Оқытушыны сабақ өткізуге дайындау
Спортшыларға алғышқы медициналық көмек көрсету түрлері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...3
І-тарау
1.1. Сабақтағы жүктемелерді мөлшерлеп бөлудің әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Жоғары оқу орындарының медициналық топтарындағы
дене
шынықтыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.3. Арнаулы медициналық топтарды құру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ІІ-тарау
2.1. Арнаулы медициналық топтардағы дене тәрбиесінің қолданбасы мен жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2. Өз-өзін бақылау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 25
2.3. Дене тәрбиесінен арнаулы медициналық топтары бойынша дәрістер
жоспарын құру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..27
ІІІ-тарау
3.1. Студенттерде жиі кездесетін кеселдерге бағытталған кешендік
жаттығулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3.2. Қосымша құралдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 60
3.3. Арнайы медициналық топтардағы сабақтың артықшылығы
... ... ... ... ... ... 63
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..67
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Жоғары оқу орындары бағдарламасына дене
тәрбиесінен арнаулы медициналық топтар сабағының кіруі жеткіншек ұрпақтың
денсаулығын нығайтуға және оларды болашақ еңбек шеберлігіне баулуға
атсалысу керек.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев 19.XI.97 жылғы
өзінің "Қазақстан халқына жолдауында" былай деген:
"Біздің азаматтарымыздың салауаттылығына эканомикалық деңгей өздігінен
кепілдік бере алмайды. Онда адамдар өз денсаулықтарына дұрыс кеңіл белмеу
нәтижесінде жылдан-жылға аурушаң болып бара жатқан сондай бір жанданған
эканомиканы көз алдыңа келтіру қиын соқпайды... Біз ез азаматтарымыздың
бүкіл ғұмырлары барысында дендері сау болуы үшін барған сайын күш жұмсай
түсуіміз керек".
Дене тәрбиесінен арнаулы медициналық топтардағы оқытушылардың алдындағы
негізгі тапсырма: жаттығушы ағзаны жеткілікті пайдалы дене қимылы
жаттығуларымен қамтамасыз ету, денсаулықты қалпына келтіруге ат салысу және
жетік маман иесі болумен қорытылады.
Тәлімгерде дене қимылы жаттығулары дәрісінің әдістемелік (маңыздылығы)
ерекшелігі студенттер арасында жиі кездесетін ауру түрлерінде айқындала
түседі.
Дене тәрбиесі оқытушыларына және де сонымен қатар студенттердің өз
беттерінше жаттығулары үшін ұсынылады.
Жүктемені мөлшерлеп бөлу (дозировка) - бұл оның көлемін және қарқынын
бағытғы реттеу деген ұғым. Мөлшерлеп бөлу мәселесі дене жаттығуларындағы
жуктемені белгілеу бойынша ұсыныстармен шектелмейді. Шұғылданушыларға әсер
ету күші тек жаттығулардың сипатына ғана емес, сонымен бірге оқу жұмысының
мына элементтерімен де байланысты: түсіндіру, жаттығуларды көрсету,
оқушыларды ұйымдастыру және т.б.
Әрбір нақтылы жағдайда оқытушы сабақта жүктеменің мүмкін болған үлкен
көлемін қамтамасыз етуге ұмтылады (оның педагогикалық ақталғандығы жағдайы
ескеріліп). Жүктеменің келемінің көбеюі сабақтың барынша ұтымды жалпы
тығыздығы нәтижесінде іске асады.
Сабақтың жалпы тығыздығы деп педагогикалық ақталған уақыттың барлық
сабақтың ұзақтығына қатынасын айтады.
Педагогикалық ақталған уақытқа келесі қызмет түрлері немесе сабақ
бөліктері жатады: оқытушылардың түсіндіргені, көрсеткені, оқытушының
нұсқауын ұғыну және түйсікпен қабылдау, өз жолдастарының әрекетін
ұйымшылдықпен талдау; дене жаттығуларын орындау және одан кейінгі қажетті
демалыс; жәрдемші әрекеттер – қайта сапқа тұрғызу; спорт қондырғыларын
орнату, секіру шұқырындағы құмды жұмсарту және т.б.
Оқу уақытының ақталмаған шығынына ұйымдастырудағы қойылған оқу-тәрбие
міндеттерін шешуге және кемшіліктерге байланысты бос тұрып қалу жатады:
сабаққа кешігіп келу және оны ерте аяқтау, тәртіп тәртіп бұзуға байланысты
сабақ үстіндегі үзілістер, спорт құрал-саймандарының жарамай қалуы,
мұғалімнің кетіп қалуы.
Зерттелу деңгейі.Оқу-тәрбие міндеттерін шешу үшін сабақтағы
педагогикалық ақталған қызмет түрлері маңызды емес. Мысалы, амалсыз демалыс
және жәрдемші әрекеттің аз мәні болады, ал сол уақытта оқушылардың өз
жолдастарының әрекеттерін зерттеп және сын көзбен талдауы педагогикалық
тұрғыдан сабақтың өте маңызды сәттеріне жатады (егер бұл оқытушының арнайы
ұйымдастыруымен және оның тікелей қатысуымен өтсе). Мүмкіндігінше босқа
тұрып қалуды және жәрдемші әрекеттерді болдырмау жолдарын қарастыру қажет.
Бұл үшін әр түрлі әдістер қолданылады: алдын ала оқушылардың жүретін
барынша қысқа жолдарын белгілейді; артық сапқа тұрғызу және қайта
тұрғызудан қашу; спорт қондырғыларын орнату және жинауды шұғылданушылардың
ішінен арнайы кезекші тағайындап жарыс тәртібімен өткізіледі.
Осы тәртіппен оқытушы түсіндіруге, өз бетінше жұмысқа және тікелей
жаттығуды орындауға мүмкіндігінше көп уақыт бөледі. Сабақтың жалпы
тығыздығына қолайлы келудің тәсілі осылай жасалады. Жаттығуды орындауға
жұмсалған уақыт моторлы тығыздық ұғымымен байланысты, яғни жаттығуды
орындауға кеткен уақыттың сабақтың жалпы уақытына қатынасы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Моторлы тығыздық - дене
жаттығуларымен шұғылданудың өнімділігінің барынша ерекше көрсеткіші,
сондықтан, әрине, бірдей жағдайда мүмкіндігінше сабақтың үлкен моторлы
тығыздығын қамтамасыз ету керек. Сонымен бірге оның ең бастысы оқу-тәрбие
міндеттерін шешу сапасы болып табылатын сабақтың шұғылданудағы маңызын
артық бағалауға болмайды, өйткені ол өз кезегінде түсіндіруге, қозғалысты,
кинограмманы, үлгіні және басқа да оқытып үйрету әдістерін көрсетуді талап
етеді. Осылай гимнастик сабағынның негізгі бөлімінде сабақтың моторлы
тығыздығы ең жақсы, қолайлысы деп жиі саналып, 10-15 пайызды құрайды.
Уақыттың арақатынасын түсіндіруге, көрсетуге және жаттығуға жақсы
бейнеде белгілеу, сабақты әдістемелік сауатты жүргізудегі ең басты
жағдайдың бірі. Ысылған, іскер оқытушылар түсіндіруді оқушылардың тікелей
қозғалысты орындауы кезінде жүргізеді.
Алайда ол кезде жаттығудың күрделілігі, оқушылардың дайындығы және
шұғылданудың ұсынылған сабақ үлгісінің талаптарын ескеру қажет. Сабақтағы
педагогикалық ақталған қызметтің барлық түрлеріне бөлінген уақыт шегінде
жүктеменің қарқындылығын мөлшерлеп бөлу мәселесі де өте маңызды. Дене
жаттығулары сабағындағы жүктеменің қарқыны оның көлеміне қарағанда тікелей
үлкен реакцияны қозғайды. Көп шамада сабақтың оқу-тәрбиелік нәтижесі және
олардың сауықтыру әсері қарқындылыққа көп байланысты.
Зерттеу объектісі. Сабақтағы жүктеменің қарқындылығына қойылатын
негізгі талап оның физиологиялық және психологиялық әсерінің мүмкін болған
шегін анықтау болып табылады. Әрбір нақтылы сабақта жүктеменің өзіндік
мүмкін болған шектегі шамасы болуы тиіс және ол әр кезде жасына, жынысына,
шұғылданушылардың жаттыққандығына және сабақтың нақтылы міндеттеріне
байланысты анықталуы тиіс.
Жүктеменің шектелуі, әсіресе, жоғары шектеулі туралы мәселе әр түрлі
авторлармен әр қилы шешіліп келеді. Әр уақытта бәрінен жиі жүктеменің дәл
көрсеткіші ретінде тамырдың соғу жиілігі алынады. Кейбір авторлар тамыр
соғу көрсеткішінің абсолюттік шегін сабақта аынқтауға тырысты. Мысалы,
тамыр соғуының максимальді мүмкіндігі 1 минутта 150 рет соғу деп саналды.
Басқалары тамыр соғуы жиілігіне мүмкіндік шегін бастапқы қалпынан пайызбен
белгілеуге ұмтылды, мысалы, 80%. Соңғы кездері жүргізілген зерттеулер
(В.С.Фарфель, М.В.Раскин және т.б.) шұғылдану сабақтарында тамыр соғуы
жиілігінің шектеулі қалпына қатынасы бір мағыналық шешім болуы мүмкін емес
екенін делелдеді. Мысалы, спорттағы көптеген сабақтарда сабақтың басындағы
тамыр соғуының төмендетілген көрсеткішінде (мин55-60 рет соғуы) тамыр
соғуының шектеулі жиілігі минутына 200-250 рет. Сондықтан тамыр соғуынын
жиілігінің өсуі 400 пайызға дейін жетеді, яғни 1 минутта 240-250 рет
соғады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі тұрады.
І-тарау
1. Сабақтағы жүктемелерді мөлшерлеп бөлудің әдістемесі
Жүктеме қарқынын сауатты мөлшерлеп бөлу үшін оқытушы сабақта оқу-
тәрбиелік қызметтің барлық түрлерін-ұйымдастыру кезінде оны арттыру және
төмендету (түсіру) әдістерін жақсы меңгеруі тиіс.
Мысалы, қызметтің көмекші түрлерін күшейту үшін оларға оқу-тәрбиелік
сипат береді: спорт қондырғыларын орнату және жинауды, ауырлықты алып
жүруді үйрету, ұжымдағы тәртіпті, ұқыпты жұмыс істей білуге тәрбиелеу үшін
пайдаланады; сапқа тұрғызу мен саптағы қозғалысты жүгіріп немесе керісінше
белсенді демалыс үшін орындайды (денені босатуға, тыныс алуға және т.б.
жаттығу беріледі). Жаттығуды орындар алдында кезек күтіп тұрған
шұғылданушылардың белсенділігін сүйемелдеп, қолдау үшін оларға арнайы
тапсырма ұсынады: "Қозғалыс тәсілінің мына элементтеріне назар аударыңдар
және оны барлық топтағы шұғылданушылардың қаншалықты меңгергенін талдауға
тырысыңдар"; шұғылданушыларға өз бетінше орындау үшін ұштастыру және жалпы
дамыту жаттығуларын ұсынады; зерттеу, үйрену үшін кинограмма, сызба үлгі,
суреттер және т.б. береді.
Оқытушының шұғылданушыларды оқу-тәрбие міндеттерін өздігінен іске асыра
білуге үйретуі ерекше назар аударуға тұрарлық мақтаныш. Мұнда әр түрлі
қызмет түрлері пайдаланылады: әңгіме, кеңес өткізу, тапқырлықты, ептілікті,
қиын жағдайда жөнін таба білу талап етілетін шұғылданушылардың алдына
міндет қою.
Түсіндіру және көрсету кезінде шұғылданушылардың назарын өзіне аударуы,
олардың белсенділігін тәрбиелеуі оқытушының басты міндеттерінің бірін
құрайды. Оқушылардың жұмысы неғұрлым қарқынды_болған сайын, жаттығу
нәтижесін солғұрлым табыс күтуге болады.
Дене жаттығуларьшың қарқындылығын мөлшерлеп белгілеу шұғылданушыларға
тікелей және жанама әсер ету арқылы әдістемелік тәсілдердің қатарымен іске
асады.
Шұғылданушыларға тікелей әсер ету әдістеріне жаттығудың қайталану саны,
жылдамдығы, күші, қолданылатын сыртқы ауырлық жүктеме шамасы туралы сөзбен
нұсқау беру және т.б. жатады. Тікелей әсер ету әдістерін пайдаланып, егер
оқушылар мұғалімнің тапсырмасын дұрыс орындаса, онда барынша кең ауқымда
жаттығудың қарқындылығын қарқындылығын дәл мөлшерлеп, бөлімдермен
орындатуға болады.
Шұғылданушыларға жанама әсер ету әдістеріне қатаң уақытпен белгіленген
жаттығулармен орындалатын ойындық және жарыстық әдістерінің кезектесуімен
жүргізілуі жатады.
Мысалы, әдеттегі тапсырмамен орындауға қарағанда спорттық сайыс
кезіндегі жаттығуды орындау жағдайындағы үлкен қарқындылығымен
айырмаланады. Селқос, бейқамдықты жеңу үшін осыны пайдалануға болады.
Бүтіндей алғанда жаттығулардың орындау қарқындылығын жанама әдіспен
мөлшерлеп, бөлу тікелей әдіске қарағанда дәлдігі азырақ болса да оны
қолдану кажет. Осы бейнеде сабақтағы жүктемені ең қолайлы мөлшерлеп, бөлу
жоғары қарқындылығын, шұғылданушылардың ақыл-ой, сонымен бірге дене
жұмыстары ретінде сабақтың 100 пайыздық жалпы тығыздығын қамтамасыз етуді
талап етеді. Жүктемені мөлшерлеп бөлудің жоғарыда сипатталған әдістері
оқушыларды дұрыс ұйымдастыра білуге және оларға жаттығудың ететін әсерінің
дәрежесін бақылауға тәуелді.
Сабақты ұйымдастыру әдістемесі. Сабақты ұйымдастыру әдістемесі
оқытушының белгіленген оқушылар контингентімен (сынып, команда, үйірме)
жұмыс істеу әдісіне, шұғылданушылардың тапсырманы орындау тәртібіне,
оқытушылар мен оқушылардың және шұғылданатын орындағы спорт қондырғыларының
орналасуына (зал, стадион, спорт алаңы және т.б.) байланысты. Сабақтың
дұрыс ұйымдастырылуы оқу-тәрбие міндеттерін шешу үшін қолайлы жағдайды
қамтамасыз етеді.
Сабақта шұғылданушыларды ұйымдастырудың негізгі үш әдісі айырмаланады:
фронтальді (маңдай алдынан), топтық және жеке.
Фронтальді әдісі кезінде оқытушы бірегей оқу материалы бойынша барлық
оқушылармен бір уақытта жұмыс істейді.
Сабақты топпен өткізу әдісі кезінде оқушылар топтарға бөлініп, әр топ
жеке оқу тапсырмаларын алады. Оқытушы барлық оқушыларды өз бақылауында
ұстап, бір топпен басымырақ жұмыс жүргізеді немесе кезекпен бірінен кейін
келесі топқа өтеді.
Жеке өткізу әдісі кезінде әрбір оқушы жеке тапсырма алып, оны өздігінен
орындайды. Мұнда оқытушы оқушылардың жұмысына таңдап, іріктеп басшылық
жасайды.
Бұл әдістердің әрқайсысының өзіндік артықшылығы және кемшіліктері бар.
Сабақты қарсы алдынан фронтальді әдіспен өткізу кезінде барлық оқушылардың
қимыл-қозғалысын назарда жақсы ұстауға және олардың қимыл әрекеттерін
тікелей басқаруға болады. Алайда бұл кезде оқушылардың әрқайсысына қимылын
дербес, өздігінен басқару қиындайды. Топтық және жеке әдістерді қолдану
керісінше, оқытушының барлық оқушыларды бақылау мүмкіндіктерін шектейді.
Бұл әдістердің қайсысының берілген сабақты өткізуге жарамды екені, оқу
материалдарының жаңалығына және күрделілігіне, сабақ өткізілетін орыннның
материалдық жабдықталуына, шұғылданушылардың жасына, жаттығу өткізілетін
орынның кеңдігіне және т.б. байлынысты.
Мысалы, бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын фронтальді
әдіспен жиі өткізеді, өйткені жае ерекшелік күшіне қарай олар өздігінен
қозғалысты қажетті мүмкіндікті меңгеруге қабілетсіз. Сабақты спортшы-
гимнасттармен топтық әдіспен өткізу басымырақ, өйткені жекелеген
гимнастикалық қондырғылардың сыйымдылық мүмкіндігінің аздығы және т.б.
Шебер-жеңіл атлеттерге жеке әдіспен сабақ өткізу тән, өйткені бұл спорт
түріндегі оқытып үйрету жүйесін спорттық шеберліктерінің артуына байланысты
жаттығуды жекешелендіру талабы артады.
Сабақтық шұғылдануда тәртіп бойынша оқушыларды ұйымдастырудың әдістерін
араластырып қолдану тән. Сабақтың басталуы әдетте фронтальді әдіспен,
негізгі бөлімінде шұғылданушыларды топқа беледі немесе олармен жеке жұмыс
жүргізеді, ең соңында, сабақты қайтадан фронтальді әдіспен аяқтайды.
Сабақтың әдістемесін, сонымен бірге шұғылданушылардьщ берілген
тапсырмаларды орывдау тәртібін анықтайды. Сабақтың әдістемесін аньщтайтын
екі тәсілі бар: бір уақытта және кезекпен.
Біріншісі, жаттығу немесе басқа қызмет түрлеріқце барлық оқушылармен
орындалады, ал екіншісінде әрқайсысын кезекпен орындайды.
Екі әдісте де оқушылар үзіліссіз (ағыммен) немесе арақашықтықпен жұмыс
істеуі мүмкін.
Үзіліссіз, толассыз орындаудың мәні, мұнда оқушылар жаттығулардың
бірінен кейін бірін дем алмай орындайды.
Мысалы, гимнастика сабағында денені жалпы дамыту жаттығуларының
лайықтыларын таңдағанда алдыңғы сабақтың соңындағы жаттығу келесілері үшін
негіз болатындай болса, онда жаттығулар сериясын үзіліссіз орындауға
болады. Мысалы, жеңіл атлетика сабағында жүгіріп келіп, екпінмен ұзындыққа
секіру кезінде бір оқушы жерден серпінді күш алып секіргенде, екінші оқушы
жүгіруді бастаса, үшінші оқушы бастапқы дайындық қалпында тұрады,
төртіншісі секіру шұқырынан оралып қайтадан дайындалатын орынға келіп
тұрады және т.б.
Толассыз әдістің ерекше әр түрлілігі дене сапаларын қарқынды дамытуға
мүмкіндік жасайтын жаттығуларды айналма әдіспен орындау болып табылады.
Мұнда оқушылар жаттығулар кешенін толассыз арнайы жерде немесе шеңбер
бойына орналастырылған спорт қондырғылары бекеттерінде (станция)
біреуінен кейін екіншісіне (тұтқалы аттан, белтемірге тартыну бекетіне)
өтіп орындайды.
Жаттығуларды толассыз орындау бөліп өткізуге қарағанда үлкен
қарқындылықты қамтамасыз етеді. Алайда оның жалпы білім беру қатынасында
әсерлілігі төмендеу өйткені жаттығулардың арасында үзілістің болмауы
түсіндіруді, қозғалысты талдауды және оқытып үйретудің басқа да
элементтерін пайдалануды қиындатады. Сабақта жаттығуларды толассыз немесе
бөлек-бөлек орындауды таңдау бәрінен бұрын оқу материалының жаңалық
дәрежесіне және сабақтың нақтылы міндеттеріне байланысты. Мысалы, жаңа оқу
материалын таныстыру және үйрену кезінде жаттығуды бөлек-бөлек орындау
орынды, қозғалысты жетілдірудегі дене сапаларының қарқынды даму міндеттері
қойылғанда, жаттығуды үзіліссіз орындау мақсатқа сәйкес келеді.
Оқушылардың жаттығуларды жақсы орындауы сабақ өтілетін орындағы
оқытушының, оқушылардың және спорт қондырғыларының дұрыс орналасуына
тікелей байланысты. Егер оқушылар бір қатарда шеренга бойынша тұрса, ал
мұғалім осы қатардың оң немесе сол жақ шетіне жақын тұрса, онда оның
түсіндіруін, көрсетуін және т.б. саптың екінші жақ шетіндегілері нашар
қабылдайды. Егер мұғалім спорт қондырғыларының ортасында тұрса, онда
шұғылданушы топтардың бірі оның назарынан тыс қалады. Егер оқушылар сапқа
күнге қарсы қарап тұрса, онда олар мұғалімнің көрсеткенінің барлығын нашар
көреді. Осы мысалдардың бәрі мұғалімнің, оқушылардың және сабақ өтілетін
жердегі орынның орналасуынан оқу-тәрбие жүйесінің маңызды беліктері, яғни
көру жөне есту түйсіктері, жаттығуларды орындауды бақылауы және т.б.
тікелей осыларға байланысты. Барынша әр түрлі сапқа тұрғызулар үйлесімді
болуы мүмкін, бірақ барлық жағдайларда олар келесі талаптарды
қанағаттандыруы тиіс:
а) мұғалім мен оқушыға сабақта болған нәрсенің барлығын естуге және
көруге мүмкіндікті қамтамасыз ету;
ә) жеке және қоғамдық гигиена ережесіне сай болу;
б) бөгет және жарақат алу мүмкіндіктерін болдырмау.
Сабақта шұғылданушылардың жақсы ойластырылып орналастырылуы
тәртіптілікке және ұжымшылдықка тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды.
Сақтандыру және жәрдем беру үлкен дене жүктемесі жағдайындағы қозғалыс
әрекетінің белсенділігі барысында шұғылданушылардың дене, психикалық және
қызметтік жарақат алуы мүмкіндігінің кездесуі мүмкін.
Шұғылдану сабақтарында сайыстармен және басқа сабақ түрлерімен
салыстырғанда статистикалық мәліметтерге жүгінсек, әр түрлі сипаттағы
жарақат алудың көпшілік пайызы, яғни 50% түседі екен. Ал спорт шеберлерімен
өткізілетін сабақта бұл көрсеткіш 80 пайызға дейін жетеді. Бұл шұғылдану
сабақтарында қозғалыс әрекетінің жаңа үлгілерін меңгеру өзгешелігімен және
жоғары нәтижелерге жету дайындығымен түсіндіріледі. Сабақты өткізу
барысында ерекше назарды жарақат алмау жолдарына аудару қажет. Осы жағына
байланысты оқытушының қызметтік шарасын, әдетте сақтандыру деп атайды.
Сақтандырудың әсерлілігі сөздің кең ұғымда бәрінен бұрын оқытып үйрету
және тәрбиелеу принциптерін қатаң сақтаумен түсіндіріледі.
Оқушылардың жоғары саналылығы және белсенділігі, сабақты құрудағы
жүйелілік және бірізділік, оқу материалының игерілу мүмкіндігі және оны
меңгеру беріктігі – жарақаттың алдын алып, сақтандырудың бірінші дәрежелі
жағдайы.
Жарақаттанудың алдын алуға дене жаттығуларының жүктемелерін ақылмен
мөлшерлеп бөлудің, шұғылданушылардың жақсы тәртіптілігінің, жаттығуды
орындауды жүйелі ұйымдастырудың нәтижесінде қол жеткізуге болады.
Көптеген жаттығуларды орындау кезінде (суға секіру, акробатика,
спорттық қондырғылардағы гимнастика, семсерлесу және т.б.) барынша тар
ұғымда сақтануға деген қажеттілік, яғни олқылықты, құлауды, қарсыластың
қатты соққысын, ауруды сезінуді жене т.б. тікелей алдын ала ескертетін шара
ретінде пайда болады. Бұл шараларға оқытушының арнайы әрекеті (көтермелеу
әдістері, ұстап қалу, шұғылданушыларды ажырату), оқушыларды қорғаныс
құралдарымен қамтамасыз етуі (белбеу, маска-шлем, қалың киім және т.б.),
өзін-өзі сақтандыру, оқытып үйрету кіреді. Мұндай сақтандыру орындалуы
қауіпті емес жаттығуларды орындаумен қатар іске асады. Топтық әдісімен
жұмыс жүргізу кезінде оқытушы барынша қауіпті жаттығуларды орындау кезінде
топты алдын ала сақтандыруы тиіс.
Басқа топтардағы шұғылданушыларды жарақат алудан сақтандыру үшін жоғары
дайындығы бар оқушыны сақтандыру әдістерін меңгеруге байланысты олармен
сабақ өткізіп, нұсқаушылыққа тағайындау керек.
Сақтандырудың сақтық шаралары былай жүргізілуі тиіс: сабақ өтілетін
орын мен спорт қондырғыларының дайындығын алдын ала тексеру, жаттығуларды
орындау кезінде шұғылданушыларды қауіпсіз орынға орналастыру (мысалы,
лақтыру кезінде). Сүйемелдегенде, итермелегенде және басқа әдістерде
сақтандыру оқытып үйретудің әдістемелік тәсілдері сияқты жиі көмек берумен
үзіліссіз байланысты. Мұндай көмек беру сияқты сақтандыруды жарақат алу
қауіптілігі айкын болған жағдайда ғана пайдалану керек (мысалы, спортты
жаңа бастағандармен күрделі жаттығуларды үйрену кезінде және т.б.). Мұндай
сақтандыруды теріс пайдалануға болмайды, өйткені оны шұғылданушылар дағдыға
айналдырып батылдық, ұстамдылық, өзін-өзі игере білу және жаттығуды
өздігінен орындауға қажетті басқа да сапаларын тәрбиелеуді тежейді.
Сондықтан әдістемелік ақталған, бірінші жағынан, жарақат алу мүмкіндігін
болдырмайтын, бірақ басқа жағынан кейбір тәуекелге барып, қауіптіліктің
болатынын алдын ала ескеруді қарастырады.
Оқытушының жеткілікті дәрежедегі байсалды жарақат алудың алдын алуға
назар аударуы дене тәрбиесі сабағында жарақат алудың болмауын қамтамасыз
етеді. Жарақатты емдеудегі табыс көп жағдайда оқушыға дәрігерге дейінгі
көмек: көрсетуде анықталады. Оқытушы мамандық саласына қарамастан әр түрлі
деңгейдегі алған жарақаттарға бірінші көмек көрсете білуі тиіс. Дәрігерге
дейінгі көмек дене жаттығулары сабағындағы оқытушы жұмысының маңызды
жақтарының бірі.
Сабақтық шұғылданудың әр түрлілігі. Дене жаттығуларымен шұғылданудың
сабақтық түрлерінің барлығын олардын бағыттына қарай жалпы дене дайындығы,
спорт түрлерінен жаттығу сабақтары және кәсіби-қолданбалы дене дайындығы
сабақтары деп бөлуге болады. Жалпы дене дайындығы сабағы балалар
бақшасында, мектепте, жоғары және орта оқу орындарында жалпы дене дайындығы
(Ж.Д.Д.) топтарында, ересек тұрғындар үшін, яғни барлық жастағылар
контингентімен өткізіледі. Бұл сабақтар үшін оқу материалының әр түрлілігі,
оны меңгеру кешенділігі, біркелкі денеге берілетін жүктеме және басқа да
бірқатар ерекшеліктері тән.
Спорттық жаттығу сабақтары тандап алған спорт түрімен
шұғылданатындармен жұмыста пайдаланылады: жеңіл атлетика, акробатика,
гинастика, суға секіру және т.б. сабақтары. Әрбір жекелеген жағдайда олар
жеке спорт түрлерінің ілімі мен әдістемесі жинағында мазмұндалған ерекше
өткізу әдістемесін талап етеді. Мұндай сабақтар жаттықтырушылар мен
спортшылардың бірлестіктегі шығармашылығын, жүктемені мөлшерлеу шамасына
ерекше назар аударуын, жарақаттанудан сақтану жолдарын табуды міндеттейді.
Кәсіби-қолданбалы дене дайындығы сабағы жеткіншектермен,
жасөспірімдермен, үлкендермен өткізіледі. Бұл сабақтар үшіи қозғалыс
әрекеттеріне мазмұны ұқсас кәсіби еңбекке үйрену тән.
Оқу жұмысының сипатына қарай сабақтар жаңа оқу материалын меңгеру
сабағы, оны жетілдіру және бекіту сабақтары, аралас типтес сабақтар болып
бөлінеді.
Жаңа материалды игеру сабағы үшін салыстырмалы кіші моторлы тығыздық
тән, сол себепті түсіндіруге, көрсетуге, қозғалыстағы бірінші өрескел
қателерді жөндеуге көп уақыт жоғалтады. Мұндай сабақтардың табысты болуы
сабақ өтетін орынды дайындаудың ерекше мұқияттылығына байланйсты.
Оқу материалын жетілдіру және бекіту сабағында, мысалы, жоғары дәрежелі
спортшылармен жаттығу сабағында моторлы тығыздығы ең жоғарғы мөлшерге дейін
өседі.
Бақылау сабақтары әдетте спорттық жарыстар түрінде өтеді. Бұл
сабақтарда қатаң төртіп, жарыс ережесіне сәйкестік, нәтижелерін дәл
белгілеу қамтамасыз етілуі тиіс.
Дене тәрбиесі үшін бүтіндей алғанда аралас типтес сабақтар басымырақ
тән (яғни бір сабақта жана материалды зерттеу, бұрын меңгергендерді
жетілдіру және тексеру).
Сонымен бірге ерекше әдістемелік тәсілдер сабақты әр түрлі орында және
әр түрлі уақыт жағдайында өткізуді талап етеді: спортзалда, спорт алаңында
(стадионда), табиғи орындар жағдайында, қыста, жазда және маусым
аралығында.
Сабақты спортзалда өткізуді ұйымдастыру, өте қолайлы болады.
Салыстырмалы кіші жұмыс алаңы, көру аясының шектеулілігі, температураның
тұрақтылығы сабақ міндетін шешуде оқушылардың назарын жақсы бейнеде
шоғырландыруға мүмкіндік жасайды. Алайда ғимарат ішінде сабақ өткізудің
елеулі кемшіліктері бар. Атап айтқанда, гигиеналық сипаттағы, яғни мұнда
ғимарат ішіндегі жарықтың талапқа сәйкес еместігі, шаң, буланудан ауаның
ластануы шұғылданушылардың жұмысқа қабілеттілігін төмендетеді. Сондықтан
барлық мүмкіндіктерді пайдаланып сабақты сыртта таза ауада өткізу дұрыс.
Әрине, шұғылданушыларды ашық алаңда басқару қиынырақ. Бір жағынан сабақты
өткізуге күн, желдің бағыты мен күші, бөгде заттар, оқушылардың назарын
аудартатын көрермендер кедергі жасайды.
Дегенмен, бұл әдістемелік қиындықтар таза ауа жағдайындағы оқушылардың
жұмыс қабілеттілігінің артуымен түгелдей есесі қайтады. Ашық аспан астында,
таза ауада өткізілген сабақ, әсіресе, егер ол жыл бойы әр түрлі ауа райында
өткізілсе шынығуға, денсаулығын нығайтуға жәрдемдеседі. Спорт
ғимаратындағыға қарағанда таза ауада, ашық аспан астында өткізілген сабақта
шұғылданушылар әдістер мен тәсілдерді жақсы меңгереді және барынша жоғары
нәтижеге жетеді.
Табиғи орындар жағдайында сабақ өткізу үлкен дәрежеде жаттығуды
түрлендіруге және ең бастысы оқушыларды өмірдегі қызмет ету жағдайына ете
жақын жағдайға көшіреді. Табиғат аясында – сабақ өткізуге көптен
шұғылданушыларды өмірге дайындаудың басты құралы ретінде маңыз берілген.
Сабақ өткізу үшін жергілікті жердің табиғи жағдайын пайдалану әдісі осы
заманғы дене тәрбиесі жүйесінде кең қолданылып келеді. Мектепте, орта,
жоғары оқу орындарында, әскерде табиғат аясындағы сабақтар міндетті түрде
өткізіледі. Бұлай сабақ өткізу, әсіресе, спортта кең таралған.
Жергілікті жердегі қолайсыз ауа райы жағдайына сәйкес күні бұрын сабақ
өткізілетін орынды дайындау және сабақ өтілетін орынды сынап көру,
оқушыларға мұндай сабақтың пайдалылығын ұғындыру, олардың киімі жайлы және
т.б. қамын ойлау өз жемісін береді. Дегенмен, көпшілік дене жаттығуларының
әдістерін меңгеріп, сауатты орындау үшін арнайы жабдықталған сабақ өткізу
орны талап етіледі. Сондықтан табиғи орындарда сабақ өткізуді спорт
ғимараттарындағы және спорт алаңдарындағы сабақтармен ауыстырып өткізген
дұрыс.
Оқытушыны сабақ өткізуге дайындау. Сабақ өткізу көп жақты, күрделі
қызмет түрі болып саналады. Сондықтан сабақтың жоғары сапалылығына жету
үшін оқытушы оған күні бұрын және тыңғылықты дайындалып, келесі мәселелерді
ойластыруы тиіс:
а) сабақтың мшдетін анықтау;
ә) оның нақтыли-жоспарьш жарау;
б) материалдық жабдығын дайындау.
Бұл жоғарыда көрсетілген сәттер өзара байланысты және оның әрқайсысы
арнайы жұмысты талап етеді. Сабақтың міндетін анықтау дегеніміз шұғылдау
жүйесіндегі орнын айқындау және мүмкін болған толықтығымен оның нәтижесін
өзінше шамалау болып саналады. Мұны іске асыруға жоспарланған жүйесіндегі
орнын айқындау және мүмкін болған толығымен оның нәтижесін өзінше шамалау
болып саналады. Мұны іске асыруға жоспарланған жұмыс мүмкіндік туғызады.
Алайда оқу-тәрбие жүйесінің нақтылы ағымы барлық уақытта жоспарға
түзетулер ендіреді. Сондықтан жоспарда қойылған міндеттерді барлық уақытта
өткен бірқатарт сабақ нәтижелерін тыңғьшықты талдау негізінде және сабақтың
барлық және сабақтың барлық сериялары бойынша қалған уақыт санын есепке
алып нақтылау қажет. Тек осылай жоспарланған сабақтың лайықты сабақтастығын
қамтамасыз етуге болады. Бұдан басқа, жұмыстық жоспарлаумен сабақтың
барынша елеулі міндеттері кешенін дайындау алдын ала ойластырылады, адіс-
тәжірибеде нақтылығының қажеттілігі туындайды. Сонымен, оқу сабағының
алдыңғы жоспарларына қатыссыз нақтылы міндеттерін белгілеу барлық уақытта
байсалды, ойластырылған еңбекті талап етеді. Сабақ міндетін дұрыс белгілеу
және оны іске асыру жоспары оқытушының педагогикалық тәжірибесімен және
оның шығармашылық қабілетімен анықталады. Бірақ ешқашан жеке тәжірибесін
артық бағалауға болмайды, өйткені оқу-тәрбие жүйесін терең және жан-жақты
түсінуге тек ұжымдық күш салу нәтижесінде ғана қол жетеді. Сондықтан сабақ
міндетін – белгілеу кезінде оны іске асырудың әдістемелік жолы туралы жаңа
мәліметтерді зерттеу қажеттілігі туындайды. Алдын ала белгіленгон тапсырма
мен жалпы жоспарға сәйкес әдебиеттік деректерді күні бұрын оқып, зерттеу
нәтижесінде оларды шешуге де түзетулер ендіріледі. Сабаққа дайындалудың
келесі кезеңі - бұл оны өткізудің егжей-тегжейлі жоспары, яғни әр сабақтың
жазбаша жоспары (план-конспект). Сабақты жазбаша жоспарлау қызметтің барлық
жақтарын барынша толық ескеруге және оның ұйымдастырылуын терең зерттеп,
дайындауға мүмкіндік береді.
Сабақты жоспарлау оның міндетін барынша тиімді жүйелілікпек анықтаудан
басталады. Атап көрсетілгендей, аса үлкен назарды және жоғары жұмыс
қабілеттілігін талап ететін жаңа материалды оқытып үйрету сабақтың негізгі
бөлімінде өтуге, ал барынша жеңіл міндеттерді іске асыру сабақтың басында
және соңында жоспарланады. Одан әрі сабақтың негізгі бөлімі егжей-тегжейлі
терең зерттеліп дайындалады. Оқушылардың жаттығуларды орындау кезіндегі
ұйымдастыру үлгісі белгіленеді (1-сурет).
1-сурет. Оқушылардың сабақтағы орналасу үлгісі
Жоғарыда көрсетілген үлгі жазбаша сабақ жоспарына түседі. Мұнда ерекше
назарды жаттығуды іріктеп алуға аударып, міндетті шешу үшін оқушылар
әрекетіне қажеттілердің барлығы ыңғылықты жоспарланады. Нәтижесінде қатаң
ғылыми негізделген жүйеліліктегі тәрбие және жеткілікті дәрежедегі толық
оқытып үйрету әдістемесін көрсететін жаттығулар кешені еңделіп, дайындалуы
тиіс.
Сабақтың негізгі бөлімінің мазмұнын дайындап, оқытушы оның биологиялық
және педагогикалық маңыздылығын есепке алып, дайындық және қорытынды
бөлімдерін жоспарлайды. Мұнымен бірге ол негізгі бөлімінің жоспарын
дайындағандай айқын сабақтың міндетін белгілеу түрін, әрбір жаттығудың
мәнін және белгіленген бағытын, мөлшерленіп бөлінуін, оқушыларды
ұйымдастыру әдістерін, орын ауыстыруы мен сапта қайта тұрғызылуын, сабақ
кезіндегі өзінің жұмыс – алаңындағы орнын білуі тиіс. Осылардың барлығы әр
сабақтын жазбаша жоспарында (план-конспект) толық мазмұндалады.
Сабақтың алдында мұғалім өзі тікелей сабақ өтілетін орынды дайындауы
және жаттығуды орындап, байқап көруі тиіс. Сабақ өтілетін орынды дайындау
кезінде оқушылардың өздерін қимыл-әрекеттерін бақылай отырып қатыстыру
керек. Іс-тәжірибелер нәтижелері көрсеткендей, сабақ өтілетін орынның талап
дәрежесінде дайын болмағандығынан көбіне босқа тұрып қалушылық және жарақат
алу жағдайлары жиі кездеседі,
Сабақты педагогикалық бағалау. Оқытушы әрбір өткізген сабағын бағалауы
тиіс. Бұл оның қанағаттану сезімін анықтайтын немесе өз еңбегіне
қанағаттанбауын анықтайтын, педагогикалық шеберлігін жетілдіруге
талаптандыратын оның қызметінің бөлінбейтін жағы. Сабақтардың етілу
дәрежесін кезеңдермен оқытушылардың жұмыстарына басшылық жасайтын халыққа
білім беру саласының инспекторлары, жалпы білім беретін мектептер мен спорт
мектептері директорларының оқу ісінің меңгерушілері де бағалайды. Екі
жағдайда да сабақты әділ бағалай білу өте маңызды.
Барлық жағдайдағы сабақ сапасының басты көрсеткіші оның нақты
міндеттерін шешу дәрежесі болып табылады. Мұндағы ең жақсы жолы, егер оқу
материалын оқушылардың барлығы түгелдей меңгерсе, алайда, әдетте олардың
құрамының қабілеті және дайындығы жағынан бір тектес болмайтынын есте
ұстаған дұрыс.
Сондықтан барлық оқушылар үшін бірдей оқу материалын үйрету кезінде
кейбір оқушылардың оны толық меңгере алмауы сабақтың нашар өткізілгендік
белгісіне саналмауы тиіс. Мұнда ең маңыздысы тапсырманы шұғылданушылардың
негізгі бөлігі меңгергендігі болып табылады.
Егер оқу материалы тапсырмаларын шұғылданушылардың аз белігі немесе
барлығы игере алмаса онда сабақ нашар өтілген болып саналады. Мұның себебі,
сабақ міндеттері шамадан тыс қиын белгіленген немесе мұғалім әдістемелік
негізде кәсіби қабілетсіз немесе оқушылардың шеберлігіне қатысы жоқ,
тәуелсіз кездейсоқ болуы мүмкін (оқушылар сабаққа толқып, көңіл-күйлері
болмай келді).
Сабақ міндеттерін іске асыру туралы негізделген ұғыну мыналарды талап
етеді: а) оқушылардың оқу материалын меңгеру көрсеткішінің айқын, дәл
есебі; бұл есеп орындалатын жаттығулардың сандық нәтижесін өлшеу және
әдістерін бағалаудың жәрдемімен немесе дене сапаларының даму деңгейін
анықтау үшін тест алу жүйесімен жүргізіледі; ә) бұл мәліметтерді хаттамаға
түсіру; б) оқушылардың оқу тапсырмасын орындағандығы және орындамағандығы
жайлы арақатынасының есебі. Сабақта оқу міндеттерін шешу дәрежесі туралы
соңғы қорытынды жасағанда оның сауықтыру және тәрбиелік маңызын ескеру
қажет.
Егер сабақта нақтылы сауықтыру және тәрбиелік міндеттері қойылса, оны
шешу туралы пікір міндет талаптарын орындаған оқушылар санының есепке
алынуына негізделген болуы тиіс. Нақтылы міндеттер қойылмаған кей
жағдайларда сабақтың сауықтыру және тәрбиелік мәні туралы дене тәрбиесі
жүйесінің осыған сәйкес принциптерінен туындайтын ережелер мен талаптардың
іске асырылуымен пікір айтылады. Жаттығу орнының тазалығын камтамасыз ету,
оқушылардың ағзаларының қызмет мүмкіндіктері мен тұлға сымбатын жүйелі
бақылау, адалдыққа, шыншылдыққа, тәртіптілікке және т.б. тәрбиелеу сабақты
жақсы өткізудің белгілері. Кейде сабақтың білім беру міндеттері шешіліп, ал
сауықтыру және тәрбиелеу міндеттері шешілмей қалуы мүмкін. Мұндай сабақты
дұрыс өтті доп бағалауға болмайды.
Оқу материлын меңгеру дәрежесі және сабақ сапасы әр түрлі болуы мүмкін:
бір жағдайда оқушылар тапсырманы майда бөлшектеріне дейін дұрыс орындайды,
ал басқа жағдайда олар қателермен, кемшіліктермен анық емес, сенімсіз
орындайды. Мұны сабақты өте жақсы, жақсы, орташа деп бөліп, оқушыларды
бағалар кезде есепке алу қажет.
Оқытушының әдістемелік дайындығы сабақты жүйелі жоспармен талдап
құруға, оның тығыздығына, жүктемені мөлшерлеп, белгілсу әдістеріне,
оқушыларды ұйымдастыруына, жәрдем, сақтандыру және сабақтың басқа жақтарын
дұрыс басқаруына мүмкіндік туғызады. Бақылау жоғары деңгейдегі мөлшерлеп,
өлшеумен толықтырылуы тиіс. Сабақтың құрылысы туралы жаттығулардың жұмыс
қабілеттілік заңдылықтарыиа сәйкестігіне, жекелеген міндеттердің
қиындықтарды арасындағы арақатынасына қарай, оны іске асыруға бөлінген
уақытымен сабақ бөлімдерінің өзара байланысының қисыны бойынша пікір
айтылады. Оқушылардың оқу қызметімен және жаттығулар мен шұғылдануларын
бақылап, сабақтың тығыздығын анықтайды.
Сабақтың тығыздығын барынша қатаң анықтау үшін сабақ бөліктерінің
(түсіндіру көрсету кезекте тұру т.б.) уақыттарын өлшеуден тұратын сабақтың
жалпы және моторлы тығыздығын шығаратын хронометраж (хронометр - өте дәл
жүретін қалта сағаты) пайдаланылады. Жалпы көпшіліктік тексеруде келесі
хронометраж әдісі пайдаланылады.
Сабақтың типтік бөліктері (компоненттері) бөлініп, шығарылады
(түсіндіру жаттығуларды көрсету, кезекті күту, спорт қондырғыларын орнату
және жинау, босқа тұрып қалу және т.б.). бақылау жүргізу үшін оқушылардың
біреуін сайлайды. Ол оқушының сабақтың бөліктеріндегі қозғалыс-қимылдарын
жылжыған секундомер тілімен белгілеп, мәліметтерін хаттамаға түсіреді.
Сабақтан соң олардың бәрін қосып тығыздықтың шамасын анықтайды. Хаттаманың
көлденең графасында көрсетілген мәліметтерден басқа сабақтың жекелеген
бөлімдеріндегі тығыздығын есептеуге мүмкіндік береді. Хронометраждың жоғары
деңгейдегі дәлдігі үшін уақытты автоматты түрде белгілеуге мүмкіндік
беретін арнайы аспап пайдаланылады.
Оқытушының жүктемесін мөлшерлеп беле білуі оқушылардың тапсырманы
орындау реакциясымен бағаланады (назар аудару, тыныс алу, беттің бояуы және
т.б.). Оқытушының жәрдем беру мен сақтандыруды ұйымдастырудағы әдістемелік
сауаттылығының өлшемін оның оқушылармен қарым-қатынастағы нақтылы
жағдайдағы,жалпы әдістемелік ережелері мен талаптарына сәйкестігі
анықтайды. Оқытушы қызметінің сипаттамасы үшін оның сабаққа дайындығы,
(жазбаша сабақ жоспары), залдағы тәртіп, сөз, оқушылармен қарым-қатынас
мәнері, сыртқы түрі және оны сипаттайтын педагогикалық әдептілігі, өз
мамандығына деген сүйіспеншілік, белсенді оқушылар мен ұжым мүшелеріне
сүйеніп шығармашылықпен жұмыс істей білуі зерттеледі. Әрбір оқушылар
ұжымының оқытушының әрекетінде және бүтіндей алғанда сабақ нәтижесінде
көрінетін ез ерекшеліктері бар. Оқушыларды зерттемей сабақты дұрыс бағалау
мүмкін емес. Тапсырманы үлгі бойынша орындаудағы барлығыньщ қызығушылығы,
әлсіз дайындалған жолдастарына жүйелі көмек беру, сабақ өтілетін орынды
дайындау үшін оқытушыға көмектесу, сақтандыру, төрешілік ету, тәртіптілік
және басқа да осы тектес белгілер оқушылардың дене жаттығуларымен байсалды,
саналы түрде шұғылдануын куәлендіреді. Сонымен бірге кейбір оқушылардың
тәртіпсіздігінен, дене дайындықтарының арасындағы үлкен айырмашылыкган,
байыпты шұғылдануға талап жоқтығынан жұмыс істеу күрделілене түсетін қиын
ұжымдар да болады. Мұны оқытушының әдістемелік дайындығын бағалау кезінде,
әсіресе, ол осындай топпен сабақты ауық-ауық өткізеді немесе сабақты сүйелі
түрде өткізуді енді бастаған кезінде ескеру қажет.
Сабақты педагогикалық толық талдау және оны жан-жақты бағалау
міндеттері, ұйымдастыру және әдістемелік тексеру анық айқындалған, алдын
ала өңделіп дайындалған жоспар бойынша іске асуы тиіс (анкета, сабақты
талдау картасы). Талдаудың мәліметтері жұмыс сапасын арттыру жолын табу
үшін хаттамаға түсіріледі және мұғаліммен тиянақты талданады. Бағалаудың
әсерлілігі және өзін-өзі бағалау, талапшылдығы дәрежесіне тәуелді. Екі
жағдайда да жоғары талап қоюшылық – педагогикалық шеберлікті арттырудың
негізі.
Хронометраж хаттамасы
СабақтБейімделгіштігі Негізгі жұмыс Шаршаудың дамып, Жал
ың ұлғаюы пы
пайым уақ
бөлікт ыт
ері
(компо
нентте
рі)
1 2
1. Жаттығулардың қайталау мөлшерін қайталау мөлшерін
қайталану шамасы арттыру кеміту
2. Бұлшық ет топтары ірі бұлшық ет ірі бұлшық ет
жаттығуында топтарының ең жоғары топтарының шектеулі
қатысушылардың артуы мөлшерін іске қосу мөлшерін іске қосу
мен шамасы
3. Орындалу темпі жылдам же орта орта, баяу
4. Қимыл көрсеткіш толық дәрежеде Шектеулі
5. Жаттығудың орындалуы қиын қарапайым
қиындығы жаттығулар санын жаттығулар санын
арттыру арттыру
6. Бұлшық ет жаттығуларды ауырлықтан және көп
қозғалысының сатылары ауырлықпен іске асыру, күш қажет ететін
мен түрлері (гирлер, гантельдер, қысқа уақытты бұлшық ет
соққы доптары) іс- жұмыстарынан бас
қимылмен белсенді тарту
қарсылық көрсету
7. Бұлшық ет Жатды аса қуатты жат-ды оң қуатты
жұмыстарының тәртіпте орындау тәртіпте орындау
қуаттылығы
8. Қалыпты жағдай Гимнастикалық Қамсыздандырушы
снарядтарға қалыпты жағдайды
қамсыздандырушы қолданбау және
қалыпты жағдайды жеңілдіктерді
қолдану ауыстыру
9. Жаттығулар Жеңіл ауырлықты ұзақ мерзімді
арасындағы демалу жаттығуларды орындау үзілістерді қолдану
үзілістерінің ұзақтығы.үстінде қысқа мерзімді
демалуларды қолдану
2.2. Өз-өзін бақылау
Жаттығуға дәрігер тексеруінен өткеннен соң ғана өзін қалай сезінуін
күнделікті қадағалай және жаттығудан алдыңғы, соңғы ағза жағдайын бақылай
отырып кірісу мүмкін. Бірден аса ауырлық алуға ұмтылмаңыздар.
Күш жұмсауды қиындату мен арттырудың жай-жай тыңғылықтылығы ғана
пайдалы әсербере алады. Сондай өз ағзаның мүмкіншіліктері мен санаса отырып
ауырлық алуды дұрыс шамалауға жәрдемдесетін күнделік арнауға кеңес береміз
(1-ші кесте).
Күнделік дене қимылдары жаттығуларының сіздің ағзаңызға әсерінің
объективті анықтамасын алуға, шаршау мен ауырлықты өз уақытында құртуға
мүмкіндік береді. Күнделікте субъективті және объективті анықтамалар
жазылып отырылады.
Субъективтіге жалпы сезіну, ұйқы, еңбек қабілеттілігі, тәбет, көңіл-
күй, ауырсынулар және де т.б. ас кіреді. Ал объективтілер: тыныс жиілігі,
тамыр соғуы, салмақ болып табылады.
2-кесте
Көрсеткіштер Дата, күн, мезгілі
1. өзін сезіну жақсы
2. көңіл-күй жақсы
3. ауырсыну Белде
4. ұйқы қалыпты
5. тәбет қалыпты
6. тамыр соғуы
7. жиілігі:
8. жаттығуға дейін 72
9. жоғары ауырлық үстінде 145
10. жаттығудан кейін 100
11. 5 минуттан соң 72
12. Тыныс жиілігі:
13. жаттығудан алдын ала 18
14. жаттығудан кейін 18
15. Салмақ:
16. жаттығудан алдын 57,2
17. жаттығудан кейін 57,0
Ересек адам қалыпты жағдайда минутына 14-18 тыныстық қимыл жасайды.
Мұны есептеу үшін алақанды көкрек клеткаларының төменгі жағына іштің
жоғарғы бөлігін ала қою керек. Дене қимылдары ауырлығынан кейін 3-5
минуттан соң тыныс алу қалыпты деңгейге келеді.
Алайда, егер ауырлық алу үстінде бұрын-соңды болмаған ентігу пайда
болса, дәрігерге көріну керек. Ж.с.ж бұрын жаттықпаған ересек адамның
тамыры минутына 60-80 рет соғады. Ал адам жатқан кезде әдетте тамыр соғуы
10 соққыға қысқарады. Ер адамдарда қан тамыры қалыпты жағдайда минутына 70-
75 рет, ал әйелдерде 75-80 рет соғады. Тамыр соғуы жастарда артықша күш
жұмсау кезінде де минутына 60-170 соққыдан аспау керек.
Жаттығуды аяқтағаннан соң бірден 10 секунт бойына тамыр соғуын санау
керек. Жаттығудан кейін тамыр соғуы өз қалпына 3 минуттан соң келсе жақсы,
ал 5-10 минуттан соң келсе қалыптандырушы қанағаттанарлық реакция болып
саналады.
Өз-өзін тексеру үшін дененің масса бақылау бағасы жеткілікті (Брокк-
Бругш бойынша): бойы 155-165 см келетін адамдардың салмағы өлшемі бой
сантиметрі мөлшерінде есептелінгенде 100-ге тура келу керек. (155-100=50
кг). 175-185 см. бойлыларда 110 есепке алынады. Салмақ дұрысы таңертең
тамақтан алдын тексеріледі.
Салмақ жоғалту бір жаттығуда 300-400 граммнан аспау керек. Семіздік
кезінде жылдам азуға ұмтылыс жақсылыққа апарып соқпауы мүмкін. Ағза
реакциялары көрсеткіштерінің бірі ауырлық алу үстінде, әсіресе жаттығудың
бастапқы кезеңінде терлеу жүз береді. Артық салмақты, әрі бұрын жаттықпаған
адамдарда тердің көп бөлінуі қиындық пен жаттығудың көп күш қажет етуіне
байланысты болады.
Артериялық қысым, өкпенің тіршілік ету арнасы (спирометр бойынша),
бұлшық ет күштерін дәрігер арқылы анықтаған жөн. Қорытындылап айтқанда кез-
келген тәртіптің сақталмауы, ішімдік ішу немесе шылым шегу мен айналысу,
жыныстың ұстамсыздық т.б. сн. жағдайдың нашарлауына (субъективті және
объективті белгілермен) апарып соғады.
2.3. Дене тәрбиесінен арнаулы медициналық топтары бойынша дәрістер жоспарын
құру
Арнаулы медициналық топтарда дәріс негізгі оқу күнтізбесінен тыс 45
минуттан 4-рет немесе 60 минуттан 3-рет жүргізіледі.
Сабақтың кіріспе бөлімінде қатысушылардың өздерін сезінулері
анықталады, тамыр соғуына бақылау жасалады, бағдарламалардың теориялық
бөлшектерінің бірі бойынша әңгімелесу өткізіледі; алдағы сабақ
материалдарына түсінік беріледі.
Арнаулы медициналық топтар бағдарламасында негізгі топтардың оқу
материалдары кеңінен қолданылады, бірақ та жылдамдық, күш жұмсау,
шыдамдылық жаттығулары шектеледі, жүру мен жүгіруде арақашықтық едәуір
қысқарады. Қосымша тыныстау жаттығулары бөлімі кіргізіледі. Омыртқа
жотасының дұрыс ұсталуын, серпінді бұлшық еттер мен белді тәрбиелеуге,
шынықтыруға баса назар аударылады.
Дәріс жоспарын қүруда мына шрсшерді еекеру керек:
• диагноз, ауру дәрежесі;
• дененің дайындық деңгейі;
• қарсы көрсеткіш.
Жаттығу барысында ағза жүйесінің жақсаруының жалпы мәселері шешіледі,
сонымен қатар әрбір ауруға қатысты жеке мәселер (мысалы: шалмалы демікпе
(бронхлы астма) кезінде бронхы спазмаларын азайтуға қол жеткізу және т. б.
Арнаулы медициналық топтардағы дәрістердің жоспар үлгісі
3-кесте
Жаттығу Бөлім қамтулары Шама Бөлім мақсаттары
бөлімдері
1 2 3 4
Дайындық Тұру, өзін қалай сезінудің 1-2 мин жаттығуға ағза
жүз беруі, көңіл-күй. дайындығын анықтау
10 сек. тамыр соғуын және 20
сек. тыныс жиілігін есептеу.
Шамалық жүріс, жүгіру.
Жоғарғы және төменгі ағзаны негізгі
соңғылықтың кіші және орта бөлімдегі дене
бұлшық ет топтары үшін 15 мин. қимылдары
жүру жаттығулары Ж.С.Ж. ауырлығына
есебімен 10 сек. дайындау.
Негізгі Топтарды ауру түріне Жүрек қан
байланысты, бірнеше тамырлары және
топтарға бөлу (4-бетті 20 мин. барлық ағза
қара),
әрбір топ үшін жаттығуы.
жаттығулардың Қан айналымының
жинақталуы. Тыныстық миокардқа
жаттығуларды қосқанда жақсаруы.
барлық бұлшық ет топтары Координаттық
үшін 8-10 жаттығудан. қимылдарды
Аурудың анықталуы үшін қалыптастыруды
бір арнаулы жаттығуды және т.б. іске
асыру.
үйрету.
Снарядтармен жаттығу
(таяқшалар, волейбол Ағзаның эмоциялық
доптары) Тамыр соғуы деңгейін көтеру.
есебімен 10 сек. орта қимыл
ойындары. Ж.С.Ж. есебімен
10 сек.
Қорытынды Баяу жүріс, бұлшық еттерді Ағзаның қалыпты
босаңсыту жаттығулары 2-3 мин.жағдайға келуі.
Ж.С.Ж. есебімен.
Үй тапсырмасы:
- тыныстық жаттығулар
(3-реттен 3-4 жаттығу) Үйдегі қозғалыс
- ертеңгілік гимнастика. дағдыларын бекіту.
- сырқатына байланысты
үйренген арнаулы жаттығу.
Жүру, серуендеу Ж.С.Ж.
есебімен.
Жаттығулардын және жүрудің дұрыстығы мен пайдалылығын тексеру үшін
жаттығудан алдын тыныштық қалыпта 1 минуттағы тамыр соғуының мөлшерін
есептеу керек. Сосын бірден жаттығудан кейін және 5 мин. демалғаннан соң
есептеу тиіс. Тамыр соғуын қолдың білек және алақан қосылған буын
бөлігіндегі басбармақ тұсынан немесе мойын бөлігіндегі артерияның өзінен
есептеу мүкін. Егер тамыр соғуы дене қимылдары ауырлығын алғанан кейін
ырғақты(ритмді) болып қалыпты жағдайдағытамыр соғуы жиілігімен
салыстырғанда минутына 20 соққыдан аспаса, сонымен қатар 5 минуттан соң
тамыр соғуы жиілігі өзінің қалпына келсе, демек берілген дене қимылдары
ауырлығы өте-мөте пайдалы. Бірнеше жат-дан соң тамыр соғуы жиілігі жаттығу
аяғында қалыпты деңгеймен салыстырғанда шамалы ғана айырмшылық беру
мүмкін.Бұл ауырлық алуды арттыруға (жаттығ-ды көбейтуге жүрісті ұзартуға,
сосын барып темпті жылдамдатуға) боладыдеген сөз.
Алғашқы кезеңдерде (1- ай бойына) жаттығулар жинағына барлық бұлшық ет
топтарына әсерету үшін өте қарапайым жаттығ-р ды кіргізу керек.
Әрі қарай ағзаның адаптациялық өлшемімен орта қиындықты комплекстерге,
сосын барып координация және орындалу ауырлығын арттыра отырып қиынырақ
комплекстерге өту мүмкін. (1-кестеге қара).
ІІІ-тарау
3.1. Студенттерде жиі кездесетін кеселдерге бағытталған кешендік жаттығулар
1. Омыртқаның кифотикалық ауытқуындағы қолданылатын мемлекеттік жаттығулар
Рс Жаттығулардың сипаттамасы Көлемі Әдістемелік нұсқаулар
1 2 3 4
Дайындық бөлімі
1 Аяқтың ұшымен, өкшемен, қолдарды2-3 Еркін тыныс алу.
қимылдатып жәй жүру.
2 Б.Қ. (бастапқы қалып) 8 рет Басты еңкейтпейді.
- Айна алдында гимнастикалық
таяқпен 1-2 деген есепте қолды
жоғары көтеріп-ішке тартады да
3-4 дегенде Б.Қ келіп точнее
шығарады.
3 Б.Қ. - Гимнатискалық таяқшаны 8-10 рет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...3
І-тарау
1.1. Сабақтағы жүктемелерді мөлшерлеп бөлудің әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Жоғары оқу орындарының медициналық топтарындағы
дене
шынықтыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.3. Арнаулы медициналық топтарды құру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ІІ-тарау
2.1. Арнаулы медициналық топтардағы дене тәрбиесінің қолданбасы мен жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2. Өз-өзін бақылау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 25
2.3. Дене тәрбиесінен арнаулы медициналық топтары бойынша дәрістер
жоспарын құру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..27
ІІІ-тарау
3.1. Студенттерде жиі кездесетін кеселдерге бағытталған кешендік
жаттығулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3.2. Қосымша құралдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 60
3.3. Арнайы медициналық топтардағы сабақтың артықшылығы
... ... ... ... ... ... 63
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..67
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Жоғары оқу орындары бағдарламасына дене
тәрбиесінен арнаулы медициналық топтар сабағының кіруі жеткіншек ұрпақтың
денсаулығын нығайтуға және оларды болашақ еңбек шеберлігіне баулуға
атсалысу керек.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев 19.XI.97 жылғы
өзінің "Қазақстан халқына жолдауында" былай деген:
"Біздің азаматтарымыздың салауаттылығына эканомикалық деңгей өздігінен
кепілдік бере алмайды. Онда адамдар өз денсаулықтарына дұрыс кеңіл белмеу
нәтижесінде жылдан-жылға аурушаң болып бара жатқан сондай бір жанданған
эканомиканы көз алдыңа келтіру қиын соқпайды... Біз ез азаматтарымыздың
бүкіл ғұмырлары барысында дендері сау болуы үшін барған сайын күш жұмсай
түсуіміз керек".
Дене тәрбиесінен арнаулы медициналық топтардағы оқытушылардың алдындағы
негізгі тапсырма: жаттығушы ағзаны жеткілікті пайдалы дене қимылы
жаттығуларымен қамтамасыз ету, денсаулықты қалпына келтіруге ат салысу және
жетік маман иесі болумен қорытылады.
Тәлімгерде дене қимылы жаттығулары дәрісінің әдістемелік (маңыздылығы)
ерекшелігі студенттер арасында жиі кездесетін ауру түрлерінде айқындала
түседі.
Дене тәрбиесі оқытушыларына және де сонымен қатар студенттердің өз
беттерінше жаттығулары үшін ұсынылады.
Жүктемені мөлшерлеп бөлу (дозировка) - бұл оның көлемін және қарқынын
бағытғы реттеу деген ұғым. Мөлшерлеп бөлу мәселесі дене жаттығуларындағы
жуктемені белгілеу бойынша ұсыныстармен шектелмейді. Шұғылданушыларға әсер
ету күші тек жаттығулардың сипатына ғана емес, сонымен бірге оқу жұмысының
мына элементтерімен де байланысты: түсіндіру, жаттығуларды көрсету,
оқушыларды ұйымдастыру және т.б.
Әрбір нақтылы жағдайда оқытушы сабақта жүктеменің мүмкін болған үлкен
көлемін қамтамасыз етуге ұмтылады (оның педагогикалық ақталғандығы жағдайы
ескеріліп). Жүктеменің келемінің көбеюі сабақтың барынша ұтымды жалпы
тығыздығы нәтижесінде іске асады.
Сабақтың жалпы тығыздығы деп педагогикалық ақталған уақыттың барлық
сабақтың ұзақтығына қатынасын айтады.
Педагогикалық ақталған уақытқа келесі қызмет түрлері немесе сабақ
бөліктері жатады: оқытушылардың түсіндіргені, көрсеткені, оқытушының
нұсқауын ұғыну және түйсікпен қабылдау, өз жолдастарының әрекетін
ұйымшылдықпен талдау; дене жаттығуларын орындау және одан кейінгі қажетті
демалыс; жәрдемші әрекеттер – қайта сапқа тұрғызу; спорт қондырғыларын
орнату, секіру шұқырындағы құмды жұмсарту және т.б.
Оқу уақытының ақталмаған шығынына ұйымдастырудағы қойылған оқу-тәрбие
міндеттерін шешуге және кемшіліктерге байланысты бос тұрып қалу жатады:
сабаққа кешігіп келу және оны ерте аяқтау, тәртіп тәртіп бұзуға байланысты
сабақ үстіндегі үзілістер, спорт құрал-саймандарының жарамай қалуы,
мұғалімнің кетіп қалуы.
Зерттелу деңгейі.Оқу-тәрбие міндеттерін шешу үшін сабақтағы
педагогикалық ақталған қызмет түрлері маңызды емес. Мысалы, амалсыз демалыс
және жәрдемші әрекеттің аз мәні болады, ал сол уақытта оқушылардың өз
жолдастарының әрекеттерін зерттеп және сын көзбен талдауы педагогикалық
тұрғыдан сабақтың өте маңызды сәттеріне жатады (егер бұл оқытушының арнайы
ұйымдастыруымен және оның тікелей қатысуымен өтсе). Мүмкіндігінше босқа
тұрып қалуды және жәрдемші әрекеттерді болдырмау жолдарын қарастыру қажет.
Бұл үшін әр түрлі әдістер қолданылады: алдын ала оқушылардың жүретін
барынша қысқа жолдарын белгілейді; артық сапқа тұрғызу және қайта
тұрғызудан қашу; спорт қондырғыларын орнату және жинауды шұғылданушылардың
ішінен арнайы кезекші тағайындап жарыс тәртібімен өткізіледі.
Осы тәртіппен оқытушы түсіндіруге, өз бетінше жұмысқа және тікелей
жаттығуды орындауға мүмкіндігінше көп уақыт бөледі. Сабақтың жалпы
тығыздығына қолайлы келудің тәсілі осылай жасалады. Жаттығуды орындауға
жұмсалған уақыт моторлы тығыздық ұғымымен байланысты, яғни жаттығуды
орындауға кеткен уақыттың сабақтың жалпы уақытына қатынасы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Моторлы тығыздық - дене
жаттығуларымен шұғылданудың өнімділігінің барынша ерекше көрсеткіші,
сондықтан, әрине, бірдей жағдайда мүмкіндігінше сабақтың үлкен моторлы
тығыздығын қамтамасыз ету керек. Сонымен бірге оның ең бастысы оқу-тәрбие
міндеттерін шешу сапасы болып табылатын сабақтың шұғылданудағы маңызын
артық бағалауға болмайды, өйткені ол өз кезегінде түсіндіруге, қозғалысты,
кинограмманы, үлгіні және басқа да оқытып үйрету әдістерін көрсетуді талап
етеді. Осылай гимнастик сабағынның негізгі бөлімінде сабақтың моторлы
тығыздығы ең жақсы, қолайлысы деп жиі саналып, 10-15 пайызды құрайды.
Уақыттың арақатынасын түсіндіруге, көрсетуге және жаттығуға жақсы
бейнеде белгілеу, сабақты әдістемелік сауатты жүргізудегі ең басты
жағдайдың бірі. Ысылған, іскер оқытушылар түсіндіруді оқушылардың тікелей
қозғалысты орындауы кезінде жүргізеді.
Алайда ол кезде жаттығудың күрделілігі, оқушылардың дайындығы және
шұғылданудың ұсынылған сабақ үлгісінің талаптарын ескеру қажет. Сабақтағы
педагогикалық ақталған қызметтің барлық түрлеріне бөлінген уақыт шегінде
жүктеменің қарқындылығын мөлшерлеп бөлу мәселесі де өте маңызды. Дене
жаттығулары сабағындағы жүктеменің қарқыны оның көлеміне қарағанда тікелей
үлкен реакцияны қозғайды. Көп шамада сабақтың оқу-тәрбиелік нәтижесі және
олардың сауықтыру әсері қарқындылыққа көп байланысты.
Зерттеу объектісі. Сабақтағы жүктеменің қарқындылығына қойылатын
негізгі талап оның физиологиялық және психологиялық әсерінің мүмкін болған
шегін анықтау болып табылады. Әрбір нақтылы сабақта жүктеменің өзіндік
мүмкін болған шектегі шамасы болуы тиіс және ол әр кезде жасына, жынысына,
шұғылданушылардың жаттыққандығына және сабақтың нақтылы міндеттеріне
байланысты анықталуы тиіс.
Жүктеменің шектелуі, әсіресе, жоғары шектеулі туралы мәселе әр түрлі
авторлармен әр қилы шешіліп келеді. Әр уақытта бәрінен жиі жүктеменің дәл
көрсеткіші ретінде тамырдың соғу жиілігі алынады. Кейбір авторлар тамыр
соғу көрсеткішінің абсолюттік шегін сабақта аынқтауға тырысты. Мысалы,
тамыр соғуының максимальді мүмкіндігі 1 минутта 150 рет соғу деп саналды.
Басқалары тамыр соғуы жиілігіне мүмкіндік шегін бастапқы қалпынан пайызбен
белгілеуге ұмтылды, мысалы, 80%. Соңғы кездері жүргізілген зерттеулер
(В.С.Фарфель, М.В.Раскин және т.б.) шұғылдану сабақтарында тамыр соғуы
жиілігінің шектеулі қалпына қатынасы бір мағыналық шешім болуы мүмкін емес
екенін делелдеді. Мысалы, спорттағы көптеген сабақтарда сабақтың басындағы
тамыр соғуының төмендетілген көрсеткішінде (мин55-60 рет соғуы) тамыр
соғуының шектеулі жиілігі минутына 200-250 рет. Сондықтан тамыр соғуынын
жиілігінің өсуі 400 пайызға дейін жетеді, яғни 1 минутта 240-250 рет
соғады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі тұрады.
І-тарау
1. Сабақтағы жүктемелерді мөлшерлеп бөлудің әдістемесі
Жүктеме қарқынын сауатты мөлшерлеп бөлу үшін оқытушы сабақта оқу-
тәрбиелік қызметтің барлық түрлерін-ұйымдастыру кезінде оны арттыру және
төмендету (түсіру) әдістерін жақсы меңгеруі тиіс.
Мысалы, қызметтің көмекші түрлерін күшейту үшін оларға оқу-тәрбиелік
сипат береді: спорт қондырғыларын орнату және жинауды, ауырлықты алып
жүруді үйрету, ұжымдағы тәртіпті, ұқыпты жұмыс істей білуге тәрбиелеу үшін
пайдаланады; сапқа тұрғызу мен саптағы қозғалысты жүгіріп немесе керісінше
белсенді демалыс үшін орындайды (денені босатуға, тыныс алуға және т.б.
жаттығу беріледі). Жаттығуды орындар алдында кезек күтіп тұрған
шұғылданушылардың белсенділігін сүйемелдеп, қолдау үшін оларға арнайы
тапсырма ұсынады: "Қозғалыс тәсілінің мына элементтеріне назар аударыңдар
және оны барлық топтағы шұғылданушылардың қаншалықты меңгергенін талдауға
тырысыңдар"; шұғылданушыларға өз бетінше орындау үшін ұштастыру және жалпы
дамыту жаттығуларын ұсынады; зерттеу, үйрену үшін кинограмма, сызба үлгі,
суреттер және т.б. береді.
Оқытушының шұғылданушыларды оқу-тәрбие міндеттерін өздігінен іске асыра
білуге үйретуі ерекше назар аударуға тұрарлық мақтаныш. Мұнда әр түрлі
қызмет түрлері пайдаланылады: әңгіме, кеңес өткізу, тапқырлықты, ептілікті,
қиын жағдайда жөнін таба білу талап етілетін шұғылданушылардың алдына
міндет қою.
Түсіндіру және көрсету кезінде шұғылданушылардың назарын өзіне аударуы,
олардың белсенділігін тәрбиелеуі оқытушының басты міндеттерінің бірін
құрайды. Оқушылардың жұмысы неғұрлым қарқынды_болған сайын, жаттығу
нәтижесін солғұрлым табыс күтуге болады.
Дене жаттығуларьшың қарқындылығын мөлшерлеп белгілеу шұғылданушыларға
тікелей және жанама әсер ету арқылы әдістемелік тәсілдердің қатарымен іске
асады.
Шұғылданушыларға тікелей әсер ету әдістеріне жаттығудың қайталану саны,
жылдамдығы, күші, қолданылатын сыртқы ауырлық жүктеме шамасы туралы сөзбен
нұсқау беру және т.б. жатады. Тікелей әсер ету әдістерін пайдаланып, егер
оқушылар мұғалімнің тапсырмасын дұрыс орындаса, онда барынша кең ауқымда
жаттығудың қарқындылығын қарқындылығын дәл мөлшерлеп, бөлімдермен
орындатуға болады.
Шұғылданушыларға жанама әсер ету әдістеріне қатаң уақытпен белгіленген
жаттығулармен орындалатын ойындық және жарыстық әдістерінің кезектесуімен
жүргізілуі жатады.
Мысалы, әдеттегі тапсырмамен орындауға қарағанда спорттық сайыс
кезіндегі жаттығуды орындау жағдайындағы үлкен қарқындылығымен
айырмаланады. Селқос, бейқамдықты жеңу үшін осыны пайдалануға болады.
Бүтіндей алғанда жаттығулардың орындау қарқындылығын жанама әдіспен
мөлшерлеп, бөлу тікелей әдіске қарағанда дәлдігі азырақ болса да оны
қолдану кажет. Осы бейнеде сабақтағы жүктемені ең қолайлы мөлшерлеп, бөлу
жоғары қарқындылығын, шұғылданушылардың ақыл-ой, сонымен бірге дене
жұмыстары ретінде сабақтың 100 пайыздық жалпы тығыздығын қамтамасыз етуді
талап етеді. Жүктемені мөлшерлеп бөлудің жоғарыда сипатталған әдістері
оқушыларды дұрыс ұйымдастыра білуге және оларға жаттығудың ететін әсерінің
дәрежесін бақылауға тәуелді.
Сабақты ұйымдастыру әдістемесі. Сабақты ұйымдастыру әдістемесі
оқытушының белгіленген оқушылар контингентімен (сынып, команда, үйірме)
жұмыс істеу әдісіне, шұғылданушылардың тапсырманы орындау тәртібіне,
оқытушылар мен оқушылардың және шұғылданатын орындағы спорт қондырғыларының
орналасуына (зал, стадион, спорт алаңы және т.б.) байланысты. Сабақтың
дұрыс ұйымдастырылуы оқу-тәрбие міндеттерін шешу үшін қолайлы жағдайды
қамтамасыз етеді.
Сабақта шұғылданушыларды ұйымдастырудың негізгі үш әдісі айырмаланады:
фронтальді (маңдай алдынан), топтық және жеке.
Фронтальді әдісі кезінде оқытушы бірегей оқу материалы бойынша барлық
оқушылармен бір уақытта жұмыс істейді.
Сабақты топпен өткізу әдісі кезінде оқушылар топтарға бөлініп, әр топ
жеке оқу тапсырмаларын алады. Оқытушы барлық оқушыларды өз бақылауында
ұстап, бір топпен басымырақ жұмыс жүргізеді немесе кезекпен бірінен кейін
келесі топқа өтеді.
Жеке өткізу әдісі кезінде әрбір оқушы жеке тапсырма алып, оны өздігінен
орындайды. Мұнда оқытушы оқушылардың жұмысына таңдап, іріктеп басшылық
жасайды.
Бұл әдістердің әрқайсысының өзіндік артықшылығы және кемшіліктері бар.
Сабақты қарсы алдынан фронтальді әдіспен өткізу кезінде барлық оқушылардың
қимыл-қозғалысын назарда жақсы ұстауға және олардың қимыл әрекеттерін
тікелей басқаруға болады. Алайда бұл кезде оқушылардың әрқайсысына қимылын
дербес, өздігінен басқару қиындайды. Топтық және жеке әдістерді қолдану
керісінше, оқытушының барлық оқушыларды бақылау мүмкіндіктерін шектейді.
Бұл әдістердің қайсысының берілген сабақты өткізуге жарамды екені, оқу
материалдарының жаңалығына және күрделілігіне, сабақ өткізілетін орыннның
материалдық жабдықталуына, шұғылданушылардың жасына, жаттығу өткізілетін
орынның кеңдігіне және т.б. байлынысты.
Мысалы, бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын фронтальді
әдіспен жиі өткізеді, өйткені жае ерекшелік күшіне қарай олар өздігінен
қозғалысты қажетті мүмкіндікті меңгеруге қабілетсіз. Сабақты спортшы-
гимнасттармен топтық әдіспен өткізу басымырақ, өйткені жекелеген
гимнастикалық қондырғылардың сыйымдылық мүмкіндігінің аздығы және т.б.
Шебер-жеңіл атлеттерге жеке әдіспен сабақ өткізу тән, өйткені бұл спорт
түріндегі оқытып үйрету жүйесін спорттық шеберліктерінің артуына байланысты
жаттығуды жекешелендіру талабы артады.
Сабақтық шұғылдануда тәртіп бойынша оқушыларды ұйымдастырудың әдістерін
араластырып қолдану тән. Сабақтың басталуы әдетте фронтальді әдіспен,
негізгі бөлімінде шұғылданушыларды топқа беледі немесе олармен жеке жұмыс
жүргізеді, ең соңында, сабақты қайтадан фронтальді әдіспен аяқтайды.
Сабақтың әдістемесін, сонымен бірге шұғылданушылардьщ берілген
тапсырмаларды орывдау тәртібін анықтайды. Сабақтың әдістемесін аньщтайтын
екі тәсілі бар: бір уақытта және кезекпен.
Біріншісі, жаттығу немесе басқа қызмет түрлеріқце барлық оқушылармен
орындалады, ал екіншісінде әрқайсысын кезекпен орындайды.
Екі әдісте де оқушылар үзіліссіз (ағыммен) немесе арақашықтықпен жұмыс
істеуі мүмкін.
Үзіліссіз, толассыз орындаудың мәні, мұнда оқушылар жаттығулардың
бірінен кейін бірін дем алмай орындайды.
Мысалы, гимнастика сабағында денені жалпы дамыту жаттығуларының
лайықтыларын таңдағанда алдыңғы сабақтың соңындағы жаттығу келесілері үшін
негіз болатындай болса, онда жаттығулар сериясын үзіліссіз орындауға
болады. Мысалы, жеңіл атлетика сабағында жүгіріп келіп, екпінмен ұзындыққа
секіру кезінде бір оқушы жерден серпінді күш алып секіргенде, екінші оқушы
жүгіруді бастаса, үшінші оқушы бастапқы дайындық қалпында тұрады,
төртіншісі секіру шұқырынан оралып қайтадан дайындалатын орынға келіп
тұрады және т.б.
Толассыз әдістің ерекше әр түрлілігі дене сапаларын қарқынды дамытуға
мүмкіндік жасайтын жаттығуларды айналма әдіспен орындау болып табылады.
Мұнда оқушылар жаттығулар кешенін толассыз арнайы жерде немесе шеңбер
бойына орналастырылған спорт қондырғылары бекеттерінде (станция)
біреуінен кейін екіншісіне (тұтқалы аттан, белтемірге тартыну бекетіне)
өтіп орындайды.
Жаттығуларды толассыз орындау бөліп өткізуге қарағанда үлкен
қарқындылықты қамтамасыз етеді. Алайда оның жалпы білім беру қатынасында
әсерлілігі төмендеу өйткені жаттығулардың арасында үзілістің болмауы
түсіндіруді, қозғалысты талдауды және оқытып үйретудің басқа да
элементтерін пайдалануды қиындатады. Сабақта жаттығуларды толассыз немесе
бөлек-бөлек орындауды таңдау бәрінен бұрын оқу материалының жаңалық
дәрежесіне және сабақтың нақтылы міндеттеріне байланысты. Мысалы, жаңа оқу
материалын таныстыру және үйрену кезінде жаттығуды бөлек-бөлек орындау
орынды, қозғалысты жетілдірудегі дене сапаларының қарқынды даму міндеттері
қойылғанда, жаттығуды үзіліссіз орындау мақсатқа сәйкес келеді.
Оқушылардың жаттығуларды жақсы орындауы сабақ өтілетін орындағы
оқытушының, оқушылардың және спорт қондырғыларының дұрыс орналасуына
тікелей байланысты. Егер оқушылар бір қатарда шеренга бойынша тұрса, ал
мұғалім осы қатардың оң немесе сол жақ шетіне жақын тұрса, онда оның
түсіндіруін, көрсетуін және т.б. саптың екінші жақ шетіндегілері нашар
қабылдайды. Егер мұғалім спорт қондырғыларының ортасында тұрса, онда
шұғылданушы топтардың бірі оның назарынан тыс қалады. Егер оқушылар сапқа
күнге қарсы қарап тұрса, онда олар мұғалімнің көрсеткенінің барлығын нашар
көреді. Осы мысалдардың бәрі мұғалімнің, оқушылардың және сабақ өтілетін
жердегі орынның орналасуынан оқу-тәрбие жүйесінің маңызды беліктері, яғни
көру жөне есту түйсіктері, жаттығуларды орындауды бақылауы және т.б.
тікелей осыларға байланысты. Барынша әр түрлі сапқа тұрғызулар үйлесімді
болуы мүмкін, бірақ барлық жағдайларда олар келесі талаптарды
қанағаттандыруы тиіс:
а) мұғалім мен оқушыға сабақта болған нәрсенің барлығын естуге және
көруге мүмкіндікті қамтамасыз ету;
ә) жеке және қоғамдық гигиена ережесіне сай болу;
б) бөгет және жарақат алу мүмкіндіктерін болдырмау.
Сабақта шұғылданушылардың жақсы ойластырылып орналастырылуы
тәртіптілікке және ұжымшылдықка тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды.
Сақтандыру және жәрдем беру үлкен дене жүктемесі жағдайындағы қозғалыс
әрекетінің белсенділігі барысында шұғылданушылардың дене, психикалық және
қызметтік жарақат алуы мүмкіндігінің кездесуі мүмкін.
Шұғылдану сабақтарында сайыстармен және басқа сабақ түрлерімен
салыстырғанда статистикалық мәліметтерге жүгінсек, әр түрлі сипаттағы
жарақат алудың көпшілік пайызы, яғни 50% түседі екен. Ал спорт шеберлерімен
өткізілетін сабақта бұл көрсеткіш 80 пайызға дейін жетеді. Бұл шұғылдану
сабақтарында қозғалыс әрекетінің жаңа үлгілерін меңгеру өзгешелігімен және
жоғары нәтижелерге жету дайындығымен түсіндіріледі. Сабақты өткізу
барысында ерекше назарды жарақат алмау жолдарына аудару қажет. Осы жағына
байланысты оқытушының қызметтік шарасын, әдетте сақтандыру деп атайды.
Сақтандырудың әсерлілігі сөздің кең ұғымда бәрінен бұрын оқытып үйрету
және тәрбиелеу принциптерін қатаң сақтаумен түсіндіріледі.
Оқушылардың жоғары саналылығы және белсенділігі, сабақты құрудағы
жүйелілік және бірізділік, оқу материалының игерілу мүмкіндігі және оны
меңгеру беріктігі – жарақаттың алдын алып, сақтандырудың бірінші дәрежелі
жағдайы.
Жарақаттанудың алдын алуға дене жаттығуларының жүктемелерін ақылмен
мөлшерлеп бөлудің, шұғылданушылардың жақсы тәртіптілігінің, жаттығуды
орындауды жүйелі ұйымдастырудың нәтижесінде қол жеткізуге болады.
Көптеген жаттығуларды орындау кезінде (суға секіру, акробатика,
спорттық қондырғылардағы гимнастика, семсерлесу және т.б.) барынша тар
ұғымда сақтануға деген қажеттілік, яғни олқылықты, құлауды, қарсыластың
қатты соққысын, ауруды сезінуді жене т.б. тікелей алдын ала ескертетін шара
ретінде пайда болады. Бұл шараларға оқытушының арнайы әрекеті (көтермелеу
әдістері, ұстап қалу, шұғылданушыларды ажырату), оқушыларды қорғаныс
құралдарымен қамтамасыз етуі (белбеу, маска-шлем, қалың киім және т.б.),
өзін-өзі сақтандыру, оқытып үйрету кіреді. Мұндай сақтандыру орындалуы
қауіпті емес жаттығуларды орындаумен қатар іске асады. Топтық әдісімен
жұмыс жүргізу кезінде оқытушы барынша қауіпті жаттығуларды орындау кезінде
топты алдын ала сақтандыруы тиіс.
Басқа топтардағы шұғылданушыларды жарақат алудан сақтандыру үшін жоғары
дайындығы бар оқушыны сақтандыру әдістерін меңгеруге байланысты олармен
сабақ өткізіп, нұсқаушылыққа тағайындау керек.
Сақтандырудың сақтық шаралары былай жүргізілуі тиіс: сабақ өтілетін
орын мен спорт қондырғыларының дайындығын алдын ала тексеру, жаттығуларды
орындау кезінде шұғылданушыларды қауіпсіз орынға орналастыру (мысалы,
лақтыру кезінде). Сүйемелдегенде, итермелегенде және басқа әдістерде
сақтандыру оқытып үйретудің әдістемелік тәсілдері сияқты жиі көмек берумен
үзіліссіз байланысты. Мұндай көмек беру сияқты сақтандыруды жарақат алу
қауіптілігі айкын болған жағдайда ғана пайдалану керек (мысалы, спортты
жаңа бастағандармен күрделі жаттығуларды үйрену кезінде және т.б.). Мұндай
сақтандыруды теріс пайдалануға болмайды, өйткені оны шұғылданушылар дағдыға
айналдырып батылдық, ұстамдылық, өзін-өзі игере білу және жаттығуды
өздігінен орындауға қажетті басқа да сапаларын тәрбиелеуді тежейді.
Сондықтан әдістемелік ақталған, бірінші жағынан, жарақат алу мүмкіндігін
болдырмайтын, бірақ басқа жағынан кейбір тәуекелге барып, қауіптіліктің
болатынын алдын ала ескеруді қарастырады.
Оқытушының жеткілікті дәрежедегі байсалды жарақат алудың алдын алуға
назар аударуы дене тәрбиесі сабағында жарақат алудың болмауын қамтамасыз
етеді. Жарақатты емдеудегі табыс көп жағдайда оқушыға дәрігерге дейінгі
көмек: көрсетуде анықталады. Оқытушы мамандық саласына қарамастан әр түрлі
деңгейдегі алған жарақаттарға бірінші көмек көрсете білуі тиіс. Дәрігерге
дейінгі көмек дене жаттығулары сабағындағы оқытушы жұмысының маңызды
жақтарының бірі.
Сабақтық шұғылданудың әр түрлілігі. Дене жаттығуларымен шұғылданудың
сабақтық түрлерінің барлығын олардын бағыттына қарай жалпы дене дайындығы,
спорт түрлерінен жаттығу сабақтары және кәсіби-қолданбалы дене дайындығы
сабақтары деп бөлуге болады. Жалпы дене дайындығы сабағы балалар
бақшасында, мектепте, жоғары және орта оқу орындарында жалпы дене дайындығы
(Ж.Д.Д.) топтарында, ересек тұрғындар үшін, яғни барлық жастағылар
контингентімен өткізіледі. Бұл сабақтар үшін оқу материалының әр түрлілігі,
оны меңгеру кешенділігі, біркелкі денеге берілетін жүктеме және басқа да
бірқатар ерекшеліктері тән.
Спорттық жаттығу сабақтары тандап алған спорт түрімен
шұғылданатындармен жұмыста пайдаланылады: жеңіл атлетика, акробатика,
гинастика, суға секіру және т.б. сабақтары. Әрбір жекелеген жағдайда олар
жеке спорт түрлерінің ілімі мен әдістемесі жинағында мазмұндалған ерекше
өткізу әдістемесін талап етеді. Мұндай сабақтар жаттықтырушылар мен
спортшылардың бірлестіктегі шығармашылығын, жүктемені мөлшерлеу шамасына
ерекше назар аударуын, жарақаттанудан сақтану жолдарын табуды міндеттейді.
Кәсіби-қолданбалы дене дайындығы сабағы жеткіншектермен,
жасөспірімдермен, үлкендермен өткізіледі. Бұл сабақтар үшіи қозғалыс
әрекеттеріне мазмұны ұқсас кәсіби еңбекке үйрену тән.
Оқу жұмысының сипатына қарай сабақтар жаңа оқу материалын меңгеру
сабағы, оны жетілдіру және бекіту сабақтары, аралас типтес сабақтар болып
бөлінеді.
Жаңа материалды игеру сабағы үшін салыстырмалы кіші моторлы тығыздық
тән, сол себепті түсіндіруге, көрсетуге, қозғалыстағы бірінші өрескел
қателерді жөндеуге көп уақыт жоғалтады. Мұндай сабақтардың табысты болуы
сабақ өтетін орынды дайындаудың ерекше мұқияттылығына байланйсты.
Оқу материалын жетілдіру және бекіту сабағында, мысалы, жоғары дәрежелі
спортшылармен жаттығу сабағында моторлы тығыздығы ең жоғарғы мөлшерге дейін
өседі.
Бақылау сабақтары әдетте спорттық жарыстар түрінде өтеді. Бұл
сабақтарда қатаң төртіп, жарыс ережесіне сәйкестік, нәтижелерін дәл
белгілеу қамтамасыз етілуі тиіс.
Дене тәрбиесі үшін бүтіндей алғанда аралас типтес сабақтар басымырақ
тән (яғни бір сабақта жана материалды зерттеу, бұрын меңгергендерді
жетілдіру және тексеру).
Сонымен бірге ерекше әдістемелік тәсілдер сабақты әр түрлі орында және
әр түрлі уақыт жағдайында өткізуді талап етеді: спортзалда, спорт алаңында
(стадионда), табиғи орындар жағдайында, қыста, жазда және маусым
аралығында.
Сабақты спортзалда өткізуді ұйымдастыру, өте қолайлы болады.
Салыстырмалы кіші жұмыс алаңы, көру аясының шектеулілігі, температураның
тұрақтылығы сабақ міндетін шешуде оқушылардың назарын жақсы бейнеде
шоғырландыруға мүмкіндік жасайды. Алайда ғимарат ішінде сабақ өткізудің
елеулі кемшіліктері бар. Атап айтқанда, гигиеналық сипаттағы, яғни мұнда
ғимарат ішіндегі жарықтың талапқа сәйкес еместігі, шаң, буланудан ауаның
ластануы шұғылданушылардың жұмысқа қабілеттілігін төмендетеді. Сондықтан
барлық мүмкіндіктерді пайдаланып сабақты сыртта таза ауада өткізу дұрыс.
Әрине, шұғылданушыларды ашық алаңда басқару қиынырақ. Бір жағынан сабақты
өткізуге күн, желдің бағыты мен күші, бөгде заттар, оқушылардың назарын
аудартатын көрермендер кедергі жасайды.
Дегенмен, бұл әдістемелік қиындықтар таза ауа жағдайындағы оқушылардың
жұмыс қабілеттілігінің артуымен түгелдей есесі қайтады. Ашық аспан астында,
таза ауада өткізілген сабақ, әсіресе, егер ол жыл бойы әр түрлі ауа райында
өткізілсе шынығуға, денсаулығын нығайтуға жәрдемдеседі. Спорт
ғимаратындағыға қарағанда таза ауада, ашық аспан астында өткізілген сабақта
шұғылданушылар әдістер мен тәсілдерді жақсы меңгереді және барынша жоғары
нәтижеге жетеді.
Табиғи орындар жағдайында сабақ өткізу үлкен дәрежеде жаттығуды
түрлендіруге және ең бастысы оқушыларды өмірдегі қызмет ету жағдайына ете
жақын жағдайға көшіреді. Табиғат аясында – сабақ өткізуге көптен
шұғылданушыларды өмірге дайындаудың басты құралы ретінде маңыз берілген.
Сабақ өткізу үшін жергілікті жердің табиғи жағдайын пайдалану әдісі осы
заманғы дене тәрбиесі жүйесінде кең қолданылып келеді. Мектепте, орта,
жоғары оқу орындарында, әскерде табиғат аясындағы сабақтар міндетті түрде
өткізіледі. Бұлай сабақ өткізу, әсіресе, спортта кең таралған.
Жергілікті жердегі қолайсыз ауа райы жағдайына сәйкес күні бұрын сабақ
өткізілетін орынды дайындау және сабақ өтілетін орынды сынап көру,
оқушыларға мұндай сабақтың пайдалылығын ұғындыру, олардың киімі жайлы және
т.б. қамын ойлау өз жемісін береді. Дегенмен, көпшілік дене жаттығуларының
әдістерін меңгеріп, сауатты орындау үшін арнайы жабдықталған сабақ өткізу
орны талап етіледі. Сондықтан табиғи орындарда сабақ өткізуді спорт
ғимараттарындағы және спорт алаңдарындағы сабақтармен ауыстырып өткізген
дұрыс.
Оқытушыны сабақ өткізуге дайындау. Сабақ өткізу көп жақты, күрделі
қызмет түрі болып саналады. Сондықтан сабақтың жоғары сапалылығына жету
үшін оқытушы оған күні бұрын және тыңғылықты дайындалып, келесі мәселелерді
ойластыруы тиіс:
а) сабақтың мшдетін анықтау;
ә) оның нақтыли-жоспарьш жарау;
б) материалдық жабдығын дайындау.
Бұл жоғарыда көрсетілген сәттер өзара байланысты және оның әрқайсысы
арнайы жұмысты талап етеді. Сабақтың міндетін анықтау дегеніміз шұғылдау
жүйесіндегі орнын айқындау және мүмкін болған толықтығымен оның нәтижесін
өзінше шамалау болып саналады. Мұны іске асыруға жоспарланған жүйесіндегі
орнын айқындау және мүмкін болған толығымен оның нәтижесін өзінше шамалау
болып саналады. Мұны іске асыруға жоспарланған жұмыс мүмкіндік туғызады.
Алайда оқу-тәрбие жүйесінің нақтылы ағымы барлық уақытта жоспарға
түзетулер ендіреді. Сондықтан жоспарда қойылған міндеттерді барлық уақытта
өткен бірқатарт сабақ нәтижелерін тыңғьшықты талдау негізінде және сабақтың
барлық және сабақтың барлық сериялары бойынша қалған уақыт санын есепке
алып нақтылау қажет. Тек осылай жоспарланған сабақтың лайықты сабақтастығын
қамтамасыз етуге болады. Бұдан басқа, жұмыстық жоспарлаумен сабақтың
барынша елеулі міндеттері кешенін дайындау алдын ала ойластырылады, адіс-
тәжірибеде нақтылығының қажеттілігі туындайды. Сонымен, оқу сабағының
алдыңғы жоспарларына қатыссыз нақтылы міндеттерін белгілеу барлық уақытта
байсалды, ойластырылған еңбекті талап етеді. Сабақ міндетін дұрыс белгілеу
және оны іске асыру жоспары оқытушының педагогикалық тәжірибесімен және
оның шығармашылық қабілетімен анықталады. Бірақ ешқашан жеке тәжірибесін
артық бағалауға болмайды, өйткені оқу-тәрбие жүйесін терең және жан-жақты
түсінуге тек ұжымдық күш салу нәтижесінде ғана қол жетеді. Сондықтан сабақ
міндетін – белгілеу кезінде оны іске асырудың әдістемелік жолы туралы жаңа
мәліметтерді зерттеу қажеттілігі туындайды. Алдын ала белгіленгон тапсырма
мен жалпы жоспарға сәйкес әдебиеттік деректерді күні бұрын оқып, зерттеу
нәтижесінде оларды шешуге де түзетулер ендіріледі. Сабаққа дайындалудың
келесі кезеңі - бұл оны өткізудің егжей-тегжейлі жоспары, яғни әр сабақтың
жазбаша жоспары (план-конспект). Сабақты жазбаша жоспарлау қызметтің барлық
жақтарын барынша толық ескеруге және оның ұйымдастырылуын терең зерттеп,
дайындауға мүмкіндік береді.
Сабақты жоспарлау оның міндетін барынша тиімді жүйелілікпек анықтаудан
басталады. Атап көрсетілгендей, аса үлкен назарды және жоғары жұмыс
қабілеттілігін талап ететін жаңа материалды оқытып үйрету сабақтың негізгі
бөлімінде өтуге, ал барынша жеңіл міндеттерді іске асыру сабақтың басында
және соңында жоспарланады. Одан әрі сабақтың негізгі бөлімі егжей-тегжейлі
терең зерттеліп дайындалады. Оқушылардың жаттығуларды орындау кезіндегі
ұйымдастыру үлгісі белгіленеді (1-сурет).
1-сурет. Оқушылардың сабақтағы орналасу үлгісі
Жоғарыда көрсетілген үлгі жазбаша сабақ жоспарына түседі. Мұнда ерекше
назарды жаттығуды іріктеп алуға аударып, міндетті шешу үшін оқушылар
әрекетіне қажеттілердің барлығы ыңғылықты жоспарланады. Нәтижесінде қатаң
ғылыми негізделген жүйеліліктегі тәрбие және жеткілікті дәрежедегі толық
оқытып үйрету әдістемесін көрсететін жаттығулар кешені еңделіп, дайындалуы
тиіс.
Сабақтың негізгі бөлімінің мазмұнын дайындап, оқытушы оның биологиялық
және педагогикалық маңыздылығын есепке алып, дайындық және қорытынды
бөлімдерін жоспарлайды. Мұнымен бірге ол негізгі бөлімінің жоспарын
дайындағандай айқын сабақтың міндетін белгілеу түрін, әрбір жаттығудың
мәнін және белгіленген бағытын, мөлшерленіп бөлінуін, оқушыларды
ұйымдастыру әдістерін, орын ауыстыруы мен сапта қайта тұрғызылуын, сабақ
кезіндегі өзінің жұмыс – алаңындағы орнын білуі тиіс. Осылардың барлығы әр
сабақтын жазбаша жоспарында (план-конспект) толық мазмұндалады.
Сабақтың алдында мұғалім өзі тікелей сабақ өтілетін орынды дайындауы
және жаттығуды орындап, байқап көруі тиіс. Сабақ өтілетін орынды дайындау
кезінде оқушылардың өздерін қимыл-әрекеттерін бақылай отырып қатыстыру
керек. Іс-тәжірибелер нәтижелері көрсеткендей, сабақ өтілетін орынның талап
дәрежесінде дайын болмағандығынан көбіне босқа тұрып қалушылық және жарақат
алу жағдайлары жиі кездеседі,
Сабақты педагогикалық бағалау. Оқытушы әрбір өткізген сабағын бағалауы
тиіс. Бұл оның қанағаттану сезімін анықтайтын немесе өз еңбегіне
қанағаттанбауын анықтайтын, педагогикалық шеберлігін жетілдіруге
талаптандыратын оның қызметінің бөлінбейтін жағы. Сабақтардың етілу
дәрежесін кезеңдермен оқытушылардың жұмыстарына басшылық жасайтын халыққа
білім беру саласының инспекторлары, жалпы білім беретін мектептер мен спорт
мектептері директорларының оқу ісінің меңгерушілері де бағалайды. Екі
жағдайда да сабақты әділ бағалай білу өте маңызды.
Барлық жағдайдағы сабақ сапасының басты көрсеткіші оның нақты
міндеттерін шешу дәрежесі болып табылады. Мұндағы ең жақсы жолы, егер оқу
материалын оқушылардың барлығы түгелдей меңгерсе, алайда, әдетте олардың
құрамының қабілеті және дайындығы жағынан бір тектес болмайтынын есте
ұстаған дұрыс.
Сондықтан барлық оқушылар үшін бірдей оқу материалын үйрету кезінде
кейбір оқушылардың оны толық меңгере алмауы сабақтың нашар өткізілгендік
белгісіне саналмауы тиіс. Мұнда ең маңыздысы тапсырманы шұғылданушылардың
негізгі бөлігі меңгергендігі болып табылады.
Егер оқу материалы тапсырмаларын шұғылданушылардың аз белігі немесе
барлығы игере алмаса онда сабақ нашар өтілген болып саналады. Мұның себебі,
сабақ міндеттері шамадан тыс қиын белгіленген немесе мұғалім әдістемелік
негізде кәсіби қабілетсіз немесе оқушылардың шеберлігіне қатысы жоқ,
тәуелсіз кездейсоқ болуы мүмкін (оқушылар сабаққа толқып, көңіл-күйлері
болмай келді).
Сабақ міндеттерін іске асыру туралы негізделген ұғыну мыналарды талап
етеді: а) оқушылардың оқу материалын меңгеру көрсеткішінің айқын, дәл
есебі; бұл есеп орындалатын жаттығулардың сандық нәтижесін өлшеу және
әдістерін бағалаудың жәрдемімен немесе дене сапаларының даму деңгейін
анықтау үшін тест алу жүйесімен жүргізіледі; ә) бұл мәліметтерді хаттамаға
түсіру; б) оқушылардың оқу тапсырмасын орындағандығы және орындамағандығы
жайлы арақатынасының есебі. Сабақта оқу міндеттерін шешу дәрежесі туралы
соңғы қорытынды жасағанда оның сауықтыру және тәрбиелік маңызын ескеру
қажет.
Егер сабақта нақтылы сауықтыру және тәрбиелік міндеттері қойылса, оны
шешу туралы пікір міндет талаптарын орындаған оқушылар санының есепке
алынуына негізделген болуы тиіс. Нақтылы міндеттер қойылмаған кей
жағдайларда сабақтың сауықтыру және тәрбиелік мәні туралы дене тәрбиесі
жүйесінің осыған сәйкес принциптерінен туындайтын ережелер мен талаптардың
іске асырылуымен пікір айтылады. Жаттығу орнының тазалығын камтамасыз ету,
оқушылардың ағзаларының қызмет мүмкіндіктері мен тұлға сымбатын жүйелі
бақылау, адалдыққа, шыншылдыққа, тәртіптілікке және т.б. тәрбиелеу сабақты
жақсы өткізудің белгілері. Кейде сабақтың білім беру міндеттері шешіліп, ал
сауықтыру және тәрбиелеу міндеттері шешілмей қалуы мүмкін. Мұндай сабақты
дұрыс өтті доп бағалауға болмайды.
Оқу материлын меңгеру дәрежесі және сабақ сапасы әр түрлі болуы мүмкін:
бір жағдайда оқушылар тапсырманы майда бөлшектеріне дейін дұрыс орындайды,
ал басқа жағдайда олар қателермен, кемшіліктермен анық емес, сенімсіз
орындайды. Мұны сабақты өте жақсы, жақсы, орташа деп бөліп, оқушыларды
бағалар кезде есепке алу қажет.
Оқытушының әдістемелік дайындығы сабақты жүйелі жоспармен талдап
құруға, оның тығыздығына, жүктемені мөлшерлеп, белгілсу әдістеріне,
оқушыларды ұйымдастыруына, жәрдем, сақтандыру және сабақтың басқа жақтарын
дұрыс басқаруына мүмкіндік туғызады. Бақылау жоғары деңгейдегі мөлшерлеп,
өлшеумен толықтырылуы тиіс. Сабақтың құрылысы туралы жаттығулардың жұмыс
қабілеттілік заңдылықтарыиа сәйкестігіне, жекелеген міндеттердің
қиындықтарды арасындағы арақатынасына қарай, оны іске асыруға бөлінген
уақытымен сабақ бөлімдерінің өзара байланысының қисыны бойынша пікір
айтылады. Оқушылардың оқу қызметімен және жаттығулар мен шұғылдануларын
бақылап, сабақтың тығыздығын анықтайды.
Сабақтың тығыздығын барынша қатаң анықтау үшін сабақ бөліктерінің
(түсіндіру көрсету кезекте тұру т.б.) уақыттарын өлшеуден тұратын сабақтың
жалпы және моторлы тығыздығын шығаратын хронометраж (хронометр - өте дәл
жүретін қалта сағаты) пайдаланылады. Жалпы көпшіліктік тексеруде келесі
хронометраж әдісі пайдаланылады.
Сабақтың типтік бөліктері (компоненттері) бөлініп, шығарылады
(түсіндіру жаттығуларды көрсету, кезекті күту, спорт қондырғыларын орнату
және жинау, босқа тұрып қалу және т.б.). бақылау жүргізу үшін оқушылардың
біреуін сайлайды. Ол оқушының сабақтың бөліктеріндегі қозғалыс-қимылдарын
жылжыған секундомер тілімен белгілеп, мәліметтерін хаттамаға түсіреді.
Сабақтан соң олардың бәрін қосып тығыздықтың шамасын анықтайды. Хаттаманың
көлденең графасында көрсетілген мәліметтерден басқа сабақтың жекелеген
бөлімдеріндегі тығыздығын есептеуге мүмкіндік береді. Хронометраждың жоғары
деңгейдегі дәлдігі үшін уақытты автоматты түрде белгілеуге мүмкіндік
беретін арнайы аспап пайдаланылады.
Оқытушының жүктемесін мөлшерлеп беле білуі оқушылардың тапсырманы
орындау реакциясымен бағаланады (назар аудару, тыныс алу, беттің бояуы және
т.б.). Оқытушының жәрдем беру мен сақтандыруды ұйымдастырудағы әдістемелік
сауаттылығының өлшемін оның оқушылармен қарым-қатынастағы нақтылы
жағдайдағы,жалпы әдістемелік ережелері мен талаптарына сәйкестігі
анықтайды. Оқытушы қызметінің сипаттамасы үшін оның сабаққа дайындығы,
(жазбаша сабақ жоспары), залдағы тәртіп, сөз, оқушылармен қарым-қатынас
мәнері, сыртқы түрі және оны сипаттайтын педагогикалық әдептілігі, өз
мамандығына деген сүйіспеншілік, белсенді оқушылар мен ұжым мүшелеріне
сүйеніп шығармашылықпен жұмыс істей білуі зерттеледі. Әрбір оқушылар
ұжымының оқытушының әрекетінде және бүтіндей алғанда сабақ нәтижесінде
көрінетін ез ерекшеліктері бар. Оқушыларды зерттемей сабақты дұрыс бағалау
мүмкін емес. Тапсырманы үлгі бойынша орындаудағы барлығыньщ қызығушылығы,
әлсіз дайындалған жолдастарына жүйелі көмек беру, сабақ өтілетін орынды
дайындау үшін оқытушыға көмектесу, сақтандыру, төрешілік ету, тәртіптілік
және басқа да осы тектес белгілер оқушылардың дене жаттығуларымен байсалды,
саналы түрде шұғылдануын куәлендіреді. Сонымен бірге кейбір оқушылардың
тәртіпсіздігінен, дене дайындықтарының арасындағы үлкен айырмашылыкган,
байыпты шұғылдануға талап жоқтығынан жұмыс істеу күрделілене түсетін қиын
ұжымдар да болады. Мұны оқытушының әдістемелік дайындығын бағалау кезінде,
әсіресе, ол осындай топпен сабақты ауық-ауық өткізеді немесе сабақты сүйелі
түрде өткізуді енді бастаған кезінде ескеру қажет.
Сабақты педагогикалық толық талдау және оны жан-жақты бағалау
міндеттері, ұйымдастыру және әдістемелік тексеру анық айқындалған, алдын
ала өңделіп дайындалған жоспар бойынша іске асуы тиіс (анкета, сабақты
талдау картасы). Талдаудың мәліметтері жұмыс сапасын арттыру жолын табу
үшін хаттамаға түсіріледі және мұғаліммен тиянақты талданады. Бағалаудың
әсерлілігі және өзін-өзі бағалау, талапшылдығы дәрежесіне тәуелді. Екі
жағдайда да жоғары талап қоюшылық – педагогикалық шеберлікті арттырудың
негізі.
Хронометраж хаттамасы
СабақтБейімделгіштігі Негізгі жұмыс Шаршаудың дамып, Жал
ың ұлғаюы пы
пайым уақ
бөлікт ыт
ері
(компо
нентте
рі)
1 2
1. Жаттығулардың қайталау мөлшерін қайталау мөлшерін
қайталану шамасы арттыру кеміту
2. Бұлшық ет топтары ірі бұлшық ет ірі бұлшық ет
жаттығуында топтарының ең жоғары топтарының шектеулі
қатысушылардың артуы мөлшерін іске қосу мөлшерін іске қосу
мен шамасы
3. Орындалу темпі жылдам же орта орта, баяу
4. Қимыл көрсеткіш толық дәрежеде Шектеулі
5. Жаттығудың орындалуы қиын қарапайым
қиындығы жаттығулар санын жаттығулар санын
арттыру арттыру
6. Бұлшық ет жаттығуларды ауырлықтан және көп
қозғалысының сатылары ауырлықпен іске асыру, күш қажет ететін
мен түрлері (гирлер, гантельдер, қысқа уақытты бұлшық ет
соққы доптары) іс- жұмыстарынан бас
қимылмен белсенді тарту
қарсылық көрсету
7. Бұлшық ет Жатды аса қуатты жат-ды оң қуатты
жұмыстарының тәртіпте орындау тәртіпте орындау
қуаттылығы
8. Қалыпты жағдай Гимнастикалық Қамсыздандырушы
снарядтарға қалыпты жағдайды
қамсыздандырушы қолданбау және
қалыпты жағдайды жеңілдіктерді
қолдану ауыстыру
9. Жаттығулар Жеңіл ауырлықты ұзақ мерзімді
арасындағы демалу жаттығуларды орындау үзілістерді қолдану
үзілістерінің ұзақтығы.үстінде қысқа мерзімді
демалуларды қолдану
2.2. Өз-өзін бақылау
Жаттығуға дәрігер тексеруінен өткеннен соң ғана өзін қалай сезінуін
күнделікті қадағалай және жаттығудан алдыңғы, соңғы ағза жағдайын бақылай
отырып кірісу мүмкін. Бірден аса ауырлық алуға ұмтылмаңыздар.
Күш жұмсауды қиындату мен арттырудың жай-жай тыңғылықтылығы ғана
пайдалы әсербере алады. Сондай өз ағзаның мүмкіншіліктері мен санаса отырып
ауырлық алуды дұрыс шамалауға жәрдемдесетін күнделік арнауға кеңес береміз
(1-ші кесте).
Күнделік дене қимылдары жаттығуларының сіздің ағзаңызға әсерінің
объективті анықтамасын алуға, шаршау мен ауырлықты өз уақытында құртуға
мүмкіндік береді. Күнделікте субъективті және объективті анықтамалар
жазылып отырылады.
Субъективтіге жалпы сезіну, ұйқы, еңбек қабілеттілігі, тәбет, көңіл-
күй, ауырсынулар және де т.б. ас кіреді. Ал объективтілер: тыныс жиілігі,
тамыр соғуы, салмақ болып табылады.
2-кесте
Көрсеткіштер Дата, күн, мезгілі
1. өзін сезіну жақсы
2. көңіл-күй жақсы
3. ауырсыну Белде
4. ұйқы қалыпты
5. тәбет қалыпты
6. тамыр соғуы
7. жиілігі:
8. жаттығуға дейін 72
9. жоғары ауырлық үстінде 145
10. жаттығудан кейін 100
11. 5 минуттан соң 72
12. Тыныс жиілігі:
13. жаттығудан алдын ала 18
14. жаттығудан кейін 18
15. Салмақ:
16. жаттығудан алдын 57,2
17. жаттығудан кейін 57,0
Ересек адам қалыпты жағдайда минутына 14-18 тыныстық қимыл жасайды.
Мұны есептеу үшін алақанды көкрек клеткаларының төменгі жағына іштің
жоғарғы бөлігін ала қою керек. Дене қимылдары ауырлығынан кейін 3-5
минуттан соң тыныс алу қалыпты деңгейге келеді.
Алайда, егер ауырлық алу үстінде бұрын-соңды болмаған ентігу пайда
болса, дәрігерге көріну керек. Ж.с.ж бұрын жаттықпаған ересек адамның
тамыры минутына 60-80 рет соғады. Ал адам жатқан кезде әдетте тамыр соғуы
10 соққыға қысқарады. Ер адамдарда қан тамыры қалыпты жағдайда минутына 70-
75 рет, ал әйелдерде 75-80 рет соғады. Тамыр соғуы жастарда артықша күш
жұмсау кезінде де минутына 60-170 соққыдан аспау керек.
Жаттығуды аяқтағаннан соң бірден 10 секунт бойына тамыр соғуын санау
керек. Жаттығудан кейін тамыр соғуы өз қалпына 3 минуттан соң келсе жақсы,
ал 5-10 минуттан соң келсе қалыптандырушы қанағаттанарлық реакция болып
саналады.
Өз-өзін тексеру үшін дененің масса бақылау бағасы жеткілікті (Брокк-
Бругш бойынша): бойы 155-165 см келетін адамдардың салмағы өлшемі бой
сантиметрі мөлшерінде есептелінгенде 100-ге тура келу керек. (155-100=50
кг). 175-185 см. бойлыларда 110 есепке алынады. Салмақ дұрысы таңертең
тамақтан алдын тексеріледі.
Салмақ жоғалту бір жаттығуда 300-400 граммнан аспау керек. Семіздік
кезінде жылдам азуға ұмтылыс жақсылыққа апарып соқпауы мүмкін. Ағза
реакциялары көрсеткіштерінің бірі ауырлық алу үстінде, әсіресе жаттығудың
бастапқы кезеңінде терлеу жүз береді. Артық салмақты, әрі бұрын жаттықпаған
адамдарда тердің көп бөлінуі қиындық пен жаттығудың көп күш қажет етуіне
байланысты болады.
Артериялық қысым, өкпенің тіршілік ету арнасы (спирометр бойынша),
бұлшық ет күштерін дәрігер арқылы анықтаған жөн. Қорытындылап айтқанда кез-
келген тәртіптің сақталмауы, ішімдік ішу немесе шылым шегу мен айналысу,
жыныстың ұстамсыздық т.б. сн. жағдайдың нашарлауына (субъективті және
объективті белгілермен) апарып соғады.
2.3. Дене тәрбиесінен арнаулы медициналық топтары бойынша дәрістер жоспарын
құру
Арнаулы медициналық топтарда дәріс негізгі оқу күнтізбесінен тыс 45
минуттан 4-рет немесе 60 минуттан 3-рет жүргізіледі.
Сабақтың кіріспе бөлімінде қатысушылардың өздерін сезінулері
анықталады, тамыр соғуына бақылау жасалады, бағдарламалардың теориялық
бөлшектерінің бірі бойынша әңгімелесу өткізіледі; алдағы сабақ
материалдарына түсінік беріледі.
Арнаулы медициналық топтар бағдарламасында негізгі топтардың оқу
материалдары кеңінен қолданылады, бірақ та жылдамдық, күш жұмсау,
шыдамдылық жаттығулары шектеледі, жүру мен жүгіруде арақашықтық едәуір
қысқарады. Қосымша тыныстау жаттығулары бөлімі кіргізіледі. Омыртқа
жотасының дұрыс ұсталуын, серпінді бұлшық еттер мен белді тәрбиелеуге,
шынықтыруға баса назар аударылады.
Дәріс жоспарын қүруда мына шрсшерді еекеру керек:
• диагноз, ауру дәрежесі;
• дененің дайындық деңгейі;
• қарсы көрсеткіш.
Жаттығу барысында ағза жүйесінің жақсаруының жалпы мәселері шешіледі,
сонымен қатар әрбір ауруға қатысты жеке мәселер (мысалы: шалмалы демікпе
(бронхлы астма) кезінде бронхы спазмаларын азайтуға қол жеткізу және т. б.
Арнаулы медициналық топтардағы дәрістердің жоспар үлгісі
3-кесте
Жаттығу Бөлім қамтулары Шама Бөлім мақсаттары
бөлімдері
1 2 3 4
Дайындық Тұру, өзін қалай сезінудің 1-2 мин жаттығуға ағза
жүз беруі, көңіл-күй. дайындығын анықтау
10 сек. тамыр соғуын және 20
сек. тыныс жиілігін есептеу.
Шамалық жүріс, жүгіру.
Жоғарғы және төменгі ағзаны негізгі
соңғылықтың кіші және орта бөлімдегі дене
бұлшық ет топтары үшін 15 мин. қимылдары
жүру жаттығулары Ж.С.Ж. ауырлығына
есебімен 10 сек. дайындау.
Негізгі Топтарды ауру түріне Жүрек қан
байланысты, бірнеше тамырлары және
топтарға бөлу (4-бетті 20 мин. барлық ағза
қара),
әрбір топ үшін жаттығуы.
жаттығулардың Қан айналымының
жинақталуы. Тыныстық миокардқа
жаттығуларды қосқанда жақсаруы.
барлық бұлшық ет топтары Координаттық
үшін 8-10 жаттығудан. қимылдарды
Аурудың анықталуы үшін қалыптастыруды
бір арнаулы жаттығуды және т.б. іске
асыру.
үйрету.
Снарядтармен жаттығу
(таяқшалар, волейбол Ағзаның эмоциялық
доптары) Тамыр соғуы деңгейін көтеру.
есебімен 10 сек. орта қимыл
ойындары. Ж.С.Ж. есебімен
10 сек.
Қорытынды Баяу жүріс, бұлшық еттерді Ағзаның қалыпты
босаңсыту жаттығулары 2-3 мин.жағдайға келуі.
Ж.С.Ж. есебімен.
Үй тапсырмасы:
- тыныстық жаттығулар
(3-реттен 3-4 жаттығу) Үйдегі қозғалыс
- ертеңгілік гимнастика. дағдыларын бекіту.
- сырқатына байланысты
үйренген арнаулы жаттығу.
Жүру, серуендеу Ж.С.Ж.
есебімен.
Жаттығулардын және жүрудің дұрыстығы мен пайдалылығын тексеру үшін
жаттығудан алдын тыныштық қалыпта 1 минуттағы тамыр соғуының мөлшерін
есептеу керек. Сосын бірден жаттығудан кейін және 5 мин. демалғаннан соң
есептеу тиіс. Тамыр соғуын қолдың білек және алақан қосылған буын
бөлігіндегі басбармақ тұсынан немесе мойын бөлігіндегі артерияның өзінен
есептеу мүкін. Егер тамыр соғуы дене қимылдары ауырлығын алғанан кейін
ырғақты(ритмді) болып қалыпты жағдайдағытамыр соғуы жиілігімен
салыстырғанда минутына 20 соққыдан аспаса, сонымен қатар 5 минуттан соң
тамыр соғуы жиілігі өзінің қалпына келсе, демек берілген дене қимылдары
ауырлығы өте-мөте пайдалы. Бірнеше жат-дан соң тамыр соғуы жиілігі жаттығу
аяғында қалыпты деңгеймен салыстырғанда шамалы ғана айырмшылық беру
мүмкін.Бұл ауырлық алуды арттыруға (жаттығ-ды көбейтуге жүрісті ұзартуға,
сосын барып темпті жылдамдатуға) боладыдеген сөз.
Алғашқы кезеңдерде (1- ай бойына) жаттығулар жинағына барлық бұлшық ет
топтарына әсерету үшін өте қарапайым жаттығ-р ды кіргізу керек.
Әрі қарай ағзаның адаптациялық өлшемімен орта қиындықты комплекстерге,
сосын барып координация және орындалу ауырлығын арттыра отырып қиынырақ
комплекстерге өту мүмкін. (1-кестеге қара).
ІІІ-тарау
3.1. Студенттерде жиі кездесетін кеселдерге бағытталған кешендік жаттығулар
1. Омыртқаның кифотикалық ауытқуындағы қолданылатын мемлекеттік жаттығулар
Рс Жаттығулардың сипаттамасы Көлемі Әдістемелік нұсқаулар
1 2 3 4
Дайындық бөлімі
1 Аяқтың ұшымен, өкшемен, қолдарды2-3 Еркін тыныс алу.
қимылдатып жәй жүру.
2 Б.Қ. (бастапқы қалып) 8 рет Басты еңкейтпейді.
- Айна алдында гимнастикалық
таяқпен 1-2 деген есепте қолды
жоғары көтеріп-ішке тартады да
3-4 дегенде Б.Қ келіп точнее
шығарады.
3 Б.Қ. - Гимнатискалық таяқшаны 8-10 рет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz