Спорт құрылыстарын жіктеу сызбасы
Су спортымен шұғылданушыларға сабақ өткізу әдістері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
І. СУ СПОРТЫНА АРНАЛҒАН ҚҰРЫЛЫСТАР
1.1 Бассейндердің сипаты мен жіберу 7
мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.2 Бассейн 10
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
1.3 Бассейн ваннасымен оның 17
жабдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Спорттық ғимараттарындағы қосымша мекемелер ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ІІ. Су спортымен шұғылданушыларға сабақ өткізу әдістері
2.1 Сабақтағы жүктемелерді мөлшерлеп бөлудің 35
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Оқытушыны сабақ өткізуге 45
дайындау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Шұғылданудың сабақтан тыс 50
түрі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
57
ҚорЫтынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдалынған 60
әдебитеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке,
демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы
жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік
негізінде дене тәрбиесін сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру
дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастыру өзектілігі артуда. Бұл мәселе
ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан – 2030 бағдарламасында, ҚР
Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың
2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру
жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Дене тәрбиесін, жаңа технология мен спорттық құрылыстардың
қажеттіліктерін сабақтастыра зерттеу – бүгінгі күн талабынан туындап
отырған міндеттерінің бірі. Спорттық құрылыстарының мәнін бүгінгі жаңа
заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды өзі өмір сүрген ортаның жемісі
ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті, адамгершілік қарым-қатынасы
әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен айқындалады. Қоғамның елеулі
өзгерістерге түсуі, адамның мақсат-мұраттарына, тұрмыс-тіршілігі мен мінез-
құлқына, сондай-ақ өзінің жеке басына да субъект ретінде өзгеріс енгізуде.
Оның үстіне қоғамдағы салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани
құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі және атқаратын қызметтері туралы
жан-жақты зерттеу, дене тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен
байланыста қарастыру қажеттігі біздің тақырыбымыздың өзектілігін айқындай
түседі.
Ғылым, техника, мәдениет және білім дамуының өзара байланыстылығы мен
өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген
теориялық зерттеулеріміз қорытындылары, спорттық құрылыстардың жіктелуін
оқып үйрену мен жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай,
болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін сапалы даярлауда олардың болашақ кәсіби
әрекетінде оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене
тәрбиесін жүзеге асыру, дене тәрбиесі мәселесін теориялық талдау мен дене
тәрбиесіндегі тәжірибелерді объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте
жоғары екендігі айқындалды.
Зерттеу нысаны. Спорттық құрылыстар және су спортына арналған құрылыстар.
Зерттеудің мақсаты – Су спортымен шұғылданушыларға сабақ өткізу
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтардың,
педагогтардың және дене тәрбиесі бойынша мамандардың ғылыми еңбектері,
ресми материалдар мен құжаттар (ҚР Конституциясы, “Білім беру туралы” Заңы,
ҚР “Қазақстан – 2030” даму стратегиясы, “Дене тәрбиесі” тұжырымдамасы
т.б.), оқу-әдістемелік әдебиеттер, мерзімдік баспа материалдары,
бағдарламалар, педагогикалық іс-тәжірибелер және автордың жеке басына тән
іс-әрекет тәжірибесі.
Зерттеу базасы: Стадиондар, манеждер, ашық және жабық спорттық
құрылыстар.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының озектілігі мен қоғамдық сұранысы, онын бүгінгі
күнге дейінгі зерттелу жағдайы, зерттеу мәселесінің қарама- қайшылықтары
мен проблемасы, сондай-ақ, зерттеу мәселесінің ғылыми аппараты баяндалады.
" Су спортымен шұғылданушыларға сабақ өткізу әдістері " деп аталатын
екінші тарауда су спортында пайдаланатын құрылыстар көрсетілген.
Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысының нәтижелері тұжырымдалып диплом
жұмысының нәтижелерін практикада пайдалануға нақтылы ұсыныстасы беріледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде зерттеу тақырыбына байланысты ғылыми
және әдістемелік еңбектер тізімі көрсетілген.
I – ТАРАУ. СУ СПОРТЫНА АРНАЛҒАН ҚҰРЫЛЫСТАР
1. Бассейндердің сипаты мен жіберу мүмкіндігі
Жүзу бассейні Суға секіруге немесе су добына арналған лайықты
жабдықтары мен шомылуға, оқу сабақтарына және жарыс өткізуге арналған
құрылғылары бар табиғи немесе жасанды су қоймасы болып табылады.
Белгіленген норма бойынша спорт бассейндері ұзындығы 50 және 25 м., ені
21, 16, 11 м. ванналарымен салынуы қажет Ұзындығы 25 м. бассейндер дене
тәрбиесімен Спорт комитетінің келісімі бойынша салынады. Бұндай
бассейіндерде шеткі жолдарды 0,5 м–ге кеңейту есебімен жол ені 2,5 м.
болғанда 8, 6, 5, 4 жол салуға (4–тен аз жол салуға рұхсат етілмейді)
болады.
Суға секіруге арналған бассейндердің көлемі қабылданған секіру
құрылғыларының құрамымен спорт құрлыстарынын жобалау нормаларына байланысты
болады. Құрылғылардың бір топтамасын орнатқанда бассейн ваннасының көлемі
20х20 м. болуы тиіс. Егер ванна ұзындығы 33,33 метрге дейін ұлғайтса, онда
бассейнде су добы ойынымен жүзуге пайдалануға болады. Бассейндердің жіберу
мүмкіндігін жүзумен айналасушылардың контингентіне байланысты қарастыру
қажет (1–кесте).
Түрлі сабақтарға кезектесіп пайдаланатын ванналардың жіберу
мүмкіндіктерін орта есеппен қабылдаған дұрыс. Жүзуге арналған ваннаның ең
төмен тереңдігі 1,2 м., ал ең терең бөлігінде жасалған ылдиға байланысты
1,8–ден кем емес; Ал республикалық жарыстарға арналған бассейндердің
ваннасының ең саяз тереңдігі 1,8м. Бұндағы бассейндердің ұзындығы 50 м.
өйткені рекордты көрсеткіштер осы қашықтықпен есептеледі (ұзындығы 3 мм–ге
ауысуы мүмкін) электрохронометражды құрылғысының пластинасын салуға
байланысты, бассейн ваннасының ұзындығы пластина қалындығының есебімен
ұлғаюы мүмкін.
1– кесте
Ашық және жабық бассейндердің бірмезгілде жіберу мүмкіндіктері
Сабақ түрі Жаңадан 3-2 2-1 1 дәрежелу Спорт
бастаушы дәрежелі дәрежелі және СШҮ шеберлері
лар жас жас спортшылар
спортшы спортшылар
лар
Жаттығушылар Сабақтың мөлшері Жатт
саны ығуш
ылар
саны
I II III IV V VI
Стадиондар Мінбелердегі 40000-н30000-420000-10000-2500 0-1500-50-
орындар саны. ан 0000 30000 0000 1000000
жоғары
Ашық спорт Көрермендерге 14000 12000 10000-8000-на6000 4000 -
алаңдары. арнал-ған орын нан н аса
саны. аса
Бассейндер Ұзындығы 50 м. 5 4-5 1 1 - 1 -
ван-налар саны.
- - 2-3 1-2 1-2 1
Ұзындығы 25 м.
ванналар саны.
Спорт Жасанды мұз + + + - - - -
сарайлары есебі. 5000 3000-503000-ғ
Мінбедегі 00 а
орындар саны. дейін
Оқу жаттық.Әр алуан спорт + + - - - -
базалары құрылысының
есебі. 250-ден150-ден - - - -
Тұрғын-орындардаса аса
ағы жататын
орындар саны.
Ескек Қайықтар саны. - 150-ден100-де75-тен 50 50-ге -
базалары аса н аса аса дейін
Желкенді 150-ден75-тен50-ден 25 25-ке
қайықтар саны. аса аса аса дейін
Су-мотор Қайықтар саны. 100-ден75-тен50 25 25-ке
базалары аса аса дейін
Ату орны Механикаландыры
лған - + + - - - -
қондырғылары
бар 300, 100,
50 және 25
метрлік тирлер.
Механикаландыры- - - + - - -
л-ған
қондырғысы жоқ
тирлер.
Нысаналар 100, 50 - - - - + + -
және одан аз
тирлер. - 4 - 2 және 2-4-т- -
Дөңгелек және және 8 4 ен аз
траншеялық
нысаналар
есебі.
Дене Спорт 5-8 4-тен 3-тен 3 2 1 -
тәрбиесі залдарының аса аса
үйлері есебі.
Шаңғы Трамплин - - 60-тан60 м. 40-6040 м-ге-
трамплиндерқуаттылығы аса метр дейін
(секіру
ұзындығы.).
Шахмат-дойбӨтілетін Халық-аБүкіл- - Респуб-- Облыс- -
ы клубтары жарыстардың ралық одақ- ликалық тық
маңыздылығы. тық
Кешенді Алаңдар саны. - - - - 13-207-12 -
аландар
Сол сияқты топтан тыс спорт құрылыстары да бар. Оларға Мәскеудегі
Орталық стадион, Алматыдағы Медеу мұзайдыны, Мәскеудегі Су спорт сарайы,
Киевтегі, Минскідегі Спорт сарайлары, т.б. қалалардағы ірі спорт кешендері
кіреді.
Барлық спорт құрылыстарының тобын дене тәрбиесі мен спорт комитетінің
бекіткен көрсеткіштері бойынша анықтайды I және ІІ топты КСРО Спорт
комитеті, қалғандарын – Республикалық Спорт комитеттері тағайындайды.
Спорт құрылысының ешқандай топқа жатпайтынын еңбек пен еңбек ақы төлеу
жөнінденгі КСРО Министрлер Кеңесінің Мемлекеттік Комитеті тағайындайды.
1-ші сызба
Спорт құрылыстарының құрылым сызбасы
2-ші сызба
Спорт құрылыстарын жіктеу сызбасы
Спорт ғимараты деп – құрамының бір немесе бірнеше негізгі мекемелер
(зал, манеж, бассейін) сондай – ақ қажетті қосымша, қосалқы және әкімшілік
мекемелері кіретін жабық спорт құрылыстарын айтамыз.
Спорт құрылысындағы негізгі, қосымша, қосалқы және әкімшілік–шаруашылық
мекемелерінің орналасуы техниологиялық сызбаға бағынады. Бұл сызба түрлі
бағыттағы ғимараттардағы мекемелердің орналасуының төмендегідей негізгі
спорт–технологиялық қағидаларын бейнелейді.
1. Ұқсас мәніндегі мекемелерді қызметі жағынан жақын мекеме топтарына
біріктіру қажет. Мысалы, қосымша шаруашылық мекемелері бір топқа
біріктіреді, спорт ғимараттарының негізгі мекемелері бірігуі мүмкін немесе
спорт ғимараттарына мүлдем тәуелсіз болуы мүмкін.
2. Спрот құрылысының ғимараттарында негізгі және қосымша мекемелерді
орналастыру спортшылардың қозғалыс жолдарын көрермендер жолымен қиылысуын
мүлдем болдырмауды ескертеді.
3. Жаттығушылардың киім ауыстыратын орны спорт залымен жалғасқан немесе
тек соыған арналған дәліз арқылы жалғасатын етіп орналастыру керек, ал
бассейннің киім ауыстыру бөлмесі ваннамен тек жуынатын бөлме арқылы. Ал
дайындық сабақтарына арналған залмен немесе алаңмен жуынатын бөлме арқылы
ғана жалғасы қажет.
4. Спортшаларға арналған жуынатын және әжетхана бөлмелері киім ауыстыру
бөлмесіне жоспарлас немесе тек соған ғана арналған дәліз арқылы жалғасуы
керек инструктырлық және жаттықтырушы-оқытушылар құрамына арналған жуынатын
бөлмелер инструктырлар бөлмесімен, қызметкерлерге арналған жуынатын
бөлмелер тұрмыстық мекемелермен жоспарлас орналасуы тиіс.
5. Көрермендерге арналған әжетхана көрермендерге арналған орынға
баратын жолда орналасады және спортшылар әжетханасынан болады.
6. Спорт залындағы, дайындық залындағы және бассейін дегі құрал жабдық
миекемесі осы залмен аралас орналасады. Құрал жабдық бөлмесіндегі белгі
сызықтарды зал едендегідей етіп түсіреді (табалдырықсыз). Ашық бассейіндер
ваннасы жанындағы құрал жабдықтар мекемесі залға кіретін есік арқылы
жалғасады.
7. Жаттықтырушылар мен оқытушылар залға спорттышлармен бір есіктен
кіреді немесе өздері киім ауыстыратын бөлме жақтан да кіруге болады.
Спорт ғимараттарын жобалауда көптеген қосымша мекемелерді мүмкіндігінше
топтау принципіне сәйкес біріктіруге тырысады. Бірақ киім ауыстыратын,
жуынатын және әжетхана бөлмелері әр залға, әр бассейнге орнату міндетті
болып табылады.
Көп залды ғимарат құрылысындағы тығыз орналасу жағдайына байланысты
көпқабатты спорт ғимарат етіп салады. Көпқабатты спорт ғимараттының бірінші
қабатына ауыратлетика мен гимнастика залдарын, ал екінші және үшінші
қабатқа ойын залдарын орналастырады. Спорт ғимаратының құрылымында сондай –
ақ жеңілатлетикалық манеждер де болады.
Жабық стандиондар – бұл әмбебап үлгідегі аренасы, көпшілік
көрермендерге арналған мінбесі бар спорт құрлысы. Бұл құрылыстар қала
жүйесімен көлік арқылы және жаяу жүргіншілер жолы арқылы жақсы байланыста
болуы керек, автотұрақ болуы міндетті. Олардың қызметтік және құрылымдық
қатынасы күрделі болып келеді. Қызметі жағынан күрделілігі оның тек спорт
жарыстарына ғана арналмай, сонымен қатар концерттерге, жиналыстарға,
кинофильм көрсетуге пайдаланатын, яғни арнайы жабдықтар мен мінбелерді
толығымен ауыстыруға тура келетін қызметімен байланысты болып табылады.
Көлемі 34х65 м. арена кең таралғане түрі болып табылады, ол манерлеп
сырғанаудан, тенистен, қол добынан 7:7, волейболмен баскедтболдан, ауыр
атлетикамен гимнастикадан жарыстар мен шайбалы хоккейден кездесулер
өткізуге мүмкіндік береді.
Көлемі 20х40 м. аренада хоккеймен манерлеп сырғанаудан жарыстар өткізу
мүмкін емес. Көлемі 18х30 метірлік арена қол добынан жарыс өткізуге
лайықсыз болып табылады.
Жеңіл атлетикалық жолдары және велотректері бар ареналарда кездеседі.
Мысалы, Англияның "Уэмбли" стадионында жүзу бассейнімен мүз айдынына
алмасып түратын спорт гимнастикалық арена салынған. Алайда пайдалану
барысында бұндай құрылыстарды салудың тиімсіз екені байқалды. Өйткені
аренаны алмастыру қиынға соғады, басқа жарыстарды өткізген кезде
мінбелерден жарысты тамашалау нашарлайды, ғимараттың көлемі мен соған
байланысты құны артады және пайдалану талаптары күшейеді. Сондықтан бұндай
көп құрылымды ареналар салу көп сұранысқа ие бола алмайды.
Арена түріндегі құрылыстарды таңдағанда оны тиімді пайдалану
мүмкіндіктерін мүқият сараптаған жөн. Өйткені кейбір спорт жарыстары жабық
стадиондармен спорт сарайларының мүмкіндігін қамтамассыз ете алмайтынын
пайдалану барысында байқауға болады. Сондықтан бұл жерде концерттермен
мерекелерді және басқада көпшілік шараларын жүргізу мүмкіндігін алдын – ала
қарастыру қажет.
Көрермендерге арналған мінбелер қатарлардың көтеру биіктігімен
жоспарлау орналасуы бойынша да жан – жақты айқын көрсетілуін қамтамассыз
етілуі керек. Мінбелерді бір қалыпты және алмастырылатын етіп бөлуге
болады.
Жабық стадион мінбелерінің пішіні жоспарда ғимарат жамылғысының
құрылымына байланысты болып табылады және шеңбер, эллипс, ромб, тікбұрышты
түрінде кездеседі. Концерттермен жиналыстар өткізгендегі орындарды
пайдалану зал аренасының орналасуына байланысты. Зал сахнасы
ауыстырылмайтын немесе алмастырылатын болып келеді. Мысалы, Киев спорт
сарайында сахнаның жобасы мінбелер аумағын бұру нәтижесінде пайда болады.
Алмастырылатын мінбелердің құрылымы әртүрлі келеді. Оларды олрналастыру
құрылымы күрделі болған жағдайда оны алмастыру мен қайта жинау өте
қарапайым болуы қажет. Қосымша мекеме ретінде мінбе астындағы орындар
пайдаланылады, онда киім қоятын жері бар вестибюль фае, буфетпен
көрермендерге арналған әжетханалар сондай – ақ спортшылармен төрешілерді
қызмет көрсететін кіретін шығатын есіктері бар кешенді мекемелер
орналасады.
Ғимарат құрылымы әсіресе залдың құрылысы ғимараттың архетектуралық
бейнесін айқындайды. Зал құрылымын жасауда жарық түсіру, радио ақпарат және
желдету қондырғылары сияқты мәселелер ескеріледі. Қабырғаға жарық түсіретін
терезелер қалдырғанда оны таза ұстаумен кино сияныс кездерінде пердемен
қымтап қоюға қолайлы болатындай етіп қарастырады. Бұған қоса терезенің өте
үлкен болуы мекеме ішін қыздырып, мұз сапасын төмендетеді, сонымен қатар
табиғи жарық тек жаттықтыруларды, ал жарыстар жасанды жарықпен өткізілетін
безелген жарысты өткізіп, түрлі жарық әсерлерін пайдаланып, теледидар
ақпаратарын беру үшін жарық жүйесі қосылудың барлық мүмкін болатын тәртібін
қамту керек.
Әмбебап залдар, спорт сарайларымен жабық стадиондар үшін эстрадалық
қойылымдармен радио ақпаратқа қажет күрделі дыбыс күшейткіш жүйе жобасы
жасалады. Қабырғалармен төбесінің пішіні олардың акустикалық
материалдарымен жабдықталуы дыбыс жаңғырығын төменедетуді мүмкіндік береді.
Осыған сәйкес барлық инженерлік жүйе, сондай – ақ жылу беру, желдету,
мұздату, сумен қамту әмбебап залдардың техникалық жабдықтары пайдалануға
өте күрделі және бұл жүйелердің барлығын құрылыс салынған кезден бастап
жақсы меңгерген мамандардың жұмыс істеуін талап етеді.
1.4 Спорттық ғимараттарындағы қосымша мекемелер
Ғимарат пен қосымша мекемелерді спорт құрылыстарын пайдалану мен
қызмет көрсетуге арналуына қарай ажыратады.
Спорт құрылыстарының қызмет көрсету мекемелеріне жекеленген арнайы
құрылыстар, спортшыларға арналған қызмет көрсету мен қосымша ғимараттар
кіреді. Көрермендерге арналған орындар негізгі ғимаратта орналасады.
Пайдалануға берілген ғимараттарды шаруашылық, техникалық, әкімшілік –
қызмет, сол сияқты төрешілер жұмысын қамту мен орналастыру орындары,
ақпараттық хабарларға арналған орын болып бөлінеді.
Сыртқы киімдерді қоятын гардеробы бар вестибюль қосалқы бөлмелер
қатарына кіреді.
Кіру есіктері мен вестибюль. Жабық спорт құрылыстарының жапсырылып
слынған дәлізі бар кірі берістеріне сырт киім қоятын гардероб орналасады.
Ірі спорт құрылыстарының вестибюльдерінде кассалар, тіркеу орындары,
қоғамдық тамақтану бөлмелері орналасады. Ал мектептерде спортзалға өтетін
дәліз әдетте негізгі оқу ғимараттарынан спорт залға жылу жүргізілген
ғимараттың ішінде болады.
Ашық, жазық құрылыстар үшін вестибюль бір орынға 0,12 м2, спорт залында
0,15 м2, ал бассейндерде 0,45 м2 мөлшерде болады. Орындар саны әрбір спорт
құрылысының бір мезгілдегі адам қамту мөлшерімен анықталады. Сондай – ақ
әртүрлі келушілер тобына қарай жекеленген кіру дәліздерін жобалайды, бұл
жағдайда спортшылар мен көрермендер жолы қиылыспауы қажет.
Гардеробтар. Спорт құрылысындағы гардеробты киім ауыстыру бөлмесіне
жақын, жалпыға ортақ орналыстырады. Гардероб көлемін бір орынға 0,07 м2
етіп жоспарлайды. Мектеп ғимараттары үшін бұл көрсеткіш жоғары болып
табылады. Вестибюльде бір оқушыға 0,1 м2, ал гардеробта – 0,15 м2 орын
бөлінеді. Кейбір мектептерде бүкіл апта бойы спорт киімдерін сақтау үшін
гардероб киім ілгіштерін пайдаланады. Арнайы қаптарда ұсақ спорт
жабдықтарының негізгі тобы сақталынады.
Шаруашылық бөлмелері. Негізгі спорт құрылыстарындағы қоймалар,
шеберханалар, гараждар сияқты жабдықханалар шаруашылық бөлмелеріне кіреді.
Негізгі спорт құрылыстарының жабық бөлімі мен қоймалары жабық
бассейндерде 20 м2, ашық бассейндерде 10 м2, ал спорт зал үшін 20 м2 болуы
тиіс. Мектеп спорт залы үшін бұл мөлшер сәл төмен, яғни 16 м2 болады.
Жиналмалы жабдықтарға арналған қоймалардың жобасын жасағанда жиналатын
бөлме еденінің 1000 м2 көлеміне 4 м2 өлшем бірлігімен қабылданады.
Жабық бөлмесінің есігін жабдықтарды сабақ өтетін орынға жеткізу үшін
кең көлемде салады. Оларды негізгі спорт құрылысымен қатар орналастырады.
Бұл бөлменің ішінде сөрелер, арнайы орындар және оқу құрал – жабдықтарын
сақтауға арналған жапсырмалар орнатады. Темір сөрелерді спортзалда өтетін
сабақтарға қажетті жабдықтарды қою үшін пайдаланады. Оның есептік көлемі
4,4 м3.
Жабдықтар бөлмесінде көптеген оқу құралдары мен спорт жабдықтары
бөлмеден оларды алып шығу оңай болатындай етіп орналасады. Спорт құрал –
жабдықтарын сақтайтын қоймада шаруашылық заттарын, арнайы қоспалар мен
олардың бөлшектерін (бассейндерде – хлор т.б.) сақтайды. Бұл бөлмелерді
негізгі жұмыс жасайтын спорт және шаруашылық құрал – жабдықтарының барасына
сәйкес және спорт құрылысының құрамына байланысты қарастырады.
Қоймаларда ринг сахнасын, күрес кілемдерін, гимнастикалық аспаптарды,
спорт ойындарына арналған тақтайшыларды, сол сияқты жылжымалы мінбелер мен
көрермендерге арналған орындарды құрастырады.
Мектеп – интернаттарда қосымша қызмет бөлмелері қатарына оқушылардың
жеке спорт құралдарын сақтауға арналған бөлмелер де кіреді.
Техникалық бөлмелерді бойлерлік, қалқандық, желдеткіш, сорғыш және
ақпарат тасымалдаушы бөлмелерге жіктейді. Ғимараттың бұл тобына инженерлік
желілердің тарату жүйесін орнатуға, сол сияқты зеретхана бөлмелеріне
арналған арнайы жабдықталған орындар кіреді. Мысалы; бассейнде – бұл суды
сорғышпен жіберетін және тазалайтын бөлме болып табылады.
Әкімшілік – қызмет бөлмелерін – әкімшілік пен дирекцияға, оқытушы –
жаттықтырушылар құрамына, қызметкерлерге арналған және қоғамдық тәртіп
сақшыларына аранлған бөлмелерге бөледі. Жобалау мөлшері бойынша директор
мен бас инженердің бөлмесіне 12 м2, бөлім бастығы мен коменданттар
бөлмесіне 8 м2 және әрбір әкімшілік қызметкеріне 4 м2 беріледі. Мектеп
спорт залында дене тәрбиесі кабинеті әкімшілік бөлмесіне жатады. Бұл спорт
құрылыстарында инструктор бөлмесін 7 – 10 м2 көлемінде жобалайды.
Әкімшілікке арналған бөлмелер санын спорт құрылысындағы штат кестесіне
сәйкес анықтайды. Әдетте әкімшілік бөлмелері тобын бір блокқа біріктіреді.
Тұрмыстық бөлмелер. Қызметкерлерге арналған бөлмелерді бір
қызметкерлерге 1,5 м2 көлемінде және бүкіл бөлме үшін 6 м2 мөлшерінде орын
есептеледі. Онда киім ауыстыруға, қажет жабдықтарды сақтауға, қол жууға
арналған орындар қарастырылу тиіс.
Оқытушы – жаттықтырушлар құрамына арналған бөлмелер спортшылар тобының
есебіне қарай, ал бассейндерде жолдар мен секіру құрылғыларының (бір
оқытушыға 2,5 м2, ал бір жаттықтырушы командасына 9 м2 кем болмауы керек)
есебіне қарай анықталады. Оларды киім сақтайтын шкафтармен, демалатын
орындықтармен жабдықтайды. Жатықтырушы – оқытушылар құрамына аранлған
бөлмелерді ашық спорт құрылыстарында 25 спортшыға 1 орын есебімен әйелдер
мен ерлерге жекелеп бөліп жобалайды. Бұл бөлмелердің жанына тек
оқытушыларға арналған жуыну кабиналары мен қолжуғыштар орнатылады.
Спортшыларға арналған қосымша және қызмет көрсететін бөлмелерге киім
ауыстыруға, киім сақтауға, жуынуға, әжетханаға, массажға арналған
бөлмелермен қатар құрғақ ыстықты моншалар, дәрігерлік қызмет көрсету
бөлмелері, теориялық сабақ өтетін бөлмелер, асханалар, қыздыратын,
құрғататын қондырғылар кіреді.
Киім ауыстыру бөлмелері жеке және жалпы болуы мүмкін. Жеке киім
ауыстыру бөлмелерін уақытымен ерлер және әйелдерге арнап пайдалануға
болады. Жеке кобиналарды орындықтармен, үстелдермен, киім ілгіштермен
жабдықтайды.
Спорт құрылысында оларды вестибюльге немесе негізгі құрылыспен өте
жақын орналасқан арнайы жоспарланған бөлмелерде орналастырады.
Киім шешетін орындарды жоспарлағанда әрқашан олардың қызмет
жағдайларын, басқа бөлмелермен өзара қатынасын, гигиеналық талаптарын
ескереді. Олардың ең негізгісі спортшылардың осы құрылысқа еркін орналасуы
болып табылады. Осыған қоса спортшылардың қимыл – қозғалысына қатысты
барлық қызметтік және технологиялық процестер мен бөлімнің анық көрінуі,
оның дыбыстық жүйесі, дыбыс пен гидроизоляциясы, жарықтануы, ауа ауысуы,
техника қауіпсіздігі ережелерін сақтау тәрізді басқа да факторларды есепке
алады. Әлемдік спорт құрылысы тәжірибесінде спорт құрылысын жіктеу бірлігі
жоқ. Бірқатар елдерде спорт құрылыстарын категориялар мен топтарға бөлуде
өз әдістерін жасап шығарған.
КСРО министрлер кеңесі жанындағы дене тәрбиесі мен спорт жөніндегі
комитеттің 1970 жылы 26 наурыздағы Спорт құрылыстарын жаңаша жіктеуді
спорт құрылыстарын бір мезгілде іске қосу мөлшерлерін және спорт құрылысы
туралы үлгі жобаны бекіту туралы қаулысына сәйкес КСРО-да спорт
құрылыстарын жіктеу бірлігі жұмыс жасайды. Бұл жіктеу типтік жобалау
сапасын жақсартуға, спорт құрылыстары желісінің есеп көрсеткіштерін дәл
анықтауға көмектесетін жобалау мен құрылыс жөніндегі ең маңызды құжаттардың
бірі болып табылады. Берілген жіктеу бірлігі спорт құрылысының категориясын
айқындауда, спорт құрылыстарын есепке алумен құжаттауда қолданылады.
Спорт құрылысы – бұл сан алуан спорт түрлерінен оқу–жаттықтыру
сабақтарымен спорт жарыстарын өткізуге арналған ашық немесе жабық түрде
сәйкестендіріліп жабдықталған арнайы салынған құрылыс.
Спорт құрылыстарының желісі қала мен ауыл тұрғындарын жалпы мәдени
тұрмыстық және сауықтыру жүйесінің бір бөлігін құрайды. Тұрғылықты
жерлердің жоспарлық құрылымына сәйкес дене тәрбиесі – спорт құрылыстары
төмендегіше бөлінеді:
1.Мөлтек аудандық (мөлтек ауданның, тұрғын үйлер тобының және жеке үйлердің
тұрғындарына қызмет көрсету).
2.Аудандық (өндірістік – тұрғылықты ауданға немесе тұрғын халықтарға қызмет
көрсету).
3.Ауданаралық (аудан топтарының халқына қызмет көрсету).
4.Жалпы қалалық (бүкіл қала, поселка тұрғындарына қызмет көрсету).
Пайдалану сипатымен арнайы тағайындауына қарай спорт құрылыстары
төмендегіше ерекшелінеді.
1.Оқу–спорттық, бұл тек оқу–жаттықтыру сабақтарына арналған;
2.Шерулік, көрермендер тамашалайтын жарыстар өткізуге есептелген;
3.Тұрғындардың белсенді демалысына арналған оқу – спорт құрылыстарына оқу
орындарының, мектептердің, техникумдардың, институттардың, спорт базалары
мен жоғары дәрежелі спортшыларын дайындау оқу – жаттықтыру орталықтары
жатады.
Көрермендерге арналған арнайы орындары бар спорт құрылыстары шерулік
болып табылады. Оған стадиондар, спорт сарайлары, әмбебап алаңдар,
велотректер, шаңғы және тау шаңғысы стадиондары және басқа мінбелер,
орындықтары, тұруға арналған орындары бар спорт құрылыстары жатады.
Тұрғындардың белсенді демалысын арналған спорт құрылыстарына саябақта,
ормандарда, су қоймалары жанында орналасқан және тұрғындар мен дене
тәрбиесі – сауықтыру жұмыстарын жүргізуге арналған демалыс базалары жатады.
Бұдан басқа балалармен спорт сабақтарын өткізуге сондай–ақ емдеу –
сауықтыру мақсатына арналған арнайы спорт құрылыстары бар.
Спорт құрылыстары өзінің сәулеттік жоспарлау және көлемдік–құрылымдық
ерекшелігіне қарай көлемді және жазықтық болып бөлінеді.
Барлық жабық спорт құрылыстары көлемдігі жатады. Мысалы: спорт залдары,
спорт сарайлары, жабық бассейндер мен манеждер. Спорт алаңдары жеңіл
атлетикалық және коньки тебу жолдары, шаңғы және тау шаңғысы жолдары,
кросстық қашықтықтар жазық спорт құрылысына жатады.
КСРО–да қолданылған жіктеу бойынша барлық спорт құрылыстары өзінің
қуаттылығы есебіне жеке және кешенді спорт құрылысы болып бөлінеді. Жеке
спорт құрылысы спорттың жеке бір түріне арналған (мамандарылған залдар, бір
ванналы бассейндер, алаңдар, т.б.), ал кешенді спорт құрылыстары бір
ғимаратқа орналасып немесе көлемді аймаққа біріктіріліп жекелеген бірнеше
спорт құрылыстарынан құралған (стадиондар, спорт сарайлары, бірнеше ванналы
бассейндер, т.б.).
Көлемдік жоспарлау құрылымы бойынша спорт құрылыстары жабық және ашық
болып бөлінеді.
Жабық спорт құрылыстары – бұл оқу – жаттықтыру сабақтары, жарыстар
жабық залдарды, бассейндермен спорт сарайларында өтетін құрылыс.
Ашық спорт құрылыстары – бұл оқу – жаттықтыру сабақтары ашық жерде
өтетін құрылыс.
1–сызбада спорт құрылыстарын көлемдік – жоспарлау құрылымы ерекшелігі
бойынша жіктеу көрсетілген.
Әрбір жеке спорт құрылысының құрылымы үш құрамдас бөліктен тұрады. Ең
бастысы негізгі құрылыс болып табылады, онда дене тәрбиесімен спорт
сабақтары үздіксіз жүргізіледі. Қалған екі құрамдас бөлігі – бұл қосымша
және көрермендерге арналған құрылыс. Егер спорт құрылысы тек оқу –
жаттықтыру жұмыстарына арналса, онда көрермендерге арналған орын болмайды.
Негізгі құрылыстың көлемдік – жоспар мөлшері, жамылғысы, белгілері мен
жабдықтарын мемлекеттік құрылыс мөлшеріне спорт федерациялары дайындаған
жарыс ережелеріне спорт құрылысының спорт құрал – жабдықтарының жұмыс жасау
таблдерінің сай болуы керек. Серілердің дене тәрбиесі таптық және әскери
болды. Серілер өздерін тек әскери дайындықпен, көңіл көтерумен айналысу
керек деп білді. Сондықтан олар дене еңбегімен айналыстады. Олар көбінесе
әскери жорықтарда, басқа жерлерді мемлекеттерді тонау, халықтың көтерілісін
басып отырды.
Серілердің тәрбиесі тек қана олардың серілік атаққа жету еді. Оларды
атпен шабуға, семсерлесуге, жүзуге, садақ атуға, шахмат ойнауға, аңға
шығуға, өлең жазуға үйретті.
Болашақ серілер 7–14 жасында феодалдың әйеліне пажа болды. Ал 14 жастан
бастап оларды қару алып жүруші атағына сайлады. 21 жасында серілікке
өткізілді.
Серілікке дайындық кезінде жастар дене жаттығулармен айналысты,
өздеріне шыдамдылықты, күштілікті үйретті. Серілердің дене тәрбиесінде ойын
мен спорттің ролі үлкен болды. Ойындар жылжымалы, спорттық және әскери
болып бөлінді.
Қосымша спорт құрылыстары спортшылар мен жарысқа қатысушыларға қызмет
көрсетуге арналған. Қосымша құрылысқа гардеробтар, киім ауыстыру бөлмелері,
жуынатын, массаж, әдістемелік бөлмелер, жаттықтырушы оқытушылар құрамы мен
дәрігерлік қызметке арналған мекемелер, спортшыларға арналған моншалар,
төрешілер бөлмесі, т.б. жатады.
Сондай – ақ қосымша құрылыс құрамына негізгі спорт құрылысына қызмет
көрсететін әкімшілік және шаруашылық мекемелері, инженерлік – техникалық
қызмет (жылу, су, энергия, т.б.) мекемелері кіреді.
Көрермендерге арналған құрылыстар – бұл негізгі құрылыс пен қызмет
көрсету мекемелерінде (спорт ядросы, алаң, бассейн, файе, буфет, кафе)
орналасқан мінбелер, орындықтар, тұруға арналған орындар.
II – ТАРАУ. Су спортымен шұғылданушыларға сабақ
өткізу әдістері
2.1 Сабақтағы жүктемелерді мөлшерлеп бөлудің әдістемесі
Жүктемені мөлшерлеп бөлу (дозировка) - бұл оның көлемін және қарқынын
бағытты реттеу деген ұғым. Мөлшерлеп бөлу мәселесі дене жаттығуларындағы
жүктемені белгілеу бойынша ұсыныстармен шектелмейді. Шұғылданушыларға әсер
ету күші тек жаттығулардың сипатына ғана емес, сонымен бірге оқу жұмысының
мына элементтерімен де байланысты: түсіндіру, жаттығуларды көрсету,
оқушыларды ұйымдастыру және т.б.
Әрбір нақтылы жағдайда оқытушы сабақта жүктеменің мүмкін болған үлкен
көлемін қамтамасыз етуге ұмтылады (оның педагогикалық ақталғандығы жағдайы
ескеріліп). Жүктеменің келемінің көбеюі сабақтың барынша ұтымды жалпы
тығыздығы нәтижесінде іске асады.
Сабақтың жалпы тығыздығы деп педагогикалық белгіленген уақыттың барлық
сабақтың ұзақтығына қатынасын айтады.
Педагогикалық өтілген уақытқа келесі қызмет түрлері немесе сабақ
бөліктері жатады: оқытушылардың түсіндіргені, көрсеткені, оқытушының
нұсқауын ұғыну және түйсікпен қабылдау, өз жолдастарының әрекетін
ұйымшылдықпен талдау; дене жаттығуларын орындау және одан кейінгі қажетті
демалыс; жәрдемші әрекеттер – қайта сапқа тұрғызу; спорт қондырғыларын
орнату, секіру шұқырындағы құмды жұмсарту және т.б.
Оқу уақытының ақталмаған шығынына ұйымдастырудағы қойылған оқу-тәрбие
міндеттерін шешуге және кемшіліктерге байланысты бос тұрып қалу жатады:
сабаққа кешігіп келу және оны ерте аяқтау, тәртіп бұзуға байланысты сабақ
үстіндегі үзілістер, спорт құрал-саймандарының жарамай қалуы, мұғалімнің
кетіп қалуы.
Оқу-тәрбие міндеттерін шешу үшін сабақтағы педагогикалық өтілген қызмет
түрлері маңызды емес. Мысалы, амалсыз демалыс және жәрдемші әрекеттің аз
мәні болады, ал сол уақытта оқушылардың өз жолдастарының әрекеттерін
зерттеп және сын көзбен талдауы педагогикалық тұрғыдан сабақтың өте маңызды
сәттеріне жатады (егер бұл оқытушының арнайы ұйымдастыруымен және оның
тікелей қатысуымен өтсе). Мүмкіндігінше босқа тұрып қалуды және жәрдемші
әрекеттерді болдырмау жолдарын қарастыру қажет.
Бұл үшін әр түрлі әдістер қолданылады: алдын ала оқушылардың жүретін
барынша қысқа жолдарын белгілейді; артық сапқа тұрғызу және қайта
тұрғызудан қашу; спорт қондырғыларын орнату және жинауды шұғылданушылардың
ішінен арнайы кезекші тағайындап жарыс тәртібімен өткізіледі.
Осы тәртіппен оқытушы түсіндіруге, өз бетінше жұмысқа және тікелей
жаттығуды орындауға мүмкіндігінше көп уақыт бөледі. Сабақтың жалпы
тығыздығына қолайлы келудің тәсілі осылай жасалады. Жаттығуды орындауға
жұмсалған уақыт моторлы тығыздық ұғымымен байланысты, яғни жаттығуды
орындауға кеткен уақыттың сабақтың жалпы уақытына қатынасы.
Моторлы тығыздық - дене жаттығуларымен шұғылданудың өнімділігінің
барынша ерекше көрсеткіші, сондықтан, әрине, бірдей жағдайда мүмкіндігінше
сабақтың үлкен моторлы тығыздығын қамтамасыз ету керек. Сонымен бірге оның
ең бастысы оқу-тәрбие міндеттерін шешу сапасы болып табылатын сабақтың
шұғылданудағы маңызын артық бағалауға болмайды, өйткені ол өз кезегінде
түсіндіруге, қозғалысты, кинограмманы, үлгіні және басқа да оқытып үйрету
әдістерін көрсетуді талап етеді. Осылай гимнастика сабағынның негізгі
бөлімінде сабақтың моторлы тығыздығы ең жақсы, қолайлысы деп жиі саналып,
10-15 пайызды құрайды.
Уақыттың арақатынасын түсіндіруге, көрсетуге және жаттығуға жақсы
бейнеде белгілеу, сабақты әдістемелік сауатты жүргізудегі ең басты
жағдайдың бірі. Ысылған, іскер оқытушылар түсіндіруді оқушылардың тікелей
қозғалысты орындауы кезінде жүргізеді.
Алайда ол кезде жаттығудың күрделілігі, оқушылардың дайындығы және
шұғылданудың ұсынылған сабақ үлгісінің талаптарын ескеру қажет. Сабақтағы
педагогикалық өтілген қызметтің барлық түрлеріне бөлінген уақыт шегінде
жүктеменің қарқындылығын мөлшерлеп бөлу мәселесі де өте маңызды. Дене
жаттығулары сабағындағы жүктеменің қарқыны оның көлеміне қарағанда тікелей
үлкен реакцияны қозғайды. Көп шамада сабақтың оқу-тәрбиелік нәтижесі және
олардың сауықтыру әсері қарқындылыққа көп байланысты.
Сабақтағы жүктеменің қарқындылығына қойылатын негізгі талап оның
физиологиялық және психологиялық әсерінің мүмкін болған шегін анықтау болып
табылады. Әрбір нақтылы сабақта жүктеменің өзіндік мүмкін болған шектегі
шамасы болуы тиіс және ол әр кезде жасына, жынысына, шұғылданушылардың
жаттыққандығына және сабақтың нақтылы міндеттеріне байланысты анықталуы
тиіс.
Жүктеменің шектелуі, әсіресе, жоғары шектеулі туралы мәселе әр түрлі
авторлармен әр қилы шешіліп келеді. Әр уақытта бәрінен жиі жүктеменің дәл
көрсеткіші ретінде тамырдың соғу жиілігі алынады. Кейбір авторлар тамыр
соғу көрсеткішінің абсолюттік шегін сабақта анықтауға тырысты. Мысалы,
тамыр соғуының максимальді мүмкіндігі 1 минутта 150 рет соғу деп саналды.
Басқалары тамыр соғуы жиілігіне мүмкіндік шегін бастапқы қалпынан пайызбен
белгілеуге ұмтылды, мысалы, 80%. Соңғы кездері жүргізілген зерттеулер
(В.С.Фарфель, М.В.Раскин және т.б.) шұғылдану сабақтарында тамыр соғуы
жиілігінің шектеулі қалпына қатынасы бір мағыналық шешім болуы мүмкін емес
екенін делелдеді. Мысалы, спорттағы көптеген сабақтарда сабақтың басындағы
тамыр соғуының төмендетілген көрсеткішінде (мин55-60 рет соғуы) тамыр
соғуының шектеулі жиілігі минутына 200-250 рет. Сондықтан тамыр соғуынын
жиілігінің өсуі 400 пайызға дейін жетеді, яғни 1 минутта 240-250 рет
соғады.
Жүктеме қарқынын сауатты мөлшерлеп бөлу үшін оқытушы сабақта оқу-
тәрбиелік қызметтің барлық түрлерін-ұйымдастыру кезінде оны арттыру және
төмендету (түсіру) әдістерін жақсы меңгеруі тиіс.
Мысалы, қызметтің көмекші түрлерін күшейту үшін оларға оқу-тәрбиелік
сипат береді: спорт қондырғыларын орнату және жинауды, ауырлықты алып
жүруді үйрету, ұжымдағы тәртіпті, ұқыпты жұмыс істей білуге тәрбиелеу үшін
пайдаланады; сапқа тұрғызу мен саптағы қозғалысты жүгіріп немесе керісінше
белсенді демалыс үшін орындайды (денені босатуға, тыныс алуға және т.б.
жаттығу беріледі). Жаттығуды орындар алдында кезек күтіп тұрған
шұғылданушылардың белсенділігін сүйемелдеп, қолдау үшін оларға арнайы
тапсырма ұсынады: Қозғалыс тәсілінің мына элементтеріне назар аударыңдар
және оны барлық топтағы шұғылданушылардың қаншалықты меңгергенін талдауға
тырысыңдар; шұғылданушыларға өз бетінше орындау үшін ұштастыру және жалпы
дамыту жаттығуларын ұсынады; зерттеу, үйрену үшін кинограмма, сызба үлгі,
суреттер және т.б. береді.
Оқытушының шұғылданушыларды оқу-тәрбие міндеттерін өздігінен іске асыра
білуге үйретуі ерекше назар аударуға тұрарлық мақтаныш. Мұнда әр түрлі
қызмет түрлері пайдаланылады: әңгіме, кеңес өткізу, тапқырлықты, ептілікті,
қиын жағдайда жөнін таба білу талап етілетін шұғылданушылардың алдына
міндет қою.
Түсіндіру және көрсету кезінде шұғылданушылардың назарын өзіне аударуы,
олардың белсенділігін тәрбиелеуі оқытушының басты міндеттерінің бірін
құрайды. Оқушылардың жұмысы неғұрлым қарқынды болған сайын, жаттығу
нәтижесінен солғұрлым табыс күтуге болады.
Дене жаттығулары қарқындылығын мөлшерлеп белгілеу шұғылданушыларға
тікелей және жанама әсер ету арқылы әдістемелік тәсілдердің қатарымен іске
асады.
Шұғылданушыларға тікелей әсер ету әдістеріне жаттығудың қайталану саны,
жылдамдығы, күші, қолданылатын сыртқы ауырлық жүктеме шамасы туралы сөзбен
нұсқау беру және т.б. жатады. Тікелей әсер ету әдістерін пайдаланып, егер
оқушылар мұғалімнің тапсырмасын дұрыс орындаса, онда барынша кең ауқымда
жаттығудың қарқындылығын дәл мөлшерлеп, бөлімдермен орындатуға болады.
Шұғылданушыларға жанама әсер ету әдістеріне қатаң уақытпен белгіленген
жаттығулармен орындалатын ойындық және жарыстық әдістерінің кезектесуімен
жүргізілуі жатады.
Мысалы, әдеттегі тапсырмамен орындауға қарағанда спорттық сайыс
кезіндегі жаттығуды орындау жағдайындағы үлкен қарқындылығымен
айырмаланады. Селқос, бейқамдықты жеңу үшін осыны пайдалануға болады.
Бүтіндей алғанда жаттығулардың орындау қарқындылығын жанама әдіспен
мөлшерлеп, бөлу тікелей әдіске қарағанда дәлдігі азырақ болса да оны
қолдану кажет. Осы бейнеде сабақтағы жүктемені ең қолайлы мөлшерлеп, бөлу
жоғары қарқындылығын, шұғылданушылардың ақыл-ой, сонымен бірге дене
жұмыстары ретінде сабақтың 100 пайыздық жалпы тығыздығын қамтамасыз етуді
талап етеді. Жүктемені мөлшерлеп бөлудің жоғарыда сипатталған әдістері
оқушыларды дұрыс ұйымдастыра білуге және оларға жаттығудың ететін әсерінің
дәрежесін бақылауға тәуелді.
Сонымен сабақты ұйымдастыру әдістемесі. Сабақты ұйымдастыру әдістемесі
оқытушының белгіленген оқушылар санымен (сынып, команда, үйірме) жұмыс
істеу әдісіне, шұғылданушылардың тапсырманы орындау тәртібіне, оқытушылар
мен оқушылардың және шұғылданатын орындағы спорт қондырғыларының
орналасуына (зал, стадион, спорт алаңы және т.б.) байланысты. Сабақтың
дұрыс ұйымдастырылуы оқу-тәрбие міндеттерін шешу үшін қолайлы жағдайды
қамтамасыз етеді.
Сабақта шұғылданушыларды ұйымдастырудың негізгі үш әдісі айырмаланады:
фронтальді (маңдай алдынан), топтық және жеке.
Фронтальді әдісі кезінде оқытушы бірегей оқу материалы бойынша барлық
оқушылармен бір уақытта жұмыс істейді.
Сабақты топпен өткізу әдісі кезінде оқушылар топтарға бөлініп, әр топ
жеке оқу тапсырмаларын алады. Оқытушы барлық оқушыларды өз бақылауында
ұстап, бір топпен басымырақ жұмыс жүргізеді немесе кезекпен бірінен кейін
келесі топқа өтеді.
Жеке өткізу әдісі кезінде әрбір оқушы жеке тапсырма алып, оны өздігінен
орындайды. Мұнда оқытушы, оқушылардың жұмысына таңдап, іріктеп басшылық
жасайды.
Бұл әдістердің әрқайсысының өзіндік артықшылығы және кемшіліктері бар.
Сабақты фронтальді әдіспен өткізу кезінде барлық оқушылардың қимыл-
қозғалысын назарда жақсы ұстауға және олардың қимыл әрекеттерін тікелей
басқаруға болады. Алайда бұл кезде оқушылардың әрқайсысына қимылын дербес,
өздігінен басқару қиындайды. Топтық және жеке әдістерді қолдану керісінше,
оқытушының барлық оқушыларды бақылау мүмкіндіктерін шектейді. Бұл
әдістердің қайсысының берілген сабақты өткізуге жарамды екені, оқу
материалдарының жаңалығына және күрделілігіне, сабақ өткізілетін орыннның
материалдық жабдықталуына, шұғылданушылардың жасына, жаттығу өткізілетін
орынның кеңдігіне және т.б. байлынысты.
Мысалы, бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын фронтальді
әдіспен жиі өткізеді, өйткені жае ерекшелік күшіне қарай олар өздігінен
қозғалысты қажетті мүмкіндікті меңгеруге қабілетсіз. Сабақты спортшы-
гимнасттармен топтық әдіспен өткізу басымырақ, өйткені жекелеген
гимнастикалық қондырғылардың сыйымдылық мүмкіндігінің аздығы және т.б.,
шебер-жеңіл атлеттерге жеке әдіспен сабақ өткізу тән, өйткені бұл спорт
түріндегі оқытып үйрету жүйесін спорттық шеберліктерінің артуына байланысты
жаттығуды жекешелендіру талабы артады.
Сабақтық шұғылдануда тәртіп бойынша оқушыларды ұйымдастырудың әдістерін
араластырып қолдану тән. Сабақтың басталуы әдетте фронтальді әдіспен,
негізгі бөлімінде шұғылданушыларды топқа бөледі немесе олармен жеке жұмыс
жүргізеді, ең соңында, сабақты қайтадан фронтальді әдіспен аяқтайды.
Сабақтың әдістемесін, сонымен бірге шұғылданушылардьщ берілген
тапсырмаларды орындау тәртібін анықтау. Қажет сабақтың әдістемесін
аньщтайтын екі тәсілі бар: бір уақытта және кезекпен.
Біріншісі, жаттығу немесе басқа қызмет түрлерінде барлық оқушылармен
орындалады, ал екіншісінде әрқайсысын кезекпен орындайды.
Екі әдісте де оқушылар үзіліссіз (ағыммен) немесе арақашықтықпен жұмыс
істеуі мүмкін.
Үзіліссіз, толассыз орындаудың мәні, мұнда оқушылар жаттығулардың
бірінен кейін бірін дем алмай орындайды.
Мысалы, гимнастика сабағында денені жалпы дамыту жаттығуларының
лайықтыларын таңдағанда алдыңғы сабақтың соңындағы жаттығу келесілері үшін
негіз болатындай болса, онда жаттығулар сериясын үзіліссіз орындауға
болады. Мысалы, жеңіл атлетика сабағында жүгіріп келіп, екпінмен ұзындыққа
секіру кезінде бір оқушы жерден серпінді күш алып секіргенде, екінші оқушы
жүгіруді бастаса, үшінші оқушы бастапқы дайындық қалпында тұрады,
төртіншісі секіру шұқырынан оралып қайтадан дайындалатын орынға келіп
тұрады және т.б.
Толассыз әдістің ерекше әр түрлілігі дене сапаларын қарқынды дамытуға
мүмкіндік жасайтын жаттығуларды айналма әдіспен орындау болып табылады.
Мұнда оқушылар жаттығулар кешенін толассыз арнайы жерде немесе шеңбер
бойына орналастырылған спорт қондырғылары бекеттерінде (станция)
біреуінен кейін екіншісіне (тұтқалы аттан, белтемірге тартыну бекетіне)
өтіп орындайды.
Жаттығуларды толассыз орындау бөліп өткізуге қарағанда үлкен
қарқындылықты қамтамасыз етеді. Алайда оның жалпы білім беру қатынасында
әсерлілігі төмендеу, өйткені жаттығулардың арасында үзілістің болмауы
түсіндіруді, қозғалысты талдауды және оқытып үйретудің басқа да
элементтерін пайдалануды қиындатады. Сабақта жаттығуларды толассыз немесе
бөлек-бөлек орындауды таңдау бәрінен бұрын оқу материалының жаңалық
дәрежесіне және сабақтың нақтылы міндеттеріне байланысты. Мысалы, жаңа оқу
материалын таныстыру және үйрену кезінде жаттығуды бөлек-бөлек орындау
орынды, қозғалысты жетілдірудегі дене сапаларының қарқынды даму міндеттері
қойылғанда, жаттығуды үзіліссіз орындау мақсатқа сәйкес келеді.
Оқушылардың жаттығуларды жақсы орындауы сабақ өтілетін орындағы
оқытушының, оқушылардың және спорт қондырғыларының дұрыс орналасуына
тікелей байланысты. Егер оқушылар бір қатарда сапқа сап бойынша тұрса, ал
мұғалім осы қатардың оң немесе сол жақ шетіне жақын тұрса, онда оның
түсіндіруін, көрсетуін және т.б. саптың екінші жақ шетіндегілері нашар
қабылдайды. Егер мұғалім спорт қондырғыларының ортасында тұрса, онда
шұғылданушы топтардың бірі оның назарынан тыс қалады. Егер оқушылар сапқа
күнге қарсы қарап тұрса, онда олар мұғалімнің көрсеткенінің барлығын нашар
көреді. Осы мысалдардың бәрі мұғалімнің, оқушылардың және сабақ өтілетін
жердегі орынның орналасуынан оқу-тәрбие жүйесінің маңызды бөліктері, яғни
көру және есту түйсіктері, жаттығуларды орындауды бақылауы және т.б.
тікелей осыларға байланысты. Барынша әр түрлі сапқа тұрғызулар үйлесімді
болуы мүмкін, бірақ барлық жағдайларда олар келесі талаптарды
қанағаттандыруы тиіс:
а) мұғалім мен оқушыға сабақта болған нәрсенің барлығын естуге және
көруге мүмкіндікті қамтамасыз ету;
ә) жеке және қоғамдық гигиена ережесіне сай болу;
б) бөгет және жарақат алу мүмкіндіктерін болдырмау.
Сабақта шұғылданушылардың жақсы ойластырылып орналастырылуы
тәртіптілікке және ұжымшылдықка тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды.
Сақтандыру және жәрдем беру үлкен дене жүктемесі жағдайындағы қозғалыс
әрекетінің белсенділігі барысында шұғылданушылардың дене, психикалық және
қызметтік жарақат алуы мүмкіндігінің кездесуі мүмкін.
Шұғылдану сабақтарында сайыстармен және басқа сабақ түрлерімен
салыстырғанда статистикалық мәліметтерге жүгінсек, әр түрлі сипаттағы
жарақат алудың көпшілік пайызы, яғни 50%-ға түседі екен. Ал спорт
шеберлерімен өткізілетін сабақта бұл көрсеткіш 80% пайызға дейін жетеді.
Бұл шұғылдану сабақтарында қозғалыс әрекетінің жаңа үлгілерін меңгеру
өзгешелігімен және жоғары нәтижелерге жету дайындығымен түсіндіріледі.
Сабақты өткізу барысында ерекше назарды жарақат алмау жолдарына аудару
қажет. Осы жағына байланысты оқытушының қызметтік шарасын, әдетте
сақтандыру деп атайды.
Сақтандырудың әсерлілігі сөздің кең ұғымда бәрінен бұрын оқытып үйрету
және тәрбиелеу принциптерін қатаң сақтаумен түсіндіріледі.
Оқушылардың жоғары саналылығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
І. СУ СПОРТЫНА АРНАЛҒАН ҚҰРЫЛЫСТАР
1.1 Бассейндердің сипаты мен жіберу 7
мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.2 Бассейн 10
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
1.3 Бассейн ваннасымен оның 17
жабдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Спорттық ғимараттарындағы қосымша мекемелер ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ІІ. Су спортымен шұғылданушыларға сабақ өткізу әдістері
2.1 Сабақтағы жүктемелерді мөлшерлеп бөлудің 35
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Оқытушыны сабақ өткізуге 45
дайындау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Шұғылданудың сабақтан тыс 50
түрі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
57
ҚорЫтынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдалынған 60
әдебитеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке,
демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы
жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік
негізінде дене тәрбиесін сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру
дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастыру өзектілігі артуда. Бұл мәселе
ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан – 2030 бағдарламасында, ҚР
Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың
2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру
жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Дене тәрбиесін, жаңа технология мен спорттық құрылыстардың
қажеттіліктерін сабақтастыра зерттеу – бүгінгі күн талабынан туындап
отырған міндеттерінің бірі. Спорттық құрылыстарының мәнін бүгінгі жаңа
заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды өзі өмір сүрген ортаның жемісі
ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті, адамгершілік қарым-қатынасы
әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен айқындалады. Қоғамның елеулі
өзгерістерге түсуі, адамның мақсат-мұраттарына, тұрмыс-тіршілігі мен мінез-
құлқына, сондай-ақ өзінің жеке басына да субъект ретінде өзгеріс енгізуде.
Оның үстіне қоғамдағы салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани
құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі және атқаратын қызметтері туралы
жан-жақты зерттеу, дене тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен
байланыста қарастыру қажеттігі біздің тақырыбымыздың өзектілігін айқындай
түседі.
Ғылым, техника, мәдениет және білім дамуының өзара байланыстылығы мен
өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген
теориялық зерттеулеріміз қорытындылары, спорттық құрылыстардың жіктелуін
оқып үйрену мен жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай,
болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін сапалы даярлауда олардың болашақ кәсіби
әрекетінде оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене
тәрбиесін жүзеге асыру, дене тәрбиесі мәселесін теориялық талдау мен дене
тәрбиесіндегі тәжірибелерді объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте
жоғары екендігі айқындалды.
Зерттеу нысаны. Спорттық құрылыстар және су спортына арналған құрылыстар.
Зерттеудің мақсаты – Су спортымен шұғылданушыларға сабақ өткізу
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтардың,
педагогтардың және дене тәрбиесі бойынша мамандардың ғылыми еңбектері,
ресми материалдар мен құжаттар (ҚР Конституциясы, “Білім беру туралы” Заңы,
ҚР “Қазақстан – 2030” даму стратегиясы, “Дене тәрбиесі” тұжырымдамасы
т.б.), оқу-әдістемелік әдебиеттер, мерзімдік баспа материалдары,
бағдарламалар, педагогикалық іс-тәжірибелер және автордың жеке басына тән
іс-әрекет тәжірибесі.
Зерттеу базасы: Стадиондар, манеждер, ашық және жабық спорттық
құрылыстар.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының озектілігі мен қоғамдық сұранысы, онын бүгінгі
күнге дейінгі зерттелу жағдайы, зерттеу мәселесінің қарама- қайшылықтары
мен проблемасы, сондай-ақ, зерттеу мәселесінің ғылыми аппараты баяндалады.
" Су спортымен шұғылданушыларға сабақ өткізу әдістері " деп аталатын
екінші тарауда су спортында пайдаланатын құрылыстар көрсетілген.
Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысының нәтижелері тұжырымдалып диплом
жұмысының нәтижелерін практикада пайдалануға нақтылы ұсыныстасы беріледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде зерттеу тақырыбына байланысты ғылыми
және әдістемелік еңбектер тізімі көрсетілген.
I – ТАРАУ. СУ СПОРТЫНА АРНАЛҒАН ҚҰРЫЛЫСТАР
1. Бассейндердің сипаты мен жіберу мүмкіндігі
Жүзу бассейні Суға секіруге немесе су добына арналған лайықты
жабдықтары мен шомылуға, оқу сабақтарына және жарыс өткізуге арналған
құрылғылары бар табиғи немесе жасанды су қоймасы болып табылады.
Белгіленген норма бойынша спорт бассейндері ұзындығы 50 және 25 м., ені
21, 16, 11 м. ванналарымен салынуы қажет Ұзындығы 25 м. бассейндер дене
тәрбиесімен Спорт комитетінің келісімі бойынша салынады. Бұндай
бассейіндерде шеткі жолдарды 0,5 м–ге кеңейту есебімен жол ені 2,5 м.
болғанда 8, 6, 5, 4 жол салуға (4–тен аз жол салуға рұхсат етілмейді)
болады.
Суға секіруге арналған бассейндердің көлемі қабылданған секіру
құрылғыларының құрамымен спорт құрлыстарынын жобалау нормаларына байланысты
болады. Құрылғылардың бір топтамасын орнатқанда бассейн ваннасының көлемі
20х20 м. болуы тиіс. Егер ванна ұзындығы 33,33 метрге дейін ұлғайтса, онда
бассейнде су добы ойынымен жүзуге пайдалануға болады. Бассейндердің жіберу
мүмкіндігін жүзумен айналасушылардың контингентіне байланысты қарастыру
қажет (1–кесте).
Түрлі сабақтарға кезектесіп пайдаланатын ванналардың жіберу
мүмкіндіктерін орта есеппен қабылдаған дұрыс. Жүзуге арналған ваннаның ең
төмен тереңдігі 1,2 м., ал ең терең бөлігінде жасалған ылдиға байланысты
1,8–ден кем емес; Ал республикалық жарыстарға арналған бассейндердің
ваннасының ең саяз тереңдігі 1,8м. Бұндағы бассейндердің ұзындығы 50 м.
өйткені рекордты көрсеткіштер осы қашықтықпен есептеледі (ұзындығы 3 мм–ге
ауысуы мүмкін) электрохронометражды құрылғысының пластинасын салуға
байланысты, бассейн ваннасының ұзындығы пластина қалындығының есебімен
ұлғаюы мүмкін.
1– кесте
Ашық және жабық бассейндердің бірмезгілде жіберу мүмкіндіктері
Сабақ түрі Жаңадан 3-2 2-1 1 дәрежелу Спорт
бастаушы дәрежелі дәрежелі және СШҮ шеберлері
лар жас жас спортшылар
спортшы спортшылар
лар
Жаттығушылар Сабақтың мөлшері Жатт
саны ығуш
ылар
саны
I II III IV V VI
Стадиондар Мінбелердегі 40000-н30000-420000-10000-2500 0-1500-50-
орындар саны. ан 0000 30000 0000 1000000
жоғары
Ашық спорт Көрермендерге 14000 12000 10000-8000-на6000 4000 -
алаңдары. арнал-ған орын нан н аса
саны. аса
Бассейндер Ұзындығы 50 м. 5 4-5 1 1 - 1 -
ван-налар саны.
- - 2-3 1-2 1-2 1
Ұзындығы 25 м.
ванналар саны.
Спорт Жасанды мұз + + + - - - -
сарайлары есебі. 5000 3000-503000-ғ
Мінбедегі 00 а
орындар саны. дейін
Оқу жаттық.Әр алуан спорт + + - - - -
базалары құрылысының
есебі. 250-ден150-ден - - - -
Тұрғын-орындардаса аса
ағы жататын
орындар саны.
Ескек Қайықтар саны. - 150-ден100-де75-тен 50 50-ге -
базалары аса н аса аса дейін
Желкенді 150-ден75-тен50-ден 25 25-ке
қайықтар саны. аса аса аса дейін
Су-мотор Қайықтар саны. 100-ден75-тен50 25 25-ке
базалары аса аса дейін
Ату орны Механикаландыры
лған - + + - - - -
қондырғылары
бар 300, 100,
50 және 25
метрлік тирлер.
Механикаландыры- - - + - - -
л-ған
қондырғысы жоқ
тирлер.
Нысаналар 100, 50 - - - - + + -
және одан аз
тирлер. - 4 - 2 және 2-4-т- -
Дөңгелек және және 8 4 ен аз
траншеялық
нысаналар
есебі.
Дене Спорт 5-8 4-тен 3-тен 3 2 1 -
тәрбиесі залдарының аса аса
үйлері есебі.
Шаңғы Трамплин - - 60-тан60 м. 40-6040 м-ге-
трамплиндерқуаттылығы аса метр дейін
(секіру
ұзындығы.).
Шахмат-дойбӨтілетін Халық-аБүкіл- - Респуб-- Облыс- -
ы клубтары жарыстардың ралық одақ- ликалық тық
маңыздылығы. тық
Кешенді Алаңдар саны. - - - - 13-207-12 -
аландар
Сол сияқты топтан тыс спорт құрылыстары да бар. Оларға Мәскеудегі
Орталық стадион, Алматыдағы Медеу мұзайдыны, Мәскеудегі Су спорт сарайы,
Киевтегі, Минскідегі Спорт сарайлары, т.б. қалалардағы ірі спорт кешендері
кіреді.
Барлық спорт құрылыстарының тобын дене тәрбиесі мен спорт комитетінің
бекіткен көрсеткіштері бойынша анықтайды I және ІІ топты КСРО Спорт
комитеті, қалғандарын – Республикалық Спорт комитеттері тағайындайды.
Спорт құрылысының ешқандай топқа жатпайтынын еңбек пен еңбек ақы төлеу
жөнінденгі КСРО Министрлер Кеңесінің Мемлекеттік Комитеті тағайындайды.
1-ші сызба
Спорт құрылыстарының құрылым сызбасы
2-ші сызба
Спорт құрылыстарын жіктеу сызбасы
Спорт ғимараты деп – құрамының бір немесе бірнеше негізгі мекемелер
(зал, манеж, бассейін) сондай – ақ қажетті қосымша, қосалқы және әкімшілік
мекемелері кіретін жабық спорт құрылыстарын айтамыз.
Спорт құрылысындағы негізгі, қосымша, қосалқы және әкімшілік–шаруашылық
мекемелерінің орналасуы техниологиялық сызбаға бағынады. Бұл сызба түрлі
бағыттағы ғимараттардағы мекемелердің орналасуының төмендегідей негізгі
спорт–технологиялық қағидаларын бейнелейді.
1. Ұқсас мәніндегі мекемелерді қызметі жағынан жақын мекеме топтарына
біріктіру қажет. Мысалы, қосымша шаруашылық мекемелері бір топқа
біріктіреді, спорт ғимараттарының негізгі мекемелері бірігуі мүмкін немесе
спорт ғимараттарына мүлдем тәуелсіз болуы мүмкін.
2. Спрот құрылысының ғимараттарында негізгі және қосымша мекемелерді
орналастыру спортшылардың қозғалыс жолдарын көрермендер жолымен қиылысуын
мүлдем болдырмауды ескертеді.
3. Жаттығушылардың киім ауыстыратын орны спорт залымен жалғасқан немесе
тек соыған арналған дәліз арқылы жалғасатын етіп орналастыру керек, ал
бассейннің киім ауыстыру бөлмесі ваннамен тек жуынатын бөлме арқылы. Ал
дайындық сабақтарына арналған залмен немесе алаңмен жуынатын бөлме арқылы
ғана жалғасы қажет.
4. Спортшаларға арналған жуынатын және әжетхана бөлмелері киім ауыстыру
бөлмесіне жоспарлас немесе тек соған ғана арналған дәліз арқылы жалғасуы
керек инструктырлық және жаттықтырушы-оқытушылар құрамына арналған жуынатын
бөлмелер инструктырлар бөлмесімен, қызметкерлерге арналған жуынатын
бөлмелер тұрмыстық мекемелермен жоспарлас орналасуы тиіс.
5. Көрермендерге арналған әжетхана көрермендерге арналған орынға
баратын жолда орналасады және спортшылар әжетханасынан болады.
6. Спорт залындағы, дайындық залындағы және бассейін дегі құрал жабдық
миекемесі осы залмен аралас орналасады. Құрал жабдық бөлмесіндегі белгі
сызықтарды зал едендегідей етіп түсіреді (табалдырықсыз). Ашық бассейіндер
ваннасы жанындағы құрал жабдықтар мекемесі залға кіретін есік арқылы
жалғасады.
7. Жаттықтырушылар мен оқытушылар залға спорттышлармен бір есіктен
кіреді немесе өздері киім ауыстыратын бөлме жақтан да кіруге болады.
Спорт ғимараттарын жобалауда көптеген қосымша мекемелерді мүмкіндігінше
топтау принципіне сәйкес біріктіруге тырысады. Бірақ киім ауыстыратын,
жуынатын және әжетхана бөлмелері әр залға, әр бассейнге орнату міндетті
болып табылады.
Көп залды ғимарат құрылысындағы тығыз орналасу жағдайына байланысты
көпқабатты спорт ғимарат етіп салады. Көпқабатты спорт ғимараттының бірінші
қабатына ауыратлетика мен гимнастика залдарын, ал екінші және үшінші
қабатқа ойын залдарын орналастырады. Спорт ғимаратының құрылымында сондай –
ақ жеңілатлетикалық манеждер де болады.
Жабық стандиондар – бұл әмбебап үлгідегі аренасы, көпшілік
көрермендерге арналған мінбесі бар спорт құрлысы. Бұл құрылыстар қала
жүйесімен көлік арқылы және жаяу жүргіншілер жолы арқылы жақсы байланыста
болуы керек, автотұрақ болуы міндетті. Олардың қызметтік және құрылымдық
қатынасы күрделі болып келеді. Қызметі жағынан күрделілігі оның тек спорт
жарыстарына ғана арналмай, сонымен қатар концерттерге, жиналыстарға,
кинофильм көрсетуге пайдаланатын, яғни арнайы жабдықтар мен мінбелерді
толығымен ауыстыруға тура келетін қызметімен байланысты болып табылады.
Көлемі 34х65 м. арена кең таралғане түрі болып табылады, ол манерлеп
сырғанаудан, тенистен, қол добынан 7:7, волейболмен баскедтболдан, ауыр
атлетикамен гимнастикадан жарыстар мен шайбалы хоккейден кездесулер
өткізуге мүмкіндік береді.
Көлемі 20х40 м. аренада хоккеймен манерлеп сырғанаудан жарыстар өткізу
мүмкін емес. Көлемі 18х30 метірлік арена қол добынан жарыс өткізуге
лайықсыз болып табылады.
Жеңіл атлетикалық жолдары және велотректері бар ареналарда кездеседі.
Мысалы, Англияның "Уэмбли" стадионында жүзу бассейнімен мүз айдынына
алмасып түратын спорт гимнастикалық арена салынған. Алайда пайдалану
барысында бұндай құрылыстарды салудың тиімсіз екені байқалды. Өйткені
аренаны алмастыру қиынға соғады, басқа жарыстарды өткізген кезде
мінбелерден жарысты тамашалау нашарлайды, ғимараттың көлемі мен соған
байланысты құны артады және пайдалану талаптары күшейеді. Сондықтан бұндай
көп құрылымды ареналар салу көп сұранысқа ие бола алмайды.
Арена түріндегі құрылыстарды таңдағанда оны тиімді пайдалану
мүмкіндіктерін мүқият сараптаған жөн. Өйткені кейбір спорт жарыстары жабық
стадиондармен спорт сарайларының мүмкіндігін қамтамассыз ете алмайтынын
пайдалану барысында байқауға болады. Сондықтан бұл жерде концерттермен
мерекелерді және басқада көпшілік шараларын жүргізу мүмкіндігін алдын – ала
қарастыру қажет.
Көрермендерге арналған мінбелер қатарлардың көтеру биіктігімен
жоспарлау орналасуы бойынша да жан – жақты айқын көрсетілуін қамтамассыз
етілуі керек. Мінбелерді бір қалыпты және алмастырылатын етіп бөлуге
болады.
Жабық стадион мінбелерінің пішіні жоспарда ғимарат жамылғысының
құрылымына байланысты болып табылады және шеңбер, эллипс, ромб, тікбұрышты
түрінде кездеседі. Концерттермен жиналыстар өткізгендегі орындарды
пайдалану зал аренасының орналасуына байланысты. Зал сахнасы
ауыстырылмайтын немесе алмастырылатын болып келеді. Мысалы, Киев спорт
сарайында сахнаның жобасы мінбелер аумағын бұру нәтижесінде пайда болады.
Алмастырылатын мінбелердің құрылымы әртүрлі келеді. Оларды олрналастыру
құрылымы күрделі болған жағдайда оны алмастыру мен қайта жинау өте
қарапайым болуы қажет. Қосымша мекеме ретінде мінбе астындағы орындар
пайдаланылады, онда киім қоятын жері бар вестибюль фае, буфетпен
көрермендерге арналған әжетханалар сондай – ақ спортшылармен төрешілерді
қызмет көрсететін кіретін шығатын есіктері бар кешенді мекемелер
орналасады.
Ғимарат құрылымы әсіресе залдың құрылысы ғимараттың архетектуралық
бейнесін айқындайды. Зал құрылымын жасауда жарық түсіру, радио ақпарат және
желдету қондырғылары сияқты мәселелер ескеріледі. Қабырғаға жарық түсіретін
терезелер қалдырғанда оны таза ұстаумен кино сияныс кездерінде пердемен
қымтап қоюға қолайлы болатындай етіп қарастырады. Бұған қоса терезенің өте
үлкен болуы мекеме ішін қыздырып, мұз сапасын төмендетеді, сонымен қатар
табиғи жарық тек жаттықтыруларды, ал жарыстар жасанды жарықпен өткізілетін
безелген жарысты өткізіп, түрлі жарық әсерлерін пайдаланып, теледидар
ақпаратарын беру үшін жарық жүйесі қосылудың барлық мүмкін болатын тәртібін
қамту керек.
Әмбебап залдар, спорт сарайларымен жабық стадиондар үшін эстрадалық
қойылымдармен радио ақпаратқа қажет күрделі дыбыс күшейткіш жүйе жобасы
жасалады. Қабырғалармен төбесінің пішіні олардың акустикалық
материалдарымен жабдықталуы дыбыс жаңғырығын төменедетуді мүмкіндік береді.
Осыған сәйкес барлық инженерлік жүйе, сондай – ақ жылу беру, желдету,
мұздату, сумен қамту әмбебап залдардың техникалық жабдықтары пайдалануға
өте күрделі және бұл жүйелердің барлығын құрылыс салынған кезден бастап
жақсы меңгерген мамандардың жұмыс істеуін талап етеді.
1.4 Спорттық ғимараттарындағы қосымша мекемелер
Ғимарат пен қосымша мекемелерді спорт құрылыстарын пайдалану мен
қызмет көрсетуге арналуына қарай ажыратады.
Спорт құрылыстарының қызмет көрсету мекемелеріне жекеленген арнайы
құрылыстар, спортшыларға арналған қызмет көрсету мен қосымша ғимараттар
кіреді. Көрермендерге арналған орындар негізгі ғимаратта орналасады.
Пайдалануға берілген ғимараттарды шаруашылық, техникалық, әкімшілік –
қызмет, сол сияқты төрешілер жұмысын қамту мен орналастыру орындары,
ақпараттық хабарларға арналған орын болып бөлінеді.
Сыртқы киімдерді қоятын гардеробы бар вестибюль қосалқы бөлмелер
қатарына кіреді.
Кіру есіктері мен вестибюль. Жабық спорт құрылыстарының жапсырылып
слынған дәлізі бар кірі берістеріне сырт киім қоятын гардероб орналасады.
Ірі спорт құрылыстарының вестибюльдерінде кассалар, тіркеу орындары,
қоғамдық тамақтану бөлмелері орналасады. Ал мектептерде спортзалға өтетін
дәліз әдетте негізгі оқу ғимараттарынан спорт залға жылу жүргізілген
ғимараттың ішінде болады.
Ашық, жазық құрылыстар үшін вестибюль бір орынға 0,12 м2, спорт залында
0,15 м2, ал бассейндерде 0,45 м2 мөлшерде болады. Орындар саны әрбір спорт
құрылысының бір мезгілдегі адам қамту мөлшерімен анықталады. Сондай – ақ
әртүрлі келушілер тобына қарай жекеленген кіру дәліздерін жобалайды, бұл
жағдайда спортшылар мен көрермендер жолы қиылыспауы қажет.
Гардеробтар. Спорт құрылысындағы гардеробты киім ауыстыру бөлмесіне
жақын, жалпыға ортақ орналыстырады. Гардероб көлемін бір орынға 0,07 м2
етіп жоспарлайды. Мектеп ғимараттары үшін бұл көрсеткіш жоғары болып
табылады. Вестибюльде бір оқушыға 0,1 м2, ал гардеробта – 0,15 м2 орын
бөлінеді. Кейбір мектептерде бүкіл апта бойы спорт киімдерін сақтау үшін
гардероб киім ілгіштерін пайдаланады. Арнайы қаптарда ұсақ спорт
жабдықтарының негізгі тобы сақталынады.
Шаруашылық бөлмелері. Негізгі спорт құрылыстарындағы қоймалар,
шеберханалар, гараждар сияқты жабдықханалар шаруашылық бөлмелеріне кіреді.
Негізгі спорт құрылыстарының жабық бөлімі мен қоймалары жабық
бассейндерде 20 м2, ашық бассейндерде 10 м2, ал спорт зал үшін 20 м2 болуы
тиіс. Мектеп спорт залы үшін бұл мөлшер сәл төмен, яғни 16 м2 болады.
Жиналмалы жабдықтарға арналған қоймалардың жобасын жасағанда жиналатын
бөлме еденінің 1000 м2 көлеміне 4 м2 өлшем бірлігімен қабылданады.
Жабық бөлмесінің есігін жабдықтарды сабақ өтетін орынға жеткізу үшін
кең көлемде салады. Оларды негізгі спорт құрылысымен қатар орналастырады.
Бұл бөлменің ішінде сөрелер, арнайы орындар және оқу құрал – жабдықтарын
сақтауға арналған жапсырмалар орнатады. Темір сөрелерді спортзалда өтетін
сабақтарға қажетті жабдықтарды қою үшін пайдаланады. Оның есептік көлемі
4,4 м3.
Жабдықтар бөлмесінде көптеген оқу құралдары мен спорт жабдықтары
бөлмеден оларды алып шығу оңай болатындай етіп орналасады. Спорт құрал –
жабдықтарын сақтайтын қоймада шаруашылық заттарын, арнайы қоспалар мен
олардың бөлшектерін (бассейндерде – хлор т.б.) сақтайды. Бұл бөлмелерді
негізгі жұмыс жасайтын спорт және шаруашылық құрал – жабдықтарының барасына
сәйкес және спорт құрылысының құрамына байланысты қарастырады.
Қоймаларда ринг сахнасын, күрес кілемдерін, гимнастикалық аспаптарды,
спорт ойындарына арналған тақтайшыларды, сол сияқты жылжымалы мінбелер мен
көрермендерге арналған орындарды құрастырады.
Мектеп – интернаттарда қосымша қызмет бөлмелері қатарына оқушылардың
жеке спорт құралдарын сақтауға арналған бөлмелер де кіреді.
Техникалық бөлмелерді бойлерлік, қалқандық, желдеткіш, сорғыш және
ақпарат тасымалдаушы бөлмелерге жіктейді. Ғимараттың бұл тобына инженерлік
желілердің тарату жүйесін орнатуға, сол сияқты зеретхана бөлмелеріне
арналған арнайы жабдықталған орындар кіреді. Мысалы; бассейнде – бұл суды
сорғышпен жіберетін және тазалайтын бөлме болып табылады.
Әкімшілік – қызмет бөлмелерін – әкімшілік пен дирекцияға, оқытушы –
жаттықтырушылар құрамына, қызметкерлерге арналған және қоғамдық тәртіп
сақшыларына аранлған бөлмелерге бөледі. Жобалау мөлшері бойынша директор
мен бас инженердің бөлмесіне 12 м2, бөлім бастығы мен коменданттар
бөлмесіне 8 м2 және әрбір әкімшілік қызметкеріне 4 м2 беріледі. Мектеп
спорт залында дене тәрбиесі кабинеті әкімшілік бөлмесіне жатады. Бұл спорт
құрылыстарында инструктор бөлмесін 7 – 10 м2 көлемінде жобалайды.
Әкімшілікке арналған бөлмелер санын спорт құрылысындағы штат кестесіне
сәйкес анықтайды. Әдетте әкімшілік бөлмелері тобын бір блокқа біріктіреді.
Тұрмыстық бөлмелер. Қызметкерлерге арналған бөлмелерді бір
қызметкерлерге 1,5 м2 көлемінде және бүкіл бөлме үшін 6 м2 мөлшерінде орын
есептеледі. Онда киім ауыстыруға, қажет жабдықтарды сақтауға, қол жууға
арналған орындар қарастырылу тиіс.
Оқытушы – жаттықтырушлар құрамына арналған бөлмелер спортшылар тобының
есебіне қарай, ал бассейндерде жолдар мен секіру құрылғыларының (бір
оқытушыға 2,5 м2, ал бір жаттықтырушы командасына 9 м2 кем болмауы керек)
есебіне қарай анықталады. Оларды киім сақтайтын шкафтармен, демалатын
орындықтармен жабдықтайды. Жатықтырушы – оқытушылар құрамына аранлған
бөлмелерді ашық спорт құрылыстарында 25 спортшыға 1 орын есебімен әйелдер
мен ерлерге жекелеп бөліп жобалайды. Бұл бөлмелердің жанына тек
оқытушыларға арналған жуыну кабиналары мен қолжуғыштар орнатылады.
Спортшыларға арналған қосымша және қызмет көрсететін бөлмелерге киім
ауыстыруға, киім сақтауға, жуынуға, әжетханаға, массажға арналған
бөлмелермен қатар құрғақ ыстықты моншалар, дәрігерлік қызмет көрсету
бөлмелері, теориялық сабақ өтетін бөлмелер, асханалар, қыздыратын,
құрғататын қондырғылар кіреді.
Киім ауыстыру бөлмелері жеке және жалпы болуы мүмкін. Жеке киім
ауыстыру бөлмелерін уақытымен ерлер және әйелдерге арнап пайдалануға
болады. Жеке кобиналарды орындықтармен, үстелдермен, киім ілгіштермен
жабдықтайды.
Спорт құрылысында оларды вестибюльге немесе негізгі құрылыспен өте
жақын орналасқан арнайы жоспарланған бөлмелерде орналастырады.
Киім шешетін орындарды жоспарлағанда әрқашан олардың қызмет
жағдайларын, басқа бөлмелермен өзара қатынасын, гигиеналық талаптарын
ескереді. Олардың ең негізгісі спортшылардың осы құрылысқа еркін орналасуы
болып табылады. Осыған қоса спортшылардың қимыл – қозғалысына қатысты
барлық қызметтік және технологиялық процестер мен бөлімнің анық көрінуі,
оның дыбыстық жүйесі, дыбыс пен гидроизоляциясы, жарықтануы, ауа ауысуы,
техника қауіпсіздігі ережелерін сақтау тәрізді басқа да факторларды есепке
алады. Әлемдік спорт құрылысы тәжірибесінде спорт құрылысын жіктеу бірлігі
жоқ. Бірқатар елдерде спорт құрылыстарын категориялар мен топтарға бөлуде
өз әдістерін жасап шығарған.
КСРО министрлер кеңесі жанындағы дене тәрбиесі мен спорт жөніндегі
комитеттің 1970 жылы 26 наурыздағы Спорт құрылыстарын жаңаша жіктеуді
спорт құрылыстарын бір мезгілде іске қосу мөлшерлерін және спорт құрылысы
туралы үлгі жобаны бекіту туралы қаулысына сәйкес КСРО-да спорт
құрылыстарын жіктеу бірлігі жұмыс жасайды. Бұл жіктеу типтік жобалау
сапасын жақсартуға, спорт құрылыстары желісінің есеп көрсеткіштерін дәл
анықтауға көмектесетін жобалау мен құрылыс жөніндегі ең маңызды құжаттардың
бірі болып табылады. Берілген жіктеу бірлігі спорт құрылысының категориясын
айқындауда, спорт құрылыстарын есепке алумен құжаттауда қолданылады.
Спорт құрылысы – бұл сан алуан спорт түрлерінен оқу–жаттықтыру
сабақтарымен спорт жарыстарын өткізуге арналған ашық немесе жабық түрде
сәйкестендіріліп жабдықталған арнайы салынған құрылыс.
Спорт құрылыстарының желісі қала мен ауыл тұрғындарын жалпы мәдени
тұрмыстық және сауықтыру жүйесінің бір бөлігін құрайды. Тұрғылықты
жерлердің жоспарлық құрылымына сәйкес дене тәрбиесі – спорт құрылыстары
төмендегіше бөлінеді:
1.Мөлтек аудандық (мөлтек ауданның, тұрғын үйлер тобының және жеке үйлердің
тұрғындарына қызмет көрсету).
2.Аудандық (өндірістік – тұрғылықты ауданға немесе тұрғын халықтарға қызмет
көрсету).
3.Ауданаралық (аудан топтарының халқына қызмет көрсету).
4.Жалпы қалалық (бүкіл қала, поселка тұрғындарына қызмет көрсету).
Пайдалану сипатымен арнайы тағайындауына қарай спорт құрылыстары
төмендегіше ерекшелінеді.
1.Оқу–спорттық, бұл тек оқу–жаттықтыру сабақтарына арналған;
2.Шерулік, көрермендер тамашалайтын жарыстар өткізуге есептелген;
3.Тұрғындардың белсенді демалысына арналған оқу – спорт құрылыстарына оқу
орындарының, мектептердің, техникумдардың, институттардың, спорт базалары
мен жоғары дәрежелі спортшыларын дайындау оқу – жаттықтыру орталықтары
жатады.
Көрермендерге арналған арнайы орындары бар спорт құрылыстары шерулік
болып табылады. Оған стадиондар, спорт сарайлары, әмбебап алаңдар,
велотректер, шаңғы және тау шаңғысы стадиондары және басқа мінбелер,
орындықтары, тұруға арналған орындары бар спорт құрылыстары жатады.
Тұрғындардың белсенді демалысын арналған спорт құрылыстарына саябақта,
ормандарда, су қоймалары жанында орналасқан және тұрғындар мен дене
тәрбиесі – сауықтыру жұмыстарын жүргізуге арналған демалыс базалары жатады.
Бұдан басқа балалармен спорт сабақтарын өткізуге сондай–ақ емдеу –
сауықтыру мақсатына арналған арнайы спорт құрылыстары бар.
Спорт құрылыстары өзінің сәулеттік жоспарлау және көлемдік–құрылымдық
ерекшелігіне қарай көлемді және жазықтық болып бөлінеді.
Барлық жабық спорт құрылыстары көлемдігі жатады. Мысалы: спорт залдары,
спорт сарайлары, жабық бассейндер мен манеждер. Спорт алаңдары жеңіл
атлетикалық және коньки тебу жолдары, шаңғы және тау шаңғысы жолдары,
кросстық қашықтықтар жазық спорт құрылысына жатады.
КСРО–да қолданылған жіктеу бойынша барлық спорт құрылыстары өзінің
қуаттылығы есебіне жеке және кешенді спорт құрылысы болып бөлінеді. Жеке
спорт құрылысы спорттың жеке бір түріне арналған (мамандарылған залдар, бір
ванналы бассейндер, алаңдар, т.б.), ал кешенді спорт құрылыстары бір
ғимаратқа орналасып немесе көлемді аймаққа біріктіріліп жекелеген бірнеше
спорт құрылыстарынан құралған (стадиондар, спорт сарайлары, бірнеше ванналы
бассейндер, т.б.).
Көлемдік жоспарлау құрылымы бойынша спорт құрылыстары жабық және ашық
болып бөлінеді.
Жабық спорт құрылыстары – бұл оқу – жаттықтыру сабақтары, жарыстар
жабық залдарды, бассейндермен спорт сарайларында өтетін құрылыс.
Ашық спорт құрылыстары – бұл оқу – жаттықтыру сабақтары ашық жерде
өтетін құрылыс.
1–сызбада спорт құрылыстарын көлемдік – жоспарлау құрылымы ерекшелігі
бойынша жіктеу көрсетілген.
Әрбір жеке спорт құрылысының құрылымы үш құрамдас бөліктен тұрады. Ең
бастысы негізгі құрылыс болып табылады, онда дене тәрбиесімен спорт
сабақтары үздіксіз жүргізіледі. Қалған екі құрамдас бөлігі – бұл қосымша
және көрермендерге арналған құрылыс. Егер спорт құрылысы тек оқу –
жаттықтыру жұмыстарына арналса, онда көрермендерге арналған орын болмайды.
Негізгі құрылыстың көлемдік – жоспар мөлшері, жамылғысы, белгілері мен
жабдықтарын мемлекеттік құрылыс мөлшеріне спорт федерациялары дайындаған
жарыс ережелеріне спорт құрылысының спорт құрал – жабдықтарының жұмыс жасау
таблдерінің сай болуы керек. Серілердің дене тәрбиесі таптық және әскери
болды. Серілер өздерін тек әскери дайындықпен, көңіл көтерумен айналысу
керек деп білді. Сондықтан олар дене еңбегімен айналыстады. Олар көбінесе
әскери жорықтарда, басқа жерлерді мемлекеттерді тонау, халықтың көтерілісін
басып отырды.
Серілердің тәрбиесі тек қана олардың серілік атаққа жету еді. Оларды
атпен шабуға, семсерлесуге, жүзуге, садақ атуға, шахмат ойнауға, аңға
шығуға, өлең жазуға үйретті.
Болашақ серілер 7–14 жасында феодалдың әйеліне пажа болды. Ал 14 жастан
бастап оларды қару алып жүруші атағына сайлады. 21 жасында серілікке
өткізілді.
Серілікке дайындық кезінде жастар дене жаттығулармен айналысты,
өздеріне шыдамдылықты, күштілікті үйретті. Серілердің дене тәрбиесінде ойын
мен спорттің ролі үлкен болды. Ойындар жылжымалы, спорттық және әскери
болып бөлінді.
Қосымша спорт құрылыстары спортшылар мен жарысқа қатысушыларға қызмет
көрсетуге арналған. Қосымша құрылысқа гардеробтар, киім ауыстыру бөлмелері,
жуынатын, массаж, әдістемелік бөлмелер, жаттықтырушы оқытушылар құрамы мен
дәрігерлік қызметке арналған мекемелер, спортшыларға арналған моншалар,
төрешілер бөлмесі, т.б. жатады.
Сондай – ақ қосымша құрылыс құрамына негізгі спорт құрылысына қызмет
көрсететін әкімшілік және шаруашылық мекемелері, инженерлік – техникалық
қызмет (жылу, су, энергия, т.б.) мекемелері кіреді.
Көрермендерге арналған құрылыстар – бұл негізгі құрылыс пен қызмет
көрсету мекемелерінде (спорт ядросы, алаң, бассейн, файе, буфет, кафе)
орналасқан мінбелер, орындықтар, тұруға арналған орындар.
II – ТАРАУ. Су спортымен шұғылданушыларға сабақ
өткізу әдістері
2.1 Сабақтағы жүктемелерді мөлшерлеп бөлудің әдістемесі
Жүктемені мөлшерлеп бөлу (дозировка) - бұл оның көлемін және қарқынын
бағытты реттеу деген ұғым. Мөлшерлеп бөлу мәселесі дене жаттығуларындағы
жүктемені белгілеу бойынша ұсыныстармен шектелмейді. Шұғылданушыларға әсер
ету күші тек жаттығулардың сипатына ғана емес, сонымен бірге оқу жұмысының
мына элементтерімен де байланысты: түсіндіру, жаттығуларды көрсету,
оқушыларды ұйымдастыру және т.б.
Әрбір нақтылы жағдайда оқытушы сабақта жүктеменің мүмкін болған үлкен
көлемін қамтамасыз етуге ұмтылады (оның педагогикалық ақталғандығы жағдайы
ескеріліп). Жүктеменің келемінің көбеюі сабақтың барынша ұтымды жалпы
тығыздығы нәтижесінде іске асады.
Сабақтың жалпы тығыздығы деп педагогикалық белгіленген уақыттың барлық
сабақтың ұзақтығына қатынасын айтады.
Педагогикалық өтілген уақытқа келесі қызмет түрлері немесе сабақ
бөліктері жатады: оқытушылардың түсіндіргені, көрсеткені, оқытушының
нұсқауын ұғыну және түйсікпен қабылдау, өз жолдастарының әрекетін
ұйымшылдықпен талдау; дене жаттығуларын орындау және одан кейінгі қажетті
демалыс; жәрдемші әрекеттер – қайта сапқа тұрғызу; спорт қондырғыларын
орнату, секіру шұқырындағы құмды жұмсарту және т.б.
Оқу уақытының ақталмаған шығынына ұйымдастырудағы қойылған оқу-тәрбие
міндеттерін шешуге және кемшіліктерге байланысты бос тұрып қалу жатады:
сабаққа кешігіп келу және оны ерте аяқтау, тәртіп бұзуға байланысты сабақ
үстіндегі үзілістер, спорт құрал-саймандарының жарамай қалуы, мұғалімнің
кетіп қалуы.
Оқу-тәрбие міндеттерін шешу үшін сабақтағы педагогикалық өтілген қызмет
түрлері маңызды емес. Мысалы, амалсыз демалыс және жәрдемші әрекеттің аз
мәні болады, ал сол уақытта оқушылардың өз жолдастарының әрекеттерін
зерттеп және сын көзбен талдауы педагогикалық тұрғыдан сабақтың өте маңызды
сәттеріне жатады (егер бұл оқытушының арнайы ұйымдастыруымен және оның
тікелей қатысуымен өтсе). Мүмкіндігінше босқа тұрып қалуды және жәрдемші
әрекеттерді болдырмау жолдарын қарастыру қажет.
Бұл үшін әр түрлі әдістер қолданылады: алдын ала оқушылардың жүретін
барынша қысқа жолдарын белгілейді; артық сапқа тұрғызу және қайта
тұрғызудан қашу; спорт қондырғыларын орнату және жинауды шұғылданушылардың
ішінен арнайы кезекші тағайындап жарыс тәртібімен өткізіледі.
Осы тәртіппен оқытушы түсіндіруге, өз бетінше жұмысқа және тікелей
жаттығуды орындауға мүмкіндігінше көп уақыт бөледі. Сабақтың жалпы
тығыздығына қолайлы келудің тәсілі осылай жасалады. Жаттығуды орындауға
жұмсалған уақыт моторлы тығыздық ұғымымен байланысты, яғни жаттығуды
орындауға кеткен уақыттың сабақтың жалпы уақытына қатынасы.
Моторлы тығыздық - дене жаттығуларымен шұғылданудың өнімділігінің
барынша ерекше көрсеткіші, сондықтан, әрине, бірдей жағдайда мүмкіндігінше
сабақтың үлкен моторлы тығыздығын қамтамасыз ету керек. Сонымен бірге оның
ең бастысы оқу-тәрбие міндеттерін шешу сапасы болып табылатын сабақтың
шұғылданудағы маңызын артық бағалауға болмайды, өйткені ол өз кезегінде
түсіндіруге, қозғалысты, кинограмманы, үлгіні және басқа да оқытып үйрету
әдістерін көрсетуді талап етеді. Осылай гимнастика сабағынның негізгі
бөлімінде сабақтың моторлы тығыздығы ең жақсы, қолайлысы деп жиі саналып,
10-15 пайызды құрайды.
Уақыттың арақатынасын түсіндіруге, көрсетуге және жаттығуға жақсы
бейнеде белгілеу, сабақты әдістемелік сауатты жүргізудегі ең басты
жағдайдың бірі. Ысылған, іскер оқытушылар түсіндіруді оқушылардың тікелей
қозғалысты орындауы кезінде жүргізеді.
Алайда ол кезде жаттығудың күрделілігі, оқушылардың дайындығы және
шұғылданудың ұсынылған сабақ үлгісінің талаптарын ескеру қажет. Сабақтағы
педагогикалық өтілген қызметтің барлық түрлеріне бөлінген уақыт шегінде
жүктеменің қарқындылығын мөлшерлеп бөлу мәселесі де өте маңызды. Дене
жаттығулары сабағындағы жүктеменің қарқыны оның көлеміне қарағанда тікелей
үлкен реакцияны қозғайды. Көп шамада сабақтың оқу-тәрбиелік нәтижесі және
олардың сауықтыру әсері қарқындылыққа көп байланысты.
Сабақтағы жүктеменің қарқындылығына қойылатын негізгі талап оның
физиологиялық және психологиялық әсерінің мүмкін болған шегін анықтау болып
табылады. Әрбір нақтылы сабақта жүктеменің өзіндік мүмкін болған шектегі
шамасы болуы тиіс және ол әр кезде жасына, жынысына, шұғылданушылардың
жаттыққандығына және сабақтың нақтылы міндеттеріне байланысты анықталуы
тиіс.
Жүктеменің шектелуі, әсіресе, жоғары шектеулі туралы мәселе әр түрлі
авторлармен әр қилы шешіліп келеді. Әр уақытта бәрінен жиі жүктеменің дәл
көрсеткіші ретінде тамырдың соғу жиілігі алынады. Кейбір авторлар тамыр
соғу көрсеткішінің абсолюттік шегін сабақта анықтауға тырысты. Мысалы,
тамыр соғуының максимальді мүмкіндігі 1 минутта 150 рет соғу деп саналды.
Басқалары тамыр соғуы жиілігіне мүмкіндік шегін бастапқы қалпынан пайызбен
белгілеуге ұмтылды, мысалы, 80%. Соңғы кездері жүргізілген зерттеулер
(В.С.Фарфель, М.В.Раскин және т.б.) шұғылдану сабақтарында тамыр соғуы
жиілігінің шектеулі қалпына қатынасы бір мағыналық шешім болуы мүмкін емес
екенін делелдеді. Мысалы, спорттағы көптеген сабақтарда сабақтың басындағы
тамыр соғуының төмендетілген көрсеткішінде (мин55-60 рет соғуы) тамыр
соғуының шектеулі жиілігі минутына 200-250 рет. Сондықтан тамыр соғуынын
жиілігінің өсуі 400 пайызға дейін жетеді, яғни 1 минутта 240-250 рет
соғады.
Жүктеме қарқынын сауатты мөлшерлеп бөлу үшін оқытушы сабақта оқу-
тәрбиелік қызметтің барлық түрлерін-ұйымдастыру кезінде оны арттыру және
төмендету (түсіру) әдістерін жақсы меңгеруі тиіс.
Мысалы, қызметтің көмекші түрлерін күшейту үшін оларға оқу-тәрбиелік
сипат береді: спорт қондырғыларын орнату және жинауды, ауырлықты алып
жүруді үйрету, ұжымдағы тәртіпті, ұқыпты жұмыс істей білуге тәрбиелеу үшін
пайдаланады; сапқа тұрғызу мен саптағы қозғалысты жүгіріп немесе керісінше
белсенді демалыс үшін орындайды (денені босатуға, тыныс алуға және т.б.
жаттығу беріледі). Жаттығуды орындар алдында кезек күтіп тұрған
шұғылданушылардың белсенділігін сүйемелдеп, қолдау үшін оларға арнайы
тапсырма ұсынады: Қозғалыс тәсілінің мына элементтеріне назар аударыңдар
және оны барлық топтағы шұғылданушылардың қаншалықты меңгергенін талдауға
тырысыңдар; шұғылданушыларға өз бетінше орындау үшін ұштастыру және жалпы
дамыту жаттығуларын ұсынады; зерттеу, үйрену үшін кинограмма, сызба үлгі,
суреттер және т.б. береді.
Оқытушының шұғылданушыларды оқу-тәрбие міндеттерін өздігінен іске асыра
білуге үйретуі ерекше назар аударуға тұрарлық мақтаныш. Мұнда әр түрлі
қызмет түрлері пайдаланылады: әңгіме, кеңес өткізу, тапқырлықты, ептілікті,
қиын жағдайда жөнін таба білу талап етілетін шұғылданушылардың алдына
міндет қою.
Түсіндіру және көрсету кезінде шұғылданушылардың назарын өзіне аударуы,
олардың белсенділігін тәрбиелеуі оқытушының басты міндеттерінің бірін
құрайды. Оқушылардың жұмысы неғұрлым қарқынды болған сайын, жаттығу
нәтижесінен солғұрлым табыс күтуге болады.
Дене жаттығулары қарқындылығын мөлшерлеп белгілеу шұғылданушыларға
тікелей және жанама әсер ету арқылы әдістемелік тәсілдердің қатарымен іске
асады.
Шұғылданушыларға тікелей әсер ету әдістеріне жаттығудың қайталану саны,
жылдамдығы, күші, қолданылатын сыртқы ауырлық жүктеме шамасы туралы сөзбен
нұсқау беру және т.б. жатады. Тікелей әсер ету әдістерін пайдаланып, егер
оқушылар мұғалімнің тапсырмасын дұрыс орындаса, онда барынша кең ауқымда
жаттығудың қарқындылығын дәл мөлшерлеп, бөлімдермен орындатуға болады.
Шұғылданушыларға жанама әсер ету әдістеріне қатаң уақытпен белгіленген
жаттығулармен орындалатын ойындық және жарыстық әдістерінің кезектесуімен
жүргізілуі жатады.
Мысалы, әдеттегі тапсырмамен орындауға қарағанда спорттық сайыс
кезіндегі жаттығуды орындау жағдайындағы үлкен қарқындылығымен
айырмаланады. Селқос, бейқамдықты жеңу үшін осыны пайдалануға болады.
Бүтіндей алғанда жаттығулардың орындау қарқындылығын жанама әдіспен
мөлшерлеп, бөлу тікелей әдіске қарағанда дәлдігі азырақ болса да оны
қолдану кажет. Осы бейнеде сабақтағы жүктемені ең қолайлы мөлшерлеп, бөлу
жоғары қарқындылығын, шұғылданушылардың ақыл-ой, сонымен бірге дене
жұмыстары ретінде сабақтың 100 пайыздық жалпы тығыздығын қамтамасыз етуді
талап етеді. Жүктемені мөлшерлеп бөлудің жоғарыда сипатталған әдістері
оқушыларды дұрыс ұйымдастыра білуге және оларға жаттығудың ететін әсерінің
дәрежесін бақылауға тәуелді.
Сонымен сабақты ұйымдастыру әдістемесі. Сабақты ұйымдастыру әдістемесі
оқытушының белгіленген оқушылар санымен (сынып, команда, үйірме) жұмыс
істеу әдісіне, шұғылданушылардың тапсырманы орындау тәртібіне, оқытушылар
мен оқушылардың және шұғылданатын орындағы спорт қондырғыларының
орналасуына (зал, стадион, спорт алаңы және т.б.) байланысты. Сабақтың
дұрыс ұйымдастырылуы оқу-тәрбие міндеттерін шешу үшін қолайлы жағдайды
қамтамасыз етеді.
Сабақта шұғылданушыларды ұйымдастырудың негізгі үш әдісі айырмаланады:
фронтальді (маңдай алдынан), топтық және жеке.
Фронтальді әдісі кезінде оқытушы бірегей оқу материалы бойынша барлық
оқушылармен бір уақытта жұмыс істейді.
Сабақты топпен өткізу әдісі кезінде оқушылар топтарға бөлініп, әр топ
жеке оқу тапсырмаларын алады. Оқытушы барлық оқушыларды өз бақылауында
ұстап, бір топпен басымырақ жұмыс жүргізеді немесе кезекпен бірінен кейін
келесі топқа өтеді.
Жеке өткізу әдісі кезінде әрбір оқушы жеке тапсырма алып, оны өздігінен
орындайды. Мұнда оқытушы, оқушылардың жұмысына таңдап, іріктеп басшылық
жасайды.
Бұл әдістердің әрқайсысының өзіндік артықшылығы және кемшіліктері бар.
Сабақты фронтальді әдіспен өткізу кезінде барлық оқушылардың қимыл-
қозғалысын назарда жақсы ұстауға және олардың қимыл әрекеттерін тікелей
басқаруға болады. Алайда бұл кезде оқушылардың әрқайсысына қимылын дербес,
өздігінен басқару қиындайды. Топтық және жеке әдістерді қолдану керісінше,
оқытушының барлық оқушыларды бақылау мүмкіндіктерін шектейді. Бұл
әдістердің қайсысының берілген сабақты өткізуге жарамды екені, оқу
материалдарының жаңалығына және күрделілігіне, сабақ өткізілетін орыннның
материалдық жабдықталуына, шұғылданушылардың жасына, жаттығу өткізілетін
орынның кеңдігіне және т.б. байлынысты.
Мысалы, бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын фронтальді
әдіспен жиі өткізеді, өйткені жае ерекшелік күшіне қарай олар өздігінен
қозғалысты қажетті мүмкіндікті меңгеруге қабілетсіз. Сабақты спортшы-
гимнасттармен топтық әдіспен өткізу басымырақ, өйткені жекелеген
гимнастикалық қондырғылардың сыйымдылық мүмкіндігінің аздығы және т.б.,
шебер-жеңіл атлеттерге жеке әдіспен сабақ өткізу тән, өйткені бұл спорт
түріндегі оқытып үйрету жүйесін спорттық шеберліктерінің артуына байланысты
жаттығуды жекешелендіру талабы артады.
Сабақтық шұғылдануда тәртіп бойынша оқушыларды ұйымдастырудың әдістерін
араластырып қолдану тән. Сабақтың басталуы әдетте фронтальді әдіспен,
негізгі бөлімінде шұғылданушыларды топқа бөледі немесе олармен жеке жұмыс
жүргізеді, ең соңында, сабақты қайтадан фронтальді әдіспен аяқтайды.
Сабақтың әдістемесін, сонымен бірге шұғылданушылардьщ берілген
тапсырмаларды орындау тәртібін анықтау. Қажет сабақтың әдістемесін
аньщтайтын екі тәсілі бар: бір уақытта және кезекпен.
Біріншісі, жаттығу немесе басқа қызмет түрлерінде барлық оқушылармен
орындалады, ал екіншісінде әрқайсысын кезекпен орындайды.
Екі әдісте де оқушылар үзіліссіз (ағыммен) немесе арақашықтықпен жұмыс
істеуі мүмкін.
Үзіліссіз, толассыз орындаудың мәні, мұнда оқушылар жаттығулардың
бірінен кейін бірін дем алмай орындайды.
Мысалы, гимнастика сабағында денені жалпы дамыту жаттығуларының
лайықтыларын таңдағанда алдыңғы сабақтың соңындағы жаттығу келесілері үшін
негіз болатындай болса, онда жаттығулар сериясын үзіліссіз орындауға
болады. Мысалы, жеңіл атлетика сабағында жүгіріп келіп, екпінмен ұзындыққа
секіру кезінде бір оқушы жерден серпінді күш алып секіргенде, екінші оқушы
жүгіруді бастаса, үшінші оқушы бастапқы дайындық қалпында тұрады,
төртіншісі секіру шұқырынан оралып қайтадан дайындалатын орынға келіп
тұрады және т.б.
Толассыз әдістің ерекше әр түрлілігі дене сапаларын қарқынды дамытуға
мүмкіндік жасайтын жаттығуларды айналма әдіспен орындау болып табылады.
Мұнда оқушылар жаттығулар кешенін толассыз арнайы жерде немесе шеңбер
бойына орналастырылған спорт қондырғылары бекеттерінде (станция)
біреуінен кейін екіншісіне (тұтқалы аттан, белтемірге тартыну бекетіне)
өтіп орындайды.
Жаттығуларды толассыз орындау бөліп өткізуге қарағанда үлкен
қарқындылықты қамтамасыз етеді. Алайда оның жалпы білім беру қатынасында
әсерлілігі төмендеу, өйткені жаттығулардың арасында үзілістің болмауы
түсіндіруді, қозғалысты талдауды және оқытып үйретудің басқа да
элементтерін пайдалануды қиындатады. Сабақта жаттығуларды толассыз немесе
бөлек-бөлек орындауды таңдау бәрінен бұрын оқу материалының жаңалық
дәрежесіне және сабақтың нақтылы міндеттеріне байланысты. Мысалы, жаңа оқу
материалын таныстыру және үйрену кезінде жаттығуды бөлек-бөлек орындау
орынды, қозғалысты жетілдірудегі дене сапаларының қарқынды даму міндеттері
қойылғанда, жаттығуды үзіліссіз орындау мақсатқа сәйкес келеді.
Оқушылардың жаттығуларды жақсы орындауы сабақ өтілетін орындағы
оқытушының, оқушылардың және спорт қондырғыларының дұрыс орналасуына
тікелей байланысты. Егер оқушылар бір қатарда сапқа сап бойынша тұрса, ал
мұғалім осы қатардың оң немесе сол жақ шетіне жақын тұрса, онда оның
түсіндіруін, көрсетуін және т.б. саптың екінші жақ шетіндегілері нашар
қабылдайды. Егер мұғалім спорт қондырғыларының ортасында тұрса, онда
шұғылданушы топтардың бірі оның назарынан тыс қалады. Егер оқушылар сапқа
күнге қарсы қарап тұрса, онда олар мұғалімнің көрсеткенінің барлығын нашар
көреді. Осы мысалдардың бәрі мұғалімнің, оқушылардың және сабақ өтілетін
жердегі орынның орналасуынан оқу-тәрбие жүйесінің маңызды бөліктері, яғни
көру және есту түйсіктері, жаттығуларды орындауды бақылауы және т.б.
тікелей осыларға байланысты. Барынша әр түрлі сапқа тұрғызулар үйлесімді
болуы мүмкін, бірақ барлық жағдайларда олар келесі талаптарды
қанағаттандыруы тиіс:
а) мұғалім мен оқушыға сабақта болған нәрсенің барлығын естуге және
көруге мүмкіндікті қамтамасыз ету;
ә) жеке және қоғамдық гигиена ережесіне сай болу;
б) бөгет және жарақат алу мүмкіндіктерін болдырмау.
Сабақта шұғылданушылардың жақсы ойластырылып орналастырылуы
тәртіптілікке және ұжымшылдықка тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды.
Сақтандыру және жәрдем беру үлкен дене жүктемесі жағдайындағы қозғалыс
әрекетінің белсенділігі барысында шұғылданушылардың дене, психикалық және
қызметтік жарақат алуы мүмкіндігінің кездесуі мүмкін.
Шұғылдану сабақтарында сайыстармен және басқа сабақ түрлерімен
салыстырғанда статистикалық мәліметтерге жүгінсек, әр түрлі сипаттағы
жарақат алудың көпшілік пайызы, яғни 50%-ға түседі екен. Ал спорт
шеберлерімен өткізілетін сабақта бұл көрсеткіш 80% пайызға дейін жетеді.
Бұл шұғылдану сабақтарында қозғалыс әрекетінің жаңа үлгілерін меңгеру
өзгешелігімен және жоғары нәтижелерге жету дайындығымен түсіндіріледі.
Сабақты өткізу барысында ерекше назарды жарақат алмау жолдарына аудару
қажет. Осы жағына байланысты оқытушының қызметтік шарасын, әдетте
сақтандыру деп атайды.
Сақтандырудың әсерлілігі сөздің кең ұғымда бәрінен бұрын оқытып үйрету
және тәрбиелеу принциптерін қатаң сақтаумен түсіндіріледі.
Оқушылардың жоғары саналылығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz