Синергетиканың әлеуметтік санадағы орны

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

1 Синергетикалық дүниетаным түрлері

1. 1 Синергетика ғылымдардың жаңа сатысы ретінде және оның дүниені түсіндіруі

1. 2 Синергетиканың адам мен қоғамға қатысты аналогиялары

1. 3 Синергетикалық және постмодернистік дүниетаным

2 Синергетиканың әлеуметтік санадағы орны

2. 1 Идеологиялардың әлеуметтік санадағы флуктуациялар негізінде кұрылуы

2. 2 Әлеуметтік ұйымдардың кибернетикалық және синергетиялық жақтары

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы он жыл шамасында тарихи методологиялық аспектілі зерттеулер туралы дискуссияларда синергетика концепциясы мен хаос теориясы көп талқыға түсті. Синергетика концепциясының пайда болуы, орыстан шыққан, бельгиялық ғалым, химиялық физика саласынан Нобель сыйлығына ие болған Илья Пригожиннің еңбегіне байланысты. Физикадағы жүйелерді оқу барысында, И. Пригожин жаңа эффектілерді ашты, олар «Хаостан реттелу» атты танымал кітабында көрініс тапты.

ХІХ ғасырда бұл парадоксалды «формуланы» М. Т. Каченовский енгізді, ол сол кезде орыс журналы «Еуропа хабаршысы» журналында редактор болып жұмыс жасап жүрген болатын. «Еуропадағы саяси тепе-теңдік» деген мақаласына берген піркірінде ол, хаостан тәртіп, реттік пайда болады деп жазған.

Синергетиканы көп жағдайда күрделі, өзіндік ұйымдасу ілімі, эволюцияның әмбебаптық заңдылығы ретінде, тұрақсыздық кезінде тез өзгеріске түсетін ғылым ретінде қарастырылады. Синергетиканың негізін салушы, неміс физигі Г. Хакен, өзіндік ұйымдасу ілімі ретінде ғана емес, сонымен қатар, «көптеген жүйелердің біркелкі жұмыс істеуі, соның нәтижесінде макроскопиялық деңгейде жаңа құрылым және сәйкестендірілген жүйе пайда болады» - деп келтірген [1, 56 б. ] .

Шамамен 25 жыл бұрын - деп жазады Хакен, - мен өзіме сұрақ қойдым: «өзіндік ұйымдасудың белгілі бір заңдылықтары бар ма? Және осы сұрақты жаңа ілім шеңберінде оқуды ұсындым, оны мен синергетика деп атадым. Белгілі бір заң немесе ұстанымдар бар ма деген сұрағым таңқалдырды, тіпті естен де таңдырды» [2, 428 б. ] 1980 жылдары өзіндік ұйымдасу ғылымы синергетика деп аталды (Г. Хакен), француз тілді елдерде - диссипативті құрылым теориясы ретінде (И. Пригожин), АҚТ-та динамикалық хаос теориясы (М. Фейгенбаум) . Отандық әдебиетте ең алғаш, қысқа және ыңғайлы, жаңа термин қолданысқа енді. Өзіндік ұйымдасу ғылымдағы «тамырын» тереңге жібергендіктен «complexity science» («күрделілік туралы ғылым») деп жатады. Эволюциялық-синергетикалық парадигма ғылымның алдыңғы қатарына шығуда. Осы парадигмаға сәйкес даму ол жүйелілік болып түсіндіріледі, ол жүйенің тұрақты жағдайына сәйкес болады, олар хаостық тәртіп кезеңдерімен үзіліп тұрады («бифуркациялар»), содан кейін келесі тұрақты жағдайға өтеді («аттракторға»), ереже бойынша ол бифуркациядағы флуктуациялар өз таңдауын жасайды».

Академик В. С. Степиннің пікірінше, өзіндік даму жүйелері синергетикалық эффектілермен, қайта оралмайтын процестерге негізделген. Адамның іс-әрекеті онымен тек сыртқы жағдай ретінде ғана емес, оның жағдайын өзгертіп тұратын жүйе ретінде қосылады.

Синергетика деген біріккен іс-әрекет деп аударылатын ғылыми парадигма, жаңа ғылыми революция делінеді. Оның қалыптасуына көп уақыт өткен жоқ, бар жоғы 30-40 жылдай. Бірақ қазір үлгі ретінде қалыптаса алды. Қазіргі кезде синергетикалық әдістер ғылымның көптеген салаларында қолданылады. Оның әлеуметтік ғылымдарда да қолданылатыны айтылған. Сонымен оның әдістерін (жаратылыстану ғылымдарының әдістері) қоғам туралы ғылымдарға тура аударуға болмайды деген айтылады. Синергетияның посмодернистік философиямен тығыз байланыстары бар.

Оның үстіне посмодернистік философиямен байланысы дін мен мемелкеттің маңызын ұғуға, мәдениеттің таза қалыптастырушы табиғатын түсінуде жаңа көкжиек ашып отыр. Өйткені, барлық салдырмен қоса адам деген мәдени жануар. Тұрақсыз әлемде тірек беріп тұратын мәдениет.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Синергетика - (грек. Sinergeia - біріккен іс-әреккеттер) қазіргі заман мәдениетінде дамудың сызықтық емес динамикасын көрсететін, қазіргі заманның ғылымының негізгі бағыттарының бірі. Оны: Г. Хакен, Г. Николис, Пригожин, А. Баблоянц, С. Вейнберг, П. Гленсдорф, Р. Грэхем, К. Джордж, Дж. Каглиоти, М. Курбейдж, С. П. Курдюмов, Л. Лугиато, Х. Майнхардт, К. Майнцер, Б. Мизра, Дж. С. Николис, Р. Дефей, К. Николис, Дж. М. Т. Томпсон, Ф. Хенин, М. Стадлер, Дж. В. Хант, Л. Розенфельд т. б. зерттеушілер ұсынған.

Жалпы ғылымдық парадигма ретінде синергетика концепциясының кең көлемде таралуы ХХ ғасырдың соңында әлеуметтік-гуманитарлық ілімдерде ғана емес, математикалық хаос теориясында, синергетикалық концепция теориясымен тығыз байланыста болды. Синергетика сызықтық даму процестерінен және тепе-теңдік жағдайларында басты болып келмейді, бифуркация нүктелерінде, маңызды емес флуктуациялар процесс траекториясына қатты әсерін тигізе алады. Жақын арадағы бифуркация нүктесіндегі «хаос», ол реттіктің жойылды дегені емес, ол ішкі динамика процесіне айналғандығы (сыртқы күш себептеріне байланысты емес) . Тарихшылардың осыған байланысты қоятын ортақ сұрағы - кездейсоқтықтың әсері, ол зерттеліп жатырған процестің дамуын таба алмайды, тіпті болжай да алмайды. Бифуркация нүктесіндегі пайда болтын сұрақпен көптеген жаңа әдістер байланысты.

Тарихшылар үшін синергетиканың қайнаркөзді-методологиялық аспектілерде пайдалануы тарихи зерттеулерде маңызды орын алады. Ұзақ уақыттық фактілерді ретке келтіруге мүмкіндік болса, онда қазіргі таңдағы компьютерлік мүмкіндіктермен, хаостық гипотезаны тексеруге болады.

Осы гипотезаны нақтылау динамика процесіндегі тез өзгеріске түсетін (сандық және сапалық) өзгерістер, сыртқы себептерсіз іске асуы мүмкін.

Бұл жұмыстың мақсаты - тарихи зерттеулердегі методологиялық мәселелерде синергетика концепциясы қолданылады.

ХХ ғасырдың соңғы ширегінде тарихи методологиялық зерттеу ізденісінде қарама-қайшылыққа тап болды. Бұл орайда ғылым объективтіктен субъективтікке, позитивтіліктен герменевтикаға, сандық амалдан сапалыққа қарай бұрылыс жасады.

Алайда ғасыр соңында бұл процесс тереңге кетті. Соңғы жылдары тарихшылардың зерттеу жұмыстарында жалпы ғылымды әдістер белсенді орын алды. Танымал француз әдістеме-тарихшысы М. Эмардың ойынша, бүгінде тарих барлық бағыттар мен гипотезаларға ашық болуы қажет. Оларда қоғамды оқу қажет, ал оның әдістері де сұрақ қою ережелеріне байланысты жаңарып тұру қажет.

Осындай бағыттың бірі методологиялық-әдістік құралдардың бір жағынан, жалпы ғылымдармен байланысты болуы, ал екінші жағынан математикалық әдістермен байланысты болуы. Квантификация тәжірибесі бойынша, ХХ ғасырдың 60-80 жылдарында тарихи ғылымның жинақтағаны математикалық статистика болды. Бұл тенденция соңғы он жыл бойы қолданыста, алайда квантификация процесінде қазіргі таңда жаңа сапаға ие. Эмперикалық динамика қатарындағы хаосты табу және күрделі процесстерде қолданатын модельдер, сызықтық емес динамика әдісіне жатады. Академик И. Д. Ковальченко енгізген, бұл жаңа сатыны тарихи зерттеу квантификация бағыттарында игеруді ұсынды. Осы бағытты сипаттау барысында О. М. Медушевская былай деп жазады: «Ковальченко мектебінің еңбектерінде логикалық түрде еңгізуге мүмкіндік беретін әдістер қолдануда». Медушевскаяның келтіруі бойынша, қазіргі таңдағы ғылыми бірлестіктегі актуалды мәселе, ол әдістеме, кәсібилік мәселесі. Соның ішінде тек қана тарихшылардың ғана емес, басқа да гуманитарлық, ақпараттық, жаратылыстану ғалымдарын ойландыруы қажет. Концепцияда қолданылатын методологиялық мәселелерді және синергетикалық әдістерді талқыламас бұрын, күрделі динамикалық жүйелерді зерттейтін жалпы ғылымдық жағдайды қарастыру қажет.

Зерттелу жұмысының мақсаты. 20 жыл бұрын, танымал ғалымдардың бірі Ю. А. Данилов, осы синергетика саласында еңбек етуші, сызықтық емес динамика жүйесіне сипаттама берді: «Ғылымдағы прогресс ғасырында көптеген марапатқа ие болғанымен, ең бастысы «сызықтық емес ғасыр» болды. Ол ең маңызды және Сызықтық емес функциялар әлемінде, барлығы жан түршіктіретіндей, алайда ол жан-жақтылығымен өзіне тартады. Бұл жерде шеңдік шектеу жоқ, тек формалардың өзгермелілігі ғана бар» [3, 61 б. ] .

Синергетиканы зерттейтін жүйелер, табиғи әр түрлі болады және басқа да ғылымдармен зерттелуі мүмкін, мысалы, физика, химия, биология, математика, экономика, әлеуметтану, лингвистика (басқа ғылымдарды қосуға болады) .
Ғылымның дәстүрлі саласынан, синергетиканың айырмашылығы, синергетиканы табиғаттың кез келген жүйесіндегі жалпы эволюциялық заңдылықтар қызықтырады. Синергетиканы екі жақты, екі түрлі ғылыммен зерттегенмен олар, ортақ бір модельге келіп жүгінеді. Бұл синергетиканың жеңіл қабылдануына жол ашады, яғни, басқа ғылымның өкілі де синегетикадан ортақ дүниені таба алады. Синергетика химия, физика т. б., ғылымдар сияқты шектеулі емес, Хакеннің айитуы бойынша, ол метағылым рөлінде, ол жеке ғылымдардың «өзіміздікі» деп санаған заңдылықтар мен тәуелділіктерді жалпыға бірдей етіп келтіреді.
«Күрделілік туралы ғылым» қатарына сызықтық емес динамикалық жүйелер, термодинамикалық тепе-теңсіздік, диссипативтік құрылым теориясы, ұйымдастыру, катастрофа теориясы, хаос теориясы қосылады, авторлардың келтіруі бойынша әлеуметтік зерттеу процесстері, «жаңа ғылым» әдістерімен орындалады. Дәстүрлік және танымал сызықтық әдістер әлеуметтік ғылымдарға қажет екенін дәлелдеді. Осыған орай күрделілік ғылымындағы әдістемелердің қолданылуы - сүйеніш нүктесі болып табылады. Сыншылардың ойын ескере отырып, К. Мэтьюз, М. Вайт және Р. Лонг әлеуметтік зерттеу процестеріндегі хаос теориясын қорғайтын бес топқа бөлінген дәйектерді келтіреді.

Біріншіден авторлар, саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістер өте тез жылдамдыққа ие. Көп жағдайда бұл өзгеріс нәтижелері таңқалдырып та жатады, әлеуметтік жүйе динамикасы белгісіздікке, хаостық кезеңдерге толы (мысалы: нарықтық динамика және әлеуметтік қақтығыстар) . Екіншіден, зерттеушілердің көпшілігі, әлеуметтік даму жүйе аспектілері, табиғи жүйемен сәйкестендірілген. Үшіншіден, модельдеу жоспарына келетін болсақ математикалық модель, физика мен биологиядағы хаостық тәртіпке, модельге жақын. Төртіншіден, авторлардың келтіруі бойынша ең басты дәйек, әлеуметтік ғылымдаға осы күрделілік ғылымы маңызды болып табылады. Әлеуметтік ғылымдағы зерттеулердің эмпирикалық нәтижелері кей кезде көңіл толтырарлық емес, соның ішінде стандарттық статистика әдісі (көбінесе сызықтық), бағдарламаға енгізілмеген зерттеулер мен шамадан тыс жасалған функциялар болады. Келтірілген мәселелерді шешу үшін көп әрекет жасау керек, алайда ол қалаған нәтижені бермеуі мүмкін. Оның орнына сызықтық емес нәтижені қолдануға болады. Бесіншіден, авторлар метатеориялық деңгейге назар аударады, күрделі туралы ғылымды, негізгі элемент ретінде қарастырып, ескі және ғылыми түсініктерді түсіндіру арасындағы орынды анықтау. Әлемге деген ньютондық көзқарас қайта қаралуға ұшырайды. Бұл барлық компоненттердің қарама-қайшы болып аусады дегені емес, бірақ кейінгілері нәтижеге қосылуы қажет. Ал ол метатеория құрылымын айрықша өзгеріске ұшыратып, әлеуметтік ғылым теория құрылымында да жаңа құндылықтарға ие болады. Қорытындылай келе жұмысты қарастырған авторлар, табиғаттың, қоғамның қандай да болмасын өзгеріске ұшырауы, әлеуметтік ғылымдағы бағыттарды өзгертпейді.

1 Синергетикалық дүниетаным түрлері

1. 1 Синергетика ғылымдардың жаңа сатысы ретінде және оның дүниені түсіндіруі

Синергетика - (грек. Sinergeia - біріккен іс-әреккеттер) қазіргі заман мәдениетінде дамудың сызықтық емес динамикасын көрсететін, қазіргі заманның ғылымының негізгі бағыттарының бірі. Оны: Г. Хакен, Г. Николис, Пригожин, А. Баблоянц, С. Вейнберг, П. Гленсдорф, Р. Грэхем, К. Джордж, Дж. Каглиоти, М. Курбейдж, С. П. Курдюмов, Л. Лугиато, Х. Майнхардт, К. Майнцер, Б. Мизра, Дж. С. Николис, Р. Дефей, К. Николис, Дж. М. Т. Томпсон, Ф. Хенин, М. Стадлер, Дж. В. Хант, Л. Розенфельд т. б. зерттеушілер ұсынған.

Көптеген авторлармен жаратылыстану контексіндегі синергетикалық көзқарастың қалыптасуын, қазіргі, жаратылыстанулық дәстүрінің парадигмалық өзгеруі деп қарастырады немесе жаңа ғылыми революция деп түсіндіреді (В. Крон, Дж. Кюпперс, Н. Н. Моисеев, Х. Новотны және т. б. ; Тоффлердің пікірі бойынша Синергетиканың идеялары «соңғы кезеңдегі ғылыми революцияда орталық маңызға ие болған») .

Синергетиканың дамуы өзін бірнеше бағытта іске асырады, соның арқасында қазіргі мәдениеттегі синергетикалық зерттеу дәстүрі әртүрлі түсіндіріледі. Сондықтан да синергетикалық зерттеу стратегиясы әртүрлі методологиялық модельдермен белгіленген: Хакен мектебінің моделі, Пригожин атымен байланыста модел (Брюсельдік Еркін Университет, РҒА Математикалық моделдеу институты, НИИ им. М. В. Келдыша және т. б. ) Синергетикалық парадигманың мәні туралы Ресейлік ғалымдардың түсіндіру негізінде детерменизм проблемасына ерекше мән беріліп және (blow up) «сезімтал тәртіпте» жүретін процесстерге назар екпінделген. Сонымен қатар түсіндірулі ерекшеліктеріне қарамастан (Хакенның «синергеттика» термині Пригожин мектебінің авторларымен «тепе-теңсіздік термодинамика» деген ұғымда қарастырады), бұл моделдер альтернативті де емес, бірін-бірі жоққа да шығармайды. Соңғы зерттеулерге байланысты, аталған ғылыми бағыттардың фундаменталдық бірлігі негізінде синергетикалық парадигманы қазіргі жаратылыстанудағы бір бүтін құбылыс ретінде атаған жөн [4, 288 б. ] .

Өзін анықтауда cинергетика, тепе-теңсіздік динамика концепциясы немесе объектіні көруі сапа жағынан күрделі жаңа матрица деп белгілеп, сызықтық емес динамикалық ортаны өзін-өзі ұйымдастыру теориялары деп құрастырады (Николис, Пригожин) . Синергетикада «күрделіліктің» фундаменталды көрсеткіші болып, объектінің статикалық мінездемесі емес (объектінің құрылымындағы иерархиялық көп деңгейлі және т. б. ), ал таза динамикалық мінездемесі болады: яғни өзін-өзі ұйымдастыру процестерінде ішкі потенциалының бар болуы қарастырады. Николис пен Пригожиннің бағалауы бойынша, егер Синергетикалық талдаудың орталық пәні «күрделінің пайда болуы» болса, онда зерттеліп отырған жүйенің «белгілі бір жағдайда өзін-өзі ұйымдастырумен, соның нәтижесінде макроскопиялық құбылыстардың пайда болу мүмкіндігі» күрделіліктің белгісі (критериі) болады.

Синергетика термодинамикалық тепе-теңсіздік жағдайындағы процестерді, сондай жүйелер класын зерттейді, - Пригожин мен Стенгерс синергетикалық парадигманың пәндік ареалын «тепе-теңсіздіктен алшақ» жерлер деп құрастырған.

Объектінің тепе-теңсіздік жағдайын анықтағанда Баблоянц былай дейді: «егер энтропия материяның қасиеті жағынан барлық қасиеттеріне ие және жүйе деп аталатын бөліктерін барынша көп етіп, соңғы максималды шекке дейін шығарып тастаса, онда жүйе энтропия белгісінің өзгеру мүмкіндігін жоғалтады, сөйтіп жүйе тепе-теңсіздік жағдайында деп аталады. Бұндай ситуацияда жүйеге әсер етуші ауытқулар (сыртқы да, ішкі де) уақыт ішінде өшеді. Яғни, Николис пен Пригожиннің анықтауы бойынша жүйеде іздерін қалдырмайды және жүйенің жағдайы бірдей емес (асимптотикалық) тұраөты деп саналады. Бірақ жүйенің тұрақты емес жағдайларының болуы мүмкін, бұнда тепе-теңдік жағдайы құралып үлгермейді, -бұндай ситуацияда жүйе өзінің алғашқы параметрлеріне қатысты тұрақсыздықпен мінезделінеді (Ляпунов бойынша тұрақсыздық) және Дж. М. Томпсон мен Дж. В. Ханттың белгілеуі бойынша дивергенциялақ тенденцияны көрсетеді. Бірақ бұл тенденция өзін тек қана белгілі бір шекарада жүзеге асырады, яғни тұрақсыздық деген «белгілі бір параметр аумағында жүретін кездейсоқ қозғалыстар».

Синергетиялық парадигманың жаратылыстанудағы қалыптасуы тұрақсыздықтардың басым болуына алып келеді: Николис пен Пригожин айтуы бойынша «бір жалпы тұрақсыздықтар әлемінде өмір сүреміз». Соның ішінде тұрақсыздық жағдайындағы зерттеулер динамикалық жүйелер теориясын заттың тұрақты жағдайынан ауытқуларын жаңа фундаменталды қасиеттерінің ие болуына алып келеді. Бұл фундаменталды қасиеттер мынада: өзінің табиғаты бойынша әртүрлі зерттеу орталығындағы тұрақсыздық нүктелерін жүйені өту барысында күрделілік жағдайына келеді, яғни бұл орталарды белгілі бір жағдайларда уақыт пен кеңістік суреттерінде өзін-өзі ұйымдастырудың макроскопиялық құбылыстары пайда болуы мүмкүн (Николис, Пригожин) . Сөйтіп Хакиннің сөзімен айтқанда «синергетика тұрақсыздық нүктелерінде болатын және тұрақсыздық шегінің ар жағында пайда болатын құраламдарды зерттейді». Соның нәтижесінде синергетика мүлдем әр түрлі жүйелердің тұрақсыздық нүктесін өтуңіндегі терең де, универсалды аналогтар жүргізуге мүмкіндік берді. Пригожин мен Стиенгерстің бағалауынша «күрделілік» дара нәрсе емес, ал жалпы ереже деп қарастырылынады. Соның негізінде синергетика өзінің бірінші принципін тұжырымдайды. Ол деген болмыстың барлық деңгейлеріндегі құрылымдық ұйымдастырылуында тепе-теңдік тәртіптің алғы шарты болып табылады. (Стенгерс пен Пригожиннің бағалауынша «хаостан тәртіпті тудыратын тепе-теңсіздік болып шығады») . Сонымен синергетиканың назары ауған объектінің аспекті тепе-теңсіздік жағдайдағы тәртіптің пайда болуы немесе материяның өзін-өзі ұйымдастыруы болып табылады (А. Баблоянц) .

Синергетика зерттейтін объектілердің фундаменталдық қасиеті болып «күрделілік» есептеледі, - синергетика бойынша «күрделілік» деген өзін-өзі ұйымдастыруға қабілет, микро деңгейдегі өзгерістерге байланысты макро деңгейдегі өзінің уақыттық кеңестіктік құрылымын құру. Соған қатысты мысал болып синергетикалық зерттеулердің сұйық орталар механикасын дәлірек айтқанда тепе-теңсіздік гидродинамикасын атауға болады. Синергетикаға негіз болған тәжірибеде конветивтік тұрақсыздық құбылыстары аталған (немесе Бенар тұрақсыздығы) . Температураның вертикалды градиентімен алынған сұйықтың горизонталды қабатында берілген температура градиенті белгілі бір өлшемнен асқан кезде берілген жүйеде визуалды байқалатын макроқұрылым қалыптасады. Бұлар көлемі жағынан шамамен 1021 молекулаға тең (Бенар ұялары), горизонталды бағыттылған ұяларды сұйықтық қозғалысқа түседі (біресе сағат тілінің бағытымен, біресе кері қарай), ерітіндінің жұқа қабатында «толқынды фронт» пайда болады, оның ішінде «пейсмейкерлер» қалыптасады. Сол пейсмейкерлер айналасында шеңберлер, спиралдар, концентрацияланған дөңгелектер суретін көруге болады. Орыс тілді әдебиетте сол толқындар динамикасындағы ішіндегі көздерді «бастаушы центрлер» деп аталған [5, 76 б. ] . Сонымен аталған термодинамикалық жүйе кеңістіктік құрылым мен уақытты анықтауға ие болады. Микроскопиялық конвективті ағым Больцманның тәртіптілік принципіне сенсек, жоғалып кету керек еді, бірақ оған қарсы күшейіп, бүкіл жүйеге таралады, жаңа молекуларлы тәртіп құрылады (Пригожин мен Стенгерс) . Бұған ұқсас сурет Тейлордың тұрақсыздықтарын зерттегенде байқалған: егер белгілі бір сұйықтық айналып тұрған екі цилиндрдің ортасына енгізілсе, станционарлық қалпы жоғалғаннан кейін (цилиндрдің айналу жылдамдығы немесе температура градиенті шамадан асқанда) гидроорта макроскопиялық құрылымды иеленеді (Тейлор құйындары) .

Синергетиканың қалыптасуына Белоусов-Жаботинский реакциясы әсер етті. Ол органикалық қышқылды катализатор (марганец, церий немесе ферроин) арқылы калий браматымен қышқылдандырылды. Бұл реакцияның нәтижесі болып «химиялық сағаттар» шықты (басында түссіз сұйықтық қызыл сосын көк түске ауысып отырды, бұның бәрі белгілі бір нақты уақыттың ішінде кезек-кезегімен) . Әр түрлі катализаторлардың әсері әр түрлі кеңістік құрылымдарды ұйымдастырды. Басқаша айтқанда берілген химиялық реакция уақытты жүйені ішкі динамикасы арқылы өлшеуге мүмкіндік береді. Бұған ұқсас құбылыстар Грэхем мен Хакинның лазерлердегі фазалық ауысулырды зерттегенде болды (бұнда да жүйелер тепе-теңсіздік жағдайында болды) . Бұндай құбылыстар биологиялық зерттеулерінде белгіленді - мысалы, амебаның өмірлік циклі. Бұл циклға шараналы саңырауқұлақтар стадиясы да кіреді. Егер трофика ресурстары азая бастаса бір клеткаларлы организмдер біріге бастайды. Сонымен қоса кейбір клеткалар пейсмейкерлер қызметін атқара бастайды. Олар айналадағы ортаға белгілі бір нәрсе бөліп отырады (қатынасуға арналған сигнал), басқа клеткалар сол градиенттің бағытын түсінгендей болып соған қарай жылжиды. Бұндағы агрегация процесінің (спиралді толқындар немесе концентрарлы дөңгелектер) суреті, Бенар ұяшықтарының суретіндей. Осы хемотаксистің негізінде марфогенезге аналықтай болып клеткалық дифференцияланған көпклеткалық колония қалыптасады [6, 89 б. ] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.