраңдар жолағы бар. Жекелеген
бөліктерінде құм жондары мен жалдар кездеседі. Жағалауы
салыстырмалы түрде нашар тілімделген. Тек Мыңарал маңында ғана
жағалық бөлікте көптеген қойнаулар кездеседі.
Солтүстік жағалауында Тоқырау, Аягөз өзендерінің сағасындағы
Қарақамыс алқабында көлдік немесе көлдік-өзендік шөгінділерден
тұратын бірнеше шағын жазықтар шоғырланған. 18
Көлдің оңтүстік-шығыс жағалауында Бөрілітөбеден Қарашағанға
дейін түпкілікті жыныстардан тұратын онша тілімделмеген
көтеріңкі үстіртті болып келеді. Оңтүстік жағалауы Қарашаған
шығанағынан Іленің қазіргі атырауына дейін аласа құмды болып
келеді. Көл деңгейінен небары 1-2 метр ғана көтеріліп жатады.
Көлге терең еніп жатқан шағын түбектер мен шығанақтар, қойнаулар
бар. Кей жерлерінде биіктігі 5-10 метрге жететін төбелермен құм
жолдары кездеседі. Оңтүстік жағалауының аласа болуына байланысты
қалың қамыс өскен. Көл суының деңгейінің ауытқуына байланысты
жағалау сызықтары өзінің пішінін тұрақты түрде өзгертіп отырады.
Балқаш көлінде шығанақтар, түбектер мен мүйістер өте көп. Ең ірі
шығанақтарға Алакөл, Қарақамыс, Қатқантеңіз, Саршаған, Бертіс,
Балықтыкөл, Қарашаған тағыда басқаларын жатқызуға болады. Ірі
түбектері Қоржынтүбек, Қарағаш, Бенртіс, Байғабыл, Шауқар, Кеңтүбек,
Сарыесік тағыда басқалары. Сарыесік түбегі көлге 21 шақырым терең
еніп жатыр. Ол Балқашты батыс және батыс Балқашты ұзын арал
бұғазы жалғап жатыр.
Көлдің оңтүстік бөлігіндегі Іле өзенінің сағасында үшара деп
аталатын аралдар тобы орналасқан. Оның құрамына Бас арал, орта
арал, Аяң арал сияқты ірі аралдармен олардың маңындағы көптеген
ұсақ аралдар шоғыры енеді. Солтүстік жағалауында кей жерлерде
баялыш сияқты аласа бұталар, оңтүстік жағалауында қалың
қамыс, құрғақ, қоға ши, жыңғыл жантақ, теріскен өседі. Лепсі, мен
Іленің төменгі ағысында аздаған мөлшерде тал, жиде өседі.
Балқаштың солтүстік жағалауында тоораңғы сирек кездеседі. Ескі
бақанастарда сексеуіл ормандары таралған.
Балқаш көлінің өзен торлары. Су режимі. Балқашқа құятын
өзендерді солтүстік және оңтүстік салалардан екі топқа бөлуге
болады. Солтүстік бөлігіндегі өзен торлары 0,01- 0,5 шаршы шақырым,
оңтүстігінде 0,6- 3 шаршы шақырым аралығында ауытқиды. Оңтүстігінен
беткі ағынның 78,6 % құрайтын Іле, 15 % құрайтын Қаратал, 0,43 %
құрайтын Ақсу, және 5,4 құрайтын Лепсі өзендері құяды. Аталған
өзендер Балқаштың суының кіріс бөлігінің негізін құрайды.
Солтүстігінен Аягөз, Бақанас, Тоқырау және Мойынты өзендері
келіп құяды. Олардың шығыны аз болғандықтан беткі ағынды
түзбейді. Батыс Балқаштың орташа тереңдігі 1,8 метр. Шығысынікі
8,8 метр, тұтастай алғанда орташа тереңдігі 6 метр. Онда 106
текше шақырым су шоғырланған. Балқаштың суында қарқынды қозғалыс
байқалады. Көлдің шығысында толқынның биіктігі 3-3,5 батыс
бөлігінде 2,5 метрге жетеді. Судың тұрақты ағыны Іле өзенінің
көлге құяр сағасында өзен әкелген мол судың әсерінен пайда
болды. Желдердің ықпалынан көл суының уақытша ағындары түзеледі.
Көлдің оңтүстік батысында майлы сарғыштан шығысында ыңғайлы
жасыл, көгілдір түске дейін біртіндеп өзгереді. Батыс бөлігінің
орташа температурасы шығысына қарағанда біршама жоғары. Батысында
9,9 , шығысында 8,5. Көл суының ең жоғарғы температурасы шілдеде
байқалады. Батыс бөлігінде 23,80, шығысында 20,10 Термикалық
стратификация өте әлсіз байқалады. Көл бетіне мұздың қатуы әр
түрлі кезеңде негізінен қарашаның екінші жартысында, шығысында
желтоқсанда жүреді. Оны Іле өзенінің сағасында көл суының
тұздылығының 0,7- 0,9 % . Шығыс Балқашта 4,1-5,5 аралығында
ауытқуымен түсіндіруге болады. өйткені тұщы су тез, тұзды су баяу
қатады. Осыған орай көлдің батыс бөлігінде су -0,040 , шығысында
-0,300 қатады. Желтоқсанның соңында көл бетіндегі мұздың қалыңдығы
30- 45 см, аязды жылдары 50- 65 см дейін жетеді. Мұздың қалыңдауы
ақпанның соңы мен наурыздың басында тоқтайды. Ақпанның соңында
көл бетіндегі мұздың қалыңдығы 50- 85 см жетеді. Көл бетіндегі
мұздың жалпы қалыңдығы 30- 105 сантиметр аралығында ауытқиды.
Сәуірдің бірінші он күндігінде алдымен оңтүстік - батыс бөлігінде,
7- 10 күннен соң шығыс бөлігінің мұзы ери бастайды. 10 мамырға
дейін көл бетіндегі мұздың барлығы толық еріп бітеді. Көл
бетіндегі мұздың сақталу ұзақтығы 145- 160 күнге дейін созылады.
19 Балқаш көлінің деңгейі мен су балансы. Көл суының
деңгейінің жыл ішіндегі ауытқуы келіп құятын өзендердің суының
шығыны мен булануға байланысты болады. Жыл ішіндегі көл суының
деңгейінің ауытқуы 17- 67 см құрайды. Көлдің деңгейінің көп
жылдық ауытқуы ауа температурасының, жауын -шашынның басқада
факторлардың әсерінен жүреді. Балқаш көлінің суының деңгейінің
өткен жүз жылдықтағы циклында ең жоғарғы деңгей 1908 жылы, ең
төменгі деңгей 1946 жылы байқалды. 1947 жылдан бастап судың
деңгейі біртіндеп көтеріле бастады. Суының деңгейінің келесі
ғасырлық тәрбиесінің циклы 2016 - 2020 жылдар аралығында басталады.
1971 жылы Қапшағай су қоймасының салынуы көлдің гидрологиялық
рижимінің табиғи ырғағын бұза бастады. Қазіргі кезеңде көлдің
деңгейінің көп жылдық ауытқуы 3 метр.20
Балқаш көлінің табанындағы шөгінділердің таралуы
Батыс Балқаш Шығыс Балқаш Барлық
Шөгінділердің өзендер Шөгінділердің
типтері таралуы
Ауданы % Ауданы % Ауданы %
мың км2 мың км2 мың км2
Қиыршық 0,04 0,3 0,12 1,4 0,16 0,8 1-1,5 м тереңдікке
тастар дейінгі
шөгінділердің 50%
құмды, алевритті
материалдар құрайды
Іпі және 0,33 2,8 0,90 11,3 1,23 6,2 Түпкілікті жар
орташа құмдар тасты жыныстарының
абразиясының
маңында шоғырланған
фракциялардың
орташа диаметрі
0,25-0,35 мм.
Солтүстік
жағалауында
шоғырланған
Ұсақ 2,44 20,71,28 15,5 3,7 18,7 Негізінен өзен
түйіршікті сағаларындағы су
құм асты конустарында
және аралдардың
маңында сонымен
қатар Солтүстік
және Батыс
жағалауларының
маңында
Ірі алеврит 2,18 18,51,72 21,4 3,90 19,6 3-7м тереңдікте
өзендердің Оңтүстік
жағалауларының
сағасының су
басатын жағалаудың
маңында шоғырланған
Ұсақ 3,00 25,42,52 31,5 5,52 27,7 Біршама кең тараған
алевритті шөгінділердің
тұмба қатарына жатады.
Батыс, Шығыс Балқаш
жағалауларының
маңында таралған
Алеврит 2,17 18,41,13 13,9 3,30 16,6 Көлдің орталық
шөгінді тұнба бөлігінде таралған
Шөгінді тұнба1,64 13,90,43 5,0 2,07 10,4 Көлдің ең терең
бөлігінде таралған
Барлығы: 11,8 100 8,10 100 19,90 100
Балқаш көлінің гидрохимиясы. Көлдің су айдынының минералдық
және химиялық құрамы алуан түрлі. Іле өзенінің сағасында 0,5 г
кг шығысында 4,4 г кг аралығында ауытқиды. Көл суының орташа
минералдануы 2,94 гкг. Химиялық құрамында осы бағытта өзгереді.
( sc11 Na.Mg , SCE 11 Na Mg , SC 11 Na , CES 11 Na) Балқаш
көлінің суының құрамындағы микроэлементердің мөлшері 1- кестеде
көрсетілген. Балқаш көліне келіп түсетін тұздың көлемі 7,53
млн, тонна. Оның тек 0,32 млн, тонна ғана көл табанындағы
тұз қорын толықтыруға жұмсалады. Көлдегі еріген затардың мөлшері
шамамен 31 млн тонна. Көл суының беткі қабатындағы еріген
оттегі 90- 100% шамасында. Оның тік бағыттағы стратификациясы
шамалы. Судағы р Н мәні 7,6 мен 9 аралығында ауытқиды. Ол Іле
өзенінің сағасынан солтүстік – шығыс бағытта өзгереді.
Пергаменттік тотығу 2 ден 6 мг 0 гл аралығында ауытқиды. Судың
жалпы қаттылығы Іле өзенінің сағасында 6 дан солтүстік –
шығысында 23 мг –эквл дейін артады. Балқаш көліне келіп
түсетін шөгінділердің негізгі көзі өзендердің еріген заттардан
тұратын минералдық және қатты ағындары болып табылады. Қазіргі
кездегі көл табанындағы тұнбалардың қалыңдығы 2- 3 сантиметрден
7 метрге дейін аралықта ауытқиды. Тұтастай алғанда тұнбалардың
орташа қалыңдығы 2- 4 метр.
Планктондары. Фитопланктондар 200 түрде құрайды. Оларға
диотомды, жасыл, көк- жасыл балдырлар жатады. Олардың 38% тұщы
су 45% тұзды- тұщы су 17% тұзды су балдырлары құрайды.
Фатопланктондардың орташа биомассасы 2,1 мгл. 21
Зоопланкпондарды коловраткалардан, тармақты аяқты және ескен
аяқты шаян тәрізділер құрайды. Орташа биомассасы 1,1 мгм
көлдің батысы бөлігінде зоопланктондардың түр құрамы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz