Самбо күресіндегі бапкердің оқыту әдістемесі
Самбо күресіне оқыту тәсілдері мен әдістерін студенттердің дене
қасиеттерін тәрбиелеуде қолданылудың практикалық алғы шарттары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І-ТАРАУ. САМБО КҮРЕСІ МЕН ЖАС СПОРТШЫЛАРДЫҢ ОҚУ-ЖАТТЫҒУ ПРОЦЕСІНІҢ НЕГІЗГІ
КӨРСЕТКІШТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ..6
1.1. Самбо күресінің олимпиадалық спорт түрі ретінде даму
тарихы ... ... ... ...6
1.2. Самбо күресіндегі бапкердің оқыту
эдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..12
1.3. Самбо күресінің жаттығу процесі кезіндегі жас ерекшеліктерінің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.4. Спортшылар үшін тамақтану 19
режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ-ТАРАУ. САМБО КҮРЕСІ ЖАТТЫҒУЛАРЫНДА БАЛУАНДАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҒЫН АРТТЫРУ
ӘДІСНАМАЛАРЫ МЕН КҮРЕС ӘДІС-
ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1. Спорттық күрестің тактикалық шеберлігімен техникалық
негіздері ... ... ...46
2.2. Спортшының жаттығу жүктемелеріне бейімделіп - қалыптасуының жалпы
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..53
2.3. Спорттық жаттығуға бейімделу мен қалыптасу
шеберліктері ... ... ... ... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Жоғарғы мектеп реформасы жоғарғы оқу орнының дене шынықтыру
мұғалімдерінен, спорт түрлері бойынша жаттықтырушылардан дене шынықтыру
жөніндегі лекцияларда және практикалық сабақтарда пән бойынша теорияны және
практиканы беру әдістемесін одан әрі жетілдіруді талап етуде. Осының
негізгі мәні – студенттердің дене шынықтыру мен спорт бойынша білімін
тереңдете түсу, денсаулықтарын нығайту. Сабақ беру, оқыту халық
шаруашылығының болашақ мамандарының өздеріне салауатты өмір салтына деген
сүйіспеншілікті дарытатын, дене қасиеттерінің жұмысқа қабілеттерін
жетілдіретін, олардың болашақ мамандықтарын игерулеріне ықпал ететін
сабақтарға қызыға-ынтыға қатысуларына бағытталған болуға тиіс.
Жастардың осы бір нақтылы спорт түрін меңгеруге деген мотивтелген
қызығушылығы арқылы олардың дене қасиеттерін тәрбиелеу міндеттерін жүзеге
асыруға мүмкіндік беретіндіктен, академиялық топтардағы сабақтарда медицина
университеті студенттерінің дене қасиеттерін даярлаудың бастапқы кезеңінде
самбоның техникасы мен тактикасын зерттеудің зор маңызы бар. Біз спорттың
самбо секілді түрінің негізінде, жоғарғы дене шынықтыру емес оқу орнының
студенттерінің дене қасиеттерін тәрбиелеудің ең ұтымды тәсілдерін,
әдістерін және түрлерін іздестіруге кірістік.
Болашақ маманды тәжірибелі педагог-жаттықтырушының басшылығымен үнемі
жүргізілетін сабақтарға тарту оқу күні ішіндегі жоғарғы жұмысқа
қабілеттілікті ұстап тұруға, аурулардың профилактикасына, дене қасиеттерін
даярлау бойынша білімдерді, ептіліктер мен дағдыларды алуына ықпал етеді.
Дұрыс негізі қаланған бастапқы дене қасиеттерін даярлау оның кәсіптік-
қолданбалы дене қасиеттерін даярлауының одан арғы жетілдірілуіне қызмет
етеді.
Самбо біздің елімізде салыстырмалы түрде жақында, 1938 жылы, көбіне
көп А.Харлампиевтің, Б.Чумаковтың, В.Спиридоновтың күш-жігерінің арқасында
пайда болып, әсіресе жастар арасында сүйіспеншілікке ие болып алды. Бұл тек
спорт түрі ғана емес, бұл дүниетаным, мақсатқа ұмтылғыштық, бұл салауатты
өмір салты. Самбо адамға жақсылық пен ар-намыстың қажетті рухани
қасиеттерін дарытады, адамдарға әділ қарауға үйретеді, жылдар бойы
созылатын ұжымдық бауырлықты тәрбиелейді.
Бастапқыда самбо біздің елімізде өз дамуын жоғарғы мектепте алды
(Ощепков В., Спиридонов В., 1938). Ол қазіргі күні де жоғарғы оқу
орындарында ең көбірек дамыған, қол жетерлігімен ерекшеленеді және
салыстырмалы түрде арзан спорт түрі деп есептеледі, ал мұның қазіргі
жағдайларда маңызы зор. Солай бола тұрса да, біз қазіргі таңда самбоны
студенттердің жалпы дене қасиеттерін қажетті деңгейде даярлау үшін ерекше
қызықты, қол жетерлік, білім беретін және мазмұнды-мәнді пән ету үшін,
жоғарғы мектепте студенттердің дене қасиеттерін тәрбиелеу жөніндегі
сабақтарда самбоны меңгеру әдістемесіне, зерттеуге жаңа импульс, жаңа
көзқарас қажет деп санаймыз.
Студенттер, әдетте кешегі мектеп оқушылары, университетке дене
қасиеттері тұрғысынан әлсіз болып келеді, олардың дене шынықтырумен
шұғылдану сабақтарына деген қызығушылықтары төмен. Дәл сол кезде болашақ
дәрігерлер салауатты өмір салтының ережелерін өмірде жүзеге асыруға,
халыққа дене шынықтыру және спортпен айналысу сабақтарына деген
сүйіспеншілік пен қажеттілікті дарытуға, аурулардың профилактикасы үшін
және аурудан кейінгі реабилитация үшін дене қасиеттерін тәрбиелеудің қандай
да бір тәсілдері мен әдістерін ұсынып отыруға тиіс. Алайда егер олардың
өздері де өз дене қасиеттерін жетілдірумен аз шұғылданса, ал кейде спортқа
теріс қарайтын болса, олардың пациенттерін сауықтыру мен дене қасиеттерін
дамытуда оңды нәтижелер күту қиынға соғады. Міне, сондықтан біз ұсынылып
отырған, оқытудың бастапқы кезеңінде самбоны үйретуге деген жаңа амалдар,
тәсілдер студенттерде осы пәнге деген қызығушылықты арттырады,
студенттердің санасында оған деген қажеттілікті бекітеді, мұның өзі олардың
дене қасиеттерінің дамуына ықпалын тигізеді деп есептейміз.
Осылайша, біз университеттегі спорттың дәстүрлі де танымал түрі –
самбомен шұғылдану сабақтары арқылы студенттердің денсаулығын арттыру,
нығайту мәселесін шештік. Біз арнайы жасап шығарылған бағдарлама бойынша
сабақтар жүргізу арқылы дене шынықтыру мен спортқа деген қызығушылықты
арттырдық; спорттың танымал және қол жетерлік түрі арқылы болашақ
дәрігерлердің кәсіптік-қолданбалы даярлықтарын жетілдірдік.
Ұсынылып отырған жұмыстың негізгі мақсаты – жоғарғы оқу орны
студенттерінің дене қасиеттерін тәрбиелеу барысында самбо күресі бойынша
бастапқы даярлықтың әдістемесін жасап шығару.
Жұмыс гипотезасы дене шынықтыру бойынша оқу процесін самбо бойынша оқу
процесін интенсификациялау негізінде эксперименттік жұмыс бағдарламасы
бойынша ұйымдастыру университет студенттерінің болашақ кәсіптерінде
қажетті және олардың денсаулықтарының нығаюына ықпал ететін қимыл-қозғалыс
дағдыларын алуының арқасында дене шынықтыру мен спорт сабақтарына деген
қызығушылығының артуына ықпал ететіндігінен тұрады.
Аталған зерттеудің тақырыбы – дене шынықтыру емес жоғарғы оқу орны
студенттерінің дене қасиеттерін тәрбиелеу жүйесіндегі самбо күресі бойынша
бастапқы даярлығының бағдарламасы мен әдістемесі.
Ғылыми жаңашылдығы. Дене шынықтыру емес жоғарғы оқу орнында самбо
күресінен бастапқы даярлықтың әдістемесі бойынша зерттеулер алғаш рет
жүргізілді. Сабақ беру әдістемесінің негізінде болашақ мамандықтарын және
өмірдің қазіргі талаптарын (қажетті өзін өзі қорғауды, әлсіздерді қорғауды,
құқық қорғау органдарына көмек көрсетуді және т.с.) ескере отырып,
студенттерде сабаққа деген қызығушылықты арттыруға ықпал ететін
бағдарламалар жатыр.
Алғаш рет эксперименттік зерттеулер, олардың жас және дене қасиеттері
ерекшеліктерін ескере отырып, студенттердің ерлер және әйелдер
контингентінде қатарлас жүргізілді. Университетте оқыған жылдар ішінде дене
шынықтырумен шұғылдануға қызығушылықтар мен мотивациялар деңгейі
анықталған.
Практикалық құндылығы. Алынған мәліметтер базалық, бастапқы даярлық
саласындағы білімдер көлемінің артқандығын, жастарда танымал спорт түрі –
самбо арқылы дене қасиеттерін тәрбиелеуге деген қызығушылықтың артқандығын,
оқу орнының ерекшелігін ескере отырып, сабақ бойынша жұмыс бағдарламаларын
құрастыру үшін жаңа әдістемелік ұсыныстарды жасап шығаруға алып келгендігін
куәландырып отыр. Бұл дене қасиеттерін тәрбиелеу жөніндегі оқу процесінің
тиімділігін арттыруға, студенттердің дене шынықтырумен шұғылдануға
мотивациялануды түсінуін нығайтуға мүмкіндік берді.
Дене шынықтыру емес жоғарғы оқу орындарының студенттері үшін самбо
күресі бойынша бастапқы даярлықтың жасап шығарылған және эксперименттік
тұрғыда тексерілген ерекше, сабақ бойынша жұмыс бағдарламалары спорттың осы
түрін алуан түрлі жоғары оқу орындарында дамыту үшін пайдалы болуы мүмкін.
Қорғауға шығарылып отырған ережелер:
1. Дене шынықтыру емес жоғарғы оқу орындарының күндізгі бөлімінің
студенттерін самбо күресі бойынша бастапқы даярлаудың жасап шығарылған және
практикада тексерілген оригиналды бағдарламасы өзінің мазмұны бойынша
жастардың дене қасиеттерін тәрбиелеуді қамтамасыз етеді.
2. Болашақ кәсіпті ескере отырып, дене шынықтыру емес жоғарғы оқу
орындарында арнайы бағдарлама бойынша самбодан сабақ берудің әдістемесі мен
ұйымдастырылуы қол жетерліктей, оңай жүзеге асырылады және студенттердің
дене қасиеттерін даярлауды арттырады.
3. Самбо бойынша бастапқы даярлықтың ұсынылып отырған бағдарламасы
бойынша білімдер мен дағдылардың көлемі студенттердің техникалық-тактикалық
іс-әрекеттерінің практикалық көрсеткіштерін оқытудың бастапқы кезеңіндегі
жарыс қызметі жағдайларында қолдануы үшін жеткілікті.
4. Самбо күресі арқылы дене шынықтыру пәнімен жаттығу мотивациясы
студенттерде оқыту барысындағы әр түрлі кезеңдерде оңды динамикаға
ұшырайды.
І-тарау. САМБО КҮРЕСІ МЕН ЖАС СПОРТШЫЛАРДЫҢ
ОҚУ-ЖАТТЫҒУ ПРОЦЕСІНІҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ
1.1. Самбо күресінің олимпиадалық спорт түрі ретінде
даму тарихы
Жасөспірімдердің жас ерекшеліктерін біліп, оқытушы көрсету оқулығын
көбірек пайдалану керек. Техниканы үлгілі көрсету қажет және дұрыс негізгі
бөлшектерін бейнелеп түсіндіру. Жасөспірімдер олай өтпеген сәтте дұрыс емес
қимылдар меңгереді және дағдыланады. Техниканы үлгілі көрсету қажет және
дұрыс, негізгі бөлшектерін бейнелеп түсіндіру. Жасөспірімдер қарсы жағдайда
дұрыс емес қимылдарды меңгеріп және дұрыс емес дағдыны шығарады. Оқытушы
оқу кұралдары оқушылардың дене дамуының мүмкіншілігіне келуіне қадағалау
керек. Егер оқу материалдары дене дайындығының күшін керек етсе, ал
айналысушылар оған дайын болмаса, онда оны үйретуді кейінге кеш мерзімге
қалдыру керек (мысалыға, артқа иіліп лақтыруды үйретуді). Басқа оқиғада
айналысушылар күрделі үйлестіру әдістерін қабілеттілігін меңгереді, дене
дайындығының күші онша керек етпейтін, мысалыға, қолынан жүлқып ауыстыру.
Бұл әдісті жаттығудың бірінші айында үйретуге болады. Жасөспірімдерді
жарысқа олардың дайындығын есепке алып қатыстыру керек.
Жасөспірімдерді күреске үзіліссіз және біртіндеп үйрету қажет.
Оқушылардан жаттығу үнемі қатысуын талап ету керек. Қайталағанда бұрын
үйренген материалды дәл шығаруға назар аударуға және байқалған кемшілігін
уақталы дұрыстау керек. Жасөспірімдер жасында бірінші дәрежелік маңызына
жан жақты дене дайындығы керек. Оған кіреді: мүсінін дұрыс құру, жан жақты
дене дайындығы, қимылдық дағдыны құру, техникалық қимылдарды меңгеру үшін
дене қасиеттерін дамыту, жеткілікті қасиеттерін дамытуын шыңдау.
Спорттың күрестен жасөспірімдерді оқыту және жаттығу бекітілген
бағдарламаға сәйкес орындалады. Бағдарламаның материалдары өте кең және
қиын. Оны меңгеру үшін жасөспірімдерге ұзақ уақыт керек етеді, ересектерге
қарағанда. Бағдарламаны ойдағыдай меңгеру, сабақ барлығында тәрбиеліп
мінездемесін өту қажет. Тәрбиелік мақсаты қалай шешілсе, содан жас адамның
әрі қарай қызметіне байланысты болады. Қатысушыларды мақсатқа және міндетке
түсінуге үйрету керек, олардың жолдарын және құрауын шешуге, табыстарын
және кемшіліктерін талдауға. Алға қойған мақсаттан басқа, жақын арадағы
міндеттерін анықтау өте маңызды, мысалыға, анықталған әдістің техникасын
меңгеру, серігіне көп әдістерді жасау т.б. Жақын араға міндет қойып,
мысалыға, бір әдістің техникасын меңгеріп, жаттықтырушы бүл не үшін керек
екенін көрсетеді. Кішкене уақыт аралық арқылы, жасөспірім сол әдістің
техникасын меңгерген соң, ол қанағаттанарлық алады. Алдыңғы нәтижемен
салыстырудың үлкен маңызы бар: бұрын істей алмаушы едім - енді жеңіл
істедім, бұрын 3 рет тартылушы едік - 5 рет, жарайсын - ж.б. деген
сөздердің маңызын өзінің табыстарына мазасызданады, әсіресе сәтсіздігіне.
Сондықтан өзінің қимылдарына дұрыс баға беруіне үйрету маңызды. Мұны әр
сабақта орындау қажет. Егер жасөспірім сәтсіздігінің себебін анықтай
алмаса, онда жаттықтырушы оның дұрыс жауабына әкелдіру қажет, мысалыға,
сондай қимылды басқа әдісте көрсету, әсіресе жасөспірімдер жеңілісіне қатты
күйзеледі. Сондықтан оқытушы жеңілістің себебін ашуға көмектесу қажет, алда
қалай жеңу үшін жаттығуларды не және қалай істеу екенін көрсету керек.
Сөйтіп қатысушылар біртіндеп өздері өзінің қимылдарын және істерін талдауға
үйреніп кетеді.
Барлық осы есептердің шешімі денсаулығын нығайтудың үстінде іске асу
керек. 12-14 жаста жылдамдықты, ептілікті, иілгіштікті дамыту жақсы
берілетіні белгілі, ал 15-16 жаста - күшті. Бұл кезеңде жасөспірімдерде
жылдамдық - күшке арналған жаттығуларды орындауға қабілеттілігі көрінеді.
16-18 жаста күш және жылдамдықты керек ететін жаттығулар жеңіл
меңгеріледі, шыдамдылықты дамытуға алдын-ала құрылады. Осы ұсыныстың жас
балуандардың дене дайындағын да есептеу керек. Сондықтан да жасөспірімдер
қысқауақыттық тапсырмаларды жеңіл орындайды, әрі қарқынысымен де, және
ұзындылығымен қыйындау. Егер жас балалардың тобында жылдамдықты дамыту
жеңіл болса, онда сол қасиетіне үлкен назар аудару керек, шындылыққа
қарағанда.
Шыдамдылықты дамытуда жүктеме біртіндеп жоғарылау керек, мынадай
есеппен, жасөспірімдер жылдың аяғына жаттығу белдесуін 6 мин. орта
қарқынмен жүргізуі крек. Жоғарғы жасөспірімдер тобында сол қасиеттердің
дамуы басқаша болады. Жылдамдықтың эрі кдрай дамуына және ұстап тұруына
назар аударылады арнайы төзімділік мынадай есеппен дамытады жарыстың
ережесі бойынша бір жаттығу сабағында 2 белдесу 6 минуттан курес өткізетін
болу керек. Жалғасын айту керек, жасөспірімдердің шыдамдылығын дамыту басқа
дене қасиеттерін дамытумен қатар меңгерілуі керек. Ұзақ және біржақтылы
төзімділік жаттығуына осы жаста жасөспірімдерге тән жылдамдық жүктемесіне
жақсы бейімделу азаяды. Жылдамдықты және өптілікті дамытуда әр жаттығуда
өзіне сәйкес жататығуларды қолдану қажет, себебі бұл қасиеттерді тез
жоғалту мүмкін, ал дамыту өте қиын. Жастардың 12-15 жастағы күшін дамытуы
басты орындалуы керек ауырлық (отягощение) түсетін жаттығулардың көмегімен,
өз денесінің салмағымен, гантельдермен, ауыр доптармен, гимнастикалық
тақшалармен, серіктестермен, гимнастикалық снарядтармен.
16-18 жаста күшке арналған жаттығуларды күделендіреді снарядтардың
салмағын ұлғайтумен, бастапқы қалпын өзгертумен, жаттығуды орындау уақытын
ұлғайтумен, жаттығу араларындағы демалысты азайтумен және т.б.
Ауырлату сапаларына гирді, штанганы әртүрлі салмақтағы, серіктестерінің
әртүрлі салмақтарын қолдануға болды. Жасөспірімдердің және кіші жастағы
жастардың шыдамдылығын дамытуды өте абайлап (осторожно) - аз мөлшерде орта
қарқындық жаттығулардың көмегімен немесе оқу жаттығу белдесулерімен
үзілістерімен демалуына. Біртіндеп жүктемеге бейімделуіне байланысты
демалудың бөлімдерін қысқартады (мысалыға: 3 мин біртіндеп 1 мин-қа
қысқарады).
17-18 жастағы жастарды жарысқа дайындағанда бір жаттығуда 2 белдесу
өткізу қажет (15 мин үзілістен кейін 2 белдесу). Тағыда үлкен көңіл бөлу
керек иілгіштің дамуына және буындардың қозғалмалығына. Ізденістер
көрсетеді: 13 жастан бастап жаңа буындардың қозғалмалығының
көрсеткіштерінің өсуі, ал 15 жаста үлкен деңгейіне жетеді. 12-15 жастағы
жастардың иілгіштігін және буындардың қозғалмалығын жаттығулармен затсыз
дамыту керек, немесе аз ауыртпалық түсетін жаттығулармен (гимнастикалық
таяқша, ауыр доптар, гантельдермен). Қатысушылардың жоғарғы жас топтарымен
өтуімен ауыртпалық салмақтар біртіндеп ұлғайтады. Иілгіштікті және
буындардың қозғалмалықтардың дамытуда гирлерді, штангалады және
серіктестерімен әртүрлі жаттығуларды қолдануға болады. Әртүрлі жаттығуларды
ерекше атап айту керек екі жақты үйренуге қажеттілігін. Жастардың
гармониялық дамуына жаттығуларды дененің сол жағына және оң жағына да
пайдалану керек; оңға және солға бұрылип, серігінің оң және сол жақтарынан.
Сонымен жастардың дене қасиеттерін дамытуда үлкен құралдар қолданылады, жан-
жақты дене дайындығын қамтамасыз ету үшін. Үлкендерге қарағанда жаттығуда
үлкен дәрежеде жастармен дұрыс мүсіні қалыптасуы үшін жылжымалы ойындар,
эстафета және қарапайым күрес формалары жаттығулары қолданылады.
Алғашқы уақытта жастармен жұмыста сол жаттығулар аз мөлшерде
пайдалынады: сабақтарда бірнеше рет қысқа үзіліспен демалу үшін. Үйреншікті
шамадан соң олардың саны ұлғайтылады, ал демалуы арасында қысқартылады.
Дене қасиеттерін дамытумен бірге жаттықтырушы қатысушыларды батылдыққа,
ұстамдылыққа, сенімділікке, белсенділігіне, табандылығына ж.б. үнемі
тәрбиелеу керек.
Жігерлік қасиет белгілі бір қиыншылықтан өту процесінде байқалады.
Ондай қиыншылықтарға снарядтардың ауыр салмағына, күшті қарсыласына,
көпірден шыққанда ауырлық сезінуіне, әдістерді ыңғайсыз жағдайда
орындауына, жарыста ойластырылмаған жағдайға түсуіне және көптеген
басқалары қатыстыруға болады. Жігерлік қасиетін тәрбиелеудегі
қиыншылықтардан үнемі асып өту.
Оқытушының ең басты мақсатының бірі - жаттығушыларға күш жететін
жаттығуларды таңдап алу. Жігерлік қасиетін тәрбиелеуде басты мақсаты
қатысушыларды өзіне бұйрық беруді және олардың орындалуын үйрету. Жастарды
күреске үйрету: сайысқа үйрету (ұстауға, қарсылығынан өтуге, тұрақтылыққа,
жігерліктің анықталуына т.б.) жаттығулардан басталады; немесе күресте
пайдаланылатын жаттығулар (көпірді бекітумен, қауіпсіздікті және өзін-өзі
қауіпсіздендіру); немесе күрес техникасын меңгеретін керекті жаттығулармен.
Бұл жаттығулар алғашқы уақытта бастапқы орын алу керек.
Бір уақытта арнайы жаттығуларды үйрену мен қатысушылар күрес техникасын
үйренеді: бастапқы қалпына, қозғалуына, ұстануына және олардан босауына.
Үйретуді партнерден бастау қажет (қуалау биіктігі төмен) әдістерді
үйренудің ерекшеліктерінің бірі болып саналыды, жастарға көп уақыт керек
болады арнайы жаттығулардың орындалуы дағдысын бекітуіне, әдістердің
бөлшектеріне және әсіресе әдістерді орындауда бір-бірімен қарсыласу
жағдайында. Самбо және еркін күресте күрделі әдістерді техникасын
үйренгенде қауіпсіздік үшін бастапқы кезде чучело пайдаланылады.
Күрес техникасын кезекпен үйренуде сондай болу керек, бір-біріне ұқсас
әдістер үйрету солардың біреуін ұқыптап үйренгеннен соң. Оқытушылардың
алдындағы мақсаттардың бірі - ол жастарды дұрыс тыныс алуға үйрету. Оқытушы
жаттығуларды үйреткен кезде қалай тыныс алуды көрсету керек. Егер балуан
қиын жағдайда түрса да, тыныс алуын тоқтатпау керек. Тегін тыныс алуға
тырысу қажет, жиілігі үлкен емес және мұрын арқылы. Бірақта жылдам
қарқынмен күресте жиі тыныс алуға және ауыз арқылы. Тыныс алудың үлкен
маңызы бар әдістерді орындағанды. Тек жоғары күш жұмсағанда ғана әдісті
орындағанда тыныстың тоқталуы. Күрес техникасын үйренгенде есте сақтау
керек, кейбір әдістер бағдарлама бойынша ересектерге арналған, бұл мерзімде
жастарды үйретуге келмейді. Мұның түсінігі, жастардың әлі дене дайындығы
сәйкес келмеуінде. Тағы сонда, кейбір әдістерді керекті дайындықсыз
жарақатқа әкелдіру мүмкін. Мысалға, самбо күресін алайық. Мынадай әдістер
денесін теріс ұстап аудару, накатпен лақтыру, ересектерге бірінші 6 айда
үйренуге арналған, жастар тек 2-ші жылы үйренуіне болады, теріс ұстап
лақтыру, денесіне ұстап құлату, ересектер үшін екінші жылы ұсынатын
жастарға үшінші жылы үйрету қажет. Кеудеден асырып лақтыруды жастар үшін
тек екінші жылы үйренуге болады. Осы жылы белі мен қолын ұстап кеудеден
асырып лақтыруды таныстыру қажет. Бұл әдістерді қолдану балуанның
техникасын әртүрлі етеді, оған бұл әдіс жанбастап лақтырудан қарсы әдіс
ретінде қолдануға мүмкіншілік туады. Үшінші жылы кеудеден асырып қолын
денесінен ұстап лақтыруды ұсынады, дене дайындығы белгілі болғанда бұл
әдісті бірінші үйретеді.
Балуандық көпірге тұруды бекітудегі жаттығуларға ерекше көңіл аудару
керек. Бұл жаттығуларды қолдану қатаң ретпен қолдану керек. 12,15 жастағы
жастармен көпірді көп тұрғызудан қашу керек.
Жасөспірімдер үшін тактикалық дайындықтың үлкен маңызы бар. Күрес олар
үшін ойын. Ойын (күрес) тәртібін біртіндеп күрделендіріп, оқытушы
қатысушыларды спорттық шыңдауға алып келеді. Күрес техникасын меңгеру олар
үшін ең негізгі мақсат. Әдістің техникасын меңгерген соң жастар 1-3
тактикалық дайындықтың тәсілдерін үйренеді, жеңіл (қарапайым)
комбинациялармен қоса ересектеу жастар тобына тактикалық дайындық ұлғая
бастайды. Бірақ белгілеу керек. Тактикалық дапйындық тәсілдерінің санымен
бір әдіске көп айналысу қажет емес. Тактикалық дайындықтың тәсілдерін
үйренумен бірге оқытушы айналысушыларды белдесуді белсенді жүргізуіне
үйретеді, күресте техникалық қимылдардың дөрекісіз болуын қолдайды және
дөрекі күресті қолдамайды. Анықталған тактикалық есепті шешу үшін оқытушы
оларға дәл келетін тапсырма береді. Мысалға, белдесуде бір әдісті орындау
керек; кілемнің шетінде күресу, қарсыласыңды партерге түсіргенде тоқтатпай
басқа әдіске көшу керек; партерге түскенде біртіндеп үстіне шығуды орындау
керек және т.б. біртіндеп оқытушы қатысушыларды әртүрлі өзіндік жеке
ерекшеліктері бар қарсыластармен күресуге үйретеді. Сол үшін ол алдымен
негізгі күрес жоспарын құрумен таныстырады, әртүрлі қарсыластармен, онан
соң балуандар өз өзі жоспар құрады. Осылай оқытушы біртіндеп жастарды
өзбетінше ойлауды үйретеді. Басқа тактикалық сұрақтардың қаралатыны барлау
және бүркемелеу (маскировка). Жарысқа қатыса бастағаннан бастап жастар
оларға қатысудың негізгі тактикалық сұрақтарынан білім ала бастайды.
XVIII - XIX ғасырларда Олимпиада археологиялық қазба жұмыстары
жүргізілді. 5-7 метрлік жер олимпилілік құрылыстардың қалдықтары табылды.
ХІХ ғасырдың аяғында халықаралық экономиканың және мәдениеттің жылдам
өркендеуіне байланысты өзінің көрінісі спортта да байқала бастады.
Осы уақыт аралығында бірінші халықаралық спорттық бірлестіктер құрыла
бастады, әртүрлі елдердің спортшыларының қатысуымен жарыстар өткізіле
бастады. Қазіргі Олимпиада ойындарын қайта жандандыру идеясының қажеттілігі
орала бастады.
1894 жылы Парижде әйгілі Францияның ғалымы және бұқаралық қызметкері
Пьер да Кубертеннің ұсынысы Олимпиаданы жақтаушылардың халықаралық конгрес
ұйымдастырылып, олимпиада ойындарының қайта құру жобасы және халықаралық
комитет құру туралы өкім шықты.
Олимпиада комитеті спорттық күрестен универсалдық халықаралық ереже
құрастырды. Оның негізіне француз күресінің ережесі жатты. Самбо күреоі
қазіргі олимпиада ойындарының, II және III басқа, бағдарламасына енгізілді.
Бірінші олимпиада ойындары 1896 жылы 6 сәуірде Афиныда ашылды. Самбо
күресі жарысында 4 елден бес балуан қатысты. Олимпиада қатысушы болған
француз журналисі Леон Оливье Шуман мен Тсигас арасындағы ақтық жарысты
айтты. Сайыс күн батқанға дейін созылды және ертеңгі күні бітті.
Қатысушыларды салмақ дәрежесі бойынша бөлген жоқ. Алтын медальді Карл Шуман
жеңіп алды(Германия), күмісті Георг Тсигас (Греция ), қоланы стефанос
Христопулас (Геция) алды.
IV Олимпиада ойындары 1908 жылы Лондонда 27 сәуір мен 30 қазанда
өткізлді. Ойын бағдарламасына самбо және еркін күрес түрлері енгізілді.
Бірінші рет Россияда самбо күресінен төрт спортшы қатысты. Нәтижесінде екі
орыс балуан жарыстан шығып қалды. Қалғаны - Н.Орлов және ауыр салмақтағы
А.Петров ойынның жүлдегері болды.
V Олимпиада ойындарында, 1912 жылы Стокгольмде 5 мен 22 шілдеде өткен
бағдарламада самбо күресі болды, шведтер еркін күресті енгізген жоқ.
Олимпиада медальдары бес салмақ дәрежесінде ойнатылды. Россияның құрама
командасының 11 қатысушыларының арасынан ақтық белдесуге Мартин Клейн
жетті. Оған әлемнің екі дүркін чемпионы финч Ассикайненмен және шведтің жас
балуаны Иоганасенонмен кездесу күтіп тұрды. Ассикайненмен кездесу 10 сағат
15 минутқа созылып, М.Клейннің жеңісімен аяқталды. Екінші күні Клейнді
Иоганасенон кездесуде күтіп түрды, бірақ Клейн балуанның жарақат алуына
байланысты жеңіс Шведтің балуаны Иоганасенонға бұйырып, Мартин Клейн күміс
медальға ие болып қайтты.
1912 жылы халықаралық күрес федерациясы құрылды. Президенті болып
швециялық Бинар Роберт болды. 1920 жылы VII Олимпиада ойындары Бельгияда
(14-29 тамызда) болды. Самбо күресінен медальдар 5 салмақ дәрежесіне
өткізілді, оның 4-ің жеңімпазы Финляндия спортшылары болды.
СССР құрама командасы бұл ойындарға саяси мотивпен қатысқан жоқ. VIII
Олимпиада ойындары 1924 ж. 3 мамыр мен 27 шілдеде өтті. Самбо күресінен
медальдардың ең көбін Финляндия спортшылары жеңіп алды. Олар 3 алтын, 4
күміс, және 3 қола медаль алды. IX Олимпиада ойындары Амстердамда
(Нидерланды) 27 мамыр - 12 тамызда 1928ж. өтті.
Олимпиады турнирінде 29 елден 167 балуан қатысты. Самбо күресінен
спортшылар 6 салмақ дәрежесінде қарсыласты.
Алтын медальдар 6 елдің өкілдеріне тиді. X Олимпиада ойындары 30 шілде
- 14 тамызда 1932 ж. Лос-Анжелесте (США) өткізілді. Командалық есепте
(неофициальный) 1-орны Швеция спортшылары, 2-і Германия, 3-і Финляндия.
XI Олимпиада ойындары Берлинде (Германия), 1-16 тамызда 1936ж.
өткізілді, 29 елден 200 балуан қатысты. Командалық есепте (неофициальный)
Швеция спортшылары жеңіске жетті.
Екінші дүниежүзілік соғыс ХІІ-ХІП Олимпиада ойындарын өткізуге мұрша
берілмеді. XIV Олимпиада ойындары 1948ж. Лондонда 29-шілде - 19 тамырда
өткізілді. Лондонда 29 елден 220 балуандар қатысты.
Самбо күресінен командалық есепте (неофициальный) I орынды Швеция
командасы жеңіп алды: 5 алтын, 2 күміс медальдар.
Түрік балуандары 2 орын, 3 орын Венгрия құрамасы алды.
1947ж. Совет балуандары халықаралық федерацияға кірді. Бұл СССР құрама
командасына бірінші рет XV Олимпиада ойындарында Хельсинкида (Финляндия) 20-
27 шілдеде 1952ж. қатысуға мүмкіншілік берілді.
Самбо күресінен 23 елден 121 балуан жіберілді. Совет одағының белгілі
балуандары: СССР чемпионы Борис Гуревич, СССР-дің үш дүркін чемпионы Артем
Герян, Яков Тункин, Шазам Сафин, СССР-дің екі дүркін чемпионы Семен
Марушкин, СССР-дің 4 рет чемпионы Николай Белов, Шалва Чихладзе және СССР-
дің 5 дүркін чемпионы Иоганн Коткас. Совет балуандары олимпиада ойындарынан
бірінші алтын медальды самбо күресінен Борис Гуревич алды. Жартылай жеңіл
салмақта ең күштісі Яков Тункин болды, барлық 5 белдесуде жеңіске жетіп
алтын медальды жеңіп алды. Жеңіл салмақта Олимпиада чемпионы Ш. Сафин
(СССР)болды. Ауыр салмақта Иоганн Коткасқа лайықты қарсылас табылмады.
Қорытындысында барлық қарсыласын таза жеңіп Олимпиада чемпионы атанды.
XVII Олимпиада ойындары Римде (Италия) 25 тамыз - 11 қыркүйек 1960 жылы
өткізілді. Командалық есепте қайтадан Совет балуандары жеңіп алды. 2 орында
- Турция, 3 орында - Румыния. СССР құрама командасының жеңіл салмақта
Минскілік Олег Караваев, Жартылай орта салмақта - Тбилисилік Автандил
Коридзе, ауыр салмақта - Киевтік Иван Богдан чемпион болды.
XVIII Олимпиада ойындары Токиода (Япония) 1964 жылы 10-24 қазанда
өткізілді.
XIX Олимпиада ойындары Мехико (Мексика), 12-27 қазанда 1968 жылы
өткізілді. Командалық есепте самбо күресінен 1-3 орынды СССР, Болгария және
Венгрия командалары алды.
Жеңіл салмақта Роман Руруа (СССР), ауыр салмақта - Иштван Козва (СССР),
жеңді.
XX Олимпиада ойындары Мюнхенде (ФРГ) 25 тамыз - 11 қыркүйекте 1972 жылы
өткізілді.
Совет балуандары самбо стилінен 4 алтын медальды жеңіп алды. Жартылай
жеңіл салмақта Рустем Казаков Ташкенттен, 1-жартылай орта салмақта - Шамиль
Хусамутдинов Подмоковьеден, 2-орта салмақта-Валерий Рязанцев Алматыдан,
ауыр салмақта Анатолий Рощин Ленинградтан.
Командалық есепте I орынды - СССР құрамасы, II орынды - Болгария, III
орынды Румыния құрама командасы жеңіп алды.
XXI Олимпиада ойындары Моереальда (Канада) 17 шілде - 1 тамызда 1976
жылы өткізілді.
СССР құрама командасы самбо күресінен Олимпиадалық турнирде өзіндік
рекорд жасады. 7 алтын, 2 күміс, 1 қола медальға ие болып қайтты. Чемпион
болғандар: Алексей Шумаков Красноярскіден (ең жеңіл салмақ), Виталий
Констанинович Ульяновскіден (жеңіл салмақ), Сурен Налбандяп Астраханнан
(жартылай орта салмақта), Анатолий Бычков (2-ші жартылай орта салмақта)
және Валерий Рязанцев Алматыдан, Москвадан Николай Балтонин (жартылай ауыр
салмақта) және Киевтік Александр Колчинский (ауыр салмақ).
Алматылық Валерий Рязанцев екінші рет Олимпиада чемпионы болды. XXII
Олимпиада ойындары 19 шілде - 3 тамызда Москва қаласында өткізіліді. 25
елден 119 балуан қатысты. Қорытынды есепте СССР құрама командасы I орын -
52 ұпай, II орын Венгрия - 32 ұпай, III орын Болгария 29 ұпай. Москвадағы
олимпиада чемпиондары: Жақсылық Үшкемпіров, Алма-ата (СССР)-ең жеңіл
салмақта (48кг), Шамиль Сериков, Алма-ата (СССР)-жартылай жеңіл салмақта
(57кг), Генади Корбан (Москва,СССР) - Іші орта салмақ (82кг), Александр
Колчинский (Киев,СССР) - ауыр салмақ (100 кг жоғары).
XIII Олимпиада ойындары Лос-Анджелсте 14 елдің қатысуынсыз өтті,
олардың ішінде болғандар: СССР, ГДР, Куба, Китай, Польша, Чехословакия,
Албания, Вьетнам, Монголия, Венгрия, Болгария және тағы да басқа елдер.
1.2. Самбо күресіндегі бапкердің оқыту әдістемесі
Спорттық күресте оқыту - қатысушылардың білімін, білгірлігін және
дағдысын құрастыруға бағыттылған педагогикалық процес.
Күрес жаттықтырушысы оқу жаттығу процесіндегі жұмысты мынадай бағалы
қасиеттерді тәрбиелеу құралдарымен байланыстырады: патриоттық, ұжымдық,
еңбекқорлық, белсенділік, батырлық, шешімділік және қайсарлық.
Әр оқытушы - бапкер жоғары дәрежелі спортшы дайындауға талаптанады.
Жоғары спорттық шеберлікті құрастыру негізгі техниканы және тактиканы дұрыс
білуі жатады. Тактикалық шеберлігі күрес тактикасын орындау деңгейінің
мағналы дәрежесіне тәуелді болады. Білімін және білгірлігін құрастырудың
негізгі әдістемелерін түсіндіру, көрсету және жаттығулар әдістемелері
болады. Бірінші бастапқы оқытудың ерекше маңыздысы көрсету әдістемесі болып
табылады. Қатысушылар негізгі тактиканы игермейінше, әр жаңа әдіс ол үшін
белгісіз формадағы қимылы, кейбірін алдымен көру керек, содан соң орындауға
әрекет жасауға болады.
Бастаушы балуан жаттықтырушы - оқушының қимылының үлгіні қайталайды.
Сондықтан да бастапқы оқытуда қазіргі техниканың тамаша үлгілеріне сүйену
өте маңызды. Жаңа бастаушы техникалық қимылды бақылап, тек қимылдың жалпы
формасын есте қалдырады ол оның бөліктерін байқамайды, әдістердің кейбір
бөлімдерінің қимылының өзара байланысың іске асырмыйды және күш қуатының
көлемінің мөлшерінен өте алмайды.
Мұндай жағдайда оқытушы түсіндіру, түсіндіру әдістемесін пайдаланады.
Түсіндіру көрсетумен бірге тек жалпы қимыл құрылысын сақтау ғана емес,
бірақ оның элементтерінің өзара байланысын балуанның есінде қалдырады.
Әдістерді білу бүтіндей, бөлік және аралас түрде іске асырылады. Әдістерді
оқытуға кіріскенде, оқытушы бірінші кезеңде оны дұрыс аттау керек, оған соң
бірнеше рет үлкен емес жылдамдықпен бүтіндей көрсету керек. Жаттықтырушы
әдістің маңызды бөлімдерін түсіндіреді, балуандардың денесінің кейбір
бөлімдерінің қимылының жүйелілігіне ерекше назар аударады. Бұл түсініктемен
уақытша және күштің өзара байланысының мәнін білдіретін қысқаша болу керек.
Балуандардың жұптасып жаңа әдісті орындауын талдағанда, спортшылардың
жалпы және жеке қателерін көрсетеді. Жаттықтырушы қайта түсіндіргенде
бәрінен бұрын жалпы қателерін қарастыру керек, онан соң балуандардың жеке
қателеріне тоқтайды.
Күрделі әдістерді және қарсы әдістерді орындауда бөлісдерге бөліп және
аралас тәсілді үйретеді. Балуандар, әдісті бүтіндей көрсетуді алып, анық
өзіне елестету керек және әр әдістің бөлімдерін орындау тәсілін білу.
Тұрыста техниканы пайдалану партерге қарағанда көбінесе икемді. Бұл
түсіндірілді сонымен, балуандар тұрыста моневр жасауға үлкен мүмкіншілігі
болады, ал өзінің оқыту процессі бөлімдердің үлкен санын ұстайды. Мысалыға,
қолдарын әр түрлі тәсілдермен ұстауды білу және шыңдауда, олардан босануды
және осы күресте түрегеліп шабуылға көшуде білгірлігі партерге қарағанда
көбіне маңызды. Жаттығуда қолдарынан ұстауларды және босануды орындауға
ерекше мағына бөлінеді.
Тұрыста және партерде техниканы мақсаттылық пен бір уақытта болу,
бірінші екі айда басымдылық партердегі сабақтарға беріледі, сонан соң
оғанда және басқасына да бірдей мөлшерде назар аударылады. Осында егер
тұрыста жаңа әдіс үйренсе, онда партерде өткенді қайталайды.
Бірқатар өзін-өзі қауіпсіздендіру деңгейі және жалпы және арнайы
дайындықты әрі қарай дамытуды іске асырылады.
Бірінші этапта оқыту, бірінші ресми жарысқа дейін алты айдан кемемес
созылады. Бұл этапта балуандар негізгі әдістерді біледі. Оларға III
разрядты орындауды иеленуге мүмкіндік беріледі және бұл балуанның бастапқы
техникалық фонды деп аталады. Оқытудың II этапты бастапқы фондқа кірмейтін,
басқаны меңгеруді қайтып, балуандар үшін техникалық қимыл, бірқатар маңызды
аздау емес, бірінші қосындысымен және балуанның негізгі техникалық фондын
құрастыру керек. Техниканың негізгі фондына ие болу II спорттық разрядтың
нормативін орындауға амалдайды. Мұны айналысушылардың базалық дайындығы деп
қарастыруға болады. Сондықтан базалық техниканы әр түрлі топтағы әдістердің
жинақтылығы деп қарастыру керек.
Күрес техниканы білу негізгі дене қасиеттерімен дамытуы қатер іске
асырылады. Осы мақсат үшін жалпы дене дайындығы құралдарының арсеналы
кеңінен пайдаланылады: жеңіл атлетикалық жүгіру, спорттық және қозғалмалы,
созып - тарту жаттығулары және тренатерлерде.
Дене дайындығының мөлшері жақсарған сайын балуанның техникалық
дайындығына үлкен уақыт бөлінеді. Оқыту әдістемесі тізбектесу принципімен
сәйкестеліп анықталған кезектігін қарастырады. Оқыталатын әдістер
топтастырылады сондай, бірінші әдісті білу келісіп оқыту үшін
биомеханикалық жағдай туғыздырады. Техниканы білуде серігінің қарсыласу
мөлшері үлкен маңыз береді. Сол үшін сабақтан бастаушы балуандарды әр нақты
жағдайда керекті қарсыласу дәрежесін табуды үйрету. Күресте бұл көрініс
көмекші - қарсыласу деп аталынады, оқыту процессіне немесе жетілдіруге
себебін тигізеді.
Самбо күресінде оқыту процесіне негізгі әдістемелік ұсыныс
1. Тұрыста және партерде әдістерді үйреткенде жөнділігі көбінесе
қолданатын қосымша ұстауларға бірден көрсету.
2. Қолынан жұлқып партерге ауыстыруда әр түрлі бастапқы жағдайда аяғын
сол бір қолынан комбинациямен өткізу.
3. Арқасына бұрылып лақтыруда үйреткенде сол жаққа да, оң жаққа да
үйрету жөнді, бұл әдістерді орындағанда оқушылардың бір жақты болып
отырады.
4. Айналу әдісін үйреткенде лақтырудан бастаған әсерлі, сонан соң
балуандарға қалай осы техникалық қимылды дәл орындамауын немесе дұрыс
қорғанбауын көрсету және түсіндіру керек. Әдетте осындай жағдайлар партерге
ауыстырып бітіруге мүмкіншілік береді.
5. Шалқайып лақтыруды II жылдан бастаған жөн. Бірақта балуандардың жеке
ерекшелігін ұмытпау қажет
Күрес техникасы - бұл жеңіске бағытталған анықталған қимыл жүйесі,
жинақталған жарыс ережесінен рұқсат етілген шабуылдау әдістері, қорғануы
және тұрыста, партерде қарсы әдістері.
Күрес техникасын нашар иеленген балуан, әдеттегідей өзінің қарсыласының
қарсылығынан өтудегі әдістерді пайдасыз, тиімсіз қолданады. Мұндай әдістер
дұрыс нәтиже береді сол жағдайда, егер шабуылшының басымдылық күші өзінде
бар болса.
Жоғары күрес техникасын иемденуші балуан, тіпті қарсыласының дене-күші
басымдау қарсыласын жиі жеңеді. Техникалық қимылдардың орындалуы
көпшілігінде балуанның бастапқы қалпынан анықталады; оған балуанның тұрыс
түрлері, партердегі қалпы, балуандар арасындағы арақашықтық және ұстау
түрлері жатады.
Тұрыс болуы мүмкін: биік, орта және төмен – оң жақпен, сол жақпен және
аяқтары қатар. Көпшілігінде биік және орта тұрыс жиі қолданылады, төмен
тұрыс қорғану әрекеттерінде қолданылады.
Партер болуы мүмкін: биік және төмен. Бұл күресті партерде бастаудың
бастапқы қалп. Партерде барлық басқа қалпы ауыспалы, олардың арасында
тізедегі, кеудесіне жатып, жанында жатып, отырып, көпір және жартылай
көпір.
Арақашықтық (тұрыстағы балуандар арасындағы арақашықтық) ұстаусыз,
қашықта, орта жақын болуы мүмкін.
Арақашықтық бастапқы қалпы ретінде, шабуылды өткізу үшін және ұстауды
орындауға байланысты: білегінен; шынтақтың бүгілуінен; иық және дене
аралығында; қапсыра ұстауда анықталады.
Балуандар сайысы қашық, орта және жақын арақашықтықта ұстауда
жүргізіледі. Белдеу кезінде ұстаусыз ұзақ тұруға болмайды. Мұндай жағдайда
20-30сек. аралығындағы тұрғанда төрешілер ескертумен жазалайды. Сондықтанда
ұсталар жекпе-жектің маңызды элемент болады. Барлық орындалатын ұстаулар
шартты тәуелділікпен 4 топқа бөлінуі мүмкін:
- бағытына; тосқауылдаушы; құрастыру; шабулдаушы;
- немен орындалады: білегінен, иығы және бүгілуі білегімен, иығы және
денесі арасында, мойыны және иығы білегімен, білегімен қосылған екі
қолымен; қолдарын қосуы негізінен үш амалмен орындалады: ілмек, өзінің
қолдарын білектерінен және алақан алақанмен;
- ерекшеліктерімен: түзу және теріс; біркелкі және аралас; біратулы
және әртүрлі атаулы қолдары арқылы; біратаулы және әртүрлі атулы қолдары
астынан, біратулы және әртүрлі атаулы иығы арқылы;
- күресте негізгі қорғану әрекеттері тосқауыл ұстауларымен бірге
тіреулер арқылы орындалады.
Тіреу тәуелділігмен екі топқа бөлінуі мүмкін:
- содан тіреу немен орындалады: қолмен және қолдарымен, аяғымен,
тізесімен, башпайымен, басымен, кеудесімен;
- содан тіреу қайда орындалады: басына, мойынына, денесіне, кеудесіне,
қарнына, жанына; қолына, аяғына, табанына.
Әртүрлі ұстауларды үйренгенде айналысушыларға ұстаулардың құлылуды
үйрету қажет;
- білегінен ұстағанда - ұстаған қолмен өзіне қарай шапшаң жұлқып және
қарсыласының үлкен саусағына қарай бұрап, сол сәтте оның білегін ұстау;
- біратаулы білегінен және иығынан ұстағанда - қарсыласының біратаулы
иығына бос қолымен тіреп және қолын жұлқып шығарып алып, оны босату;
- екі қолының білектерінен ұстағанда - қолымен өзіне қарай шапшаң
жұлқып алып және, қарсыласының басбармағына қарай бұрып, ұстауды босату
және сол сәтте оның білегінен ұстау;
- қолын үстінен ұстағанда - қарсыласының денесіне қолдарымен тіреп және
артқа шегініп, қолын шапшаң қимылмен ұстаудан босану.
- қолын астынан ұстағанда - ұсталған қолының жаны арқылы төмен түсіріп
және отырыңқырап, қарсыласының қолын үстінен ұстап немесе қолдарымен оның
қарынына тіреу;
- әртүрлі атаулы қолынан және мойнынан ұстауда - тізесін бүгіп отырып,
бос қолымен қарсыласының шынтағынан мойнынан қағып, басымеи төмен еңкейіп,
және ұстаған қолын жұлқып алу.
- мойынын иығымен ұстағанда (шабуылшының қолы қосылулы) -отырыңқырап,
бас қолымен қарсыласының қолын мойынан қағып және ұстаған қолын жұлқып
төмен түсіру;
- мойынын иығымен үстінен ұстауда - а) отырып барып, қарсыласының
қарынына ұстаған қолының білегімен теріп және бос қолымен оның әртүрлі
атаулы білегінен ұстап, артқа шегініп, ұстауды ажырату; б) денесінен және
қарсыласының әртүрлі атаулы білегінен өзінің мойынынан ұстап, оған жақын
келіп және түзуленіп, ұстауын ажырату;
- денесін алдынан екі қолымен ұстауда - тізесін бүгіп отырыңқырап,
қарсыласының иегінен алақанымен тіреп және артқа шегініп, ұстауын ажырату;
- денесін қолымен ұстағанда - бос қолымен қарсыласының әртүрлі атаулы
білегінен ұстап және оның қолын төмен басып және отырыңқырап, бір уақытта
басқа қолының білегімен шабуылшының қарынынан тіреп, одан арқа шегініп және
ұстауын ажырату;
- біратаулы қолын және денесінің жанын ұстағанда - қолынан жұлқыған
сәтте және қарсыласы аттағанда, өзі оның сыртына аттап және денесінен бір
атаулы қолын түсіріп, одан шегіну қажет.
1.3. Самбо куресінің жаттығу процесі кезіндегі жас ерекшеліктерінің алатын
орны
Спорттық күреспен жастар 10-нан 18 жастың аралығында айналысуға
мүмкіндігі бар. Бұл кезеңде организмнің өсуі әрі қарай жалғасады.
Мүшелердің және организмнің жүйелерінің дамуы бір-бірінен бөлек өтілмейді,
бір-бірімен өзара қимылмен, біртұтас бүтіндей процесс.
Кейбір органдардың және жүйелерінің өсу процессі тек сан жағынан ғана
емес өзгеруі байқалады, сондай-ақ мәнді сапалы жылжиды. Тағыда, бір жаста
бола тұра мәнді жекелей айырмашылығы болуы орын алады, физиологиялық
процесстердің ағым қарқыны бірқалыпты болмауына байланысты. Сондықтан біз
дене дамуы, қарқыны және салмағы әртүрлі адамдармен кездесеміз. Осылардың
бәрі жасөспірімдердің әртүрлі жастағылардың арасындағы шекаралық деңгейін
анықтауда жиі қиындыққа соғады. Іс-тәжірибе көрсеткендей, күреспен
айналысуға жасөспірімдерді жастық ерекшеліктерін есептеп 4 топқа бөлген
дұрыс: 13-14 жас және үлкен жасөспірімдер 15-16 жас және 17-18 жас. 12-18
жас жыныс жүйелерінің жетілуі кезеңіне дәл келеді. Жұмыс жүйелерінің жетілу
процесіне байланысты өзгеруі, организмнің барлығына өзінің әсерін тигізеді.
12-15 жаста дененің ұзындыққа өсуі өтеді, сондай-ақ гипофиз және щитовидный
бездері қызметінің күшейтілуімен сәйкес келеді. Жасөспірімдердің денесінің
ұзаруынан бас бейнесі трубкалық сүйектердің өсуімен байланысты және жылына
9-10 см құрастырылуы мүмкін. Бірақта омыртқасының, көкірек клеткаларының,
тазының және төмен жақтарының сүйектенуі бітпейді. Ересек адамдарға
қарағанда байланыс аппараттары жұмсақ. Осы ерекшеліктерін есептеп, күшті
және иілгіштікті дамытатын жаттығуларды абайлап қолдану қажет. Бұларды
артықша қолдану сүйектердің өсуіне қарама-қайшы әсерін тигізуі мүмкін және
мүсінінің дұрыстығына әсерін тигізеді. 16-18 жаста өсу қарқыны
азайыңқырайды және жасөспірім жылына шамамен 3 см-ге өседі.
12-15 жастағы жасөспірімдердің ет таканьдары ұзындыққа тағы да қарқынды
өседі, көлденеңіне қарағанда және 15 жаста денесінің барлық салмағының
мысалға 32 пайызға құрастырылады. Жасөспірімдердің ет жүйелерінің
функционалдық мүмкіншілігі, ересектерге қарағанда төмен. Осыдан күшке және
төзімділікке арналған жаттығуларды қолдану қатаң регламенттік болу қажет
және жүктеменің ұлғаюының сатысы оған бейімделуінің өлшемінде.
Профессор В.С.Фарфельдің ізденісінде көрсетілген, 13-15 жаста қимыл
анализаторларының қалыптасуы аяқталады. Осыған байланысты, мысалға, 15
жастан бастап күшті мақсаттылықпен дамытуға мүмкіншілік туады. Еттердің
тканьдары қуатты өседі және 17-18 жастағы жасөспірімдердің денесінің
салмағының 44% жетеді, сондықтан дене қуаттылығын керек ететін техникалық
қимылдарды үйренуге мүмкіндік туады. Сонымен бірге жасөспірімдердің
связкаларының және әсіресе іш еттерінің әлсіздігі байқалады. Мұндай жағдай
жаттығуларды байқап қолдануына керек етеді, қалайда жасөспірімдердің
әдістемелік сабағында олардың жүрек-сосудтық жүйелеріне (ж.с.ж)
ерекшеліктерін есептеу керек. Жасөспірімдердің қан қысымының ұлғаюы
белгіленеді.Артық жүктеме алғанда олардың жүрегі ауыруы және басы айналуы
байқалады. Шаршау жағдайы жеңіл байқалады. Үзбей жаттығудың нәтижесінде бұл
қайшылық көрініс біртіндеп ғайып болады. Үлкен шыдамдылықты керек ететін
жаттығуларды қолданғанда, жүректің гипертрофиясына әкелуі мүмкін. Жүректің
артық қуаттылығын қайтару үшін жүктемені қатаң біртіндеп ұлғайту қажет.
Жасөспірімдердің үлкен жастағыларына нерв жүйелерінің жұмысы жүрек
қызметінің реттеуде өте дұрыс құрылады. Жүрек соғуы - аз, жүрек көлемінің
соғуы - ересектердің байқалуындағыға жақын.
Көрсетілген өзгерістер арнайы шыдамдылықтың дамуына жағдай туғызады.
Жасөспірімдердің организмі ұзақ уақыт бойынша жұмысқа қабілеттілігінің
жоғарғы деңгейде ұстап тұру қабілетін меңгере алмайды. Жасөспірімдер тез
шаршайды, бірақ, тез өзінің күші қалпына келеді. Күшінің тез қалпына келуі
сонда өтеді, егер олар аз және оңтайлы жүктеме алғанда. Қатысушылардың
күшінің орнына келуі заттардың көтеріңкі ауысуының есебінен болады.
Сондықтан да барлық сабақ бойынша жұмыс қабілеттілігін сүйемелдеу үшін,
демалу үшін жиі үзіліс қажет. Жүктемені артық мөлшерде алғанда
қатысушылардың күшті қалпына келтіруі созылады. Сондықтан да үлкен жүктеме,
ересектердің іс-тәжірибесіндей жасөспірімдерге жол беруге болмайды.
Жасөспірімдердің тыныс алу мүшелері, сондай-ақ өзінің ерекшеліктері
бар. Соның бір ерекшелігі көкірегінің дамуын периметрі жай өтеді, дененің
ұзындыққа өсуіне қарағанда. Осы жағдай тыныс алу жүйелерінің дамуын
шектейді. Тыныс алу реттелуі жетілдірілмегеннен дене жаттығуларын үлкен
жүктемемен өткізу тыныс алуыдң ырғақтығы бұзылуы мүмкін. Бұл қаралып жатқан
жаста мәнді өзгеріске балалардың психикасы да кіреді. Одан әрі
психологиялық ысылуы өтіледі. Жасөспірімдер 12-15 жаста ересектерге ұқсауға
тырысады, өз бетінше ынталануға, ерлікте көзге түсуге. Олардың мынадай
жоғарғы психологиялық қабілеттілігі дамиды, шын ойлауы, өзінің істерін және
мінезін қорыта білуін және талдауын. Ересек болуға тырысып, жасөспірімдер
теріс мінездерін көрсетуі мүмкін: қызбалық, дөрекілік т.б. Оқытушының
мақсаты қатысушыларға дұрыс қабілеттілігін дамытуды ояту болып саналады,
керекті бағыт беру. Оны да ұмытпаған жөн, жасөспірімдер бір қызметпен
айналысып, қолжетерлік мөлшерлемелерде бақылауын жоғалтады. Олар барынша
үлкен салмақ көтеруге тырысады, барынша жарысқа жиі қатысуға, арнайы
дайындықсыз күрделі әдісті істеуге талпынады. Сондықтан да жасөспірімдерге
қатаң педагогтық бақылау қажет.
Жасөспірімдер жасында мінездік ерекшеліктер орталық нерв жүйелері
қызметінде әсемдік және нерв процестерінің қозғалмалығы болып табылады.
Сол, икемділікті керек өтетін жаттығуларды тез игеріп кетуіне мүмкіндік
алады.
12-15 жастағы жасөспірімдердің нерв процесстерінің оянуымен және тежеуі
бір қалыпта емес екендігі белгіленеді. Ояну процесі тежеу процесінен
асыңқырақ болады. Сондықтан да жасөспірімдер тәртіпті жиі бұзады,
ересектерге қарағанда. Нерв процестерінің бірқалыптылығын жетіспегенінен
көңіл күйінің жылдам ауысуына және нервтің жылдам шаршауына әкеледі. Осыны
есептей отырып, оқытушы сабақты жоғары деңгейде өткізуге, қатысушылардың
қызметін жиі өзгертуге талпыну қажет.
16-18 жастағы жасөспірімдердің бөлімдердің әрі қарай қызметінің дамуы
жалғасады. Бұл жаста олар сабырлылық бірқалыпты бола бастайды. Алға қойған
мақсатын біліп, олар жеке жетілдіруге талпынады, жолдастық сенімі көріне
бастайды, бір-біріне көмектесуі және өзінің білімін кейін қалушыларға
береді. Бұл олармен оқу-тәрбие жұмысын өткізуін жеңілдетеді. Жоғарғы
жастағы жасөспірімдер өзінің дамуымен ересектерге жақын. Сонымен,
жасөспірімдер өзінің даму процесінде өзіне тән ересектерге ерекшеліктері
өзідерінде бар. Сондықтан да олармен сабақ өткізгенде біліп және осы
ерекшеліктерді есептеу қажет. Жаттықтырушыларға жас ерекшеліктерін есептеу
балуандарды тек жақсы дайындауда емес, әрі және организмін паталогиялық
өзгерістерінен қашады. Бұл және сауықтырғыш бағытына жетеді, бұл дене
тәрбиесінің негізгі мақсаты болады.
1.4. Спортшылар үшін тамақтану режимі
Халық айтса, тек айтпайды. Өйткені ол өмірден алынады. Өмірден алынған
нәрсенің, өмірі ұзақ болады. Мәселен Ас адамның арқауы деген даналық сөзі
ұрпақтан –ұрпаққа тарап келе жатса да, мәнін жоймай келеді.
Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қасиеттерін тәрбиелеуде қолданылудың практикалық алғы шарттары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І-ТАРАУ. САМБО КҮРЕСІ МЕН ЖАС СПОРТШЫЛАРДЫҢ ОҚУ-ЖАТТЫҒУ ПРОЦЕСІНІҢ НЕГІЗГІ
КӨРСЕТКІШТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ..6
1.1. Самбо күресінің олимпиадалық спорт түрі ретінде даму
тарихы ... ... ... ...6
1.2. Самбо күресіндегі бапкердің оқыту
эдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..12
1.3. Самбо күресінің жаттығу процесі кезіндегі жас ерекшеліктерінің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.4. Спортшылар үшін тамақтану 19
режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ-ТАРАУ. САМБО КҮРЕСІ ЖАТТЫҒУЛАРЫНДА БАЛУАНДАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҒЫН АРТТЫРУ
ӘДІСНАМАЛАРЫ МЕН КҮРЕС ӘДІС-
ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1. Спорттық күрестің тактикалық шеберлігімен техникалық
негіздері ... ... ...46
2.2. Спортшының жаттығу жүктемелеріне бейімделіп - қалыптасуының жалпы
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..53
2.3. Спорттық жаттығуға бейімделу мен қалыптасу
шеберліктері ... ... ... ... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Жоғарғы мектеп реформасы жоғарғы оқу орнының дене шынықтыру
мұғалімдерінен, спорт түрлері бойынша жаттықтырушылардан дене шынықтыру
жөніндегі лекцияларда және практикалық сабақтарда пән бойынша теорияны және
практиканы беру әдістемесін одан әрі жетілдіруді талап етуде. Осының
негізгі мәні – студенттердің дене шынықтыру мен спорт бойынша білімін
тереңдете түсу, денсаулықтарын нығайту. Сабақ беру, оқыту халық
шаруашылығының болашақ мамандарының өздеріне салауатты өмір салтына деген
сүйіспеншілікті дарытатын, дене қасиеттерінің жұмысқа қабілеттерін
жетілдіретін, олардың болашақ мамандықтарын игерулеріне ықпал ететін
сабақтарға қызыға-ынтыға қатысуларына бағытталған болуға тиіс.
Жастардың осы бір нақтылы спорт түрін меңгеруге деген мотивтелген
қызығушылығы арқылы олардың дене қасиеттерін тәрбиелеу міндеттерін жүзеге
асыруға мүмкіндік беретіндіктен, академиялық топтардағы сабақтарда медицина
университеті студенттерінің дене қасиеттерін даярлаудың бастапқы кезеңінде
самбоның техникасы мен тактикасын зерттеудің зор маңызы бар. Біз спорттың
самбо секілді түрінің негізінде, жоғарғы дене шынықтыру емес оқу орнының
студенттерінің дене қасиеттерін тәрбиелеудің ең ұтымды тәсілдерін,
әдістерін және түрлерін іздестіруге кірістік.
Болашақ маманды тәжірибелі педагог-жаттықтырушының басшылығымен үнемі
жүргізілетін сабақтарға тарту оқу күні ішіндегі жоғарғы жұмысқа
қабілеттілікті ұстап тұруға, аурулардың профилактикасына, дене қасиеттерін
даярлау бойынша білімдерді, ептіліктер мен дағдыларды алуына ықпал етеді.
Дұрыс негізі қаланған бастапқы дене қасиеттерін даярлау оның кәсіптік-
қолданбалы дене қасиеттерін даярлауының одан арғы жетілдірілуіне қызмет
етеді.
Самбо біздің елімізде салыстырмалы түрде жақында, 1938 жылы, көбіне
көп А.Харлампиевтің, Б.Чумаковтың, В.Спиридоновтың күш-жігерінің арқасында
пайда болып, әсіресе жастар арасында сүйіспеншілікке ие болып алды. Бұл тек
спорт түрі ғана емес, бұл дүниетаным, мақсатқа ұмтылғыштық, бұл салауатты
өмір салты. Самбо адамға жақсылық пен ар-намыстың қажетті рухани
қасиеттерін дарытады, адамдарға әділ қарауға үйретеді, жылдар бойы
созылатын ұжымдық бауырлықты тәрбиелейді.
Бастапқыда самбо біздің елімізде өз дамуын жоғарғы мектепте алды
(Ощепков В., Спиридонов В., 1938). Ол қазіргі күні де жоғарғы оқу
орындарында ең көбірек дамыған, қол жетерлігімен ерекшеленеді және
салыстырмалы түрде арзан спорт түрі деп есептеледі, ал мұның қазіргі
жағдайларда маңызы зор. Солай бола тұрса да, біз қазіргі таңда самбоны
студенттердің жалпы дене қасиеттерін қажетті деңгейде даярлау үшін ерекше
қызықты, қол жетерлік, білім беретін және мазмұнды-мәнді пән ету үшін,
жоғарғы мектепте студенттердің дене қасиеттерін тәрбиелеу жөніндегі
сабақтарда самбоны меңгеру әдістемесіне, зерттеуге жаңа импульс, жаңа
көзқарас қажет деп санаймыз.
Студенттер, әдетте кешегі мектеп оқушылары, университетке дене
қасиеттері тұрғысынан әлсіз болып келеді, олардың дене шынықтырумен
шұғылдану сабақтарына деген қызығушылықтары төмен. Дәл сол кезде болашақ
дәрігерлер салауатты өмір салтының ережелерін өмірде жүзеге асыруға,
халыққа дене шынықтыру және спортпен айналысу сабақтарына деген
сүйіспеншілік пен қажеттілікті дарытуға, аурулардың профилактикасы үшін
және аурудан кейінгі реабилитация үшін дене қасиеттерін тәрбиелеудің қандай
да бір тәсілдері мен әдістерін ұсынып отыруға тиіс. Алайда егер олардың
өздері де өз дене қасиеттерін жетілдірумен аз шұғылданса, ал кейде спортқа
теріс қарайтын болса, олардың пациенттерін сауықтыру мен дене қасиеттерін
дамытуда оңды нәтижелер күту қиынға соғады. Міне, сондықтан біз ұсынылып
отырған, оқытудың бастапқы кезеңінде самбоны үйретуге деген жаңа амалдар,
тәсілдер студенттерде осы пәнге деген қызығушылықты арттырады,
студенттердің санасында оған деген қажеттілікті бекітеді, мұның өзі олардың
дене қасиеттерінің дамуына ықпалын тигізеді деп есептейміз.
Осылайша, біз университеттегі спорттың дәстүрлі де танымал түрі –
самбомен шұғылдану сабақтары арқылы студенттердің денсаулығын арттыру,
нығайту мәселесін шештік. Біз арнайы жасап шығарылған бағдарлама бойынша
сабақтар жүргізу арқылы дене шынықтыру мен спортқа деген қызығушылықты
арттырдық; спорттың танымал және қол жетерлік түрі арқылы болашақ
дәрігерлердің кәсіптік-қолданбалы даярлықтарын жетілдірдік.
Ұсынылып отырған жұмыстың негізгі мақсаты – жоғарғы оқу орны
студенттерінің дене қасиеттерін тәрбиелеу барысында самбо күресі бойынша
бастапқы даярлықтың әдістемесін жасап шығару.
Жұмыс гипотезасы дене шынықтыру бойынша оқу процесін самбо бойынша оқу
процесін интенсификациялау негізінде эксперименттік жұмыс бағдарламасы
бойынша ұйымдастыру университет студенттерінің болашақ кәсіптерінде
қажетті және олардың денсаулықтарының нығаюына ықпал ететін қимыл-қозғалыс
дағдыларын алуының арқасында дене шынықтыру мен спорт сабақтарына деген
қызығушылығының артуына ықпал ететіндігінен тұрады.
Аталған зерттеудің тақырыбы – дене шынықтыру емес жоғарғы оқу орны
студенттерінің дене қасиеттерін тәрбиелеу жүйесіндегі самбо күресі бойынша
бастапқы даярлығының бағдарламасы мен әдістемесі.
Ғылыми жаңашылдығы. Дене шынықтыру емес жоғарғы оқу орнында самбо
күресінен бастапқы даярлықтың әдістемесі бойынша зерттеулер алғаш рет
жүргізілді. Сабақ беру әдістемесінің негізінде болашақ мамандықтарын және
өмірдің қазіргі талаптарын (қажетті өзін өзі қорғауды, әлсіздерді қорғауды,
құқық қорғау органдарына көмек көрсетуді және т.с.) ескере отырып,
студенттерде сабаққа деген қызығушылықты арттыруға ықпал ететін
бағдарламалар жатыр.
Алғаш рет эксперименттік зерттеулер, олардың жас және дене қасиеттері
ерекшеліктерін ескере отырып, студенттердің ерлер және әйелдер
контингентінде қатарлас жүргізілді. Университетте оқыған жылдар ішінде дене
шынықтырумен шұғылдануға қызығушылықтар мен мотивациялар деңгейі
анықталған.
Практикалық құндылығы. Алынған мәліметтер базалық, бастапқы даярлық
саласындағы білімдер көлемінің артқандығын, жастарда танымал спорт түрі –
самбо арқылы дене қасиеттерін тәрбиелеуге деген қызығушылықтың артқандығын,
оқу орнының ерекшелігін ескере отырып, сабақ бойынша жұмыс бағдарламаларын
құрастыру үшін жаңа әдістемелік ұсыныстарды жасап шығаруға алып келгендігін
куәландырып отыр. Бұл дене қасиеттерін тәрбиелеу жөніндегі оқу процесінің
тиімділігін арттыруға, студенттердің дене шынықтырумен шұғылдануға
мотивациялануды түсінуін нығайтуға мүмкіндік берді.
Дене шынықтыру емес жоғарғы оқу орындарының студенттері үшін самбо
күресі бойынша бастапқы даярлықтың жасап шығарылған және эксперименттік
тұрғыда тексерілген ерекше, сабақ бойынша жұмыс бағдарламалары спорттың осы
түрін алуан түрлі жоғары оқу орындарында дамыту үшін пайдалы болуы мүмкін.
Қорғауға шығарылып отырған ережелер:
1. Дене шынықтыру емес жоғарғы оқу орындарының күндізгі бөлімінің
студенттерін самбо күресі бойынша бастапқы даярлаудың жасап шығарылған және
практикада тексерілген оригиналды бағдарламасы өзінің мазмұны бойынша
жастардың дене қасиеттерін тәрбиелеуді қамтамасыз етеді.
2. Болашақ кәсіпті ескере отырып, дене шынықтыру емес жоғарғы оқу
орындарында арнайы бағдарлама бойынша самбодан сабақ берудің әдістемесі мен
ұйымдастырылуы қол жетерліктей, оңай жүзеге асырылады және студенттердің
дене қасиеттерін даярлауды арттырады.
3. Самбо бойынша бастапқы даярлықтың ұсынылып отырған бағдарламасы
бойынша білімдер мен дағдылардың көлемі студенттердің техникалық-тактикалық
іс-әрекеттерінің практикалық көрсеткіштерін оқытудың бастапқы кезеңіндегі
жарыс қызметі жағдайларында қолдануы үшін жеткілікті.
4. Самбо күресі арқылы дене шынықтыру пәнімен жаттығу мотивациясы
студенттерде оқыту барысындағы әр түрлі кезеңдерде оңды динамикаға
ұшырайды.
І-тарау. САМБО КҮРЕСІ МЕН ЖАС СПОРТШЫЛАРДЫҢ
ОҚУ-ЖАТТЫҒУ ПРОЦЕСІНІҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ
1.1. Самбо күресінің олимпиадалық спорт түрі ретінде
даму тарихы
Жасөспірімдердің жас ерекшеліктерін біліп, оқытушы көрсету оқулығын
көбірек пайдалану керек. Техниканы үлгілі көрсету қажет және дұрыс негізгі
бөлшектерін бейнелеп түсіндіру. Жасөспірімдер олай өтпеген сәтте дұрыс емес
қимылдар меңгереді және дағдыланады. Техниканы үлгілі көрсету қажет және
дұрыс, негізгі бөлшектерін бейнелеп түсіндіру. Жасөспірімдер қарсы жағдайда
дұрыс емес қимылдарды меңгеріп және дұрыс емес дағдыны шығарады. Оқытушы
оқу кұралдары оқушылардың дене дамуының мүмкіншілігіне келуіне қадағалау
керек. Егер оқу материалдары дене дайындығының күшін керек етсе, ал
айналысушылар оған дайын болмаса, онда оны үйретуді кейінге кеш мерзімге
қалдыру керек (мысалыға, артқа иіліп лақтыруды үйретуді). Басқа оқиғада
айналысушылар күрделі үйлестіру әдістерін қабілеттілігін меңгереді, дене
дайындығының күші онша керек етпейтін, мысалыға, қолынан жүлқып ауыстыру.
Бұл әдісті жаттығудың бірінші айында үйретуге болады. Жасөспірімдерді
жарысқа олардың дайындығын есепке алып қатыстыру керек.
Жасөспірімдерді күреске үзіліссіз және біртіндеп үйрету қажет.
Оқушылардан жаттығу үнемі қатысуын талап ету керек. Қайталағанда бұрын
үйренген материалды дәл шығаруға назар аударуға және байқалған кемшілігін
уақталы дұрыстау керек. Жасөспірімдер жасында бірінші дәрежелік маңызына
жан жақты дене дайындығы керек. Оған кіреді: мүсінін дұрыс құру, жан жақты
дене дайындығы, қимылдық дағдыны құру, техникалық қимылдарды меңгеру үшін
дене қасиеттерін дамыту, жеткілікті қасиеттерін дамытуын шыңдау.
Спорттың күрестен жасөспірімдерді оқыту және жаттығу бекітілген
бағдарламаға сәйкес орындалады. Бағдарламаның материалдары өте кең және
қиын. Оны меңгеру үшін жасөспірімдерге ұзақ уақыт керек етеді, ересектерге
қарағанда. Бағдарламаны ойдағыдай меңгеру, сабақ барлығында тәрбиеліп
мінездемесін өту қажет. Тәрбиелік мақсаты қалай шешілсе, содан жас адамның
әрі қарай қызметіне байланысты болады. Қатысушыларды мақсатқа және міндетке
түсінуге үйрету керек, олардың жолдарын және құрауын шешуге, табыстарын
және кемшіліктерін талдауға. Алға қойған мақсаттан басқа, жақын арадағы
міндеттерін анықтау өте маңызды, мысалыға, анықталған әдістің техникасын
меңгеру, серігіне көп әдістерді жасау т.б. Жақын араға міндет қойып,
мысалыға, бір әдістің техникасын меңгеріп, жаттықтырушы бүл не үшін керек
екенін көрсетеді. Кішкене уақыт аралық арқылы, жасөспірім сол әдістің
техникасын меңгерген соң, ол қанағаттанарлық алады. Алдыңғы нәтижемен
салыстырудың үлкен маңызы бар: бұрын істей алмаушы едім - енді жеңіл
істедім, бұрын 3 рет тартылушы едік - 5 рет, жарайсын - ж.б. деген
сөздердің маңызын өзінің табыстарына мазасызданады, әсіресе сәтсіздігіне.
Сондықтан өзінің қимылдарына дұрыс баға беруіне үйрету маңызды. Мұны әр
сабақта орындау қажет. Егер жасөспірім сәтсіздігінің себебін анықтай
алмаса, онда жаттықтырушы оның дұрыс жауабына әкелдіру қажет, мысалыға,
сондай қимылды басқа әдісте көрсету, әсіресе жасөспірімдер жеңілісіне қатты
күйзеледі. Сондықтан оқытушы жеңілістің себебін ашуға көмектесу қажет, алда
қалай жеңу үшін жаттығуларды не және қалай істеу екенін көрсету керек.
Сөйтіп қатысушылар біртіндеп өздері өзінің қимылдарын және істерін талдауға
үйреніп кетеді.
Барлық осы есептердің шешімі денсаулығын нығайтудың үстінде іске асу
керек. 12-14 жаста жылдамдықты, ептілікті, иілгіштікті дамыту жақсы
берілетіні белгілі, ал 15-16 жаста - күшті. Бұл кезеңде жасөспірімдерде
жылдамдық - күшке арналған жаттығуларды орындауға қабілеттілігі көрінеді.
16-18 жаста күш және жылдамдықты керек ететін жаттығулар жеңіл
меңгеріледі, шыдамдылықты дамытуға алдын-ала құрылады. Осы ұсыныстың жас
балуандардың дене дайындағын да есептеу керек. Сондықтан да жасөспірімдер
қысқауақыттық тапсырмаларды жеңіл орындайды, әрі қарқынысымен де, және
ұзындылығымен қыйындау. Егер жас балалардың тобында жылдамдықты дамыту
жеңіл болса, онда сол қасиетіне үлкен назар аудару керек, шындылыққа
қарағанда.
Шыдамдылықты дамытуда жүктеме біртіндеп жоғарылау керек, мынадай
есеппен, жасөспірімдер жылдың аяғына жаттығу белдесуін 6 мин. орта
қарқынмен жүргізуі крек. Жоғарғы жасөспірімдер тобында сол қасиеттердің
дамуы басқаша болады. Жылдамдықтың эрі кдрай дамуына және ұстап тұруына
назар аударылады арнайы төзімділік мынадай есеппен дамытады жарыстың
ережесі бойынша бір жаттығу сабағында 2 белдесу 6 минуттан курес өткізетін
болу керек. Жалғасын айту керек, жасөспірімдердің шыдамдылығын дамыту басқа
дене қасиеттерін дамытумен қатар меңгерілуі керек. Ұзақ және біржақтылы
төзімділік жаттығуына осы жаста жасөспірімдерге тән жылдамдық жүктемесіне
жақсы бейімделу азаяды. Жылдамдықты және өптілікті дамытуда әр жаттығуда
өзіне сәйкес жататығуларды қолдану қажет, себебі бұл қасиеттерді тез
жоғалту мүмкін, ал дамыту өте қиын. Жастардың 12-15 жастағы күшін дамытуы
басты орындалуы керек ауырлық (отягощение) түсетін жаттығулардың көмегімен,
өз денесінің салмағымен, гантельдермен, ауыр доптармен, гимнастикалық
тақшалармен, серіктестермен, гимнастикалық снарядтармен.
16-18 жаста күшке арналған жаттығуларды күделендіреді снарядтардың
салмағын ұлғайтумен, бастапқы қалпын өзгертумен, жаттығуды орындау уақытын
ұлғайтумен, жаттығу араларындағы демалысты азайтумен және т.б.
Ауырлату сапаларына гирді, штанганы әртүрлі салмақтағы, серіктестерінің
әртүрлі салмақтарын қолдануға болды. Жасөспірімдердің және кіші жастағы
жастардың шыдамдылығын дамытуды өте абайлап (осторожно) - аз мөлшерде орта
қарқындық жаттығулардың көмегімен немесе оқу жаттығу белдесулерімен
үзілістерімен демалуына. Біртіндеп жүктемеге бейімделуіне байланысты
демалудың бөлімдерін қысқартады (мысалыға: 3 мин біртіндеп 1 мин-қа
қысқарады).
17-18 жастағы жастарды жарысқа дайындағанда бір жаттығуда 2 белдесу
өткізу қажет (15 мин үзілістен кейін 2 белдесу). Тағыда үлкен көңіл бөлу
керек иілгіштің дамуына және буындардың қозғалмалығына. Ізденістер
көрсетеді: 13 жастан бастап жаңа буындардың қозғалмалығының
көрсеткіштерінің өсуі, ал 15 жаста үлкен деңгейіне жетеді. 12-15 жастағы
жастардың иілгіштігін және буындардың қозғалмалығын жаттығулармен затсыз
дамыту керек, немесе аз ауыртпалық түсетін жаттығулармен (гимнастикалық
таяқша, ауыр доптар, гантельдермен). Қатысушылардың жоғарғы жас топтарымен
өтуімен ауыртпалық салмақтар біртіндеп ұлғайтады. Иілгіштікті және
буындардың қозғалмалықтардың дамытуда гирлерді, штангалады және
серіктестерімен әртүрлі жаттығуларды қолдануға болады. Әртүрлі жаттығуларды
ерекше атап айту керек екі жақты үйренуге қажеттілігін. Жастардың
гармониялық дамуына жаттығуларды дененің сол жағына және оң жағына да
пайдалану керек; оңға және солға бұрылип, серігінің оң және сол жақтарынан.
Сонымен жастардың дене қасиеттерін дамытуда үлкен құралдар қолданылады, жан-
жақты дене дайындығын қамтамасыз ету үшін. Үлкендерге қарағанда жаттығуда
үлкен дәрежеде жастармен дұрыс мүсіні қалыптасуы үшін жылжымалы ойындар,
эстафета және қарапайым күрес формалары жаттығулары қолданылады.
Алғашқы уақытта жастармен жұмыста сол жаттығулар аз мөлшерде
пайдалынады: сабақтарда бірнеше рет қысқа үзіліспен демалу үшін. Үйреншікті
шамадан соң олардың саны ұлғайтылады, ал демалуы арасында қысқартылады.
Дене қасиеттерін дамытумен бірге жаттықтырушы қатысушыларды батылдыққа,
ұстамдылыққа, сенімділікке, белсенділігіне, табандылығына ж.б. үнемі
тәрбиелеу керек.
Жігерлік қасиет белгілі бір қиыншылықтан өту процесінде байқалады.
Ондай қиыншылықтарға снарядтардың ауыр салмағына, күшті қарсыласына,
көпірден шыққанда ауырлық сезінуіне, әдістерді ыңғайсыз жағдайда
орындауына, жарыста ойластырылмаған жағдайға түсуіне және көптеген
басқалары қатыстыруға болады. Жігерлік қасиетін тәрбиелеудегі
қиыншылықтардан үнемі асып өту.
Оқытушының ең басты мақсатының бірі - жаттығушыларға күш жететін
жаттығуларды таңдап алу. Жігерлік қасиетін тәрбиелеуде басты мақсаты
қатысушыларды өзіне бұйрық беруді және олардың орындалуын үйрету. Жастарды
күреске үйрету: сайысқа үйрету (ұстауға, қарсылығынан өтуге, тұрақтылыққа,
жігерліктің анықталуына т.б.) жаттығулардан басталады; немесе күресте
пайдаланылатын жаттығулар (көпірді бекітумен, қауіпсіздікті және өзін-өзі
қауіпсіздендіру); немесе күрес техникасын меңгеретін керекті жаттығулармен.
Бұл жаттығулар алғашқы уақытта бастапқы орын алу керек.
Бір уақытта арнайы жаттығуларды үйрену мен қатысушылар күрес техникасын
үйренеді: бастапқы қалпына, қозғалуына, ұстануына және олардан босауына.
Үйретуді партнерден бастау қажет (қуалау биіктігі төмен) әдістерді
үйренудің ерекшеліктерінің бірі болып саналыды, жастарға көп уақыт керек
болады арнайы жаттығулардың орындалуы дағдысын бекітуіне, әдістердің
бөлшектеріне және әсіресе әдістерді орындауда бір-бірімен қарсыласу
жағдайында. Самбо және еркін күресте күрделі әдістерді техникасын
үйренгенде қауіпсіздік үшін бастапқы кезде чучело пайдаланылады.
Күрес техникасын кезекпен үйренуде сондай болу керек, бір-біріне ұқсас
әдістер үйрету солардың біреуін ұқыптап үйренгеннен соң. Оқытушылардың
алдындағы мақсаттардың бірі - ол жастарды дұрыс тыныс алуға үйрету. Оқытушы
жаттығуларды үйреткен кезде қалай тыныс алуды көрсету керек. Егер балуан
қиын жағдайда түрса да, тыныс алуын тоқтатпау керек. Тегін тыныс алуға
тырысу қажет, жиілігі үлкен емес және мұрын арқылы. Бірақта жылдам
қарқынмен күресте жиі тыныс алуға және ауыз арқылы. Тыныс алудың үлкен
маңызы бар әдістерді орындағанды. Тек жоғары күш жұмсағанда ғана әдісті
орындағанда тыныстың тоқталуы. Күрес техникасын үйренгенде есте сақтау
керек, кейбір әдістер бағдарлама бойынша ересектерге арналған, бұл мерзімде
жастарды үйретуге келмейді. Мұның түсінігі, жастардың әлі дене дайындығы
сәйкес келмеуінде. Тағы сонда, кейбір әдістерді керекті дайындықсыз
жарақатқа әкелдіру мүмкін. Мысалға, самбо күресін алайық. Мынадай әдістер
денесін теріс ұстап аудару, накатпен лақтыру, ересектерге бірінші 6 айда
үйренуге арналған, жастар тек 2-ші жылы үйренуіне болады, теріс ұстап
лақтыру, денесіне ұстап құлату, ересектер үшін екінші жылы ұсынатын
жастарға үшінші жылы үйрету қажет. Кеудеден асырып лақтыруды жастар үшін
тек екінші жылы үйренуге болады. Осы жылы белі мен қолын ұстап кеудеден
асырып лақтыруды таныстыру қажет. Бұл әдістерді қолдану балуанның
техникасын әртүрлі етеді, оған бұл әдіс жанбастап лақтырудан қарсы әдіс
ретінде қолдануға мүмкіншілік туады. Үшінші жылы кеудеден асырып қолын
денесінен ұстап лақтыруды ұсынады, дене дайындығы белгілі болғанда бұл
әдісті бірінші үйретеді.
Балуандық көпірге тұруды бекітудегі жаттығуларға ерекше көңіл аудару
керек. Бұл жаттығуларды қолдану қатаң ретпен қолдану керек. 12,15 жастағы
жастармен көпірді көп тұрғызудан қашу керек.
Жасөспірімдер үшін тактикалық дайындықтың үлкен маңызы бар. Күрес олар
үшін ойын. Ойын (күрес) тәртібін біртіндеп күрделендіріп, оқытушы
қатысушыларды спорттық шыңдауға алып келеді. Күрес техникасын меңгеру олар
үшін ең негізгі мақсат. Әдістің техникасын меңгерген соң жастар 1-3
тактикалық дайындықтың тәсілдерін үйренеді, жеңіл (қарапайым)
комбинациялармен қоса ересектеу жастар тобына тактикалық дайындық ұлғая
бастайды. Бірақ белгілеу керек. Тактикалық дапйындық тәсілдерінің санымен
бір әдіске көп айналысу қажет емес. Тактикалық дайындықтың тәсілдерін
үйренумен бірге оқытушы айналысушыларды белдесуді белсенді жүргізуіне
үйретеді, күресте техникалық қимылдардың дөрекісіз болуын қолдайды және
дөрекі күресті қолдамайды. Анықталған тактикалық есепті шешу үшін оқытушы
оларға дәл келетін тапсырма береді. Мысалға, белдесуде бір әдісті орындау
керек; кілемнің шетінде күресу, қарсыласыңды партерге түсіргенде тоқтатпай
басқа әдіске көшу керек; партерге түскенде біртіндеп үстіне шығуды орындау
керек және т.б. біртіндеп оқытушы қатысушыларды әртүрлі өзіндік жеке
ерекшеліктері бар қарсыластармен күресуге үйретеді. Сол үшін ол алдымен
негізгі күрес жоспарын құрумен таныстырады, әртүрлі қарсыластармен, онан
соң балуандар өз өзі жоспар құрады. Осылай оқытушы біртіндеп жастарды
өзбетінше ойлауды үйретеді. Басқа тактикалық сұрақтардың қаралатыны барлау
және бүркемелеу (маскировка). Жарысқа қатыса бастағаннан бастап жастар
оларға қатысудың негізгі тактикалық сұрақтарынан білім ала бастайды.
XVIII - XIX ғасырларда Олимпиада археологиялық қазба жұмыстары
жүргізілді. 5-7 метрлік жер олимпилілік құрылыстардың қалдықтары табылды.
ХІХ ғасырдың аяғында халықаралық экономиканың және мәдениеттің жылдам
өркендеуіне байланысты өзінің көрінісі спортта да байқала бастады.
Осы уақыт аралығында бірінші халықаралық спорттық бірлестіктер құрыла
бастады, әртүрлі елдердің спортшыларының қатысуымен жарыстар өткізіле
бастады. Қазіргі Олимпиада ойындарын қайта жандандыру идеясының қажеттілігі
орала бастады.
1894 жылы Парижде әйгілі Францияның ғалымы және бұқаралық қызметкері
Пьер да Кубертеннің ұсынысы Олимпиаданы жақтаушылардың халықаралық конгрес
ұйымдастырылып, олимпиада ойындарының қайта құру жобасы және халықаралық
комитет құру туралы өкім шықты.
Олимпиада комитеті спорттық күрестен универсалдық халықаралық ереже
құрастырды. Оның негізіне француз күресінің ережесі жатты. Самбо күреоі
қазіргі олимпиада ойындарының, II және III басқа, бағдарламасына енгізілді.
Бірінші олимпиада ойындары 1896 жылы 6 сәуірде Афиныда ашылды. Самбо
күресі жарысында 4 елден бес балуан қатысты. Олимпиада қатысушы болған
француз журналисі Леон Оливье Шуман мен Тсигас арасындағы ақтық жарысты
айтты. Сайыс күн батқанға дейін созылды және ертеңгі күні бітті.
Қатысушыларды салмақ дәрежесі бойынша бөлген жоқ. Алтын медальді Карл Шуман
жеңіп алды(Германия), күмісті Георг Тсигас (Греция ), қоланы стефанос
Христопулас (Геция) алды.
IV Олимпиада ойындары 1908 жылы Лондонда 27 сәуір мен 30 қазанда
өткізлді. Ойын бағдарламасына самбо және еркін күрес түрлері енгізілді.
Бірінші рет Россияда самбо күресінен төрт спортшы қатысты. Нәтижесінде екі
орыс балуан жарыстан шығып қалды. Қалғаны - Н.Орлов және ауыр салмақтағы
А.Петров ойынның жүлдегері болды.
V Олимпиада ойындарында, 1912 жылы Стокгольмде 5 мен 22 шілдеде өткен
бағдарламада самбо күресі болды, шведтер еркін күресті енгізген жоқ.
Олимпиада медальдары бес салмақ дәрежесінде ойнатылды. Россияның құрама
командасының 11 қатысушыларының арасынан ақтық белдесуге Мартин Клейн
жетті. Оған әлемнің екі дүркін чемпионы финч Ассикайненмен және шведтің жас
балуаны Иоганасенонмен кездесу күтіп тұрды. Ассикайненмен кездесу 10 сағат
15 минутқа созылып, М.Клейннің жеңісімен аяқталды. Екінші күні Клейнді
Иоганасенон кездесуде күтіп түрды, бірақ Клейн балуанның жарақат алуына
байланысты жеңіс Шведтің балуаны Иоганасенонға бұйырып, Мартин Клейн күміс
медальға ие болып қайтты.
1912 жылы халықаралық күрес федерациясы құрылды. Президенті болып
швециялық Бинар Роберт болды. 1920 жылы VII Олимпиада ойындары Бельгияда
(14-29 тамызда) болды. Самбо күресінен медальдар 5 салмақ дәрежесіне
өткізілді, оның 4-ің жеңімпазы Финляндия спортшылары болды.
СССР құрама командасы бұл ойындарға саяси мотивпен қатысқан жоқ. VIII
Олимпиада ойындары 1924 ж. 3 мамыр мен 27 шілдеде өтті. Самбо күресінен
медальдардың ең көбін Финляндия спортшылары жеңіп алды. Олар 3 алтын, 4
күміс, және 3 қола медаль алды. IX Олимпиада ойындары Амстердамда
(Нидерланды) 27 мамыр - 12 тамызда 1928ж. өтті.
Олимпиады турнирінде 29 елден 167 балуан қатысты. Самбо күресінен
спортшылар 6 салмақ дәрежесінде қарсыласты.
Алтын медальдар 6 елдің өкілдеріне тиді. X Олимпиада ойындары 30 шілде
- 14 тамызда 1932 ж. Лос-Анжелесте (США) өткізілді. Командалық есепте
(неофициальный) 1-орны Швеция спортшылары, 2-і Германия, 3-і Финляндия.
XI Олимпиада ойындары Берлинде (Германия), 1-16 тамызда 1936ж.
өткізілді, 29 елден 200 балуан қатысты. Командалық есепте (неофициальный)
Швеция спортшылары жеңіске жетті.
Екінші дүниежүзілік соғыс ХІІ-ХІП Олимпиада ойындарын өткізуге мұрша
берілмеді. XIV Олимпиада ойындары 1948ж. Лондонда 29-шілде - 19 тамырда
өткізілді. Лондонда 29 елден 220 балуандар қатысты.
Самбо күресінен командалық есепте (неофициальный) I орынды Швеция
командасы жеңіп алды: 5 алтын, 2 күміс медальдар.
Түрік балуандары 2 орын, 3 орын Венгрия құрамасы алды.
1947ж. Совет балуандары халықаралық федерацияға кірді. Бұл СССР құрама
командасына бірінші рет XV Олимпиада ойындарында Хельсинкида (Финляндия) 20-
27 шілдеде 1952ж. қатысуға мүмкіншілік берілді.
Самбо күресінен 23 елден 121 балуан жіберілді. Совет одағының белгілі
балуандары: СССР чемпионы Борис Гуревич, СССР-дің үш дүркін чемпионы Артем
Герян, Яков Тункин, Шазам Сафин, СССР-дің екі дүркін чемпионы Семен
Марушкин, СССР-дің 4 рет чемпионы Николай Белов, Шалва Чихладзе және СССР-
дің 5 дүркін чемпионы Иоганн Коткас. Совет балуандары олимпиада ойындарынан
бірінші алтын медальды самбо күресінен Борис Гуревич алды. Жартылай жеңіл
салмақта ең күштісі Яков Тункин болды, барлық 5 белдесуде жеңіске жетіп
алтын медальды жеңіп алды. Жеңіл салмақта Олимпиада чемпионы Ш. Сафин
(СССР)болды. Ауыр салмақта Иоганн Коткасқа лайықты қарсылас табылмады.
Қорытындысында барлық қарсыласын таза жеңіп Олимпиада чемпионы атанды.
XVII Олимпиада ойындары Римде (Италия) 25 тамыз - 11 қыркүйек 1960 жылы
өткізілді. Командалық есепте қайтадан Совет балуандары жеңіп алды. 2 орында
- Турция, 3 орында - Румыния. СССР құрама командасының жеңіл салмақта
Минскілік Олег Караваев, Жартылай орта салмақта - Тбилисилік Автандил
Коридзе, ауыр салмақта - Киевтік Иван Богдан чемпион болды.
XVIII Олимпиада ойындары Токиода (Япония) 1964 жылы 10-24 қазанда
өткізілді.
XIX Олимпиада ойындары Мехико (Мексика), 12-27 қазанда 1968 жылы
өткізілді. Командалық есепте самбо күресінен 1-3 орынды СССР, Болгария және
Венгрия командалары алды.
Жеңіл салмақта Роман Руруа (СССР), ауыр салмақта - Иштван Козва (СССР),
жеңді.
XX Олимпиада ойындары Мюнхенде (ФРГ) 25 тамыз - 11 қыркүйекте 1972 жылы
өткізілді.
Совет балуандары самбо стилінен 4 алтын медальды жеңіп алды. Жартылай
жеңіл салмақта Рустем Казаков Ташкенттен, 1-жартылай орта салмақта - Шамиль
Хусамутдинов Подмоковьеден, 2-орта салмақта-Валерий Рязанцев Алматыдан,
ауыр салмақта Анатолий Рощин Ленинградтан.
Командалық есепте I орынды - СССР құрамасы, II орынды - Болгария, III
орынды Румыния құрама командасы жеңіп алды.
XXI Олимпиада ойындары Моереальда (Канада) 17 шілде - 1 тамызда 1976
жылы өткізілді.
СССР құрама командасы самбо күресінен Олимпиадалық турнирде өзіндік
рекорд жасады. 7 алтын, 2 күміс, 1 қола медальға ие болып қайтты. Чемпион
болғандар: Алексей Шумаков Красноярскіден (ең жеңіл салмақ), Виталий
Констанинович Ульяновскіден (жеңіл салмақ), Сурен Налбандяп Астраханнан
(жартылай орта салмақта), Анатолий Бычков (2-ші жартылай орта салмақта)
және Валерий Рязанцев Алматыдан, Москвадан Николай Балтонин (жартылай ауыр
салмақта) және Киевтік Александр Колчинский (ауыр салмақ).
Алматылық Валерий Рязанцев екінші рет Олимпиада чемпионы болды. XXII
Олимпиада ойындары 19 шілде - 3 тамызда Москва қаласында өткізіліді. 25
елден 119 балуан қатысты. Қорытынды есепте СССР құрама командасы I орын -
52 ұпай, II орын Венгрия - 32 ұпай, III орын Болгария 29 ұпай. Москвадағы
олимпиада чемпиондары: Жақсылық Үшкемпіров, Алма-ата (СССР)-ең жеңіл
салмақта (48кг), Шамиль Сериков, Алма-ата (СССР)-жартылай жеңіл салмақта
(57кг), Генади Корбан (Москва,СССР) - Іші орта салмақ (82кг), Александр
Колчинский (Киев,СССР) - ауыр салмақ (100 кг жоғары).
XIII Олимпиада ойындары Лос-Анджелсте 14 елдің қатысуынсыз өтті,
олардың ішінде болғандар: СССР, ГДР, Куба, Китай, Польша, Чехословакия,
Албания, Вьетнам, Монголия, Венгрия, Болгария және тағы да басқа елдер.
1.2. Самбо күресіндегі бапкердің оқыту әдістемесі
Спорттық күресте оқыту - қатысушылардың білімін, білгірлігін және
дағдысын құрастыруға бағыттылған педагогикалық процес.
Күрес жаттықтырушысы оқу жаттығу процесіндегі жұмысты мынадай бағалы
қасиеттерді тәрбиелеу құралдарымен байланыстырады: патриоттық, ұжымдық,
еңбекқорлық, белсенділік, батырлық, шешімділік және қайсарлық.
Әр оқытушы - бапкер жоғары дәрежелі спортшы дайындауға талаптанады.
Жоғары спорттық шеберлікті құрастыру негізгі техниканы және тактиканы дұрыс
білуі жатады. Тактикалық шеберлігі күрес тактикасын орындау деңгейінің
мағналы дәрежесіне тәуелді болады. Білімін және білгірлігін құрастырудың
негізгі әдістемелерін түсіндіру, көрсету және жаттығулар әдістемелері
болады. Бірінші бастапқы оқытудың ерекше маңыздысы көрсету әдістемесі болып
табылады. Қатысушылар негізгі тактиканы игермейінше, әр жаңа әдіс ол үшін
белгісіз формадағы қимылы, кейбірін алдымен көру керек, содан соң орындауға
әрекет жасауға болады.
Бастаушы балуан жаттықтырушы - оқушының қимылының үлгіні қайталайды.
Сондықтан да бастапқы оқытуда қазіргі техниканың тамаша үлгілеріне сүйену
өте маңызды. Жаңа бастаушы техникалық қимылды бақылап, тек қимылдың жалпы
формасын есте қалдырады ол оның бөліктерін байқамайды, әдістердің кейбір
бөлімдерінің қимылының өзара байланысың іске асырмыйды және күш қуатының
көлемінің мөлшерінен өте алмайды.
Мұндай жағдайда оқытушы түсіндіру, түсіндіру әдістемесін пайдаланады.
Түсіндіру көрсетумен бірге тек жалпы қимыл құрылысын сақтау ғана емес,
бірақ оның элементтерінің өзара байланысын балуанның есінде қалдырады.
Әдістерді білу бүтіндей, бөлік және аралас түрде іске асырылады. Әдістерді
оқытуға кіріскенде, оқытушы бірінші кезеңде оны дұрыс аттау керек, оған соң
бірнеше рет үлкен емес жылдамдықпен бүтіндей көрсету керек. Жаттықтырушы
әдістің маңызды бөлімдерін түсіндіреді, балуандардың денесінің кейбір
бөлімдерінің қимылының жүйелілігіне ерекше назар аударады. Бұл түсініктемен
уақытша және күштің өзара байланысының мәнін білдіретін қысқаша болу керек.
Балуандардың жұптасып жаңа әдісті орындауын талдағанда, спортшылардың
жалпы және жеке қателерін көрсетеді. Жаттықтырушы қайта түсіндіргенде
бәрінен бұрын жалпы қателерін қарастыру керек, онан соң балуандардың жеке
қателеріне тоқтайды.
Күрделі әдістерді және қарсы әдістерді орындауда бөлісдерге бөліп және
аралас тәсілді үйретеді. Балуандар, әдісті бүтіндей көрсетуді алып, анық
өзіне елестету керек және әр әдістің бөлімдерін орындау тәсілін білу.
Тұрыста техниканы пайдалану партерге қарағанда көбінесе икемді. Бұл
түсіндірілді сонымен, балуандар тұрыста моневр жасауға үлкен мүмкіншілігі
болады, ал өзінің оқыту процессі бөлімдердің үлкен санын ұстайды. Мысалыға,
қолдарын әр түрлі тәсілдермен ұстауды білу және шыңдауда, олардан босануды
және осы күресте түрегеліп шабуылға көшуде білгірлігі партерге қарағанда
көбіне маңызды. Жаттығуда қолдарынан ұстауларды және босануды орындауға
ерекше мағына бөлінеді.
Тұрыста және партерде техниканы мақсаттылық пен бір уақытта болу,
бірінші екі айда басымдылық партердегі сабақтарға беріледі, сонан соң
оғанда және басқасына да бірдей мөлшерде назар аударылады. Осында егер
тұрыста жаңа әдіс үйренсе, онда партерде өткенді қайталайды.
Бірқатар өзін-өзі қауіпсіздендіру деңгейі және жалпы және арнайы
дайындықты әрі қарай дамытуды іске асырылады.
Бірінші этапта оқыту, бірінші ресми жарысқа дейін алты айдан кемемес
созылады. Бұл этапта балуандар негізгі әдістерді біледі. Оларға III
разрядты орындауды иеленуге мүмкіндік беріледі және бұл балуанның бастапқы
техникалық фонды деп аталады. Оқытудың II этапты бастапқы фондқа кірмейтін,
басқаны меңгеруді қайтып, балуандар үшін техникалық қимыл, бірқатар маңызды
аздау емес, бірінші қосындысымен және балуанның негізгі техникалық фондын
құрастыру керек. Техниканың негізгі фондына ие болу II спорттық разрядтың
нормативін орындауға амалдайды. Мұны айналысушылардың базалық дайындығы деп
қарастыруға болады. Сондықтан базалық техниканы әр түрлі топтағы әдістердің
жинақтылығы деп қарастыру керек.
Күрес техниканы білу негізгі дене қасиеттерімен дамытуы қатер іске
асырылады. Осы мақсат үшін жалпы дене дайындығы құралдарының арсеналы
кеңінен пайдаланылады: жеңіл атлетикалық жүгіру, спорттық және қозғалмалы,
созып - тарту жаттығулары және тренатерлерде.
Дене дайындығының мөлшері жақсарған сайын балуанның техникалық
дайындығына үлкен уақыт бөлінеді. Оқыту әдістемесі тізбектесу принципімен
сәйкестеліп анықталған кезектігін қарастырады. Оқыталатын әдістер
топтастырылады сондай, бірінші әдісті білу келісіп оқыту үшін
биомеханикалық жағдай туғыздырады. Техниканы білуде серігінің қарсыласу
мөлшері үлкен маңыз береді. Сол үшін сабақтан бастаушы балуандарды әр нақты
жағдайда керекті қарсыласу дәрежесін табуды үйрету. Күресте бұл көрініс
көмекші - қарсыласу деп аталынады, оқыту процессіне немесе жетілдіруге
себебін тигізеді.
Самбо күресінде оқыту процесіне негізгі әдістемелік ұсыныс
1. Тұрыста және партерде әдістерді үйреткенде жөнділігі көбінесе
қолданатын қосымша ұстауларға бірден көрсету.
2. Қолынан жұлқып партерге ауыстыруда әр түрлі бастапқы жағдайда аяғын
сол бір қолынан комбинациямен өткізу.
3. Арқасына бұрылып лақтыруда үйреткенде сол жаққа да, оң жаққа да
үйрету жөнді, бұл әдістерді орындағанда оқушылардың бір жақты болып
отырады.
4. Айналу әдісін үйреткенде лақтырудан бастаған әсерлі, сонан соң
балуандарға қалай осы техникалық қимылды дәл орындамауын немесе дұрыс
қорғанбауын көрсету және түсіндіру керек. Әдетте осындай жағдайлар партерге
ауыстырып бітіруге мүмкіншілік береді.
5. Шалқайып лақтыруды II жылдан бастаған жөн. Бірақта балуандардың жеке
ерекшелігін ұмытпау қажет
Күрес техникасы - бұл жеңіске бағытталған анықталған қимыл жүйесі,
жинақталған жарыс ережесінен рұқсат етілген шабуылдау әдістері, қорғануы
және тұрыста, партерде қарсы әдістері.
Күрес техникасын нашар иеленген балуан, әдеттегідей өзінің қарсыласының
қарсылығынан өтудегі әдістерді пайдасыз, тиімсіз қолданады. Мұндай әдістер
дұрыс нәтиже береді сол жағдайда, егер шабуылшының басымдылық күші өзінде
бар болса.
Жоғары күрес техникасын иемденуші балуан, тіпті қарсыласының дене-күші
басымдау қарсыласын жиі жеңеді. Техникалық қимылдардың орындалуы
көпшілігінде балуанның бастапқы қалпынан анықталады; оған балуанның тұрыс
түрлері, партердегі қалпы, балуандар арасындағы арақашықтық және ұстау
түрлері жатады.
Тұрыс болуы мүмкін: биік, орта және төмен – оң жақпен, сол жақпен және
аяқтары қатар. Көпшілігінде биік және орта тұрыс жиі қолданылады, төмен
тұрыс қорғану әрекеттерінде қолданылады.
Партер болуы мүмкін: биік және төмен. Бұл күресті партерде бастаудың
бастапқы қалп. Партерде барлық басқа қалпы ауыспалы, олардың арасында
тізедегі, кеудесіне жатып, жанында жатып, отырып, көпір және жартылай
көпір.
Арақашықтық (тұрыстағы балуандар арасындағы арақашықтық) ұстаусыз,
қашықта, орта жақын болуы мүмкін.
Арақашықтық бастапқы қалпы ретінде, шабуылды өткізу үшін және ұстауды
орындауға байланысты: білегінен; шынтақтың бүгілуінен; иық және дене
аралығында; қапсыра ұстауда анықталады.
Балуандар сайысы қашық, орта және жақын арақашықтықта ұстауда
жүргізіледі. Белдеу кезінде ұстаусыз ұзақ тұруға болмайды. Мұндай жағдайда
20-30сек. аралығындағы тұрғанда төрешілер ескертумен жазалайды. Сондықтанда
ұсталар жекпе-жектің маңызды элемент болады. Барлық орындалатын ұстаулар
шартты тәуелділікпен 4 топқа бөлінуі мүмкін:
- бағытына; тосқауылдаушы; құрастыру; шабулдаушы;
- немен орындалады: білегінен, иығы және бүгілуі білегімен, иығы және
денесі арасында, мойыны және иығы білегімен, білегімен қосылған екі
қолымен; қолдарын қосуы негізінен үш амалмен орындалады: ілмек, өзінің
қолдарын білектерінен және алақан алақанмен;
- ерекшеліктерімен: түзу және теріс; біркелкі және аралас; біратулы
және әртүрлі атаулы қолдары арқылы; біратаулы және әртүрлі атулы қолдары
астынан, біратулы және әртүрлі атаулы иығы арқылы;
- күресте негізгі қорғану әрекеттері тосқауыл ұстауларымен бірге
тіреулер арқылы орындалады.
Тіреу тәуелділігмен екі топқа бөлінуі мүмкін:
- содан тіреу немен орындалады: қолмен және қолдарымен, аяғымен,
тізесімен, башпайымен, басымен, кеудесімен;
- содан тіреу қайда орындалады: басына, мойынына, денесіне, кеудесіне,
қарнына, жанына; қолына, аяғына, табанына.
Әртүрлі ұстауларды үйренгенде айналысушыларға ұстаулардың құлылуды
үйрету қажет;
- білегінен ұстағанда - ұстаған қолмен өзіне қарай шапшаң жұлқып және
қарсыласының үлкен саусағына қарай бұрап, сол сәтте оның білегін ұстау;
- біратаулы білегінен және иығынан ұстағанда - қарсыласының біратаулы
иығына бос қолымен тіреп және қолын жұлқып шығарып алып, оны босату;
- екі қолының білектерінен ұстағанда - қолымен өзіне қарай шапшаң
жұлқып алып және, қарсыласының басбармағына қарай бұрып, ұстауды босату
және сол сәтте оның білегінен ұстау;
- қолын үстінен ұстағанда - қарсыласының денесіне қолдарымен тіреп және
артқа шегініп, қолын шапшаң қимылмен ұстаудан босану.
- қолын астынан ұстағанда - ұсталған қолының жаны арқылы төмен түсіріп
және отырыңқырап, қарсыласының қолын үстінен ұстап немесе қолдарымен оның
қарынына тіреу;
- әртүрлі атаулы қолынан және мойнынан ұстауда - тізесін бүгіп отырып,
бос қолымен қарсыласының шынтағынан мойнынан қағып, басымеи төмен еңкейіп,
және ұстаған қолын жұлқып алу.
- мойынын иығымен ұстағанда (шабуылшының қолы қосылулы) -отырыңқырап,
бас қолымен қарсыласының қолын мойынан қағып және ұстаған қолын жұлқып
төмен түсіру;
- мойынын иығымен үстінен ұстауда - а) отырып барып, қарсыласының
қарынына ұстаған қолының білегімен теріп және бос қолымен оның әртүрлі
атаулы білегінен ұстап, артқа шегініп, ұстауды ажырату; б) денесінен және
қарсыласының әртүрлі атаулы білегінен өзінің мойынынан ұстап, оған жақын
келіп және түзуленіп, ұстауын ажырату;
- денесін алдынан екі қолымен ұстауда - тізесін бүгіп отырыңқырап,
қарсыласының иегінен алақанымен тіреп және артқа шегініп, ұстауын ажырату;
- денесін қолымен ұстағанда - бос қолымен қарсыласының әртүрлі атаулы
білегінен ұстап және оның қолын төмен басып және отырыңқырап, бір уақытта
басқа қолының білегімен шабуылшының қарынынан тіреп, одан арқа шегініп және
ұстауын ажырату;
- біратаулы қолын және денесінің жанын ұстағанда - қолынан жұлқыған
сәтте және қарсыласы аттағанда, өзі оның сыртына аттап және денесінен бір
атаулы қолын түсіріп, одан шегіну қажет.
1.3. Самбо куресінің жаттығу процесі кезіндегі жас ерекшеліктерінің алатын
орны
Спорттық күреспен жастар 10-нан 18 жастың аралығында айналысуға
мүмкіндігі бар. Бұл кезеңде организмнің өсуі әрі қарай жалғасады.
Мүшелердің және организмнің жүйелерінің дамуы бір-бірінен бөлек өтілмейді,
бір-бірімен өзара қимылмен, біртұтас бүтіндей процесс.
Кейбір органдардың және жүйелерінің өсу процессі тек сан жағынан ғана
емес өзгеруі байқалады, сондай-ақ мәнді сапалы жылжиды. Тағыда, бір жаста
бола тұра мәнді жекелей айырмашылығы болуы орын алады, физиологиялық
процесстердің ағым қарқыны бірқалыпты болмауына байланысты. Сондықтан біз
дене дамуы, қарқыны және салмағы әртүрлі адамдармен кездесеміз. Осылардың
бәрі жасөспірімдердің әртүрлі жастағылардың арасындағы шекаралық деңгейін
анықтауда жиі қиындыққа соғады. Іс-тәжірибе көрсеткендей, күреспен
айналысуға жасөспірімдерді жастық ерекшеліктерін есептеп 4 топқа бөлген
дұрыс: 13-14 жас және үлкен жасөспірімдер 15-16 жас және 17-18 жас. 12-18
жас жыныс жүйелерінің жетілуі кезеңіне дәл келеді. Жұмыс жүйелерінің жетілу
процесіне байланысты өзгеруі, организмнің барлығына өзінің әсерін тигізеді.
12-15 жаста дененің ұзындыққа өсуі өтеді, сондай-ақ гипофиз және щитовидный
бездері қызметінің күшейтілуімен сәйкес келеді. Жасөспірімдердің денесінің
ұзаруынан бас бейнесі трубкалық сүйектердің өсуімен байланысты және жылына
9-10 см құрастырылуы мүмкін. Бірақта омыртқасының, көкірек клеткаларының,
тазының және төмен жақтарының сүйектенуі бітпейді. Ересек адамдарға
қарағанда байланыс аппараттары жұмсақ. Осы ерекшеліктерін есептеп, күшті
және иілгіштікті дамытатын жаттығуларды абайлап қолдану қажет. Бұларды
артықша қолдану сүйектердің өсуіне қарама-қайшы әсерін тигізуі мүмкін және
мүсінінің дұрыстығына әсерін тигізеді. 16-18 жаста өсу қарқыны
азайыңқырайды және жасөспірім жылына шамамен 3 см-ге өседі.
12-15 жастағы жасөспірімдердің ет таканьдары ұзындыққа тағы да қарқынды
өседі, көлденеңіне қарағанда және 15 жаста денесінің барлық салмағының
мысалға 32 пайызға құрастырылады. Жасөспірімдердің ет жүйелерінің
функционалдық мүмкіншілігі, ересектерге қарағанда төмен. Осыдан күшке және
төзімділікке арналған жаттығуларды қолдану қатаң регламенттік болу қажет
және жүктеменің ұлғаюының сатысы оған бейімделуінің өлшемінде.
Профессор В.С.Фарфельдің ізденісінде көрсетілген, 13-15 жаста қимыл
анализаторларының қалыптасуы аяқталады. Осыған байланысты, мысалға, 15
жастан бастап күшті мақсаттылықпен дамытуға мүмкіншілік туады. Еттердің
тканьдары қуатты өседі және 17-18 жастағы жасөспірімдердің денесінің
салмағының 44% жетеді, сондықтан дене қуаттылығын керек ететін техникалық
қимылдарды үйренуге мүмкіндік туады. Сонымен бірге жасөспірімдердің
связкаларының және әсіресе іш еттерінің әлсіздігі байқалады. Мұндай жағдай
жаттығуларды байқап қолдануына керек етеді, қалайда жасөспірімдердің
әдістемелік сабағында олардың жүрек-сосудтық жүйелеріне (ж.с.ж)
ерекшеліктерін есептеу керек. Жасөспірімдердің қан қысымының ұлғаюы
белгіленеді.Артық жүктеме алғанда олардың жүрегі ауыруы және басы айналуы
байқалады. Шаршау жағдайы жеңіл байқалады. Үзбей жаттығудың нәтижесінде бұл
қайшылық көрініс біртіндеп ғайып болады. Үлкен шыдамдылықты керек ететін
жаттығуларды қолданғанда, жүректің гипертрофиясына әкелуі мүмкін. Жүректің
артық қуаттылығын қайтару үшін жүктемені қатаң біртіндеп ұлғайту қажет.
Жасөспірімдердің үлкен жастағыларына нерв жүйелерінің жұмысы жүрек
қызметінің реттеуде өте дұрыс құрылады. Жүрек соғуы - аз, жүрек көлемінің
соғуы - ересектердің байқалуындағыға жақын.
Көрсетілген өзгерістер арнайы шыдамдылықтың дамуына жағдай туғызады.
Жасөспірімдердің организмі ұзақ уақыт бойынша жұмысқа қабілеттілігінің
жоғарғы деңгейде ұстап тұру қабілетін меңгере алмайды. Жасөспірімдер тез
шаршайды, бірақ, тез өзінің күші қалпына келеді. Күшінің тез қалпына келуі
сонда өтеді, егер олар аз және оңтайлы жүктеме алғанда. Қатысушылардың
күшінің орнына келуі заттардың көтеріңкі ауысуының есебінен болады.
Сондықтан да барлық сабақ бойынша жұмыс қабілеттілігін сүйемелдеу үшін,
демалу үшін жиі үзіліс қажет. Жүктемені артық мөлшерде алғанда
қатысушылардың күшті қалпына келтіруі созылады. Сондықтан да үлкен жүктеме,
ересектердің іс-тәжірибесіндей жасөспірімдерге жол беруге болмайды.
Жасөспірімдердің тыныс алу мүшелері, сондай-ақ өзінің ерекшеліктері
бар. Соның бір ерекшелігі көкірегінің дамуын периметрі жай өтеді, дененің
ұзындыққа өсуіне қарағанда. Осы жағдай тыныс алу жүйелерінің дамуын
шектейді. Тыныс алу реттелуі жетілдірілмегеннен дене жаттығуларын үлкен
жүктемемен өткізу тыныс алуыдң ырғақтығы бұзылуы мүмкін. Бұл қаралып жатқан
жаста мәнді өзгеріске балалардың психикасы да кіреді. Одан әрі
психологиялық ысылуы өтіледі. Жасөспірімдер 12-15 жаста ересектерге ұқсауға
тырысады, өз бетінше ынталануға, ерлікте көзге түсуге. Олардың мынадай
жоғарғы психологиялық қабілеттілігі дамиды, шын ойлауы, өзінің істерін және
мінезін қорыта білуін және талдауын. Ересек болуға тырысып, жасөспірімдер
теріс мінездерін көрсетуі мүмкін: қызбалық, дөрекілік т.б. Оқытушының
мақсаты қатысушыларға дұрыс қабілеттілігін дамытуды ояту болып саналады,
керекті бағыт беру. Оны да ұмытпаған жөн, жасөспірімдер бір қызметпен
айналысып, қолжетерлік мөлшерлемелерде бақылауын жоғалтады. Олар барынша
үлкен салмақ көтеруге тырысады, барынша жарысқа жиі қатысуға, арнайы
дайындықсыз күрделі әдісті істеуге талпынады. Сондықтан да жасөспірімдерге
қатаң педагогтық бақылау қажет.
Жасөспірімдер жасында мінездік ерекшеліктер орталық нерв жүйелері
қызметінде әсемдік және нерв процестерінің қозғалмалығы болып табылады.
Сол, икемділікті керек өтетін жаттығуларды тез игеріп кетуіне мүмкіндік
алады.
12-15 жастағы жасөспірімдердің нерв процесстерінің оянуымен және тежеуі
бір қалыпта емес екендігі белгіленеді. Ояну процесі тежеу процесінен
асыңқырақ болады. Сондықтан да жасөспірімдер тәртіпті жиі бұзады,
ересектерге қарағанда. Нерв процестерінің бірқалыптылығын жетіспегенінен
көңіл күйінің жылдам ауысуына және нервтің жылдам шаршауына әкеледі. Осыны
есептей отырып, оқытушы сабақты жоғары деңгейде өткізуге, қатысушылардың
қызметін жиі өзгертуге талпыну қажет.
16-18 жастағы жасөспірімдердің бөлімдердің әрі қарай қызметінің дамуы
жалғасады. Бұл жаста олар сабырлылық бірқалыпты бола бастайды. Алға қойған
мақсатын біліп, олар жеке жетілдіруге талпынады, жолдастық сенімі көріне
бастайды, бір-біріне көмектесуі және өзінің білімін кейін қалушыларға
береді. Бұл олармен оқу-тәрбие жұмысын өткізуін жеңілдетеді. Жоғарғы
жастағы жасөспірімдер өзінің дамуымен ересектерге жақын. Сонымен,
жасөспірімдер өзінің даму процесінде өзіне тән ересектерге ерекшеліктері
өзідерінде бар. Сондықтан да олармен сабақ өткізгенде біліп және осы
ерекшеліктерді есептеу қажет. Жаттықтырушыларға жас ерекшеліктерін есептеу
балуандарды тек жақсы дайындауда емес, әрі және организмін паталогиялық
өзгерістерінен қашады. Бұл және сауықтырғыш бағытына жетеді, бұл дене
тәрбиесінің негізгі мақсаты болады.
1.4. Спортшылар үшін тамақтану режимі
Халық айтса, тек айтпайды. Өйткені ол өмірден алынады. Өмірден алынған
нәрсенің, өмірі ұзақ болады. Мәселен Ас адамның арқауы деген даналық сөзі
ұрпақтан –ұрпаққа тарап келе жатса да, мәнін жоймай келеді.
Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz