Бүгілген қолмен қырынан лақтыру
Спорт мектептеріндегі қол добын ұйымдастыру-әдістемелік ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
І-тарау. ҚОЛ ДОБЫН ОҚЫТУДЫҢ ІЛІМІ МЕН ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ЖАЛПЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Ойынның мәні. Оның дамуы туралы қысқаша мәліметтер... 6
1.2. Ойын 8
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Шабуылдағы ойын 8
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
1.4. Қорғаныстағы ойын 15
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
1.5. Қақпашының тәсілі мен 17
тактикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
1.6. Ойын 20
тактикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
ІI-тарау. ЖАТТЫҚТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ НЕГІЗДЕРІ
2.1. Жаттықтырудың мақсаты мен 27
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Спорт жаттықтыруының 27
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2.3. Дене 32
дайындығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.4. Әдістік 39
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
2.5. Тәсілдік 40
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
2.6. Ойын 45
дайындығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.7. Жарыс 47
дайындығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
2.8. Психологиялық 47
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ...
ІІІ-тарау.СПОРТ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ЖҰМЫСТАРДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ-ӘДІСТЕМЕЛІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1. Балалармен жұмыс істеудің ұйымдастырылған түрлері ... ... .50
3.2. Балалар мен жасөспірімдер тобымен жұмыс жасау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 51
... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3. Балалардың, жасөспірімдер мен жігіттердің жас-жыныстық
жалпы 52
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
3.4. Оқу-жаттықтыру топтарындағы 52
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ...
3.5. Спорттық жетілдіру топтарындағы 54
дайындық ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 57
... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер 58
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Студенттердің оқытушымен бірлескен, жұмысы
теориялық білімдібекітуге тереңдетуге себін тигізеді, оқу-әдістемелік жзәне
тәрбиелік жұмыстарды жүргізуде оқыту процесінде педагогикалық дағдылар мен
біліктілікті қалыптастыруға жағдай туғызады.
Практикалық сабақтарда студенттер ойынның әдістері мен тәсілдерін
орындау техникасын ұтымды меңгереді, тактиканы үйренеді және жетілдіреді,
жаттығуды және жарысқа төрешілік етуді үйрету әдістемесін меңгереді, жалпы
арнайы дене дайындығының тәсілдерін оқыту әдістемесін оқиды.
Жаттықтыру және үйрету әдістемесінен, тактика мен техника негіздерінен
студенттердің алған білімдерін нақтылайтын және тереңдететін әдістемелік
сабақтар негізгі сабақтың құрамджас бөлігі болып табылады. Жастары және
дайындық деңгейі әртүрлі топтағы шұғылданушыларға сабақ өткізу әдістемесі
мен ұйымдастыру мәселелеріне аса көңіл бөлінеді.
Оқу практикасы студенттердің жоғарғы оқу орнында оқыған кездерінің
барлық кезеңінде практикалық сабақта жүргізіледі. Оқу практикасы бойынша
сабақта жетекші оқытушы студенттерге педагогикалық шеберплікті қалай
меңгеру керектігін үйретеді, әртүрлі әдіс-тәсілдерді көрсетеді,
студенттерге жаттығудың орындалуын қалай керектігін, қателіктерді анықтап,
оның алдын алу жолдарын үйретеді, ұйымдастырушылық әрекеттерін дамытады.
Кәсіби-педагогикалық дағдылар барлық оқу сабақтарының процесінде,
сондай-ақ ұйымдастыру-педагогикалық практика барысында қалыптасады және
жетілдіріледі.
Спорттық шеберлігін арттыру сабағында студенттер өздерінің спорттық
дайындығын жетілдіреді, сонымен бірге оқытушы-жаттықтырушыға, төрешіге,
шараларды ұйымдастырушыға қатысты білік-дағдыларды да иегере түседі.
Жарысқа қатысу студенттердің өз шеберлігін арттыру үшін оқу жұмысының
міндетті, маңызды бөлімі болып саналады.
Өзіндік жұмыс кезінде студенттер бағдарламалық материалды оқулықтардан,
оқу құралдарынан, ғылыми журналдардан оқиды, сондай-ақ оқытудың мынандай
жаңа технологиясын пайдаланады. Оқу және әдістемелік әдебиеттердің
электрондық жорамалдары бойынша дистанциялық оқыту, бүкіл әлемдік ақпарат
жүйесі Интернеттен және басқада компьютерлік бағдарламалардан ақпараттар
алу.
Сонымен қатар олар курстық жұмыспен үй тапсырмаларын орындайды және
қосымша дене жаттығуларымен шұғылданады.
Студенттерді қол добы ойынының техникасына, тактикасына, терминология
мәселесіне, қол добышылардың ойын әрекетінің тәсілдерін жүйелей білуге,
дене тәрбиесі мен тұрғындарды сауықтырудың барлық жүйесіндегі қол добыдан
сабақ беру әдісін, сонымен қатар, жалпы дамытушылық және арнайы
жаттығуларды құрастыра білуге, жаза білуге, ойын техникасы мен тактикасы
бойынша жаттығуларға, сабақтың кейбір бөлімдеріне, сабақтың өтуіне үлкен
мән беруі керек. Қол добы бойынша оқу тәртібінде сабақты жүргізе білу,
ұйымдастыра білу дағдыларын игеру керек. Балалардың жас ерекшелігін
ескеріп, сабақтан тыс уақытта секциялық жұмыстарды ұйымдастыра білуі керек
және дене тәрбиесінің оқытушысы ретінде еңбекке дайын болу керек.
Студенттерінің оқу процесі қол добыдың даму тарихын зерттеуге
бағытталған, оның қазіргі жағдайы, оның дамуының келешегі, ойынның
техникасы мен тактикасын жетілдіру жолдары, жаттықтыру әдісін үйрену,
жоғары дәрежелі қол добышылар мен жоғары спорттық разрядтағы командалар
даярлаудағы кәсіби біліктілікті жетілдіру.
Зерттелу деңгейі. Оқу барысында студенттер мамандандыру бойынша
дайындалған курстық және дипломдық жұмыстарын қорғайды. Студенттер курстық
және дипломдық жұмыстардың тақырыптарымен жұмыс істей отырып, материалды
терең оқудан басқа ғылыми-зерттеу жұмыстарының жеңіл әдістерін, алынған
нәтижелерді талдау біліктіліктерін меңгереді және соның негізінде тиісті
қорытындылар мен тәжірибелік нұсқаулар жасауға үйренеді.
Болашақ мамандарды дене мәдениеті мен спорт бойынша теориялық
дайындауда маңызды орында олардың ғылыми-зерттеу жұмысында белсенділік
көрсетуі. Студенттер ғылыми үйірмелерге қатысып, кафедрадағы ғылыми
жұмыстар тақырыбы бойынша тапсырма орындауы керек.
Сонымен қатар студенттер оқу барысында жарыстар мен сабақтарға спорттық
құрал-жабдықтарды дайындауды, спорт алаңдарын дайындауды үйренуге міндетті.
Студенттердің үлгерімін есепке алу, жоғарғы оқу орны белгілеген
мерзімде екі шектік бақылау және емтихандар түрінде жүргізіледі. Әр
семестрде мамандандыру пәндерінің атаулары қайталанбайды. Семестрде алған
білім емтихан түрінде бағаланады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дене мәдениеті және спорт бойынша
әртүрлі құрылымдық мекемелерге студенттерді қол добыдан кәсіби-
педагогикалық жаттықтырушылық және ұйымдастыру жұмыстарына дайындау.
Жұмыстың тапсырмалары:
- Спорттық машықтанудың ілімі, әдістемесі мен тәжірибесі бойынша білім
беру;
- Қол добыдан оқыту әдістемесінде және қол добы ойынының техникалық
элементтерін ұтымды орындауда дағдылар мен біліктілікті қалыптастыру;
- Қауіпсіздік техникасының ережелерімен және спорттық құрылыстарды,
спортшының сыртқы пішіні мен спорттың киімін ұқыпты ұстаудың гигиеналық
нормаларымен таныстыру және оларды орындауда дағдыны қалыптастыру;
- Әртүрлі ойын жүйесі мен ойын сәттері кезінде, ойыншылардың алаңдағы
тактикалық өзара әрекеттестігіне байланысты (бойынша) дағдыны қалыптастыру
және білім беру;
- Оқу-жаттығу үрдісін ұйымдастыру және жоспарлау бойынша біліктілікті
қалыптастыру;
- Студенттерді әртүрлі жастағы топтармен жұмыс істеуге ауызша және
тәжірибе жүзінде дайындау;
- Спорттың дайындықты басқару, бақылаудың әдістемелік негіздері және
ғылыми-зерпттеу жұмыстары бойынша дағдыларды қалыптастыру.
Оқу барысында қол добы саласындағы болашақ маманға мынадай
біліктіліктер мен дағдыларды меңгеру қажет.
1. Қол добышыларды дайындаудағы спорттық машықтанудың ілімдік,
әдістемелік және тәжірибелік негіздерін білу.
2. Дене жүктемелеріне бейімделу және жекелей ерекшеліктерін ескере
отырып, әртүрлі топтарындағы қол добышылардың спорттық дайындықтарын
басқару әдістемелерін және құралдарын меңгеру.
3. Жарыс ережесін білу, төрешілік ету дағдыларын игеру.
4. Қол добы ойынының техника-тактикалық тәсілдерін игеру және төртінші
курста жоғарғы шеберлікке жету.
5. Әртүрлі спорттық дәрежедегі спортшылар үшін машықтану процесін құру,
үйрету әдістемесін игеру (микро-, мезо-, макроциклдерді құру).
6. Команданы басқару, ғылыми-зерттеу жұмыстарына байланысты және
спорттық дайныдық деңгейін бақылауға байланысты дағдыларды игеру.
Зертету объектісі. Бағдарлама студенттердің гандбол командаларының
спорттық жаттығуын, қол добыды оқыту әдістемесі мен ілімін оқып-үйренуін,
әртүрлі дене тәрбиесі мекемелерінде және спорттық қозғалыстарда өз бетінше
жаттықтырушылық, оқытушылық ұйымдастыру жұмыстарын атқару үшін кәсіби-
педагогикалық дағдыларды қалыптастыруды қарастырады.
Қол добыдан оқу жұмыстары дәрістер, семинарлар, әдістемелік және
тәжірибелік сабақтар, педагогикалық-ұйымдастыру тәжірибелері, спорттық
шеберлікті көтеру сабақтары және студенттердің өзіндік жұмыстары түрінде
өткізіледі.
Ақпараттық және мәселелік дәрістерде қол добыдың даму тарихы, оның
спорт және дене тәрбиесі жүйесіндегі алатын орны, қол добыдың техникасы мен
тактикасы, оқыту әдістемесі, оқыту және жаттықтыру туралы негізгі
мағлұматтар хабарланады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі тұрады.
І-тарау. ҚОЛ ДОБЫН ОҚЫТУДЫҢ ІЛІМІ МЕН ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Ойынның мәні. Оның дамуы туралы қысқаша мәліметтер
Гандболды (ағылш.handball, “hand”-қол, “ball”-доп) 1988 ж. Ордруп
қаласының тұрғыны, дат мұғалімі Хольгер Нильсен ойлап тапты. 1917ж
Германияда оның үлкен ағасы 11х11 гандбол пайда болды. Кіші түрін (7х7)
залдарда, ал үлкенін ашық футбол алаңдарында ойнады. Гандбол қызықты,
тартымды кешенді спорттық ойын. Қарсыласымен доп үшін талас барысындағы
табиғи қозғалыс түрлері (жүгіру, секіру, лақтыру), ойын әрекетінің жоғарғы
ырғағы, ойын жағдайларының тез өзгеруі, жоғары көңіл-күй және т.б. оның
ерекшеліктері спортшының қимылдық қызметтік және психикалық әрекеттеріне
жоғары талаптар қояды. 11х11 гандбол ойыны футбол алаңында, футбол
қақпасымен өткізілді. Команда құрамы 11 адам. Қақпашы аймағы он-екі метрлік
белгімен жартылай шеңбер жасай сызылады, ал еркін доп тастау аймағы он
тоғыз метрлік белгімен белгіленген. 7х7 гандбол 1961-62 жылдардан бастап
ойнала бастады. 40х20 м алаңдағы ойын оны өте қызықты әрі тартымды етті.
Қақпа 3х2 м-ге кішірейтілді. Қақпашы алаңының аймағы 5,87м, ал еркін доп
тастау аймағы 9м. Ойыншыларға допты екі қолмен жүргізуге тиым салынды.
Ерлер арасындағы чемпионат 1938 жылдан, ал әйелдер арасында 1956 жылдан
бастап өткізіліп келеді. Олимпияда ойындары бағдарламасында 11х11 гаднбол
(ерлер 1936 жылдан), 7х7 гандбол (ерлер)-1972 жылдан және 1976 (әйелдер)
жылдан бастап жүргізіледі. Доптың көлемі 58-60 см, салмағы 425-475 гр-ерлер
үшін, 54-56 см, салмағы 325-400гр доп әйелдерге арналған.
Қазақстан қолдобы. 1925ж жазында Жетісу губерниясының жарыс
бағдарламасына жеңіл атлетика, футбол, қол добы, т.б. ойындармен қатар қол
добы да ендірілді (гандбол). Қарағандыда, Петропавлда, Ақмолада, ШҚО-да,
Семейде, Гурьевте, т.б. секциялар құрылды. 11х11 гандболынан бірінші ресми
республика чемпионаты өткізілді. Жарыстар футбол алаңдарында өткізілді.
Алматыда – С.Щербинин, Ю.Косолопов, А.Черников, А.Драчев, Қарағандыда-
Б.Смелянец, Г.Презент, Шымкентте-В.Марцинхевич және басқалар тәрізді жас
дарынды ойыншылар шықты. 1961ж Целиноград (қазіргі Астана) және Қарағандыда
Қазақстанның облыстары мен қалаларынан 10 ерлер және 5 әйелдер командалары
қатысқан кезекті республика чемпионаты өткізілді. Теміртаулық Е әйелдер
командасы мен ҚазДТИ-ның ерлер командасы бұл жарыста да Қазақстан
чемпионаты атанды. Олар еліміздің 6-шы чемпионатында біздің
республикамыздың намысын қорғау құқығына ие болды. Ташкентте өткен аймақтық
біріншілікте Өзбекстан, Тәжікстан және Түркменияның қол добы шеберлерін
артта қалдырған біздің қол добы шеберлері Куйбышевте өткен КСРО
біріншілігінің финалына жолдама алды. Республиканың көптеген қалаларында
бұрын Қазақстанның алдыңғы қатарлы қол допшылары болған жоғары білімді
жаттықтырушылар пайда болды. Ақтөбеде-А.Белов, Жамбылда-В.Солянов және
В.Бондаренко, Атырауда-А.Оразбаев, Петропавелда-Е.Жиров, Алматыда-
Ю.Косолапов, Г.Авченко, С.Щербинин, А.Головин және басқалар. 1962 ж КСРО
қол добы Федерациясы кіші гандболға (7х7) өтуге шешім қабылдады. Біздің
гандболшылар 7х7 гандболынан КСРО-ның бірінші чемпионатына қатысты. 1963ж
КСРО чемпионатының қорытындысы бойынша олар А тобының бірінші топшасына
өтуге талпынды. Команданың сараптау турнирінде табысты өткізгенімен, салған
және жіберіп алған доптарының есебі бойынша ригалықтарды алға жіберді.
1963ж біздің гандболшылар 7-ші орын алып ДСО Б-ның күшті командалар
сегіздігіне кірді. 1964ж ақпан айында Львов қаласында Қысқы каникулдар
жүлдесін дәстүрлі сарапқа салуға қатысқанда Қазақстанның ерлер командасы
бірінші рет 3-орын алады. Қазақстан кәсіподақтарының ІV спартакиадасы
бағдарламасында 32 қыздар және ерлер командасы қатысты. Команда тәсілдері
елеулі өсті. Жоғары тәсілдік спортшылар пайда болды, олар: Қостанайлық
В.Шевченко мен А.Авраменко, Жамбылдық Г.Рупаков, Қарағандылық – А.Шевляков
және Н.Лалыкин, Шымкенттік гандболшы қыздар – Н.Высоцкая және Л.Игнатьева,
Семейлік-В.Қайсақанов, алматылық гандболшы қыздар Т.Хохлова, Е.Ложенко,
В.Пономарева, Г.Чашевой, В.Ботинкин, М.Дворников, А.Максюков және басқалар.
1966ж қазан айында ҚазССР спорт комитеті мен Ағарту министрлігінің
шешімімен Алматыда арнайы спорт мектебі ашылды. Жаңадан ашылған мектепке
материалдық құралдар, сондай-ақ сол кездегі үздік жаттықтырушы мамандар
жұмылдырылды. РДЮШРСМ-нің қыздарға араналған қол добы бөліміне А.Черников,
ұлдарға-В.Мастяев бапкер болып тағайындалды. 1976ж жаңадан құрылған команда
Челябинск қаласындағы байқаулық турнирге қатысты. Біздің гандболшылар 2-ші
орын алып, А тобының бірінші лигасына жолдама алды. 1977ж Каунаста өткен
жастар ойынында команда 8-орын, ал 1978ж КСРО чемипонатында А тобының 1-
ші топшасында-5-орын; 1979ж-7-орын, 1980ж-12-орын алды. 1982ж Тбилисиде 17-
18 жастағы бозбалалар командасы 2-орын алды. Сол жылы команда Запорожьеде
өткен Запорожье комсомолы атты дәстүрлі Бүкілодақтық турнирге қатысып, 1-
орын алды (жаттықтырушылары П.Берман, В.Ивашутин) 1984ж. Ереванда
Бүкілодақтық универсиада өткізіліп, Қазақстандық қол допшы қыздарды
Ю.Косолапев бастап барды. Команда 3-орын алды. 1987-88 жж ойын түрлері
бойынша спорт мектебі базасында сұрыптау жұмыстары жүргізілді, онда
П.Берман жаттықтырушы болып жұмыс жасады. 1988ж СКИФ-РШВСМ Харьков
қаласында өткен Бүкілодақтық универсиадаға қатысып, 3-орын алып, жетістікке
жетті (жаттықтырушы-В.Ивашутин). 1990ж Бакуде А тобының 1-топшасына шығу
үшін байқау турнирі өткізіліп, онда 2-орын алып, 1-ші лигада ойнауға
рұқсат алады. 1990ж күзде ерлер командасы Ақтөбеге берілді. Бір жылдан соң
команда жарыстан шығып қалады және одан кейін КСРО чемпионатына қатыса
алмайды. ҚазССР-ның ЕСЖ атағын алғандар: Г.Авченко, Е.Васильев, А.Черников,
В.Мастяев, Г.Иванов, П.Берман, О.Ли, Е.Иманғалиев, Д.Адактилос: ҚР ЕСЖ:
Л.Яниев, Т.Досбаев, ХД төрешілер: А.Черников, Г.Авченко, Н.Астафьев,
В.Рогунков, ХДШС: М.Артықбаева, Н.Кфере, Е.Матус, ЕССШ И.Васфиева (Жапония,
Осака қ-шығыс-азия ойындарының жүлдегері (2001) Х Азия чемпионатының
жеңімпазы (2003ж Жапония, Коба қ.). 2001ж. ҚР қыздар құрама командасы
Бусанда (Оңт.Корея) өткен ХІV Азия ойындарының күміс жүлдегері, 2002ж-Азия
чемпионы атанды, оның құрамында: О.Травникова, М.Бузмакова, О.Зомина,
Л.Қилыбаева, Ю.Пузанова, И.Мельникова, Н.Шаповалова, А.Гончарова,
Л.Зубкова, О.Егунова, И.Ланг, Л.Сидоренко, Б.Майлыбаева, Е.Козлова,
И.Горечко, О.Аджидерскаялар өнер көрсетті.
2. Ойын тәсілі
Гандбол ойынын доппен немесе допсыз орындалатын арнайы амалдар
көмегімен жүргізеді. Оны шабуыл тәсілі және қорғаныс тәсілі деп бөледі.
Шабуылдағы ойын тәсіліне допты қағып алу, алып жүру және допты қақпаға
лақтыру жатады. Қорғаныста қорған қою, допты кері қайтып алу, допты алып
қою, сол сияқты допты қақпада ұстап қалу жатады.
Әрекетке дайындық ойынға жіті назар салуды және айқын бастапқы қалып –
тұрысты қамтамасыз етеді. Жоғары, орта және төменгі тұрыс деп бөлінеді. Оны
ойын барысында таңдайды. Орта тұрыс жиі қолданылады: аяқтар жартылай
бүгіліп, қадам ендігіне қойылған, ал тұлға біршама алға еңкейген, қолдар
тік және еркін түсірілген.
Әдетте алаңда барынша шапшаң әрі үнем қимылдайтын ойыншы әсерлі
қимылдайды. Гандболда қол добыдағыдай қозғалады, бірақ қозғалыс мәні
артады, себебі үлкен көлемдегі алаңда ойнаушыларға көп қозғалуға тура
келеді. Сондықтан, әрбір гандболшы тез бастап, жүгіру бағытын шапшаң
өзгертіп бұрылыстар мен аялдау тұстарын пайдаланып және арқамен артқа қарай
және қосымша қадаммен еркін қозғала алуды жетік білуі қажет.
3. Шабуылдағы ойын тәсілі
Шабуылшы допты ала салысымен бар күшін допты қақпаға салуға жұмсайды.
Тек арнайы амалдар көмегімен ғана қарсыластың қарсылығын бағындыруға
болады. Бұндай өте күрделі тәсіл бөлігіне допты қағып алу және ұстап тұру,
оны алып жүру мен беру допты лақтыру, финттер және қалқан қою әдістері
жатады.
Допты қағып алу допты игеруді қамтамасыз ететін негізгі әдіс. Допты бір
қолменде және екі қолменде қағып алуға болады.
Қол добыға қарағанда гандбол екі қолмен допты қағуда оларды бір-біріне
жақын орналастырумен ерекшеленеді. Бір қолмен қағып алу күрделірек, бірақ
өте жиі қолданылады, әсіресе амалды орындауға уақыт тапшылық еткен жағдайда
жақсы көмектеседі. Қағып алып, ары қарай сермеу біріккен құйма қимылды
құрайды.
Доппен табысты қимылдың маңызды шарты оның дұрыс ұсталуы болып
табылады. Ең дұрысы допты кеуде деңгейінде екі қолмен ұстағанда оны
жоғарыдан қармап немесе саусақпен ұстап және алақанды жеңіл тигізе бір
қолмен ұстауға да болады. Бұнда саусаққа салмақ түсірмеу үшін допты қатты
қыспауға тырысу қажет.
Допты беруді көптеген амалмен орындауға болады, бірақ көбіне жоғарыдан,
төменнен және саусақпен жанынан беру амалдары жиі қолданылады. Беруді
орындау тәсілі қол добыдағы допты берудегі тактикадан көп ерекшеленбейді.
Жартылай берілген қолмен жоғарыдан допты беру гандболдағы доп берудің
негізгі әдісі. Соңғы кезде допты жасырын беруге көп мән беріліп жүр
(арқасынан бастан асыра, аяғының астынан, т.б.). Доп беруді саусақтың
белсенді қызметімен орындайды. Саусақпен беру қпен дәлдікке ұпай қосады.
Гандболдағы допты алып жүрудің қол добы добын алып жүруден айырмашылығы
жоқ. Тек тұрыс әдеттегіден жоғары болып келеді.
Бір соққылы алып жүру ойында жиі қолданылады. Қолдағы доппен үш қадам
жасап, гандболшы допты еденге ұрады және оны сол сәтте қағып алып, ережеге
сәйкес доппен үш қадам жасап ойынды жалғастырады. Финтпен, бұрылыспен
үйлескенде бұлай алып жүру ойыншыға қарсыласпен бетпе-бет ұшырасқанда
қолайлы тұрыста болуына көмектеседі.
Жекелеген жағдайларда допты алға жіберіп ұрып, оны қайта иемденіп
қозғалады.
Лақтыру. Лақтырулардың нәтижелілігі бірқатар шарттарға байланысты
болады. Олардың ішінде маңыздысы қарсыласты күтпеген жағдайда қалдыратын
сәтті таңдау лақтыру әдістері мен бағыты болып табылады. Бұл да және доп
көздеген нысанаға тез жететін жылдамдықта өте маңызды. Ол лақтыру күшімен
анықталады, себебі оның салмағы мен жылдамдық үдеуіне тәуелді болады.
Лақтыру күші артқан сайын қимыл да соғұрлым шапшаң орындалады.
1-сурет. Допты иілген қолмен жоғырдан беру
Лақтырудың тиімді тәсілі дене салмағы мен инерциясының пайдаланылуына,
лақтырушы қол қимылының кең құлаштауына жағдай тудыруына, бұлшықеттер мен
қозғалмалы буындардың серпімді шиыршық ата жиырылуына құрылады. Бірақ
ойында кең құлашпен сермеп, бірнеше қадамнан лақтыру өте қиын. Сондықтан
ойыншылар мен жаттықтырушылардың шығармашылық ізденістері лақтырудың
барынша тиімді жылдам тәсілін табуға бағытталған (қысқарған сермеумен,
т.б.).
Қақпаға лақтыруды орнынан, қозғалыстан, тіректі және тірексіз
қалыптардан орындайды. Қозғалыстан жартылай берілген қолмен жоғарыдан
лақтыру – ең кең тараған әдіс. Қалған әдістерді сәтіне қарай орындайды.
Сермегенде доп қалпы көп өзгереді. Доп баста, иық деңгейінде, бастан
жоғары немесе қапталында болуы мүмкін. Бұл тәсілдер ерекшелігімен және
туындаған жағдайға қарай анықталады.
2-сурет. Допты бүгілген қолмен жоғарыдан лақтыру
3-сурет
Қозғалыстан жартылай бүгілген қолмен жоғарыдан лақтырудың үш түрі бар:
қайшылаған қадамнан кейін, қадамсыз (қозғалыста) және аялдап соңғы әдіс ең
нәтижелі әдіс қайшылаған қадаммен лақтыруда күш жағынан төмен болғанмен,
орындау шапшаңдығында одан асып түседі.
Бұндай лақтыруда сермеуді алғашқы екі қадамда орындайды және екінші,
үшінші қадамдарды қайшылап жасайды (аяқ ұшын жүгіру бағытына қарай бұрышпен
бұрады). Нәтижесінде сермеудің соңында ойыншы қақпаға қырымен тұрады, ал
дене салмағы артта тұрған аяққа түседі.
Лақтыру дене салмағын кері бағытқа ауыстырумен тез басталады. Ойыншы
сонымен бір сәтте қақпаға кеудемен бұрылып, доп ұстаған қолды шынтақтан
бүгіп, алға қозғалады. Осы сәтте лақтыруға тән тартылған садақтай қалып
орнайды. Тұлғаның алдыңғы бетінің бұлшықеттерінің қызметімен ойыншы тез
қимылымен добы бар бүгілген қолды алға жібереді, шынтақ барлық жолда
саусақтан алда болады. Допты иықалды мен саусақтың серпімді қимылымен
жібереді, дене салмағы толықтай лақтырушы қолымен аттас аяққа түседі.
Бүгулі қолмен жоғарыдан лақтырғанда серменді қайшылау қадамынсыз тез
жасайды. Лақтырушы қолды артқа жіберіп, сонымен бір мезетте ойыншы шығып
осы бағытқа бұрады. Тұлғаның жоғарғы бөлігін бұру алға аттас немесе келесі
аяқ шыққанда өз шегіне жетеді. Сол аяқтың қадамымен лақтыру басталады,
иықтар қақпаға бұрылады және добы бар бүгілген қол алға созылады. Допты
дене салмағы оң аяқтан сол аяққа түскенде лақтырады.
Бұл әдістің сипаттық мәні мынада, яғни бұл жерде тірек ретінде
лақтырушы қолға аттас аяқ пайдаланылады. Лақтырушының бұндай қалыптан тыс
тұрысы қақпашыны қапы қалдыруы мүмкін.
Бүгілген қолмен жоғарыдан, аялдап лақтыру – ең тез әдіс. Допты секіріп
қағып алу бұнда қажетті алғышарт болып табылады, яғни мұнда жерде лақтырушы
сермеуді ауадан бастауына болады. Алдымен оң аяққа, сосын сол аяққа қонады,
табандау қимылын арттыру үшін онда жерге өкшені қояды. Қадам қалпында
тұрған лақтырушы дене салмағын алда тұрған аяққа тез түсіріп, кеудесімен
қақпаға бұрылып шынтағынан бүгілген добы бар қолын тез алға жібереді.
4-сурет. Бүгілген қолмен жоғарыдан аялдап лақтыру
Бүгілген қолмен жоғарыдан, секіріп лақтыру алыс қашықтықтан қақпаға
шабуыл жасауда жиі пайдаланылады (10-11м). Ол сермеу мен допты жіберу
тірексіз қалып – ұшуда орындалатынымен ерекшеленеді. Тебілу мен қонуды бір
аяқпен орындайды. Ұшқанда добы бар қолды артқа жіберіп, тұлғаның жоғарғы
бөлегін сермеу бағытына қарай бұрады: сермеу аяғын тізеден бүгіп, табан мен
белді бұрып, жоғарғы қапталға жібереді. Лақтыру ұшудың жоғарғы нүктесінде
сермеу аяғын белсенді жазып, кеудені қақпаға бұрып, тұлғаны еңкейтумен
бірге орындалады. Кейде оны алға, артқа төменге айналып сермеумен және
допты қону алдында жіберумен немесе тұлғаны жанына июмен үйлестіреді, бұл
қорғаушылардың қорғанынан кетуге көмектеседі.
Ойында құлай лақтыру қажеттігі жиі туындайды. Бұл лақтырушының
қорғаушыдан алшақ кетуіне немесе қақпаға дейінге қашықтықты жақындатуға
мүмкіндік береді.
Құлай лақтыруды тірек қалпынан және секіруде деп екіге бөледі.
Біріншісін жабық тұрыстан шабуылға пайдаланады. Құлай секіріп лақтырулар
алты метрлік сызықтан шабуылдауға арналған. Дәлдік тұрғысынан алғанда бұл
лақтыру түрі өте күрделі себебі сермеу мен лақтыруды әдетте қону алдындағы
тепе-теңдікті жоғалтқаннан кейінгі аз сәтте орындайды. Құлау бағыты бұнда
түрліше болып келуі мүмкін: алға, артқа, қапталға.
5-сурет. Бүгілген қолмен жоғарыдан секіріп лақтыру
Алға құлау арқылы бүгілген қолмен жоғарыдан лақтыру. Бұнда алдымен
қадам жасалады. Алға қозғала отырып, ойыншы тірек аяғын барынша бүгеді.
Добы бар қолды сермеудің ең артқы қалпына апарады. Иық пен боксені сермеу
жағына бұрады. Лақтырушы тірек аяғының ұшына қайта көтеріліп, келесі
бүгілген аяқты жанына қарай жібереді. Осы сәтте ол соңғы шешімді қабылдап,
құлауды жалғастыра отырып, қақпаға кеудемен бұрылады. Бұдан кейін ол
қақпашының қимылын бақылай отырып, допты лақтырады. Допты соңғы сәтте
алаңға түйісер алдында еркін қолмен тастайды. Қонуды алдымен қолдан
бастайды.
6-сурет. Алға құлау арқылы бүгілген қолмен жоғарыдан лақтыру
Жанына ауытқып және құлау мен бүгілген қолмен жоғарыдан лақтыру жабық
тұрыстан шабуылдауға мүмкіндік береді.
Қапталға ауытқып лақтыру қойылған қорғаннан қашу үшін шабуылшы
лақтыруды орындағанда тұлғаның жоғарғы бөлігін еркін қол жағына қарай иеді.
Екі немесе бір аяққа тіреліп, допты тастайды. Допты бастан асыра
бағыттайды.
Еркін немесе лақтырушы қолмен жанына құлай лақтыру шабуылшыдан бұдан да
алшақ кетуге мүмкіндік береді. Бұған қарама-қарсы жаққа жасалған алдын ала
алдамшы лақтыру да көмектеседі.
Алдарқатудан соң тағыда алға бір қадам жасайды. Қорғаушыға жақындаған
шабуылшы артқы қапталға тез ауысады. Салмақты бүгілген тірек аяғына (оң
қолмен лақтырғанда сол аяққа) түсіреді. Ойыншы құлағанда добы бар қолды
артқа жіберіп, сонымен өзі алаң бетіне шалқадан жату қалпында болады. Қонар
алдында ол қақпаға кеудесімен бұрылып, қорғаушылардың қолдары арасыннан
допты нысанаға бағыттайды.
Секіріп қапталға құлаумен бүгілген қолмен жоғарыдан лақтыруды қақпашы
алаңының сызығынан негізінен сызықтан және арттағы шабуылшылар шабуыл
жасауда жиі қолданылады. Допты алған соң шабуылшы тез алты метрлік сызыққа
шығып, тепкі аяғының табанын соған қатарлас қойып, аймаққа секіре өтеді.
Бұнда допты екі қолмен ұстайды. Ұшуда оны лақтырушы қолға ауыстырып,
сермеуді орындайды. Допты лақтырған соң шабуылшы қонады. Аттас аяқпен
тебіліп, лақтырушы қол жағына қарай құлауда алаңға бірінші тепкі аяғы,
сосын қолдар тиеді. Келесі аяқпен тебілгенде қону ауыса бұрылумен
жүргізіледі, яғни алаң бетіне бірінші еркін қол мен сермеу аяғы тиеді.
7-сурет. Қапталға құлау арқылы лақтыру
Жабық тұрыстан лақтырудың кең тараған түрлерінің бірі – бүгілген қолмен
қырынан лақтыру болып табылады. Оны бел, бөксе және тізе биіктігінде
орындауға болады. Сермеу жоғарыдан лақтырудағыдай орындалады. Қайшылау
қадам жасаған ойыншы лақтыруға арналған бастапқы қалыпта тұрады; аяқ алшақ
қойылған, дене салмағы артта тұрған аяққа түскен; добы бар қол артқа
жіберілген, тұлға қақпаға қырынан бұрылып, лақтырушы қол жағына қарай
иілген. Келесі сәтте лақтырушы салмағын алда тұрған аяққа салып, қақпаға
кеудемен бұрылып, добы бар қолды шынтақтан бүгіп, алаңға қатарлас жібереді.
Сосын қолды тіктеп, иықалды, саусақтар, білезік бірінен-соң бірі қатысатын
қамшылау қимылымен допты қақпаға жібереді. Қимыл соңында қолдың алақанын
жоғара қаратып бұрады. Бүкіл лақтыру жалпақ тасты су бетіне лақтыру қимылын
еске түсіреді. Допты қорғаушыдан алшақ әкету үшін тірек аяғын оның аяғының
сыртқы жағына қою ұтымды (әдетте оң жағына).
8-сурет. Бүгілген қолмен қырынан лақтыру
Бұл негізгі нұсқа, дегенмен нақты ойын шарттарында оны түрліше үлгіде
пайдаланады. Сонымен, тұлғаның жоғарғы бөлігінің айналу қимылын пайдаланып
лақтыруды бүгілген емес, тік қолмен орындауға болады. Аттас аяқ тірек аяғы
болуы мүмкін, ол допты қорғаушыдан біршама алшақ әкетуге көмектеседі.
Қырынан лақтыруды жоғары және қапталға секіруде жиі қолданылады. Жоғары
қарапайым секіруді бейнелеген шабуылшы соңғы сәтте лақтырушы қолдың қимыл
бағытын өзгертіп допты жоғарыдан емес, керісінше қорған қоюшылардың қолдары
мен тұлғаларына жақын лақтырады.
Штангаға немесе қақпашыға тиіп, кері кеткен доп бір немесе екі қолдың
алақан соққысымен қайтадан қақпаға бағытталуы мүмкін. Қайта соққыны секіре
құлаумен орындайды.
Соңғы кезде қақпашылар секіруші ойыншыға шығуды тәржірибеде көп
қолданып жүр. Бұл, жағдайда қақпашыдан өткізіп жоғары траекториямен лақтыру
нәтижелі болмақ. Траектория әдеттегі әдіспен басталған лақтыру сәтінде
өзгереді.
Алаңға ұрынған доп – қақпашы үшін ең ауыр лақтыру. Қабылдау үшін
әсіресе шығу бағытын өзгертетін айналып лақтырылған доп та күрделі. әдетте
оны артқы тұрыстағы шабуылдағанда лақтырады. Лақтыру орнына қарай допқа
оңға немесе солға айналу бағытын береді. Доптың айналуы саусақтардың
белсенді қимылы қосылатын иық алды мен білезіктің қуатты бұрылуы арқылы
жүргізіледі.
Финттер. Команданың барлық ойыншысы финтті меңгеру керек, оларды доппен
де, допсыз жасауға болады. Допсыз алдарқату шабуылшының қорғаушыдан
құтылуына және жақсы қалыпты алып, олардың өзіне деген назарын басқаға
аударуға көмектеседі. Доппен алдарқату қарсыластың белсенді қарсы
әрекетінен құтылып, ойлаған мақсатын кедергісіз атқарып аяқтауға
көмектеседі. Оларды допты беруде, лақтыруда және асыруда қолданады. Финттер
өте күрделі қимылдар, өзара байланысты екі кезеңнен тұрады: жағдайға
қолайлы тәсілдік амал пайдаланылатын баяу алдарқату қимылы мен негізгі
шапшаң қимыл.
Финтті қарапайым және екі немесе одан да көп амалдар қолданылатын
күрделі деп екі топқа бөлеміз. Бір қимылдан екінші қимылға ауысуға кеткен
уақыт аз болған сайын қарсыласты жеңіп шығу мүмкіндігіне де жол ашыла
түседі.
Допты беруде әдістерді өзгерту финттерін қолданады, яғни беруді орындау
сәтін аялдату мен бағытын өзгертеді. Ең кең тараған финт-бұл алдап лақтырып
доп беру болып табылады (бастан асыра, арқасынан немесе жанынан).
Лақтыруда мыналар тиімді:
- беру мен лақтыруды бір әдіспен алдап орындап, соңынан басқаға лақтыру;
- қорғаушыдан асыра секіре қонып алдап лақтыру;
- бір қолмен алдап сермеп, допты келесі қолға өткізіп, лақтыру, т.б.
Қорғаушыдан айналып өткендегі алдарқатудың маңызы ерекше. Бұл бір
немесе екі қадамды қимыл болуы мүмкін. Алдамшы қимыл ретінде қадамды,
құлауды, бұрылуды және беруді, т.б. пайдаланады.
Қалқан құру. Бұл шабуылшыны қорғаушылар қоршауынан құтқаратын тиімді
құрал. Қалқан құруды бір (жалғыз) және бірнеше (топ) ойыншылар орындауы
мүмкін. Оны ойыншылар доппен де және допсыз да жасай береді. Қалқанды
тұрыстық және қозғалыстық деп бөледі. Әсіресе соңынан бұрылып және қалқан
қоюшының тайқып кететін қалқан түрі барынша әсерлі.
Қою орнына қарай сыртқы және ішкі қалқан деп екіге бөлінеді.
Топтық қалқан еркін тоғыз метрлік лақтыруды орындағанда пайдаланылады
(бірнеше шабуылшы бір-бірінен тығыз орналасып, қорғаушының допты алған
ойыншыға деген жолын бөледі).
4. Қорғаныстағы ойын тәсілі
Әрбір ойыншы шабуылда да, қорғаныста да ұтымды қимыл жасап үйренуі
тиыс. Қорғаныстағы ойын тәсілін қармау, қорған қою, допты түсіру, финт,
допты қақпашының ұстап қалуы құрайды.
Қорғаныс әрекетіне дайындықты дұрыс бастапқы қалып-тұрыс аяғын бүгіп,
дене салмағын табанның алдыңғы бөлігіне тең түсіріп, қол жартылай бүгілген
және біршама екі жанына жіберілген, алақандар алға бағытталған. Аңдап қадам
жасай жылжып, арқасымен алға жүгіру қорғаныстағы қозғалыс тәсілінің ең
маңызды амалдары болып табылады.
Допты қармау – команданың қарсы шабуылға өтуін қамтамасыз ететін амал.
Ол қорғаушының ойыншы ықпалымен алға, күрт шығуымен орындалады. Бұл үшін
жұлқына шығу немесе ұзынынан құлау жасалады.
Допты алып қою допты жүргізуші ойыншымен күресте орындалуы мүмкін. Оған
жақындаған қорғаушы допты соғатын қолайлы сәтті күтеді (доп қорғалмаған
немесе шабуылшының назарынан тыс қалған сәтте соғып алуы керек). бұл үшін
қарсыласынан алыс немесе өзіне жақын қолды пайдаланады.
9-сурет. Қорғаушының тұрысы 10-сурет. Допты алып қою
Допты алып қоюды допты лақтыру алдындағы сермеуде де орындайды. Бұл дәл
есеп пен жоғары қимыл дәлдігін талап ететін барынша күрделі амал. Қарсы
кездесетін қол қимылынан қашу қажет. Ойыншыны аңди отырып, қорғаушы
сермеуде доп ең артқы қалыпта тұрғанда аттас қолдың саусағымен оны іліп
алатын ұрымтал сәтті күтеді.
Қорған қою допты қақпаға лақтыратын ойыншыға қарсы көрсететін әрекеттің
негізгі құрамы болып табылады. Жоғары, орта, төмен ұшқан допқа қорғап қою
түрлері бар. Қорғанды қолмен (бір немесе екі), кейде аяқпен құрады. Қорған
қоюшы ойыншыға неғұрлым жақын болса, лақтыру бағытын анықтау да соғұрлым
оңай болады. Сондықтан допты ұстап қалуға дайындалған қорғаушы ойыншы мен
допқа мұқият назар салып, дер кезінде алға шығып, лақтырушыға қарсы қадам
жасап, қолын оның иығына жіберіп лақтыруға кедергі болуы керек. Допты тұтып
қалу үшін қолды жоғары көтеріп, алақан жоғары қарайды, саусақтар бір-біріне
тиіп тұрады, қолдар мен саусақтар жарақаттан қашып, лақтыру күшін бағындыру
үшін сығымдалып тұрады.
Секіріп лақтырушыны тұту да секіруде орындалады. Дер кезінде секіру
үшін қорғаушы бүгілген аяқта алдын ала тұрыста болады.
Қайта қосылуды қорғап тұрған ойыншысын бақылау назарынан шығарып алу
қаупі төнгенде қорғаушылар ойыншыларын алмастырады. Қалқан қойылғаны артқа
қадам жасайды, осы сәтте оның әріптесі алға шығып, кетіп бара жатқан
ойыншының бағытына қарай араласады. Бұл амал әдетте қалқан қоюда және
қарама-қайшы орын ауыстыруда қолданылады. Қалқан қоюшыға немесе қақпаға
жақын орналасқан ойыншыны қорғайтын қорғаушы қайта қосылу мерзімінің
дәлдігіне жауап береді. Шабуылшының әрекетін қиындату үшін қорғаушы шығу
бағытын бөгеуге тырысады және шабуылшы қимылына белсенді тосқауыл қояды.
Қалқанға түсіп қалған ойыншы қалқаннан өзінің белсенді қарсылық әрекетімен
өзі шығып кеткені өте дұрыс.
5. Қақпашының тәсілі мен тактикасы
Командада қақпашы ең жауапты және қиын роль атқарады. Оның қақпаны
қорғауда да, команданың шабуылындағы жетістікте қақпашы әрекетіне
байланысты болады. Қақпашы ұзын бойлы болуы тиіс (180-190 см) және оған
реакция мен бағдарлау шапшаңдығы, ептілік пен күш және төзімділік тән болуы
қажет.
Қақпашы тәсілін дұрыс қозғалыс, допты қолмен немесе аяқпен ұстап қалу,
финт және допты беру құрайды.
Тұрыс. Доптың орналасу қалпына қарай қақпашы түрлі тұрыста болады.
Негізгі тұрыстың екі түрі бар: қақпа ортасында және қапталдағы тұрыс. Қақпа
ортасында негізгі тұрыста тұрып, доп ұстаған ыңғайлы, яғни аяқ жартылай
бүгілген және иық деңгейінде тұр, дене салмағы екі аяққа түсіріліп,
табанның алдыңғы бөлігіне ауысады, тұлға алға сәл иілген, қолдар жартылай
бүгілген екі жанында, алақандар иық биіктігінде алға қараған.
11-сурет. Қақпашы тұрысы
Шетінен лақтырғанда қақпашы толық қапталдағы тұрысқа шығады, аяқтар
әдеттегіден алшақтау орналасқан (15-20 см). Қақпаға жақын қол жоғары
көтеріліп, шынтақ буынында біршама бүгілген, ол қақпаның жоғарғы бұрышын
жабады. Келесі қол жанына жіберіледі. Дене салмағы қақпаға жақын аяққа
түсіріледі. Осы қалыпта қақпашы допты кері қайтарады немесе алға шығады.
Қозғалу. Қақпашы қақпада негізінен бір аяғын үнемі тірек етіп нығыз
қадамдап қозғалады. Бұл бағытты тез өзгертіп, үнемі допты кері қайтаруға
мүмкіндік береді. Кенеттен берілген допты қағып алып, оны ойынға қосу үшін
қақпашы тез сөреге тұрып, бетімен және арқасымен еркін әрі шапшаң қозғала
алуы тиіс.
Қақпашы көбіне құлау және шпагатқа отыру жағдайына душар болады,
сондықтан ол бұл қимылдарды кез-келген жаққа еркін орындай білуі тиіс. Оның
ойынында көптеген секірулер үлкен орын алады. Алысқа ұшқан допты көбіне
құлай секіріп қағып алуға ғана болады. Бұл жағдайда тепкіні секіру бағытына
жақын аяқпен орындайды. Қонуы жұмсақ, құлаумен орындайды.
Лақтырушыға қарсы шығу мен секіру – қақпаны қорғаудың ең маңызды
әдістерінің бірі. Дәл тию бұрышын азайту үшін қақпашы биіктікке немесе
ұзындыққа секіріп, доптың қақпаға енетін қысқа жолын бөгейді. Ұшқанда ол
әдетте лақтырудың мүмкін бағыттарының барлығын түгелдей қамтуға тырысып,
қолдары мен аяқтарын кең жаяды.
Шабуылшылармен бетпе-бет келгенде қақпашы алдамшы қимылдарды жиі
қолданады. Алдарқату ретінде бір жағын жалған жабу арқылы келесі бөлікті
жабу қолданылады. Алдын ала бағдарын болжай алмаған шабуылшыға қарсы екі
жағына да иілу әдісін пайдаланған дұрыс. Бұл қақпашының айласын ұққан
шабуылшы бағыттаған допты кері қайтаруға мүмкіндік береді.
Жалған шығуды жиі қолданады. Бұл шығуға допты лақтырумен жауап беруші
шабуылшы әрекетіне қақпашы кері қайтып, оны қайтарады.
Допты қағып алу – қақпашының ең маңызды ойын элементтерінің бірі.
Дегенмен, қатты лақтырылған допты ұстау мүмкін болмағанмен, оны кері
қайтару мен қайта шабуылды бастау үшін оны тез меңгеруі тиіс. Бұл үшін
қақпашы допты ұстап алады. Негізінен екі қолды пайдаланған жөн.
Допты ұстап қалу қақпашы әрекетінде негізгі орын алады. Бұнда ең
маңыздысы – доптың лақтыруылу күшін тежеу болып табылады. Бұл үшін соққы
сәтінде қояды, білезік пен саусақтарды артқа жібереді. Жақындап қалған
допты қақпашы ұстап қалады.
Қақпашы допты бір немесе екі қолмен, қолмен және аяқпен, сонымен бірге
тұлғамен де ұстап қалып, кері қайтаруына болады.
Жоғары ұшқан допты қақпашы бір немесе екі қолымен қағып алады. Егер доп
жанынан ұшса, дәл тию бұрышын азайту үшін қақпашы жанына секіреді, қадам
жасайды немесе алға шығады. Ұстап қалуды иық алдымен немесе соған жақын
қолдың ұшымен орындайды. Кейде бұл амалды құлай секіріп орындайды, бұл онша
тиімді емес, себебі көп уақыт дайындық қимылына шығындалып, допты кері
қайтару бағдарын білу мүмкін болмай қалады. Бұл қимылдардың барлығын
негізгі тұрысты сақтап, тепе-теңдікті ұзақ жоғалтпай орындаған дұрыс.
Қақпаның төмен жағына лақтырылған доптарды қолмен және аяқпен бір
мезгілде қайтарады. Доптың ұшу бағытын анықтаған қақпашы дене салмағын
алшақ тұрған аяққа түсіріп, табан допқа қарай бұрылып, еденнен сәл ғана
көтерілуіне жол беріп, ал бөксе мен тізе арасындағы бұрыш 900-қа жуық
болуын қадағалап, допқа жақын аяққа кеңінен құлайды. Бұл бағытта аттас
қолдың алақанын алға жібереді, ал келесі қолды жоғары көтереді, ол тепе-
теңдікті сақтауға көмектеседі. Құлаудың соңында аяқтарды түгелдей тіктейді,
қақпашы оған отырып, сосын шапшаң тұрыс қалпына оралады.
Шеткі тұрыстан қашық төменгі бұрышқа лақтыруда қақпашы допты құлай
қағып алады, сонымен бір мезетте жеті метрлік белгі жағына қарай қол және
аяқпен қозғалады.
Допты беру. Қақпашының допты тез әрі дәл лақтыруы – команданың
қорғанудан шабуылға ұтымды ауысуының маңызды шарты болып табылады. Бұл үшін
бүгілген қолмен жоғарыдан лақтыру пайдаланылады (әдетте биіктік жолымен
және алыс қашықтыққа). Қақпашы допты қағып алған соң, оны берудің бастапқы
қалпына тез келтіріп, доппен лақтыруға қолайлы бағыт таңдап, алға қадам
жасайды.
12-сурет. Допты қайтару
Орынды дұрыс таңдау қақпашының дұрыс әрекеті болып табылады. Оның
негізгі тұрысы – қақпа орталығы мен алдыңғы сызықтар. Қақпа алдында доға
бойымен қозғала отырып, қақпашы доп пен қақпа тұсындағы бұрыш ортасындағы
сызықта болуы тиіс. Осы жерден ол доптың қақпаға түсу мүмкіндігінің бұрышын
бөгеу үшін қажетті алға шығуға дайындалады.
300-тан төмен бұрыштан лақтырғанда, ол қапталдық тұрыстан орын алады.
Егер қақпашы мен лақтырушы арасында қалқан қоюшы орналасса, онда қақпашы
ашық жаққа ауысады, ал лақтырушы қол мен лақтыру бағытын алаң ойыншысы
түгелдей өз мойнына алады.
Қақпашы үнемі допты қадағалауы керек, жалған қимылдарға ермей, тепе-
теңдігін жоғалтпай және өз қалпын лақтыруға дайындық сәтінде өзгертпеуі
тиіс.
Егер оның командасы шабуылға шықса, онда қақпашы алты немесе тоғыз
метрлік сызыққа орналасып, кенеттен допты жоғалтып алған жағдайға немесе
қарсыласының тез жұлқына доп тастау әрекетіне дайындалып тұрады, бұл сәтте
ол допты ұстап қалады. Сәтсіз әрекетте ол артқа кетіп, қақпада қалады,
ойыншы пайдасына лақтыруға көмектеседі.
1.6. Ойын тактикасы
Ойындағы жетістік ең алдымен ойыншылар әрекетін дұрыс ұйымдастыруға
байланысты болады. Бұл үшін ойынды жүргізудің түрлі тактикалық құралдары
қолданылады.
Шабуылдағы ойын тактикасы
Шабуыл – ойынның шешуші кезеңі, ойын нәтижесі оның табыстылығына
байланысты болмақ. Көп жағдайда шабуылдың жалғыз мақсаты қарсылас қақпасына
доп соғу болып табылады.
Командалық әрекет шабуылда команда екі негізгі тактикалық жүйені
пайдаланады: тез жұлқынып шығу және тұрыстық шабуыл. Бұның қай-қайсысыда
бір-бірін толықтырып отырады, сондықтан әрбір команданың қорында болуы
керек.
Тез жұлқынып шығу – шабуылдың ең тиімді әдісі. Алайда, оны қолдануда
біршама қиындықтар кездеседі. Сондықтан тұрыстық шабуылға көп салмақ
артады. Алайда жұлқынып шығуды жиі қолданған сайын, шабуылшылар жолды жиі
салады. Бұны әлемнің ең күшті командалары көрсетіп жүр. Заманауи гандбол
осы жолмен дамып келеді.
Тез жұлқынып шығу мақсаты – шабуылдан қорғанысқа ауысқан сәттегі доптан
айырылып қалудан туындаған, қарсыластың уақытша шашыраңқы жайын пайдалану.
Сондықтан тез жұлқынып шығуға доп қарсыласынан кенеттен алынғанда ауысуға
болады. Бұны көбіне қорғанғанда тиім күші жұмсарған допты қақпашы қағып
алғанда немесе ұстап алғанда, шабуылшы ережені бұзып, доп қақпашыға өткенде
немесе қақпадан шығып кеткен допты алып қойғанда қолданады.
Тез жұлқынып шығу – шапшаң ұмтылыспен ерекшеленеді, шабуыл уақыты 4-7 с-
қа созылады, онда аз ойыншы жүзеге асыратын, барынша қарапайым, өзара
әрекет қолданылады.
Уақыт пен кеңістікті ұту қақпаға жақын жерден сандық салмағын арттыруға
мүмкіндік береді. Бұл үшін шабуылшылардың барлық әрекеттері тез, шешімді
және өте үйлескен болуы тиіс. Әсіресе жұлқынып шығуға өту мен тез әрі дәл
бірінші доп беру үшін қолайлы сәтті дұрыс таңдау маңызды.
Жұлқынып шығуды команданың барлық ойыншысы да, жеке ойыншысы да орындай
алады. Жұлқынып шығуда ойыншы саны көп болған сайын, оған қарсы тұру да
қиын соғады.
Қақпаға жетіп шабуылшылар алаңның бүкіл еніне мүмкіндігінше екі сызыққа
орналасады. 1-3 ойншы бірінші жетіп, арттан келушілерге қолдау көрсетеді.
Бір ойыншы доптан айырылып қалу мен қарсы шабуылға дайындалып, артта
қалады. Егер бірінші сызықтағы ойыншылар сандық ұтысты көрсете алмаса онда
шабуылды нәтижелі аяқтау қорғаушылар арасындағы ашық алаңға еркін қалуға
ұмтылатын екінші сызықтағы ойыншылар үлесіне тиеді. Екінші сызық
ойыншыларының шабуылды аяқтауымен жұлқынып шығуды бұлай тізбектей дамыту
лездік шабуыл деп аталады.
Алыстан доп беріп тез жұлқынып шығу – шабуылдың қарапайым әрі барынша
тиімді әдісі. Бұндай доп беруді әдетте допты ұстаған ойыншы немесе қақпашы
орындайды. Бірінші жұлқынып шыққан шабуылшы қаптал сызығымен, орталығымен
немесе диагональ бойымен жұлқынып шығады. Табысты болуы үшін бұл жұлқу алға
озушы болуы керек. Әдетте бұны алға озған қорғаушы немесе лақтыру орнына
қарсы тұрған ойыншы жүзеге асырады.
Аңдушылардан бөлініп шыққан ойыншы допты тез әрі дәл беруі керек. доп
орта биіктік жолымен ұшқан дұрыс. Алайда доп беру созылған ұзақ болмауы
керек, әйтпесе қарсылас қақпашысы оны ұстап алады. Егер қақпашыға допты топ
жаруға тез беру мүмкіндігі болмаса, онда ол допты тоқтаусыз жақын тұрған
әріптесіне беруі тиіс, ол допты алдағы топ жарған ойыншыға бағыттайды.
Қысқа доп берумен тез топ жару бірінші топ жарғанды сенімді түрде
қауіпсіздендірген жағдайда ұйымдастырылады. Сонда топжаруға соңғы немесе
алдыңғы ойыншылар ұмтылып, солардың біреуі бірінші доп береді.
13-сурет. Шабуылдағы ойыншылардың топты тез
жару кезіндегі қарым-қатынасы
Қарсыластың шабуылды ойын ережесін бұзумен тоқтату мүмкіндігін
болдырмау үшін добы бар ойыншы тез бағдарлап және допты бос әріптесіне
қорғаушымен түйіскенге дейін беріп үлгеруі керек, бұл жағдайда шабуылшылар
алаңның бүкіл ендігімен алға қозғалады. Бірінші сызықта бірден үш-төрт
ойыншы бола алады. Шабуылшылар қақпаға қысқа жолмен орындарын ауыстырып
немесе ауыстырмай жетеді. Бір бөліктен қарсылассыз шабуылшы табу үшін үш-
төрт рет доп беру жеткілікті.
Тез топжару шабуылы өзара байланысты үш кезеңімен тұрады: бірінші кезең
– допты алып, шабуылға өту; екінші кезең – алаң бойымен айлалы қимылға
көшу; үшінші кезең – шабуылды аяқтап, қорғанысқа өту.
Алғашқы кезеңде әрбір ойыншы өзінің қадағалаушысынан қара үзіп кетуге
тырысады. Қайта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
І-тарау. ҚОЛ ДОБЫН ОҚЫТУДЫҢ ІЛІМІ МЕН ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ЖАЛПЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Ойынның мәні. Оның дамуы туралы қысқаша мәліметтер... 6
1.2. Ойын 8
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Шабуылдағы ойын 8
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
1.4. Қорғаныстағы ойын 15
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
1.5. Қақпашының тәсілі мен 17
тактикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
1.6. Ойын 20
тактикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
ІI-тарау. ЖАТТЫҚТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ НЕГІЗДЕРІ
2.1. Жаттықтырудың мақсаты мен 27
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Спорт жаттықтыруының 27
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2.3. Дене 32
дайындығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.4. Әдістік 39
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
2.5. Тәсілдік 40
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
2.6. Ойын 45
дайындығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.7. Жарыс 47
дайындығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
2.8. Психологиялық 47
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ...
ІІІ-тарау.СПОРТ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ЖҰМЫСТАРДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ-ӘДІСТЕМЕЛІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1. Балалармен жұмыс істеудің ұйымдастырылған түрлері ... ... .50
3.2. Балалар мен жасөспірімдер тобымен жұмыс жасау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 51
... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3. Балалардың, жасөспірімдер мен жігіттердің жас-жыныстық
жалпы 52
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
3.4. Оқу-жаттықтыру топтарындағы 52
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ...
3.5. Спорттық жетілдіру топтарындағы 54
дайындық ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 57
... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер 58
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Студенттердің оқытушымен бірлескен, жұмысы
теориялық білімдібекітуге тереңдетуге себін тигізеді, оқу-әдістемелік жзәне
тәрбиелік жұмыстарды жүргізуде оқыту процесінде педагогикалық дағдылар мен
біліктілікті қалыптастыруға жағдай туғызады.
Практикалық сабақтарда студенттер ойынның әдістері мен тәсілдерін
орындау техникасын ұтымды меңгереді, тактиканы үйренеді және жетілдіреді,
жаттығуды және жарысқа төрешілік етуді үйрету әдістемесін меңгереді, жалпы
арнайы дене дайындығының тәсілдерін оқыту әдістемесін оқиды.
Жаттықтыру және үйрету әдістемесінен, тактика мен техника негіздерінен
студенттердің алған білімдерін нақтылайтын және тереңдететін әдістемелік
сабақтар негізгі сабақтың құрамджас бөлігі болып табылады. Жастары және
дайындық деңгейі әртүрлі топтағы шұғылданушыларға сабақ өткізу әдістемесі
мен ұйымдастыру мәселелеріне аса көңіл бөлінеді.
Оқу практикасы студенттердің жоғарғы оқу орнында оқыған кездерінің
барлық кезеңінде практикалық сабақта жүргізіледі. Оқу практикасы бойынша
сабақта жетекші оқытушы студенттерге педагогикалық шеберплікті қалай
меңгеру керектігін үйретеді, әртүрлі әдіс-тәсілдерді көрсетеді,
студенттерге жаттығудың орындалуын қалай керектігін, қателіктерді анықтап,
оның алдын алу жолдарын үйретеді, ұйымдастырушылық әрекеттерін дамытады.
Кәсіби-педагогикалық дағдылар барлық оқу сабақтарының процесінде,
сондай-ақ ұйымдастыру-педагогикалық практика барысында қалыптасады және
жетілдіріледі.
Спорттық шеберлігін арттыру сабағында студенттер өздерінің спорттық
дайындығын жетілдіреді, сонымен бірге оқытушы-жаттықтырушыға, төрешіге,
шараларды ұйымдастырушыға қатысты білік-дағдыларды да иегере түседі.
Жарысқа қатысу студенттердің өз шеберлігін арттыру үшін оқу жұмысының
міндетті, маңызды бөлімі болып саналады.
Өзіндік жұмыс кезінде студенттер бағдарламалық материалды оқулықтардан,
оқу құралдарынан, ғылыми журналдардан оқиды, сондай-ақ оқытудың мынандай
жаңа технологиясын пайдаланады. Оқу және әдістемелік әдебиеттердің
электрондық жорамалдары бойынша дистанциялық оқыту, бүкіл әлемдік ақпарат
жүйесі Интернеттен және басқада компьютерлік бағдарламалардан ақпараттар
алу.
Сонымен қатар олар курстық жұмыспен үй тапсырмаларын орындайды және
қосымша дене жаттығуларымен шұғылданады.
Студенттерді қол добы ойынының техникасына, тактикасына, терминология
мәселесіне, қол добышылардың ойын әрекетінің тәсілдерін жүйелей білуге,
дене тәрбиесі мен тұрғындарды сауықтырудың барлық жүйесіндегі қол добыдан
сабақ беру әдісін, сонымен қатар, жалпы дамытушылық және арнайы
жаттығуларды құрастыра білуге, жаза білуге, ойын техникасы мен тактикасы
бойынша жаттығуларға, сабақтың кейбір бөлімдеріне, сабақтың өтуіне үлкен
мән беруі керек. Қол добы бойынша оқу тәртібінде сабақты жүргізе білу,
ұйымдастыра білу дағдыларын игеру керек. Балалардың жас ерекшелігін
ескеріп, сабақтан тыс уақытта секциялық жұмыстарды ұйымдастыра білуі керек
және дене тәрбиесінің оқытушысы ретінде еңбекке дайын болу керек.
Студенттерінің оқу процесі қол добыдың даму тарихын зерттеуге
бағытталған, оның қазіргі жағдайы, оның дамуының келешегі, ойынның
техникасы мен тактикасын жетілдіру жолдары, жаттықтыру әдісін үйрену,
жоғары дәрежелі қол добышылар мен жоғары спорттық разрядтағы командалар
даярлаудағы кәсіби біліктілікті жетілдіру.
Зерттелу деңгейі. Оқу барысында студенттер мамандандыру бойынша
дайындалған курстық және дипломдық жұмыстарын қорғайды. Студенттер курстық
және дипломдық жұмыстардың тақырыптарымен жұмыс істей отырып, материалды
терең оқудан басқа ғылыми-зерттеу жұмыстарының жеңіл әдістерін, алынған
нәтижелерді талдау біліктіліктерін меңгереді және соның негізінде тиісті
қорытындылар мен тәжірибелік нұсқаулар жасауға үйренеді.
Болашақ мамандарды дене мәдениеті мен спорт бойынша теориялық
дайындауда маңызды орында олардың ғылыми-зерттеу жұмысында белсенділік
көрсетуі. Студенттер ғылыми үйірмелерге қатысып, кафедрадағы ғылыми
жұмыстар тақырыбы бойынша тапсырма орындауы керек.
Сонымен қатар студенттер оқу барысында жарыстар мен сабақтарға спорттық
құрал-жабдықтарды дайындауды, спорт алаңдарын дайындауды үйренуге міндетті.
Студенттердің үлгерімін есепке алу, жоғарғы оқу орны белгілеген
мерзімде екі шектік бақылау және емтихандар түрінде жүргізіледі. Әр
семестрде мамандандыру пәндерінің атаулары қайталанбайды. Семестрде алған
білім емтихан түрінде бағаланады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дене мәдениеті және спорт бойынша
әртүрлі құрылымдық мекемелерге студенттерді қол добыдан кәсіби-
педагогикалық жаттықтырушылық және ұйымдастыру жұмыстарына дайындау.
Жұмыстың тапсырмалары:
- Спорттық машықтанудың ілімі, әдістемесі мен тәжірибесі бойынша білім
беру;
- Қол добыдан оқыту әдістемесінде және қол добы ойынының техникалық
элементтерін ұтымды орындауда дағдылар мен біліктілікті қалыптастыру;
- Қауіпсіздік техникасының ережелерімен және спорттық құрылыстарды,
спортшының сыртқы пішіні мен спорттың киімін ұқыпты ұстаудың гигиеналық
нормаларымен таныстыру және оларды орындауда дағдыны қалыптастыру;
- Әртүрлі ойын жүйесі мен ойын сәттері кезінде, ойыншылардың алаңдағы
тактикалық өзара әрекеттестігіне байланысты (бойынша) дағдыны қалыптастыру
және білім беру;
- Оқу-жаттығу үрдісін ұйымдастыру және жоспарлау бойынша біліктілікті
қалыптастыру;
- Студенттерді әртүрлі жастағы топтармен жұмыс істеуге ауызша және
тәжірибе жүзінде дайындау;
- Спорттың дайындықты басқару, бақылаудың әдістемелік негіздері және
ғылыми-зерпттеу жұмыстары бойынша дағдыларды қалыптастыру.
Оқу барысында қол добы саласындағы болашақ маманға мынадай
біліктіліктер мен дағдыларды меңгеру қажет.
1. Қол добышыларды дайындаудағы спорттық машықтанудың ілімдік,
әдістемелік және тәжірибелік негіздерін білу.
2. Дене жүктемелеріне бейімделу және жекелей ерекшеліктерін ескере
отырып, әртүрлі топтарындағы қол добышылардың спорттық дайындықтарын
басқару әдістемелерін және құралдарын меңгеру.
3. Жарыс ережесін білу, төрешілік ету дағдыларын игеру.
4. Қол добы ойынының техника-тактикалық тәсілдерін игеру және төртінші
курста жоғарғы шеберлікке жету.
5. Әртүрлі спорттық дәрежедегі спортшылар үшін машықтану процесін құру,
үйрету әдістемесін игеру (микро-, мезо-, макроциклдерді құру).
6. Команданы басқару, ғылыми-зерттеу жұмыстарына байланысты және
спорттық дайныдық деңгейін бақылауға байланысты дағдыларды игеру.
Зертету объектісі. Бағдарлама студенттердің гандбол командаларының
спорттық жаттығуын, қол добыды оқыту әдістемесі мен ілімін оқып-үйренуін,
әртүрлі дене тәрбиесі мекемелерінде және спорттық қозғалыстарда өз бетінше
жаттықтырушылық, оқытушылық ұйымдастыру жұмыстарын атқару үшін кәсіби-
педагогикалық дағдыларды қалыптастыруды қарастырады.
Қол добыдан оқу жұмыстары дәрістер, семинарлар, әдістемелік және
тәжірибелік сабақтар, педагогикалық-ұйымдастыру тәжірибелері, спорттық
шеберлікті көтеру сабақтары және студенттердің өзіндік жұмыстары түрінде
өткізіледі.
Ақпараттық және мәселелік дәрістерде қол добыдың даму тарихы, оның
спорт және дене тәрбиесі жүйесіндегі алатын орны, қол добыдың техникасы мен
тактикасы, оқыту әдістемесі, оқыту және жаттықтыру туралы негізгі
мағлұматтар хабарланады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі тұрады.
І-тарау. ҚОЛ ДОБЫН ОҚЫТУДЫҢ ІЛІМІ МЕН ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Ойынның мәні. Оның дамуы туралы қысқаша мәліметтер
Гандболды (ағылш.handball, “hand”-қол, “ball”-доп) 1988 ж. Ордруп
қаласының тұрғыны, дат мұғалімі Хольгер Нильсен ойлап тапты. 1917ж
Германияда оның үлкен ағасы 11х11 гандбол пайда болды. Кіші түрін (7х7)
залдарда, ал үлкенін ашық футбол алаңдарында ойнады. Гандбол қызықты,
тартымды кешенді спорттық ойын. Қарсыласымен доп үшін талас барысындағы
табиғи қозғалыс түрлері (жүгіру, секіру, лақтыру), ойын әрекетінің жоғарғы
ырғағы, ойын жағдайларының тез өзгеруі, жоғары көңіл-күй және т.б. оның
ерекшеліктері спортшының қимылдық қызметтік және психикалық әрекеттеріне
жоғары талаптар қояды. 11х11 гандбол ойыны футбол алаңында, футбол
қақпасымен өткізілді. Команда құрамы 11 адам. Қақпашы аймағы он-екі метрлік
белгімен жартылай шеңбер жасай сызылады, ал еркін доп тастау аймағы он
тоғыз метрлік белгімен белгіленген. 7х7 гандбол 1961-62 жылдардан бастап
ойнала бастады. 40х20 м алаңдағы ойын оны өте қызықты әрі тартымды етті.
Қақпа 3х2 м-ге кішірейтілді. Қақпашы алаңының аймағы 5,87м, ал еркін доп
тастау аймағы 9м. Ойыншыларға допты екі қолмен жүргізуге тиым салынды.
Ерлер арасындағы чемпионат 1938 жылдан, ал әйелдер арасында 1956 жылдан
бастап өткізіліп келеді. Олимпияда ойындары бағдарламасында 11х11 гаднбол
(ерлер 1936 жылдан), 7х7 гандбол (ерлер)-1972 жылдан және 1976 (әйелдер)
жылдан бастап жүргізіледі. Доптың көлемі 58-60 см, салмағы 425-475 гр-ерлер
үшін, 54-56 см, салмағы 325-400гр доп әйелдерге арналған.
Қазақстан қолдобы. 1925ж жазында Жетісу губерниясының жарыс
бағдарламасына жеңіл атлетика, футбол, қол добы, т.б. ойындармен қатар қол
добы да ендірілді (гандбол). Қарағандыда, Петропавлда, Ақмолада, ШҚО-да,
Семейде, Гурьевте, т.б. секциялар құрылды. 11х11 гандболынан бірінші ресми
республика чемпионаты өткізілді. Жарыстар футбол алаңдарында өткізілді.
Алматыда – С.Щербинин, Ю.Косолопов, А.Черников, А.Драчев, Қарағандыда-
Б.Смелянец, Г.Презент, Шымкентте-В.Марцинхевич және басқалар тәрізді жас
дарынды ойыншылар шықты. 1961ж Целиноград (қазіргі Астана) және Қарағандыда
Қазақстанның облыстары мен қалаларынан 10 ерлер және 5 әйелдер командалары
қатысқан кезекті республика чемпионаты өткізілді. Теміртаулық Е әйелдер
командасы мен ҚазДТИ-ның ерлер командасы бұл жарыста да Қазақстан
чемпионаты атанды. Олар еліміздің 6-шы чемпионатында біздің
республикамыздың намысын қорғау құқығына ие болды. Ташкентте өткен аймақтық
біріншілікте Өзбекстан, Тәжікстан және Түркменияның қол добы шеберлерін
артта қалдырған біздің қол добы шеберлері Куйбышевте өткен КСРО
біріншілігінің финалына жолдама алды. Республиканың көптеген қалаларында
бұрын Қазақстанның алдыңғы қатарлы қол допшылары болған жоғары білімді
жаттықтырушылар пайда болды. Ақтөбеде-А.Белов, Жамбылда-В.Солянов және
В.Бондаренко, Атырауда-А.Оразбаев, Петропавелда-Е.Жиров, Алматыда-
Ю.Косолапов, Г.Авченко, С.Щербинин, А.Головин және басқалар. 1962 ж КСРО
қол добы Федерациясы кіші гандболға (7х7) өтуге шешім қабылдады. Біздің
гандболшылар 7х7 гандболынан КСРО-ның бірінші чемпионатына қатысты. 1963ж
КСРО чемпионатының қорытындысы бойынша олар А тобының бірінші топшасына
өтуге талпынды. Команданың сараптау турнирінде табысты өткізгенімен, салған
және жіберіп алған доптарының есебі бойынша ригалықтарды алға жіберді.
1963ж біздің гандболшылар 7-ші орын алып ДСО Б-ның күшті командалар
сегіздігіне кірді. 1964ж ақпан айында Львов қаласында Қысқы каникулдар
жүлдесін дәстүрлі сарапқа салуға қатысқанда Қазақстанның ерлер командасы
бірінші рет 3-орын алады. Қазақстан кәсіподақтарының ІV спартакиадасы
бағдарламасында 32 қыздар және ерлер командасы қатысты. Команда тәсілдері
елеулі өсті. Жоғары тәсілдік спортшылар пайда болды, олар: Қостанайлық
В.Шевченко мен А.Авраменко, Жамбылдық Г.Рупаков, Қарағандылық – А.Шевляков
және Н.Лалыкин, Шымкенттік гандболшы қыздар – Н.Высоцкая және Л.Игнатьева,
Семейлік-В.Қайсақанов, алматылық гандболшы қыздар Т.Хохлова, Е.Ложенко,
В.Пономарева, Г.Чашевой, В.Ботинкин, М.Дворников, А.Максюков және басқалар.
1966ж қазан айында ҚазССР спорт комитеті мен Ағарту министрлігінің
шешімімен Алматыда арнайы спорт мектебі ашылды. Жаңадан ашылған мектепке
материалдық құралдар, сондай-ақ сол кездегі үздік жаттықтырушы мамандар
жұмылдырылды. РДЮШРСМ-нің қыздарға араналған қол добы бөліміне А.Черников,
ұлдарға-В.Мастяев бапкер болып тағайындалды. 1976ж жаңадан құрылған команда
Челябинск қаласындағы байқаулық турнирге қатысты. Біздің гандболшылар 2-ші
орын алып, А тобының бірінші лигасына жолдама алды. 1977ж Каунаста өткен
жастар ойынында команда 8-орын, ал 1978ж КСРО чемипонатында А тобының 1-
ші топшасында-5-орын; 1979ж-7-орын, 1980ж-12-орын алды. 1982ж Тбилисиде 17-
18 жастағы бозбалалар командасы 2-орын алды. Сол жылы команда Запорожьеде
өткен Запорожье комсомолы атты дәстүрлі Бүкілодақтық турнирге қатысып, 1-
орын алды (жаттықтырушылары П.Берман, В.Ивашутин) 1984ж. Ереванда
Бүкілодақтық универсиада өткізіліп, Қазақстандық қол допшы қыздарды
Ю.Косолапев бастап барды. Команда 3-орын алды. 1987-88 жж ойын түрлері
бойынша спорт мектебі базасында сұрыптау жұмыстары жүргізілді, онда
П.Берман жаттықтырушы болып жұмыс жасады. 1988ж СКИФ-РШВСМ Харьков
қаласында өткен Бүкілодақтық универсиадаға қатысып, 3-орын алып, жетістікке
жетті (жаттықтырушы-В.Ивашутин). 1990ж Бакуде А тобының 1-топшасына шығу
үшін байқау турнирі өткізіліп, онда 2-орын алып, 1-ші лигада ойнауға
рұқсат алады. 1990ж күзде ерлер командасы Ақтөбеге берілді. Бір жылдан соң
команда жарыстан шығып қалады және одан кейін КСРО чемпионатына қатыса
алмайды. ҚазССР-ның ЕСЖ атағын алғандар: Г.Авченко, Е.Васильев, А.Черников,
В.Мастяев, Г.Иванов, П.Берман, О.Ли, Е.Иманғалиев, Д.Адактилос: ҚР ЕСЖ:
Л.Яниев, Т.Досбаев, ХД төрешілер: А.Черников, Г.Авченко, Н.Астафьев,
В.Рогунков, ХДШС: М.Артықбаева, Н.Кфере, Е.Матус, ЕССШ И.Васфиева (Жапония,
Осака қ-шығыс-азия ойындарының жүлдегері (2001) Х Азия чемпионатының
жеңімпазы (2003ж Жапония, Коба қ.). 2001ж. ҚР қыздар құрама командасы
Бусанда (Оңт.Корея) өткен ХІV Азия ойындарының күміс жүлдегері, 2002ж-Азия
чемпионы атанды, оның құрамында: О.Травникова, М.Бузмакова, О.Зомина,
Л.Қилыбаева, Ю.Пузанова, И.Мельникова, Н.Шаповалова, А.Гончарова,
Л.Зубкова, О.Егунова, И.Ланг, Л.Сидоренко, Б.Майлыбаева, Е.Козлова,
И.Горечко, О.Аджидерскаялар өнер көрсетті.
2. Ойын тәсілі
Гандбол ойынын доппен немесе допсыз орындалатын арнайы амалдар
көмегімен жүргізеді. Оны шабуыл тәсілі және қорғаныс тәсілі деп бөледі.
Шабуылдағы ойын тәсіліне допты қағып алу, алып жүру және допты қақпаға
лақтыру жатады. Қорғаныста қорған қою, допты кері қайтып алу, допты алып
қою, сол сияқты допты қақпада ұстап қалу жатады.
Әрекетке дайындық ойынға жіті назар салуды және айқын бастапқы қалып –
тұрысты қамтамасыз етеді. Жоғары, орта және төменгі тұрыс деп бөлінеді. Оны
ойын барысында таңдайды. Орта тұрыс жиі қолданылады: аяқтар жартылай
бүгіліп, қадам ендігіне қойылған, ал тұлға біршама алға еңкейген, қолдар
тік және еркін түсірілген.
Әдетте алаңда барынша шапшаң әрі үнем қимылдайтын ойыншы әсерлі
қимылдайды. Гандболда қол добыдағыдай қозғалады, бірақ қозғалыс мәні
артады, себебі үлкен көлемдегі алаңда ойнаушыларға көп қозғалуға тура
келеді. Сондықтан, әрбір гандболшы тез бастап, жүгіру бағытын шапшаң
өзгертіп бұрылыстар мен аялдау тұстарын пайдаланып және арқамен артқа қарай
және қосымша қадаммен еркін қозғала алуды жетік білуі қажет.
3. Шабуылдағы ойын тәсілі
Шабуылшы допты ала салысымен бар күшін допты қақпаға салуға жұмсайды.
Тек арнайы амалдар көмегімен ғана қарсыластың қарсылығын бағындыруға
болады. Бұндай өте күрделі тәсіл бөлігіне допты қағып алу және ұстап тұру,
оны алып жүру мен беру допты лақтыру, финттер және қалқан қою әдістері
жатады.
Допты қағып алу допты игеруді қамтамасыз ететін негізгі әдіс. Допты бір
қолменде және екі қолменде қағып алуға болады.
Қол добыға қарағанда гандбол екі қолмен допты қағуда оларды бір-біріне
жақын орналастырумен ерекшеленеді. Бір қолмен қағып алу күрделірек, бірақ
өте жиі қолданылады, әсіресе амалды орындауға уақыт тапшылық еткен жағдайда
жақсы көмектеседі. Қағып алып, ары қарай сермеу біріккен құйма қимылды
құрайды.
Доппен табысты қимылдың маңызды шарты оның дұрыс ұсталуы болып
табылады. Ең дұрысы допты кеуде деңгейінде екі қолмен ұстағанда оны
жоғарыдан қармап немесе саусақпен ұстап және алақанды жеңіл тигізе бір
қолмен ұстауға да болады. Бұнда саусаққа салмақ түсірмеу үшін допты қатты
қыспауға тырысу қажет.
Допты беруді көптеген амалмен орындауға болады, бірақ көбіне жоғарыдан,
төменнен және саусақпен жанынан беру амалдары жиі қолданылады. Беруді
орындау тәсілі қол добыдағы допты берудегі тактикадан көп ерекшеленбейді.
Жартылай берілген қолмен жоғарыдан допты беру гандболдағы доп берудің
негізгі әдісі. Соңғы кезде допты жасырын беруге көп мән беріліп жүр
(арқасынан бастан асыра, аяғының астынан, т.б.). Доп беруді саусақтың
белсенді қызметімен орындайды. Саусақпен беру қпен дәлдікке ұпай қосады.
Гандболдағы допты алып жүрудің қол добы добын алып жүруден айырмашылығы
жоқ. Тек тұрыс әдеттегіден жоғары болып келеді.
Бір соққылы алып жүру ойында жиі қолданылады. Қолдағы доппен үш қадам
жасап, гандболшы допты еденге ұрады және оны сол сәтте қағып алып, ережеге
сәйкес доппен үш қадам жасап ойынды жалғастырады. Финтпен, бұрылыспен
үйлескенде бұлай алып жүру ойыншыға қарсыласпен бетпе-бет ұшырасқанда
қолайлы тұрыста болуына көмектеседі.
Жекелеген жағдайларда допты алға жіберіп ұрып, оны қайта иемденіп
қозғалады.
Лақтыру. Лақтырулардың нәтижелілігі бірқатар шарттарға байланысты
болады. Олардың ішінде маңыздысы қарсыласты күтпеген жағдайда қалдыратын
сәтті таңдау лақтыру әдістері мен бағыты болып табылады. Бұл да және доп
көздеген нысанаға тез жететін жылдамдықта өте маңызды. Ол лақтыру күшімен
анықталады, себебі оның салмағы мен жылдамдық үдеуіне тәуелді болады.
Лақтыру күші артқан сайын қимыл да соғұрлым шапшаң орындалады.
1-сурет. Допты иілген қолмен жоғырдан беру
Лақтырудың тиімді тәсілі дене салмағы мен инерциясының пайдаланылуына,
лақтырушы қол қимылының кең құлаштауына жағдай тудыруына, бұлшықеттер мен
қозғалмалы буындардың серпімді шиыршық ата жиырылуына құрылады. Бірақ
ойында кең құлашпен сермеп, бірнеше қадамнан лақтыру өте қиын. Сондықтан
ойыншылар мен жаттықтырушылардың шығармашылық ізденістері лақтырудың
барынша тиімді жылдам тәсілін табуға бағытталған (қысқарған сермеумен,
т.б.).
Қақпаға лақтыруды орнынан, қозғалыстан, тіректі және тірексіз
қалыптардан орындайды. Қозғалыстан жартылай берілген қолмен жоғарыдан
лақтыру – ең кең тараған әдіс. Қалған әдістерді сәтіне қарай орындайды.
Сермегенде доп қалпы көп өзгереді. Доп баста, иық деңгейінде, бастан
жоғары немесе қапталында болуы мүмкін. Бұл тәсілдер ерекшелігімен және
туындаған жағдайға қарай анықталады.
2-сурет. Допты бүгілген қолмен жоғарыдан лақтыру
3-сурет
Қозғалыстан жартылай бүгілген қолмен жоғарыдан лақтырудың үш түрі бар:
қайшылаған қадамнан кейін, қадамсыз (қозғалыста) және аялдап соңғы әдіс ең
нәтижелі әдіс қайшылаған қадаммен лақтыруда күш жағынан төмен болғанмен,
орындау шапшаңдығында одан асып түседі.
Бұндай лақтыруда сермеуді алғашқы екі қадамда орындайды және екінші,
үшінші қадамдарды қайшылап жасайды (аяқ ұшын жүгіру бағытына қарай бұрышпен
бұрады). Нәтижесінде сермеудің соңында ойыншы қақпаға қырымен тұрады, ал
дене салмағы артта тұрған аяққа түседі.
Лақтыру дене салмағын кері бағытқа ауыстырумен тез басталады. Ойыншы
сонымен бір сәтте қақпаға кеудемен бұрылып, доп ұстаған қолды шынтақтан
бүгіп, алға қозғалады. Осы сәтте лақтыруға тән тартылған садақтай қалып
орнайды. Тұлғаның алдыңғы бетінің бұлшықеттерінің қызметімен ойыншы тез
қимылымен добы бар бүгілген қолды алға жібереді, шынтақ барлық жолда
саусақтан алда болады. Допты иықалды мен саусақтың серпімді қимылымен
жібереді, дене салмағы толықтай лақтырушы қолымен аттас аяққа түседі.
Бүгулі қолмен жоғарыдан лақтырғанда серменді қайшылау қадамынсыз тез
жасайды. Лақтырушы қолды артқа жіберіп, сонымен бір мезетте ойыншы шығып
осы бағытқа бұрады. Тұлғаның жоғарғы бөлігін бұру алға аттас немесе келесі
аяқ шыққанда өз шегіне жетеді. Сол аяқтың қадамымен лақтыру басталады,
иықтар қақпаға бұрылады және добы бар бүгілген қол алға созылады. Допты
дене салмағы оң аяқтан сол аяққа түскенде лақтырады.
Бұл әдістің сипаттық мәні мынада, яғни бұл жерде тірек ретінде
лақтырушы қолға аттас аяқ пайдаланылады. Лақтырушының бұндай қалыптан тыс
тұрысы қақпашыны қапы қалдыруы мүмкін.
Бүгілген қолмен жоғарыдан, аялдап лақтыру – ең тез әдіс. Допты секіріп
қағып алу бұнда қажетті алғышарт болып табылады, яғни мұнда жерде лақтырушы
сермеуді ауадан бастауына болады. Алдымен оң аяққа, сосын сол аяққа қонады,
табандау қимылын арттыру үшін онда жерге өкшені қояды. Қадам қалпында
тұрған лақтырушы дене салмағын алда тұрған аяққа тез түсіріп, кеудесімен
қақпаға бұрылып шынтағынан бүгілген добы бар қолын тез алға жібереді.
4-сурет. Бүгілген қолмен жоғарыдан аялдап лақтыру
Бүгілген қолмен жоғарыдан, секіріп лақтыру алыс қашықтықтан қақпаға
шабуыл жасауда жиі пайдаланылады (10-11м). Ол сермеу мен допты жіберу
тірексіз қалып – ұшуда орындалатынымен ерекшеленеді. Тебілу мен қонуды бір
аяқпен орындайды. Ұшқанда добы бар қолды артқа жіберіп, тұлғаның жоғарғы
бөлегін сермеу бағытына қарай бұрады: сермеу аяғын тізеден бүгіп, табан мен
белді бұрып, жоғарғы қапталға жібереді. Лақтыру ұшудың жоғарғы нүктесінде
сермеу аяғын белсенді жазып, кеудені қақпаға бұрып, тұлғаны еңкейтумен
бірге орындалады. Кейде оны алға, артқа төменге айналып сермеумен және
допты қону алдында жіберумен немесе тұлғаны жанына июмен үйлестіреді, бұл
қорғаушылардың қорғанынан кетуге көмектеседі.
Ойында құлай лақтыру қажеттігі жиі туындайды. Бұл лақтырушының
қорғаушыдан алшақ кетуіне немесе қақпаға дейінге қашықтықты жақындатуға
мүмкіндік береді.
Құлай лақтыруды тірек қалпынан және секіруде деп екіге бөледі.
Біріншісін жабық тұрыстан шабуылға пайдаланады. Құлай секіріп лақтырулар
алты метрлік сызықтан шабуылдауға арналған. Дәлдік тұрғысынан алғанда бұл
лақтыру түрі өте күрделі себебі сермеу мен лақтыруды әдетте қону алдындағы
тепе-теңдікті жоғалтқаннан кейінгі аз сәтте орындайды. Құлау бағыты бұнда
түрліше болып келуі мүмкін: алға, артқа, қапталға.
5-сурет. Бүгілген қолмен жоғарыдан секіріп лақтыру
Алға құлау арқылы бүгілген қолмен жоғарыдан лақтыру. Бұнда алдымен
қадам жасалады. Алға қозғала отырып, ойыншы тірек аяғын барынша бүгеді.
Добы бар қолды сермеудің ең артқы қалпына апарады. Иық пен боксені сермеу
жағына бұрады. Лақтырушы тірек аяғының ұшына қайта көтеріліп, келесі
бүгілген аяқты жанына қарай жібереді. Осы сәтте ол соңғы шешімді қабылдап,
құлауды жалғастыра отырып, қақпаға кеудемен бұрылады. Бұдан кейін ол
қақпашының қимылын бақылай отырып, допты лақтырады. Допты соңғы сәтте
алаңға түйісер алдында еркін қолмен тастайды. Қонуды алдымен қолдан
бастайды.
6-сурет. Алға құлау арқылы бүгілген қолмен жоғарыдан лақтыру
Жанына ауытқып және құлау мен бүгілген қолмен жоғарыдан лақтыру жабық
тұрыстан шабуылдауға мүмкіндік береді.
Қапталға ауытқып лақтыру қойылған қорғаннан қашу үшін шабуылшы
лақтыруды орындағанда тұлғаның жоғарғы бөлігін еркін қол жағына қарай иеді.
Екі немесе бір аяққа тіреліп, допты тастайды. Допты бастан асыра
бағыттайды.
Еркін немесе лақтырушы қолмен жанына құлай лақтыру шабуылшыдан бұдан да
алшақ кетуге мүмкіндік береді. Бұған қарама-қарсы жаққа жасалған алдын ала
алдамшы лақтыру да көмектеседі.
Алдарқатудан соң тағыда алға бір қадам жасайды. Қорғаушыға жақындаған
шабуылшы артқы қапталға тез ауысады. Салмақты бүгілген тірек аяғына (оң
қолмен лақтырғанда сол аяққа) түсіреді. Ойыншы құлағанда добы бар қолды
артқа жіберіп, сонымен өзі алаң бетіне шалқадан жату қалпында болады. Қонар
алдында ол қақпаға кеудесімен бұрылып, қорғаушылардың қолдары арасыннан
допты нысанаға бағыттайды.
Секіріп қапталға құлаумен бүгілген қолмен жоғарыдан лақтыруды қақпашы
алаңының сызығынан негізінен сызықтан және арттағы шабуылшылар шабуыл
жасауда жиі қолданылады. Допты алған соң шабуылшы тез алты метрлік сызыққа
шығып, тепкі аяғының табанын соған қатарлас қойып, аймаққа секіре өтеді.
Бұнда допты екі қолмен ұстайды. Ұшуда оны лақтырушы қолға ауыстырып,
сермеуді орындайды. Допты лақтырған соң шабуылшы қонады. Аттас аяқпен
тебіліп, лақтырушы қол жағына қарай құлауда алаңға бірінші тепкі аяғы,
сосын қолдар тиеді. Келесі аяқпен тебілгенде қону ауыса бұрылумен
жүргізіледі, яғни алаң бетіне бірінші еркін қол мен сермеу аяғы тиеді.
7-сурет. Қапталға құлау арқылы лақтыру
Жабық тұрыстан лақтырудың кең тараған түрлерінің бірі – бүгілген қолмен
қырынан лақтыру болып табылады. Оны бел, бөксе және тізе биіктігінде
орындауға болады. Сермеу жоғарыдан лақтырудағыдай орындалады. Қайшылау
қадам жасаған ойыншы лақтыруға арналған бастапқы қалыпта тұрады; аяқ алшақ
қойылған, дене салмағы артта тұрған аяққа түскен; добы бар қол артқа
жіберілген, тұлға қақпаға қырынан бұрылып, лақтырушы қол жағына қарай
иілген. Келесі сәтте лақтырушы салмағын алда тұрған аяққа салып, қақпаға
кеудемен бұрылып, добы бар қолды шынтақтан бүгіп, алаңға қатарлас жібереді.
Сосын қолды тіктеп, иықалды, саусақтар, білезік бірінен-соң бірі қатысатын
қамшылау қимылымен допты қақпаға жібереді. Қимыл соңында қолдың алақанын
жоғара қаратып бұрады. Бүкіл лақтыру жалпақ тасты су бетіне лақтыру қимылын
еске түсіреді. Допты қорғаушыдан алшақ әкету үшін тірек аяғын оның аяғының
сыртқы жағына қою ұтымды (әдетте оң жағына).
8-сурет. Бүгілген қолмен қырынан лақтыру
Бұл негізгі нұсқа, дегенмен нақты ойын шарттарында оны түрліше үлгіде
пайдаланады. Сонымен, тұлғаның жоғарғы бөлігінің айналу қимылын пайдаланып
лақтыруды бүгілген емес, тік қолмен орындауға болады. Аттас аяқ тірек аяғы
болуы мүмкін, ол допты қорғаушыдан біршама алшақ әкетуге көмектеседі.
Қырынан лақтыруды жоғары және қапталға секіруде жиі қолданылады. Жоғары
қарапайым секіруді бейнелеген шабуылшы соңғы сәтте лақтырушы қолдың қимыл
бағытын өзгертіп допты жоғарыдан емес, керісінше қорған қоюшылардың қолдары
мен тұлғаларына жақын лақтырады.
Штангаға немесе қақпашыға тиіп, кері кеткен доп бір немесе екі қолдың
алақан соққысымен қайтадан қақпаға бағытталуы мүмкін. Қайта соққыны секіре
құлаумен орындайды.
Соңғы кезде қақпашылар секіруші ойыншыға шығуды тәржірибеде көп
қолданып жүр. Бұл, жағдайда қақпашыдан өткізіп жоғары траекториямен лақтыру
нәтижелі болмақ. Траектория әдеттегі әдіспен басталған лақтыру сәтінде
өзгереді.
Алаңға ұрынған доп – қақпашы үшін ең ауыр лақтыру. Қабылдау үшін
әсіресе шығу бағытын өзгертетін айналып лақтырылған доп та күрделі. әдетте
оны артқы тұрыстағы шабуылдағанда лақтырады. Лақтыру орнына қарай допқа
оңға немесе солға айналу бағытын береді. Доптың айналуы саусақтардың
белсенді қимылы қосылатын иық алды мен білезіктің қуатты бұрылуы арқылы
жүргізіледі.
Финттер. Команданың барлық ойыншысы финтті меңгеру керек, оларды доппен
де, допсыз жасауға болады. Допсыз алдарқату шабуылшының қорғаушыдан
құтылуына және жақсы қалыпты алып, олардың өзіне деген назарын басқаға
аударуға көмектеседі. Доппен алдарқату қарсыластың белсенді қарсы
әрекетінен құтылып, ойлаған мақсатын кедергісіз атқарып аяқтауға
көмектеседі. Оларды допты беруде, лақтыруда және асыруда қолданады. Финттер
өте күрделі қимылдар, өзара байланысты екі кезеңнен тұрады: жағдайға
қолайлы тәсілдік амал пайдаланылатын баяу алдарқату қимылы мен негізгі
шапшаң қимыл.
Финтті қарапайым және екі немесе одан да көп амалдар қолданылатын
күрделі деп екі топқа бөлеміз. Бір қимылдан екінші қимылға ауысуға кеткен
уақыт аз болған сайын қарсыласты жеңіп шығу мүмкіндігіне де жол ашыла
түседі.
Допты беруде әдістерді өзгерту финттерін қолданады, яғни беруді орындау
сәтін аялдату мен бағытын өзгертеді. Ең кең тараған финт-бұл алдап лақтырып
доп беру болып табылады (бастан асыра, арқасынан немесе жанынан).
Лақтыруда мыналар тиімді:
- беру мен лақтыруды бір әдіспен алдап орындап, соңынан басқаға лақтыру;
- қорғаушыдан асыра секіре қонып алдап лақтыру;
- бір қолмен алдап сермеп, допты келесі қолға өткізіп, лақтыру, т.б.
Қорғаушыдан айналып өткендегі алдарқатудың маңызы ерекше. Бұл бір
немесе екі қадамды қимыл болуы мүмкін. Алдамшы қимыл ретінде қадамды,
құлауды, бұрылуды және беруді, т.б. пайдаланады.
Қалқан құру. Бұл шабуылшыны қорғаушылар қоршауынан құтқаратын тиімді
құрал. Қалқан құруды бір (жалғыз) және бірнеше (топ) ойыншылар орындауы
мүмкін. Оны ойыншылар доппен де және допсыз да жасай береді. Қалқанды
тұрыстық және қозғалыстық деп бөледі. Әсіресе соңынан бұрылып және қалқан
қоюшының тайқып кететін қалқан түрі барынша әсерлі.
Қою орнына қарай сыртқы және ішкі қалқан деп екіге бөлінеді.
Топтық қалқан еркін тоғыз метрлік лақтыруды орындағанда пайдаланылады
(бірнеше шабуылшы бір-бірінен тығыз орналасып, қорғаушының допты алған
ойыншыға деген жолын бөледі).
4. Қорғаныстағы ойын тәсілі
Әрбір ойыншы шабуылда да, қорғаныста да ұтымды қимыл жасап үйренуі
тиыс. Қорғаныстағы ойын тәсілін қармау, қорған қою, допты түсіру, финт,
допты қақпашының ұстап қалуы құрайды.
Қорғаныс әрекетіне дайындықты дұрыс бастапқы қалып-тұрыс аяғын бүгіп,
дене салмағын табанның алдыңғы бөлігіне тең түсіріп, қол жартылай бүгілген
және біршама екі жанына жіберілген, алақандар алға бағытталған. Аңдап қадам
жасай жылжып, арқасымен алға жүгіру қорғаныстағы қозғалыс тәсілінің ең
маңызды амалдары болып табылады.
Допты қармау – команданың қарсы шабуылға өтуін қамтамасыз ететін амал.
Ол қорғаушының ойыншы ықпалымен алға, күрт шығуымен орындалады. Бұл үшін
жұлқына шығу немесе ұзынынан құлау жасалады.
Допты алып қою допты жүргізуші ойыншымен күресте орындалуы мүмкін. Оған
жақындаған қорғаушы допты соғатын қолайлы сәтті күтеді (доп қорғалмаған
немесе шабуылшының назарынан тыс қалған сәтте соғып алуы керек). бұл үшін
қарсыласынан алыс немесе өзіне жақын қолды пайдаланады.
9-сурет. Қорғаушының тұрысы 10-сурет. Допты алып қою
Допты алып қоюды допты лақтыру алдындағы сермеуде де орындайды. Бұл дәл
есеп пен жоғары қимыл дәлдігін талап ететін барынша күрделі амал. Қарсы
кездесетін қол қимылынан қашу қажет. Ойыншыны аңди отырып, қорғаушы
сермеуде доп ең артқы қалыпта тұрғанда аттас қолдың саусағымен оны іліп
алатын ұрымтал сәтті күтеді.
Қорған қою допты қақпаға лақтыратын ойыншыға қарсы көрсететін әрекеттің
негізгі құрамы болып табылады. Жоғары, орта, төмен ұшқан допқа қорғап қою
түрлері бар. Қорғанды қолмен (бір немесе екі), кейде аяқпен құрады. Қорған
қоюшы ойыншыға неғұрлым жақын болса, лақтыру бағытын анықтау да соғұрлым
оңай болады. Сондықтан допты ұстап қалуға дайындалған қорғаушы ойыншы мен
допқа мұқият назар салып, дер кезінде алға шығып, лақтырушыға қарсы қадам
жасап, қолын оның иығына жіберіп лақтыруға кедергі болуы керек. Допты тұтып
қалу үшін қолды жоғары көтеріп, алақан жоғары қарайды, саусақтар бір-біріне
тиіп тұрады, қолдар мен саусақтар жарақаттан қашып, лақтыру күшін бағындыру
үшін сығымдалып тұрады.
Секіріп лақтырушыны тұту да секіруде орындалады. Дер кезінде секіру
үшін қорғаушы бүгілген аяқта алдын ала тұрыста болады.
Қайта қосылуды қорғап тұрған ойыншысын бақылау назарынан шығарып алу
қаупі төнгенде қорғаушылар ойыншыларын алмастырады. Қалқан қойылғаны артқа
қадам жасайды, осы сәтте оның әріптесі алға шығып, кетіп бара жатқан
ойыншының бағытына қарай араласады. Бұл амал әдетте қалқан қоюда және
қарама-қайшы орын ауыстыруда қолданылады. Қалқан қоюшыға немесе қақпаға
жақын орналасқан ойыншыны қорғайтын қорғаушы қайта қосылу мерзімінің
дәлдігіне жауап береді. Шабуылшының әрекетін қиындату үшін қорғаушы шығу
бағытын бөгеуге тырысады және шабуылшы қимылына белсенді тосқауыл қояды.
Қалқанға түсіп қалған ойыншы қалқаннан өзінің белсенді қарсылық әрекетімен
өзі шығып кеткені өте дұрыс.
5. Қақпашының тәсілі мен тактикасы
Командада қақпашы ең жауапты және қиын роль атқарады. Оның қақпаны
қорғауда да, команданың шабуылындағы жетістікте қақпашы әрекетіне
байланысты болады. Қақпашы ұзын бойлы болуы тиіс (180-190 см) және оған
реакция мен бағдарлау шапшаңдығы, ептілік пен күш және төзімділік тән болуы
қажет.
Қақпашы тәсілін дұрыс қозғалыс, допты қолмен немесе аяқпен ұстап қалу,
финт және допты беру құрайды.
Тұрыс. Доптың орналасу қалпына қарай қақпашы түрлі тұрыста болады.
Негізгі тұрыстың екі түрі бар: қақпа ортасында және қапталдағы тұрыс. Қақпа
ортасында негізгі тұрыста тұрып, доп ұстаған ыңғайлы, яғни аяқ жартылай
бүгілген және иық деңгейінде тұр, дене салмағы екі аяққа түсіріліп,
табанның алдыңғы бөлігіне ауысады, тұлға алға сәл иілген, қолдар жартылай
бүгілген екі жанында, алақандар иық биіктігінде алға қараған.
11-сурет. Қақпашы тұрысы
Шетінен лақтырғанда қақпашы толық қапталдағы тұрысқа шығады, аяқтар
әдеттегіден алшақтау орналасқан (15-20 см). Қақпаға жақын қол жоғары
көтеріліп, шынтақ буынында біршама бүгілген, ол қақпаның жоғарғы бұрышын
жабады. Келесі қол жанына жіберіледі. Дене салмағы қақпаға жақын аяққа
түсіріледі. Осы қалыпта қақпашы допты кері қайтарады немесе алға шығады.
Қозғалу. Қақпашы қақпада негізінен бір аяғын үнемі тірек етіп нығыз
қадамдап қозғалады. Бұл бағытты тез өзгертіп, үнемі допты кері қайтаруға
мүмкіндік береді. Кенеттен берілген допты қағып алып, оны ойынға қосу үшін
қақпашы тез сөреге тұрып, бетімен және арқасымен еркін әрі шапшаң қозғала
алуы тиіс.
Қақпашы көбіне құлау және шпагатқа отыру жағдайына душар болады,
сондықтан ол бұл қимылдарды кез-келген жаққа еркін орындай білуі тиіс. Оның
ойынында көптеген секірулер үлкен орын алады. Алысқа ұшқан допты көбіне
құлай секіріп қағып алуға ғана болады. Бұл жағдайда тепкіні секіру бағытына
жақын аяқпен орындайды. Қонуы жұмсақ, құлаумен орындайды.
Лақтырушыға қарсы шығу мен секіру – қақпаны қорғаудың ең маңызды
әдістерінің бірі. Дәл тию бұрышын азайту үшін қақпашы биіктікке немесе
ұзындыққа секіріп, доптың қақпаға енетін қысқа жолын бөгейді. Ұшқанда ол
әдетте лақтырудың мүмкін бағыттарының барлығын түгелдей қамтуға тырысып,
қолдары мен аяқтарын кең жаяды.
Шабуылшылармен бетпе-бет келгенде қақпашы алдамшы қимылдарды жиі
қолданады. Алдарқату ретінде бір жағын жалған жабу арқылы келесі бөлікті
жабу қолданылады. Алдын ала бағдарын болжай алмаған шабуылшыға қарсы екі
жағына да иілу әдісін пайдаланған дұрыс. Бұл қақпашының айласын ұққан
шабуылшы бағыттаған допты кері қайтаруға мүмкіндік береді.
Жалған шығуды жиі қолданады. Бұл шығуға допты лақтырумен жауап беруші
шабуылшы әрекетіне қақпашы кері қайтып, оны қайтарады.
Допты қағып алу – қақпашының ең маңызды ойын элементтерінің бірі.
Дегенмен, қатты лақтырылған допты ұстау мүмкін болмағанмен, оны кері
қайтару мен қайта шабуылды бастау үшін оны тез меңгеруі тиіс. Бұл үшін
қақпашы допты ұстап алады. Негізінен екі қолды пайдаланған жөн.
Допты ұстап қалу қақпашы әрекетінде негізгі орын алады. Бұнда ең
маңыздысы – доптың лақтыруылу күшін тежеу болып табылады. Бұл үшін соққы
сәтінде қояды, білезік пен саусақтарды артқа жібереді. Жақындап қалған
допты қақпашы ұстап қалады.
Қақпашы допты бір немесе екі қолмен, қолмен және аяқпен, сонымен бірге
тұлғамен де ұстап қалып, кері қайтаруына болады.
Жоғары ұшқан допты қақпашы бір немесе екі қолымен қағып алады. Егер доп
жанынан ұшса, дәл тию бұрышын азайту үшін қақпашы жанына секіреді, қадам
жасайды немесе алға шығады. Ұстап қалуды иық алдымен немесе соған жақын
қолдың ұшымен орындайды. Кейде бұл амалды құлай секіріп орындайды, бұл онша
тиімді емес, себебі көп уақыт дайындық қимылына шығындалып, допты кері
қайтару бағдарын білу мүмкін болмай қалады. Бұл қимылдардың барлығын
негізгі тұрысты сақтап, тепе-теңдікті ұзақ жоғалтпай орындаған дұрыс.
Қақпаның төмен жағына лақтырылған доптарды қолмен және аяқпен бір
мезгілде қайтарады. Доптың ұшу бағытын анықтаған қақпашы дене салмағын
алшақ тұрған аяққа түсіріп, табан допқа қарай бұрылып, еденнен сәл ғана
көтерілуіне жол беріп, ал бөксе мен тізе арасындағы бұрыш 900-қа жуық
болуын қадағалап, допқа жақын аяққа кеңінен құлайды. Бұл бағытта аттас
қолдың алақанын алға жібереді, ал келесі қолды жоғары көтереді, ол тепе-
теңдікті сақтауға көмектеседі. Құлаудың соңында аяқтарды түгелдей тіктейді,
қақпашы оған отырып, сосын шапшаң тұрыс қалпына оралады.
Шеткі тұрыстан қашық төменгі бұрышқа лақтыруда қақпашы допты құлай
қағып алады, сонымен бір мезетте жеті метрлік белгі жағына қарай қол және
аяқпен қозғалады.
Допты беру. Қақпашының допты тез әрі дәл лақтыруы – команданың
қорғанудан шабуылға ұтымды ауысуының маңызды шарты болып табылады. Бұл үшін
бүгілген қолмен жоғарыдан лақтыру пайдаланылады (әдетте биіктік жолымен
және алыс қашықтыққа). Қақпашы допты қағып алған соң, оны берудің бастапқы
қалпына тез келтіріп, доппен лақтыруға қолайлы бағыт таңдап, алға қадам
жасайды.
12-сурет. Допты қайтару
Орынды дұрыс таңдау қақпашының дұрыс әрекеті болып табылады. Оның
негізгі тұрысы – қақпа орталығы мен алдыңғы сызықтар. Қақпа алдында доға
бойымен қозғала отырып, қақпашы доп пен қақпа тұсындағы бұрыш ортасындағы
сызықта болуы тиіс. Осы жерден ол доптың қақпаға түсу мүмкіндігінің бұрышын
бөгеу үшін қажетті алға шығуға дайындалады.
300-тан төмен бұрыштан лақтырғанда, ол қапталдық тұрыстан орын алады.
Егер қақпашы мен лақтырушы арасында қалқан қоюшы орналасса, онда қақпашы
ашық жаққа ауысады, ал лақтырушы қол мен лақтыру бағытын алаң ойыншысы
түгелдей өз мойнына алады.
Қақпашы үнемі допты қадағалауы керек, жалған қимылдарға ермей, тепе-
теңдігін жоғалтпай және өз қалпын лақтыруға дайындық сәтінде өзгертпеуі
тиіс.
Егер оның командасы шабуылға шықса, онда қақпашы алты немесе тоғыз
метрлік сызыққа орналасып, кенеттен допты жоғалтып алған жағдайға немесе
қарсыласының тез жұлқына доп тастау әрекетіне дайындалып тұрады, бұл сәтте
ол допты ұстап қалады. Сәтсіз әрекетте ол артқа кетіп, қақпада қалады,
ойыншы пайдасына лақтыруға көмектеседі.
1.6. Ойын тактикасы
Ойындағы жетістік ең алдымен ойыншылар әрекетін дұрыс ұйымдастыруға
байланысты болады. Бұл үшін ойынды жүргізудің түрлі тактикалық құралдары
қолданылады.
Шабуылдағы ойын тактикасы
Шабуыл – ойынның шешуші кезеңі, ойын нәтижесі оның табыстылығына
байланысты болмақ. Көп жағдайда шабуылдың жалғыз мақсаты қарсылас қақпасына
доп соғу болып табылады.
Командалық әрекет шабуылда команда екі негізгі тактикалық жүйені
пайдаланады: тез жұлқынып шығу және тұрыстық шабуыл. Бұның қай-қайсысыда
бір-бірін толықтырып отырады, сондықтан әрбір команданың қорында болуы
керек.
Тез жұлқынып шығу – шабуылдың ең тиімді әдісі. Алайда, оны қолдануда
біршама қиындықтар кездеседі. Сондықтан тұрыстық шабуылға көп салмақ
артады. Алайда жұлқынып шығуды жиі қолданған сайын, шабуылшылар жолды жиі
салады. Бұны әлемнің ең күшті командалары көрсетіп жүр. Заманауи гандбол
осы жолмен дамып келеді.
Тез жұлқынып шығу мақсаты – шабуылдан қорғанысқа ауысқан сәттегі доптан
айырылып қалудан туындаған, қарсыластың уақытша шашыраңқы жайын пайдалану.
Сондықтан тез жұлқынып шығуға доп қарсыласынан кенеттен алынғанда ауысуға
болады. Бұны көбіне қорғанғанда тиім күші жұмсарған допты қақпашы қағып
алғанда немесе ұстап алғанда, шабуылшы ережені бұзып, доп қақпашыға өткенде
немесе қақпадан шығып кеткен допты алып қойғанда қолданады.
Тез жұлқынып шығу – шапшаң ұмтылыспен ерекшеленеді, шабуыл уақыты 4-7 с-
қа созылады, онда аз ойыншы жүзеге асыратын, барынша қарапайым, өзара
әрекет қолданылады.
Уақыт пен кеңістікті ұту қақпаға жақын жерден сандық салмағын арттыруға
мүмкіндік береді. Бұл үшін шабуылшылардың барлық әрекеттері тез, шешімді
және өте үйлескен болуы тиіс. Әсіресе жұлқынып шығуға өту мен тез әрі дәл
бірінші доп беру үшін қолайлы сәтті дұрыс таңдау маңызды.
Жұлқынып шығуды команданың барлық ойыншысы да, жеке ойыншысы да орындай
алады. Жұлқынып шығуда ойыншы саны көп болған сайын, оған қарсы тұру да
қиын соғады.
Қақпаға жетіп шабуылшылар алаңның бүкіл еніне мүмкіндігінше екі сызыққа
орналасады. 1-3 ойншы бірінші жетіп, арттан келушілерге қолдау көрсетеді.
Бір ойыншы доптан айырылып қалу мен қарсы шабуылға дайындалып, артта
қалады. Егер бірінші сызықтағы ойыншылар сандық ұтысты көрсете алмаса онда
шабуылды нәтижелі аяқтау қорғаушылар арасындағы ашық алаңға еркін қалуға
ұмтылатын екінші сызықтағы ойыншылар үлесіне тиеді. Екінші сызық
ойыншыларының шабуылды аяқтауымен жұлқынып шығуды бұлай тізбектей дамыту
лездік шабуыл деп аталады.
Алыстан доп беріп тез жұлқынып шығу – шабуылдың қарапайым әрі барынша
тиімді әдісі. Бұндай доп беруді әдетте допты ұстаған ойыншы немесе қақпашы
орындайды. Бірінші жұлқынып шыққан шабуылшы қаптал сызығымен, орталығымен
немесе диагональ бойымен жұлқынып шығады. Табысты болуы үшін бұл жұлқу алға
озушы болуы керек. Әдетте бұны алға озған қорғаушы немесе лақтыру орнына
қарсы тұрған ойыншы жүзеге асырады.
Аңдушылардан бөлініп шыққан ойыншы допты тез әрі дәл беруі керек. доп
орта биіктік жолымен ұшқан дұрыс. Алайда доп беру созылған ұзақ болмауы
керек, әйтпесе қарсылас қақпашысы оны ұстап алады. Егер қақпашыға допты топ
жаруға тез беру мүмкіндігі болмаса, онда ол допты тоқтаусыз жақын тұрған
әріптесіне беруі тиіс, ол допты алдағы топ жарған ойыншыға бағыттайды.
Қысқа доп берумен тез топ жару бірінші топ жарғанды сенімді түрде
қауіпсіздендірген жағдайда ұйымдастырылады. Сонда топжаруға соңғы немесе
алдыңғы ойыншылар ұмтылып, солардың біреуі бірінші доп береді.
13-сурет. Шабуылдағы ойыншылардың топты тез
жару кезіндегі қарым-қатынасы
Қарсыластың шабуылды ойын ережесін бұзумен тоқтату мүмкіндігін
болдырмау үшін добы бар ойыншы тез бағдарлап және допты бос әріптесіне
қорғаушымен түйіскенге дейін беріп үлгеруі керек, бұл жағдайда шабуылшылар
алаңның бүкіл ендігімен алға қозғалады. Бірінші сызықта бірден үш-төрт
ойыншы бола алады. Шабуылшылар қақпаға қысқа жолмен орындарын ауыстырып
немесе ауыстырмай жетеді. Бір бөліктен қарсылассыз шабуылшы табу үшін үш-
төрт рет доп беру жеткілікті.
Тез топжару шабуылы өзара байланысты үш кезеңімен тұрады: бірінші кезең
– допты алып, шабуылға өту; екінші кезең – алаң бойымен айлалы қимылға
көшу; үшінші кезең – шабуылды аяқтап, қорғанысқа өту.
Алғашқы кезеңде әрбір ойыншы өзінің қадағалаушысынан қара үзіп кетуге
тырысады. Қайта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz