Дене мәдениетін қалыптастыру
Козбеков Тайжанбек Маженович
Салауатты өмір салтымызды тәрбиелеу жүйесінде дене шынықтырудың мағынасы
Значение физической культуры в системе воспитания здорового образа жизни
The value of physical training in the education of healthy lifestyle
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
1. САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫМЫЗДЫ ТӘРБИЕЛЕУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ .
1.1. Салауатты өмір салтынна оқушыларды баулу.
1.2. Оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын жүргізуде тренажер қолдану
әдістемесі.
1.3. Оқушыларды шыдамдылыққа үйрету ерекшеліктері.
1.4. Дене тәрбиесі әдістемесінің ерекшеліктері.
2. САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫМЫЗДЫ ТӘРБИЕЛЕУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӘДІСТЕМЕЛІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
2.1. Секіруді үйретудің түрлерінің әдістемелік ерекшеліктері.
2.2. Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығуы - жүгіру.
2.3. Сыныптан тыс дене шынықтыру
3. САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫМЫЗДЫ ТӘРБИЕЛЕУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ
ЖҰМЫСТАРЫН ЖҮРГІЗУ.
3.1. Жұмыстарды ұйымдастыру.
3.2. Дене тәрбиесі және спорт жұмыстарының жалпы жоспары.
3.3. Шыдамдылық пен төзімділік сипаттамасы.
3.4. Шыдамдылыққа тәрбиелеу жұмыстарын бақылау және есепке алу.
4. ҚОРЫТЫНДЫ.
5. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
КIРIСПЕ
Салауатты өмір салты - белгілі популяцияның денсаулығын сақтап,
нығайтуға, салауаттандыруға арналған мінез-құлқы, тәрбиесі. Салауатты өмір
салты - тек медициналық емес, сонымен қатар өндіріс пен өндірістік
қатынастардың дамуына байланысты болып келетін әлеуметтік-экономикалық
категория. Салауатты өмір салты жеке адамның тіршілік жағдайын денсаулығына
сәйкес таңдауы, яғни жеке әлеуметтік топтар мен жалпы қоғамның жоғары
гигиеналық мәдениеті.
Организмнің қорғаныш қабілетін жоғарылатуға жағдай жасайтын тәртіптер
және организмге зиянын тигізетін әдеттерге қарсы тәртіптер - гигиеналық
дұрыс тәртіп болып саналады. Организмнің қорғаныш қабілетін жоғарылатуға әр
түрлі іс-әрекеттер мен демалысты дұрыс пайдалану, рационалды тамақтану,
жақсы қимыл-қозғалыс белсенділігі, денешынықтыру, шынығу, жеке бас
гигиенасын сақтау, өзінің денсаулық жағдайына ерекше көңіл бөлу, жақсы
экологиялық жағдай т.с.с. әсер етеді.
Бұл жағдайда балалардың өзіне қажетті тіршілік ортасын қалыптастыра
алмайтындығын ескеру керек. Сондықтан бұндай жағдайларды қалыптастыру
негізінен ата-аналарға, ағарту жұмыстарын ұйымдастырушыларға, педагогтарға
байланыстыі. Яғни, баланың болашақтағы мінез-құлқы оның сәби кезінен бастап
тіршілік ортасына байланысты болады.
Салауатты өмір зиянды әдеттермен үйлеспейді. Алкоголь және басқадай
маскүнемдікке әкелетін заттар, анаша, шылым шегу салауатты өмір салтын
қалыптастыруға жан-жақты кедергі келтіреді. Зиянды әдеттер көптеген
аурушаңдықтың қауіптілік факторы болып саналады және балалар мен
жасөспірімдердің денсаулық жағдайына кері әсер етеді.
Қазіргі кезде, жоғарғы сынып оқушыларына жүргізілген эпидемиологиялық
тексерулер шылым шегу, шарап ішу, анаша пайдалану жастардың арасында
кеңірек таралып бара жатқанын көрсетеді. Әсіресе маскүнемдік бірінші орынға
шығады екен.
Маскүнемдікке бейім келетін ең қиын кезең - жасөспірім кезеңі. Бұл
кезеңде жасөспірімдер тіршілігінде бірқатар маңызды өзгерістер болып
жатады. Біріншіден, организмнің психо-эндокриндік қайта құрылуы
қалыптасады, екіншіден жаңа көзқарас, қажеттіліктер қалыптаса бастайды.
Психологиялық қайта құрылу дискамфорттық жағдайлардың пайда болуының
себебінен қиын қалыптасады. Жасөспірімдердің мінез-құлқы тұрақсыздықпен,
жылдам жәбірленгіш, өкпешілдікпен сипатталады.
Осы кезеңде жолдастар тауып, топ құрып жүру қажеттілігі жоғары болады.
Сонымен қатар, жасөспірімдер тобында өздерінің бағалайтын бағыт, пікірлері,
демалыс уақыттарын өткізу, көптеген қиын жағдайларды шешу тәсілдері
қалыптасады. Сондықтан бұл кезеңде топтармен бірге арақ-шарапқа үйрену
қауіпі артып, ата-аналары мен педагогтардың ескертпелері оның еркіндігіне,
құқығына қарсылық көрсету сияқты қабылданып, көбінесе олардың мінез-құлқына
кері әсер етуі мүмкін. Сондықтан, оларды бір жақты тыңдауға мәжбүр ету
олардың қарсылығын туғызып, өз бетімен кетуіне әкеліп соғады.
Бұл жағдайлардың бәрі алкогольдік ішімдіктерді оңай табуға болатындықтан
және алкогольдік әдет-ғұрыптар мен дәстүрлердің кең таралуынан туындайды.
Әсіресе, ішімдікті жаңа бастап жүрген өте араласқыш, әзілқой, әрнәрсенің
түйінін жылдам шеше білетін, өжет бастығы бар алкогольдік топтарға, жылдам
үйір болады.
Шынайы өмірдің қиыншылығынан қашу да балаларды алкогольдік топтарға
әкелуі мүмкін. Яғни, негізгі іс-әрекеттеріне (оқу-жұмыс) қанағаттанбау,
істеген жұмыстардың нәтижесінің шықпауы т.с.с. Осындай жағдайлардан өте
маңызды психологиялық механизм жасауға болады: тіршілік түйткілдері
мазасыздандырып, күткен жетістіктеріне жете алмаған жасөспірімдер
алкогольдік топтарға ауысуң арқылы қалыптасқан нормалар мен құндылықтарға
өзінің қарсылығын көрсетеді. Сонымен қатар, ішімдікке қойылған қарсы
талаптарды да бұзады.
Зиянды әдеттердің алдын алудағы маңызды бағыт - жасөспірімнің жеке адам
болып қалыптасуына, оның қажеттілігінің, сұраныстарының жоғарылауына,
адамзат баласының қастерлейтін мәдени құндылықтарына көзқарасын, яғни
жасөспірімнің рухани денсаулығын қалыптастыруға ерекше көңіл бөлінуі тиіс.
Жасөспірімдер арасында алкогольге қарсы ағартушылық, тәрбиелік жұмыстар
жүргізу - ішімдікке қарсы арнаулы профилактикалық тәсілге жатады.
Мектептерде алкогольге қарсы тәрбие жүргізген кезде төмендегі принциптерді
басшылыққа алған дұрыс:
- Мектеп оқушыларын ерте жастан алкогольге қарсы тәрбиелеп, қалыптастыру.
Алкогольге жеке көзқарас 9-10 жастың өзінде қалыптаса бастайтындықтан,
ішімдікке қарсы тәрбиені бастауыш сыныптардан басталғаны жөн;
- Алкогольге қарсы тәрбие мен ағартушылық бір бағытта, бірізділікпен
жүруі қажет; мұнда оқушының жас мөлшеріне сәйкес қарапайым мысалдан бастап,
ішімдікке байланысты қоғамға да, өзіне де келтіретін зор кесапатты
түсінідіру арқылы ішімдіктің зиянын ашып беру керек;
- Ішімдікке қарсы жұмысты балалар арасында қойылған фазалар мен
кезеңдерге сәйкес жоспарлау;
- Ішімдікке қарсы жүргізілген жұмыстарда оқушылардың әр түрлі жас
топтарының психикалық ерекшеліктерін ескеру;
- Оқушыларды ішімдікке қарсы тәрбиелеп, қалыптастыру жұмыстары гигиеналық
және әдет-ғұрыптық, эмоционалдық және мазмұндық аспектерге сәйкес келуі
тиіс;
- Балаларды әлеуметтік-гигиеналық пайдалы белсенділігін жоғарылату,
толыққұнды демалыстар ұйымдастыру;
- Алкогольге қарсы жұмыстарды кешенді жүргізу. Педагогикалық ұжымдар
мұндай жұмыстарды жанұялармен, маман дәрігерлермен, соның ішінде
наркологтармен, мемлекеттік емес ұйымдармен бірлесіп жүргізгені тиімді.
- Жоғарғы сынып оқушыларын алкогольге қарсы жұмыстарға белсене
араластыру. Оларға ішімдікке қарсы ағарту жұмыстарын жасату. Мұндай
жұмыстар жоғарғы сынып оқушыларымен қатар бастауыш сынып оқушыларына да
пайдалы болады. Өйткені бастауыш сынып оқушылары өзінің ата-анасымен,
мұғалімдерінен гөрі жоғарғы сынып оқушыларына көбірек сенеді.
Жасөспірімдер аудиториясында алкогольдің ішкі ағзаларға тигізетін зияны
туралы дәрістер онша тиімді емес. Мұндай орталарда алкогольге қарсы
жұмыстар балалар мен жасөспірімдер үшін қажетті құндылықтарға, яғни оның
қабілетін, мүмкіндігін ашу, олардың жанұядағы, балалар арасындағы,
қоғамдағы орнын тауып беруге бағытталғаны дұрыс.
Ішімдікке қарсы жұмыстың мазмұны мәнді, түсінікті, адамзат баласының
қажеттіліктерін дұрыс қамтитын терең ұғымға негізделуі керек. Балалардың
салауатты өмір салты көбінесе ата-аналарының тіршілігіне, өзі тәрбиеленіп
отырған ортасына байланысты болып келеді.
Балалар мен жасөспірімдердің салауатты өмір салтын қалыптастыруды,
олардың белгілі жас-жыныс, ұжымдық ерекшеліктерін ескере отырып жүргізген
тиімді болады.
Салауаттанудың негізгі мақсаты — әрбір жеке адамның және тұтастай
қоғамның денсаулығын қамтамасыз ету. Салауатты өмір салтын қалыптастырудың
негізгі мақсаты -балалар мен жастарда жас ерекшеліктеріне, құндылық
бағдарларына және имандылық-еріктілігіне сәйкес салауатты өмір салтының
ұғымдарын, дағдыларын және уәждерін қалыптастыру.
Бүдан мынандай міндеттер туындайды:
- салауатты өмір салтының әдістерін үйрету;
- өз денсаулығына қоғамдық игілік, қоғамның рухани
құндылығы ретінде жауапкершілікпен қарауға тәрбиелеу;
- негізгі гигиеналық дағдыларға төселдіру;
- осы заманғы ауру түрлерімен және оларды алдын алу шараларымен
таныстыру.
Адам денсаулығы, ең алдымен, өмірлік сара жолға тәуелді, ал өмір жолы
тарихи, ұлтгық дәстүрлер мен тұлғалық бейімділіктер бойынша анықталады.
Денсаулық деген не? Денсаулық үғымына берілген анықтамалар өте көп. Үлкен
медициналық энциклопедияда денсаулық организм мен жүйенің атқаратын
қызметін сыртқы орта теңдестіріп, ешқандай ауырсыну өзгерістері
байқалмайтын адам күйі ретіндс сипатталады. Дүниежүзілік денсаулық сақ-тау
ұйымының анықтамасы бойынша Денсаулық дегеніміз — бұл аурудың немесе дене
кем тарлығының жай ғана жоқ болуы емес, денелік, психикалық және әлеуметтік
тұрғыдан ойдағыдай толық күйі.
1. САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫМЫЗДЫ ТӘРБИЕЛЕУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
.
1.1. Салауатты өмір салтынна оқушыларды баулу.
Салауаттанудың зерттеу пәні — адам. Зерттеуге организмнің анатомиялық,
физиологиялық негіздері, бейімделу тетіктері, корғану тосқауылдары,
организмнің сыртқы ортаға бейімделуі туралы білімдері енеді. Салауаттану
адамның термодинамикалық, денелік, химиялық, антропологиялық, экологиялық
құбылыстарын қамтиды. Адам қоғамның қарапайым мүшесі, этикалық және
эстетикалық ұстанымдарын жеткізуші жеке тұлға ретінде қарастырылады. Тек
осындай кешенді тәсіл оның негізгі қасиеті - денсаулығын сипаттауға
мүмкіндік береді.
Салауаттану ғылымы қалай денсаулықты сақтаудың ұстанымдары мен
тетіктерін зерттейді. Салауаттану нысаны, біріншіден — дені сау адам,
екіншіден — оны қоршағандардың барлығы және денсаулыққа әрекет етуші
факторлар, үшіншіден — аурудъщ пайда болу себептері, организмнің дені сау
күйге оралу тетігі, қорғануға бейімделу тетіктері, төртіншіден — сақтандыру
және сауықтыру шаралары болып табылады.
Салауаттану — тұтасымен алғанда жеке тұлғаның, қоғамның, табиғаттың
денсаулығы туралы ғылым. Адам денсаулығы тән, дене, психологиялық,
имандылық-адамгершілік және әлеуметтік денсаулықтар құраушының өзара
байланысы мен өзара үйлесімді әрекеттерінен қалыптасады. Кез-келген өзара
әсер әрекет етуші ретінде де, жауап беруші ретінде де анықталады.
Әлеумет себепші болған аурулар санының өсуіне, адамның әлеуметгік
биологиялык мәні арасындағы қарама — қайшылықтардың шиеленісуіне байланысты
— салауаттанудың пайда болуы заңдылық. Салауатгану ғылымы аурудың алғашқы
алдын алу әдіснамасын, денсаулықты сақтау және ны-ғайту амалдары мен
әдістерін зерттейтін салауатты өмір салтын қалыптастырудың ғылыми негізі
болып табылады.
Салауаттанудың рөлі — адамның ішкі биологиялық табиғатымен, өзін қоршаған
тірі жөне өлі табиғатпен өзара әсері сапасын өзгерту, кикілжіңнің көзін жою
болып табылады.
Өмір сүрудің өзіндік жолы адам тіршілігінің мінез-құлықтық ерекшеліктерін
сипаттайтын әлеуметтік-психологиялық нышан. Бұл — жеке тұлғаның
психологиясы және психо-физиологиясы икемделінетін белгілі қалып.
Адам денсаулығы, ең алдымен, өмір сүрудің өзіндік жолына тәуелді. Ол
тарихи, ұлттық дәстүрлермен (діл) және жеке бас бейімділігімен (кейіпкер)
анықталады.
Этнокомпонент салауатты өмір салтында балалардың ақыл-ойын, сезімін және
әрекетін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Өмір салты мен денсаулық
арасындағы өзара байланыс салауатты өмір салты (СӨС) ұғымында барынша толық
айтылады, СӨС-тың негізі салауаттану ғылымы болып табылады. Салауатгы өмір
салты адамның денсаулығы үшін қолайлы жағдайларда кәсіптік, қоғамдық және
тұрмыстық қызметтерін орындауға себепші болатындардың барлығын
бірлестіреді. СӨС жеке тұлғаның және қоғамдық денсаулықтың қалыптасуы,
сақталуы және нығаюындағы жеке тұлғаның іс-әрекеттеріне бағыт береді.
СӨС қалыптастырудың негізіне биологиялық та, әлеуметтік те ұстанымдар
орныққан. Биологиялық ұстанымдарға: балалардың жас ерекшеліктерін ескеру,
салауатты өмір салтының жүйелілігі, ырғақтылығы, бірізділігі және т.б.
жатады.
Салауатты өмір салтын қалыптастырудьң ғылыми-теориялық негіздері туралы
қазақша реферат
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ) сарапшыларының дерегі бойынша
халық денсаулығының 49-53%-ы өмір салтына, яғни адамның өз денсаулығына
қалай қарайтынына тәуелді, 17-20%-ы қоршаған ортаға (аймақтың экологиялық
және климаттық-географиялық ерекшеліктеріне), 18-22%-ы тұқым қуалау
себептеріне, біздің ден-саулығымыздың тек 8-10%-ы ғана денсаулық сақтау
ұйымына тәуелді.
Денсаулық қатерінің негізгі факторлары — қозғалыс күшінің кему
саддарынан қимылдың кемуі (гиподинамия), дене массасының артуы, жүйесіз
тамақтану, қоршаған орта нысандарының барлығының көптеген уытты
заттармен ластануы, өндірісте және тұрмыста күйзеліс туғызатын
жағдайлар, зиянды әдеттердің (шылым шегу, алкоголь пайдалану, уланқорлық,
нашақорлық, т.б.) кең таралуы. Салауаттану ғылымы қандай амалдардың
жәрдемімен денсаулықты сақтап, нығайтуға болатынын егжей-тегжейлі
түсіндіреді. Салауатты өмір салтын қалып-тастырудың негізгі бағытгары
мыналар:
- жеке және қоғамдық гигиена;
- дене шынықтыру, гиподинамиямен күрес;
- организмді жаратылыс-табиғи факторлармен — су, ауа, күн жарығымен және
т.б. шыңдау;
- күн тәртібін тиімді пайдалану;
- дұрыс және уақтылы тамақтану;
- жұкпа аурулардың алдын алу;
- тән ауруларынан сақтандыру;
- жарақаттанудан, уланудан, т.б. сақтандыру;
- зиянды әдеттерден (темекі тарту, алкоголь, есірткілік улы заттарды)
сақтандыру;
- жыныс гигиенасы;
- психопрофилактика және психогигиена;
- кикілжің және денсаулық;
- экология және денсаулық.
Салауаттанудың негізгі мақсаты — әрбір жеке адамның және тұтастай
қоғамның денсаулығын қамтамасыз ету. Салауатты өмір салтын қалыптастырудың
негізгі мақсаты -балалар мен жастарда жас ерекшеліктеріне, құндылық
бағдарларына және имандылық-еріктілігіне сәйкес салауатты өмір салтының
ұғымдарын, дағдыларын және уәждерін қалыптастыру.
Тіршілік дегеніміз тек адамның ғана емес, кез келген тірі организмнің
қоршаған ортамен өзара әрекеттесуі болғандықтан, салауаттану тіршілік етуге
қажетті ортаның әсерін барлык кұрауыштарымен оқып-үйрену міндетін қояды.
Бүдан мынандай міндеттер туындайды:
- салауатты өмір салтының әдістерін үйрету;
- өз денсаулығына қоғамдық игілік, қоғамның рухани құдылығы
ретінде жауапкершілікпен қарауға тәрбиелеу;
- негізгі гигиеналық дағдыларға төселдір;
- осы заманғы ауру түрлерімен және оларды алдын алу шараларымен
таныстыру.
Адам денсаулығы, ең алдымен, өмірлік сара жолға тәуелді, ал өмір жолы
тарихи, ұлтгық дәстүрлер мен тұлғалық бейімділіктер бойынша анықталады.
Денсаулық деген не? Денсаулық үғымына берілген анықтамалар өте көп. Үлкен
медициналық энциклопедияда денсаулық организм мен жүйенің атқаратын
қызметін сыртқы орта теңдестіріп, ешқандай ауырсыну өзгерістері
байқалмайтын адам күйі ретіндс сипатталады. Дүниежүзілік денсаулық сақ-тау
ұйымының анықтамасы бойынша Денсаулық дегеніміз — бұл аурудың немесе дене
кем тарлығының жай ғана жоқ болуы емес, денелік, психикалық және әлеуметтік
тұрғыдан ойдағыдай толық күйі.
Академик Н.М.Амосов адам денсаулығы мүшелердің атқаратын қызмет сапасы
толық сақталған кезде олардьщ барынша көп өнім беретінін бағалауға болатын
мөлшермен анықталады деп жорамалдайды .
И.И. Брехман денсаулықты сезімталдық, ауызша айту және құрылымдық үш
бірегей ағымдардың мөлшерлік және сапалық көрсеткіштерінің әртүрлі
өзгерістері жағдайында адамның жасына сәйкес тұрақтылықты сақтау қабілеті
ретінде анықтайды . Сібірлік ғылыми мектебі ұсынған денсаулық анықтамасы —
бұл денсаулық дегеніміз — физиологиялық қасиеттерді сақтап, дамыту
процесі, психологиялық әлеуметтік әлуеттер, қолайлы еңбекке жарамдылық және
әлеуметтік белсенділік кезінде салауатты өмірдің барынша ұзаққа созылу
процесі.
Келтірілген денсаулық анықтамалары негізінен алғанда денсаулық ұғымын
бірдей қамтып көрсетеді, яғни организмнің сыртқы орта (табиғи және
әлеуметтік) жағдайлары мен ішкі факторларға (тұқымқуалаушылық, жыныс, жас)
бейімделу сапасын айқындайды. Денсаулықтың мынадай: физиологиялык, сезім
әрекетіне берілгіштік, зияттылық, әлеуметтік, тұлғалық негізгі түрлері бар.
Ал рухани түрі осыларды бірегей тұтастыққа -денсаулыққа біріктіреді.
Денсаулықтың физиологиялық түрі организмдегі физиологиялық үрдістерді
(процестерді), олардың өзара әрекеттесуін, организмнің қоршаған орта
әсеріне қайтаратын жауабына бейімделу реакцияларын қамтамасыз ететін
морфологиялық және функционалдық сақтамаларды зерттейді.
Зияттылық түр дегеніміз — денсаулық туралы білімнің ақпараттық көзі.
Сезім әрекетіне берілгіштік түр — жағдайға байланысты өз сезімін бағалай
білуді түсініп, сол қалпында айшықтай айта алу. Жағымсыз эмоцияға
ұстамдылық жасап, жағымды эмоцияны мадақтау.
Әлеуметгік түр — тұлғаны әлеуметтендіру, өзін қоғамға қажетті мүше екенін
аңғару, белсенді өмір сүру.
Тұлғалық түр — өзін тұлға ретінде түсіну, тұлға ретінде анықтау. Өзін іс
жүзінде көрсету.
Рухани түр — адам жеке басының біртұтастығын қамтамасыз ететін қоғамның
рухани құндылығын көрсетеді.
Қазіргі уақытта денсаулық бірнеше түрлерге және құрамдас бөліктерге
бөлінеді:
1. Тән денсаулығы — бұл адам мүшелері мен организм жүйесінің ағымдағы
күйі. Мұның негізі онтогенездік дамудың әр түрлі кезеңдерінде басымдық
көрсететін, базалық қажеттіліктерге негізделген жеке дамудың биологиялық
бағдарламасынан құралады.
2. Дене денсаулығы — организм мен мүшелерінің өсуі мен дамуының
деңгейі. Мұның негізі бейімделу реакцияларын қамтамасыз ететін
морфологиялық және функциялық сақтамалардан құралады.
3. Жан денсаулығы — адамнаң психикалық өріс күйі.
Мұның негізі мінез-құлыққа бара-бар реакцияны қамтамасыз ететін жалпы
рухани қолайлы күйден құралады.
Рухани тазалық— тіршілік әрекетінің уәжді және ақпаратты-мұқтаждық өрісі
сипаттамасының кешені. Мұның негізі жеке тұлғаның қоғамдағы құндылық жүйесі
мен мінез-құлық түрткілерімен және уәждерімен анықталады. Денсаулыққа
адамның руханилылығы себепші болады, яғни ол адамзаттьң байлығы —
мейірімділік, намыс, абырой, ма-хаббат, сүйіспеншілік және әдемілікке
негізделеді.
Денсаулықтың негізгі төрөлшемдері мыналар:
• тән және дене күйі үшін — мен істей аламын;
• психикалық күй үшін — мен тілеймін;
• адамгершіліктік күйге — мен істеуге тиістімін.
Денсаулық белгілері мыналар:
• зақым келтіретін факторлар әрекетіне өзіне тән (иммунды) және өзіне
тән емес тұрақтылық;
• өсу мен даму көрсеткіштері;
• организмнің функционалдық күйі және сақтамалық мүмкіндігі;
• қандай болса да аурудың немесе даму кемістігінің болу деңгейі;
• имандылық-еріктілік және құндылык-уәждік мақсат деңгейі.
Өмір салты мен денсаулық арасындағы өзара байланыс салауатты өмір салты
(СӨС) ұғымында толығырақ айтылады.
Осы заманғы ғылым мен әдістемеде салауатты өмір салты — бұл адамның еңбек
әрекетімен, тұрмысымен, материалдық және рухани мұқтаждықтарды
қанағаттандыру түрімен, жеке тұлға және қоғамдык мінез-құлық ережелерімен
сипатталатын тіршілік әрекетінің белгілі типі туралы түсініктерді
кіріктіретін биоәлеуметтік санат. Жеке тұлғаның өмір салты алуан түрлі,
бірақ негізінен үш нышанға негізделеді:
- өмір сүру деңгейі;
- өмір сүру сапасы;
- өмір сүрудің өзіндік жолы.
Өмір сүру деңгейі — бұл адамның материалдық, рухани және мәдени
мұқтаждықтарын қанағаттандыру деңгейін көрсететін әлеуметтік-экономикалық
санат.
Өмір сүру сапасы — адам қажеттіліктерін қанағаттандыратын жайлылық
дәрежесі. Бүл көбінесе әлеуметтік санатқа жатады.
Өмір сүрудің өзіндік жолы адам тіршілігінің мінез-құлықтық ерекшеліктерін
сипаттайтын әлеуметтік-психологиялық нышан. Бұл — жеке тұлғаның
психологиясы және психо-физиологиясы икемделінетін белгілі қалып.
Адам денсаулығы, ең алдымен, өмір сүрудің өзіндік жолына тәуелді. Ол
тарихи, ұлттық дәстүрлермен (діл) және жеке бас бейімділігімен (кейіпкер)
анықталады.
Этнокомпонент салауатты өмір салтында балалардың ақыл-ойын, сезімін және
әрекетін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Өмір салты мен денсаулық
арасындағы өзара байланыс салауатты өмір салты (СӨС) ұғымында барынша толық
айтылады, СӨС-тың негізі салауаттану ғылымы болып табылады. Салауатгы өмір
салты адамның денсаулығы үшін қолайлы жағдайларда кәсіптік, қоғамдық және
тұрмыстық қызметтерін орындауға себепші болатындардың барлығын
бірлестіреді. СӨС жеке тұлғаның және қоғамдық денсаулықтың қалыптасуы,
сақталуы және нығаюындағы жеке тұлғаның іс-әрекеттеріне бағыт береді.
СӨС қалыптастырудың негізіне биологиялық та, әлеуметтік те ұстанымдар
орныққан. Биологиялық ұстанымдарға: балалардың жас ерекшеліктерін ескеру,
салауатты өмір салтының жүйелілігі, ырғақтылығы, бірізділігі және т.б.
жатады.
СӨС әлеуметтік ұстанымдарына: эстетикалығы, адамгершілігі, ерікті
тәрбиелей білуі, өзін-өзі шектей білуі (нәпсі тыюы) және т.б. жатады. СӨС
ұғымы қазіргі заманда мыналарды қамтиды:
- жеке бас гигиенасы;
- дене шынықтыру;
- тиімді тамақтану;
- оңтайлы қимыл тәртібі;
- зиянды дағдылар мен құмарлықтан (темекі тарту, алкоголь, есірткі
заттарын қолдану, т.б.) бас тарту;
- жағымды эмоциялар.
Салауатты өмір сүру салты дегеніміз — биоәлеуметтік категория. Салауатты
өмір сүру салты интегративті түрде қалыптасады. Сондай-ақ, адамдардың іс-
әрекеттеріне байланысты болады.
Салауатты өмір сүру салты шаруашылық, күнделік үй тұрмысы, материалдық
және рухани формаларын қанағаттандыру үшін, қоғамдық ұжымдарда өзін-өзі
ұстай білуі, қоғамдық тәртіппен санасу, артық сөз айтпау, орынсыз саясатпен
айналыспау, кез-келген адамдарды жамандамау, біреуді-біреуге шағыстырмау,
өзін ақылды деп есептеп, басқаларды ақымақ ретінде көру т.б. аулақ болу.
Сонымен өмір сүру салты дегеніміз – тұлға мен қоғам деңгейінің прогрессті
дамуының көрсеткішінің категориясы.
Салауатты өмір сүру салтының жоғары немесе төмен деңгейде болуы
әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты болады. Адамиың психикасына,
денсаулығына, ағзаның функционалды биологиялық қасиеттеріне де байланысты
болады.
Адлмдардың биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес салауатты өмір сүру салты
біркелкі болмайды. Болу керек деп айту да дұрыс емес. Әр адам өзіне тән
калыптасқан өмір салтымсн тіршілік етеді. Ол ұрпақтан ұрпаққа ген арқылы
беріліп отыруы мүмкін. Міне, осыған байланысты салауатты өмір сүру
салтының үш категориясы болады:
1) Салауатты өмір сүру деңгейі:
2) салауатты өмір сүрудің сапасы;
3) салауатты өмір сүрудің стилі.
Салауатты өмір суру деңгейі дегеніміз – экономикалық категория.
Адамдардың материалдық және моральдық-рухани қажеттілігі толығмен
қамтамасыз етілуі.
Салауатты өмір сүрудін сапасы дсгеніміз – әлеуметтік категория – үй-іші
кызмет істейтін орындары (оқу орындары, мектептер) неше түрлі адам
денсаулығыы қамтамасыз ететін комфортты мебельдер мен лабораториялық
жабдықтармен қамтамасыз етілуі.
Салауатты өмір сүрудің стилі дегеніміз – әлеуметтік-психоло-гиялық
категория — адамның қоғамдық орындарда (мектептерде) өзін-өзі ұстап және
көрсете білуі. Белгілі бір қалыптасқан стандартты ұстап, өмір сүру.
Салауатты өмір сүру деңгейі мен салауатты өмір сүру сапасы
эквипотенциалды болып келеді. Сондықтан да адам денсаулығының жақсы жөне
жаман болуы салауатты өмір сүру стиліне байланысты болады. Ал салауатты
өмір сүру стилі тарихи және ұлттық дағды, дәстүрлср арқылы қалыптасады.
Сондай-ақ түлғаның бейімділігіне байланысты болады.
Адамның жүріс-тұрысы оның тіршілікке қажетті заттарын пайдалануға қарай
дамиды. Адам өзінің жеке басының ерекшелігіне сәйкес өмір сүреді. Белгілі
бір ұжымдарға қалыптасып, сол ұжым мүшесі болып сіңіп кетеді. Қызмет еткен
ұжым мүшелсрімен бірге өсіп, біте қайнасып кетеді Адам бір-біріне көмекке
келеді. Адамның басына түскен ауыр жағдайлармен беліседі. Адамның жүріс-
тұрысы біркелкі емес. Ол тәрбиеге байланысты болады. Тәрбиелі үйлердің
балалары сүйкімді тәртіпті келеді. Үлкенді аға, кішіні іні деп ерекше көзге
түсіп тұрады. Жақсы тәрбие көрген балаларды педагогтар бірден тани кетеді.
Ал тәрбиені аз көрген балаларды бірден ажыратуға болады. Тәжірибелі
мұғалім, адам оларды бірден байқап отырады. Жалпы қазақ елін ежелден
салауатты өмір сүрудің салтының символы деп есептеуге болады. Ұяда не
көрсең, ұшқанда соны ілесің деп егде адамдар өзінің ұрпақтарына үйретіп
отырады. өмір сүру салты мен денсаулықтың ара-қатынасына- салауатты өмір
сүру салты туындайды. Салауатты өмір сүру валеология ғылымының негізі болып
есептелінеді. Салауатты өмір сүру салты адамның профессионалды іс-
әрекетінің, қоғамдық қызметімсн күндслікті тіршілік ету функцияларымен
дамып отырады. Бұлар денсаулықтың қалыптасуына және оның сақталуына, мықты
болып бекінуіне жәрдемдессді. Осыдан келіп қоғамдық денсаулық қалыптасады.
Жалпы алғанда адам денсаулығы бірінші орында болуы қажет. Бірақ жас
жеткіншектер өздерінің денсаулығына онша мән бермейді. Ол жастық өмірдің
белгісі, тәрбие жұмыстарының әлсіздігі. Сондықтан да балаларды жас кезінен
бастап денсаулығын сактай білуге тәрбиелеудің қажеттілігі туындайды.
Баланы жастан... тәрбиелеу керек дейді қазақ. Өмір тәжірибесінен
жинақталған қағида екені өзінен-өзі белгілі. Осыдан келіп денсаулық зор
байлық деген ұғым қалыптсады.
Жер шары халықтарына әлеумсттік-гигиеналық зерттеу жүргізу нәтижесінде
жинақталған орсан көп құжаттарды талдай келіп, дуниежүзілік дснсаулық
сақтау ұйымы (ДДСУ), (ВОЗ). Мына төмендегідей тұжырым жасады. Жер шарының
халықтарының денсаулықтарының сақталуының 49-53% адамдардың салауатты өмір
сүру салтына байланысты екенін анықтады. Бір сөзбен айтқанда адамдардың өз
денсаулығына деген көзқарасына байланысты, ал 17-20% әлемдік экологиялық
факторларға байланысты, әдетге әлемдік экологиялық фактор үнемі өзгеріп
отыратын табиғи қүбылыс, оны мөлшердең тыс өзгертетін адамдардың өздері
(антропогендік фактор). Әсіресс, тәрбиесі мен түсінігі аз адамдар табиги
экологаяны үнемі бұзып жіберіп отырады. Ал 18-22% тұқым қуалайтын
ссбептерге байланысты (оны генетиптік себеп деп ғалымдар есептейді), 8-10%
денсаулық сақтау орындарының қызмет істеуіне байланысты деп қорытынды
жасалған.
Қорыта айтқанда, салауатты өмір сүру салты көп факторларға
(экономикалық, әлеуметтік, адамның жеке басының тәрбиесі мен біліміне)
байланысты екені толығымен анықталды.
Салауатты өмір сүру салтының негізі биологиялық және әлеуметтік
принциптері.
1. Биологиялық принциптерге жататындар:
а) салауатты өмір сүру салты адамдардың жас ерекшелігі;
б) салауатты өмір сүру салты энергетикалық принциптері;
в) салауатты өмір сүру салты эстетикалық қызметке;
г) салауатты өмір сүру салты ритмикалық үрдістер;
д) салауатты өмір сүру сатгы денсаулықты арттыруға байланысты болу
керек.
2. Әлеуметтік принциптерге жататындар:
а) салауатты өмір сүру салты және эстетикалық қызмет;
ә) санауатты өмір сүрудің рухани түрде жеткіліктілігі;
б) салауатты өмір сүру салты еріктігін дамыту;
в) салауатты өмір сүруде адамның үшінші жағдайда болмауын қамтамасыз
сту;
г) өзін-өзі тежеуіне байланысты болуы.
Осы жоғарыда көрсетілген принциптерді іске асыру оңай шаруа емес.
Өйткені, бұл принциптер бір-біріне қарама-қарсы келеді. Әрқашанда
көңіддегідей болып шықпайды. Жақсы нәтиже бермейді. Жасыратыны жоқ, біздің
егеменді елімізде денсаулық сақтау мәселссіне айтарлықтай коңіл бөлініп
отырған жоқ. Халықты неше түрлі аурулар меңдеп кетті. Кейінгі жылдары жан-
дүниелі дерттер адамдар арасына көптеп тарап кеткен. Қантты диабет ауруы
екі адамның бірінен кездесе береді. Әрбір мың бала туса, олардың 40-ы
кемтар болып туатынын медикгер айтып жүр. Оған бір мысал.
Валеология (лат. valeo – сау болу, грек. logos – ілім) – адам денсаулығы
туралы ғылым. Негізгі мақсаты – әр адамды денсаулығын күтуге үйрету, оның
сана-сезімін оятып, мед., гигиеналық сауаттылығын арттыру, салауатты өмір
салтын дағдылы әдетке айналдыру. Валеология медицина, биология, педагогика,
психология, экология, акмеология, философия, экономика, т.б. ғылымдармен
тығыз байланыста дамиды.
Валеология терминін алғаш рет ғылымға 1998-жылы Ресей ғалымы
И.И.Брехман енгізген. В. 20 ғ-дың аяғында пайда болған жаңа ғылым саласы
болғанымен, түпкі тамырын ежелгі медицинадан алады. Ортағасырлық ғұлама
ғалым Әбу Әли ибн Синаның (Авиценнаның) Дәрігерлік ғылымның каноны деген
еңбегіндегі ең негізгі насихаты – денсаулықты күні бұрын сақтау. Бұл үшін
ибн Синаның қоятын шарттары: тағамды талғай білу, денені шынықтыру және
таза ұстау.
Алғашқы кезде медицина ғылымы өзінің басты міндеті – денсаулықты сақтау,
нығайту деп қараған, ал ауруды емдеуді қосалқы жұмыс ретінде санаған. Бірақ
көп ғасырлық даму барысында медицина ғылымы ауру адамды емдейтін ғылымға
айналып, сау адамның денсаулығын қорғау мәселесінен алшақтап кетті.
Осыған орай Валеология ғылымының негізгі міндеті – адам денсаулығын, оның
сапалық және сандық көрсеткіштерін алдын ала сақтандыру әрекеттерін жүргізу
арқылы қалыпты деңгейге жеткізу болып қалды. Адам денсаулығының 49–53%-ы
өмір сүру салтына, 18–22%-ы тұқым қуалайтын қасиетіне, 15–20%-ы сыртқы
ортаға, тек 8–10%-ы ғана медицина жүйесінің қызметіне байланысты.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының анықтамасы бойынша Денсаулық –
организмде аурудың не болмаса физикалық кемістіктің жоқтығы ғана емес, ол
табиғи (физикалық), рухани және әлеуметтік толық аман-есендік. Сондықтан
денсаулық сақтау ісі – физикалық, психикалық, рухани және әлеуметтік
жағдайларға жіктеледі. Физикалық саулық – адам организміне тән
функциялардың өздігінен реттелуі, функциялық процестің келісімді өтуі,
сыртқы орта әсерлеріне бейімделу қасиеттерінің жоғары дәрежеде болуы.
Психикалық саулық – ауруды болдырмау, қайтсе де одан арылуға ұмтылуды,
адам өмірінің мақсатына айналдыру. Әлеуметтік саулық – адам
белсенділігінің, яғни жеке адамның айналадағы өмірмен біте қайнасу
дәрежесі. Денсаулық, қалып (норма) деген ұғымдар бір-біріне ұқсас. Қалып –
дені сау адамның бәріне бірдей тұрақты мақсат, үлгі болатындай денсаулықтың
көрсеткіштері.
Денсаулық жағдайын бағалау үшін жасқа байланысты жеке адамдардың қалып
көрсеткіштері пайдаланылады. Оны анықтау үшін әрбір жастағы адам топтарының
орташа көрсеткіші есептеліп шығарылады да, осы орташа көрсеткіш қалыпты
стандарт ретінде алынады. Бір топқа енетін адамдардың көрсеткіштерінің
бірбірінен айырмашылығы едәуір болуы мүмкін. Өйткені олардың жыныстық,
кәсіптік, тұрған жерінің, өмір салтының, т.б. айырмашылықтары болады.
Орташа көрсеткіштер анықталғанда, осы айырмашылықтар да ескеріледі.
Денсаулыққа залал келтіретін әсерлерге жалпы мәдениеттің төмендігі,
денсаулықты сақтау, салауатты өмір сүрудің негізін құрайтын санитарлық-
гигиена туралы мәліметтерді көпшіліктің жете білмеуі, гиподинамия (қимыл
жеткіліксіздігі), дене салмағының қалыптан көп жоғарылауы, тиімсіз және
жөнсіз тамақтану, қоршаған ортаның (ауаның, жердің, судың) хим. заттармен
ластануы, үйде және жұмыста күйзеліс (стресс) тудыратын жағдайлардың болуы,
залалды әдеттерге әуесқойлық (арақ-шарап ішу, шылым шегу, есірткі заттарды
қолдану, т.б.) жатады.
Қазіргі кезде Валеология пәні бала-бақшадан бастап, орта және жоғары оқу
орындарының оқу жоспарларына енгізілген, кафедралар мен факультеттер
ашылуда. Қазақстанда Валеология ғылымын дамытуға белсенді үлес қосып
отырған ұйымдар қатарына ұлттық салауатты өмір салтын қалыптастыру орталығы
(А.Аханов, А.Әділханов, Қ.Төлебаев, т.б.); Қазақ ұлттық медицина
университеті (Х.Сәтбаева, т.б.), Қазақ мемл. спорт және туризм академиясы
(Қ.Зәкіриянов, Т.Мұстафина, Г.Әлімжанова, т.б.); Қазақ ұлттық педагогикалық
университеті (Қ.Рымжанов, т.б.); Қазақ ұлттық университеті (З.Асқарова,
т.б.); Солтүстік және Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеттері, Қостанай
қаласындағы Ментальдік медицина орталығы жатады.
Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы жаңа инновациялық
технологиялардың тиімділігі
Жоспары:
І. Кіріспе
Салауатты өмір салты мәдениетін қалыптастыру
ІІ. Негізгі бөлім
Дене тәрбиесі сабағында жаңа инновациялық технологиялардың тиімділігі
ІІІ. Қорытынды
І. Кіріспе
Салауатты өмір салты мәдениетін қалыптастыру
Қазіргі кезде білім беру мекемелерінің алдында тұрған міндеттердің бірі –
жас ұрпақтың салауатты өмір сүруге көзқарасын қалыптастыру, олардың
денсаулығын сақтауға, қоршаған ортасын таза ұстауға және жоғары, сапалы
білім алып, сол білімді келешектегі өмірінде пайдалана білуге тәрбиелеу.
Өмір салты мен денсаулық арасындағы өзара байланыс салауатты өмір салты
ұғымын құрастырады. Салауатты өмір салтын насихаттауда, салауатты өмір сүру
мәдениетін қалыптастыру мәселелерін жетілдіретін, осы саладағы
басымдылықтарды анықтайтын ғылым да, өскелең ұрпақты оқыту, тәрбиелеу
формалары мен жаңа әдістерді ұстанатын білім де қажет. Мектеп оқушыларының
салауатты өмір салтын қалыптастыру туралы алған білімдері болашақ
азаматтардың денсаулығын сақтап қалуға берік тірек болады.
Мектеп оқушыларының салауатты өмір сүру мәдениетін қалыптастыру бұл: -
Біріншіден, жеке тұлғаның өзін қоршаған жансыз және жанды табиғи ортамен
жан – жақты үйлесім тауып, өз ғұмырын Отаны, елі, отбасы және өзі үшін
барынша пайдалы өткізу дағдысын қалыптастыру;
- Екіншіден, салауатты өмір салты – ол денсаулықтың үйлесімді дамып,
сақталуы мен орнығуын қамтамасыз ету мақсатында денсаулықты нығайтуға
бағытталған іс – шараларды жүргізу.
Мектептегі оқушы денсаулығын сақтау мен қалыптастырудың басты мақсаты:
тұлғаның психологиялық, дене – қимыл әрекеттерінің мүмкіндіктері мен жас
ерекшеліктерін ескеріп, гигиеналық ұғымдарды, салауатты өмір салтының
уәждамаларын, жеке бас тазалығын жете түсіндіру;
Олардың мінез – құлқында белгілі гигиеналық тұрақтылықты қалыптастыру,
өзіне - өзі қызмет ету, денсаулығын сақтау, нығайту, мәдени – гигиеналық
мінез – құлық дағдыларын қалыптастыру болып табылады.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін қандай жағдайларға назар аудару
керек?
Өмір салты дегеніміз не?
Бұл жеке адамның тіршілік етуге бағытталған мүмкіндіктерін қалыптастыру.
біздіңше, адамның әлеуметтік – психологиялық және биологиялық жақтан
салауатты өмір салтын қалыптастыруға мына жағдайлар негіз бола алады:
- белсенді қозғалыс нәтижесінде организмді шынықтыру дене тәрбиесі немесе
спортпен шұғылдану;
физикалық еңбектің гигиеналық талаптарын жүзеге асыру;
- жеке және әлеуметтік гигиеналық талаптарын жүзеге асыру;
- қарым – қатынас және экологиялық мәдениетке жету;
- дұрыс жыныстық тәрбие алу;
- зиянды әдеттерден аулақ болу.
Салауатты өмір салтының бүгінгі маңызды мәселелерінің бірі –
жасөспірімдер арасындағы ішімдікке салыну десек, қазіргі зерттеулерге
қарағанда, оған салынудың әлеуметтік – патологиялық дамуы мына себептерге
байланысты екені белгілі болып отыр:
- әлеуметтік – экономикалық жағдай;
- отбасындағы психологиялық орта;
- жұмыссыздық, мақсатсыздық немесе шектен тыс бос уақыт, т.б.
Сондықтан балаларды жасынан салауатты өмір салтына қалыптастыруға күш
салып, зиянды әдеттерден сақтандыруымыз керек. Денсаулық тәрбиесі – ортақ
мәселе. Халық санының өсуі, оның сапасы, деннің саулығы мемлекет әл –
ауқатының дамуына мұрындық болады. Сондықтан да Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасуы
мен дамуының стратегиясы деген еңбегінде соның 4 негізгі күшін атап
көрсетті. Оның бірі – жер үстіндегі байлық деп отырғанымыз – адам, оның
білімі мен іскерлігі, таланты мен мәдениеті, денсаулығы деген еді.
ІІ. Негізгі бөлім
Дене тәрбиесі сабағында жаңа инновациялық технологиялардың тиімділігі
Білім – қоғамды тұрақтандыратын, рухани мұраны сақтайтын, ұрпақты ұрпаққа
сабақтастыратын құрал. Қолда бар мүмкіндікті пайдаланып оқытудың жаңа әдіс-
тәсілдерін тиімді қолдану, жаңа технологияны әркімнің өз сабағында
пайдалану арқылы оқушы жастарды халықтың дәстүр үрдісінде адамгершілікке,
салауатты өмір сүруге баулу дені сау ұрпақ тәрбиелеу дене тәрбиесі пәні
мұғалімдерінің басты міндеті. Олай болса, оқыту мен тәрбиелеудің ой
елегінен өтетін әдіс-тәсілдерін, жаңашыл педагогтардың тапқан әдістемелерін
біліп қана қою жеткіліксіз, оны әркім өз мүмкіндігінше күнделікті сабақта
пайдалану қажет.
Өзімнің 9-сыныптарға өткізген Акробатикалық жаттығулар атты сабағымда
алдымен оқушыларға өткен тақырыптарға байланысты сұрақтар бере отырып,
бүгінгі жаңа сабақтың қандай тақырыпта өткелі тұрғанын ашып алдым. Сабақ
барысында оқушыларға жеңілдетілген логикалық сұрақтар беріп, кейін күрделі
сұрақтарды тапсырма ретінде бердім. Сұрақтарға байланысты жауабын тапқан
оқушы, сол жерде практикалық түрде орындап көрсетеді. Сабақ кезінде
оқушының ішкі позициялық көз қарасы мен бағыты айқын көрініс бере алады.
Сонда ғана сабақ нәтижелі болып, білім сапасы артады. Осы бағыттарда әрбір
мұғалімнің оқытуға, үйретуге өз тұғырнамасы болуы қажет.
Олар мыналар:
- Әр оқушының білім деңгейін, қабілетін, мүмкіншілігін түсіну;
- Оқушының бойындағы жетістіктері мен кемшіліктерін қабылдау;
- Оқушыларға қиындықтарды жеңуге, кемшіліктерден арылуға көмектесу;
Дене шынықтыру пәнінің басқа пәндерге қарағанда көптеген ерекшеліктері
бар. Мұнда негізінен оқушының қабілеті, бейімділігі баса назарда болуы
керек. Дегенмен де оқушыларды бейімдеу, қабілетін дамыту, спортқа деген
қызығушылығын арттыру жақсы ұйымдастырылған сабаққа байланысты. Сондықтан
оқушылардың пәнге қызығушылықтарын арттыру мақсатында сабақта тақырыпқа
байланысты спорт түрлерінің шығу тарихын, спорт түрлері дамыған елдерді
спорттың әр саласындағы белгілі спортшылар өмірін алуға болады.
Сондықтан да мұғалім сабақты тартымды етіп теория мен практиканы
ұштастыруында жаңа инновациялық технологиялардың тиімділігі баса назарда
болуы қажет. Бұл мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас, сабақты жақсы
оқитын, спортқа бейім оқушылармен белсенді жұмыс істеп қана қоймай, барлық
баланың дамуы үшін қолайлы жақсы ойлар туғызып, қабілеті жеткен жерге дейін
еңбек етуін ойластыру. Барлық оқушылар өз қабілетін ең төменгі жеңіл
тапсырмаларды орындаудан бастайды да, оларды міндетті түрде толық орындап
болғаннан кейін ғана, келесі күрделі деңгейдегі жаттығуларды орындауға
көшіп отырады. Бұл оқушылар арасындағы бәсекелестікті және әр оқушының өз
қабілетіне, қызметіне сәйкес жоғары деңгейге көтерілуіне толық жағдай
жасалады.
Осылай ойын элементтерін, әдістерін деңгейлеп орындату арқылы оқушылардың
тапсырмаларды орындауда жинаған ұпайларын даму мониторингі кестесіне
белгілей отырып, оқушы біліміне талдау жасап отыру қажет. Өтілетін
тақырыптарға байланысты қызықты сергіту ойындарын ойнатудың да сабақ
барысының сапасын арттыруға ықпалы көп. Атап айтсам: Кім шапшаң?,
Көңілді ойындар!, Мен чемпион!, сонымен қатар қозғалмалы ойындар және
ұлттық ойындарды сабақта түрлендіріп өткізуге машықтандыру.
Дене шынықтыру пәнінде жаңа инновациялық технологияларды қолданудың орны
орасаң болары хақ. Оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, білім
сапасын көтеруге сыныптан тыс спорттық шаралардың да маңызы зор. Соның
ішінде қазақтың ұлттық ойындары мен қозғалмалы ойындарын, әр түрлі
жарыстарын, тоғызқұмалақ, арқан тартыс, аударыспақ сынды ойын түрлерін
өткізіп отыру керек. Осындай жұмыстарды жүргізу нәтижесінде оқушылардың
белсенділігі артып, спортқа деген бейімділігі қалыптасады. Оқушылардың
танымдық қабілеттерін артырып, салауатты өмір сүру, адам денсаулығы осы
спортқа байланысты екендігін түсінеді. Нәтижесінде оқушылардың білім сапасы
артып, оқу тоқсандарында жоғары сапаға қол жеткізуге болады.
Жаңаша әдістерді сабақтарда үнемі қолданысқа енгізуде теория мен
практиканың ұштасуына мән бергенде ғана жұмыстың мазмұндылығы көріне
алады.Осы бағыттарда сын тұрғысынан ойлау және деңгейлеп оқыту
технологияларының тиімді әдістерін дене шынықтыру пәнінде қолдануды
ұсынамын. Алдымен Дене шынықтыру пәні не береді? –деген сұраққа: Қимыл
қозғалысты береді. Машықтандыру. Дене мәдениетін қалыптастыру. Денені
шынықтыру, тәрбиелеу. Жалпы дамыту жаттығуларын меңгертеді. Мемлекеттік
стандарттық бағдарламаны жоспарлай білуді, нормативтік тест жаттығуларды
игертуді береді.
Дене тәрбиесі сабағында сын тұрғысынан ойлау технологиясын тиімді
пайдалану.
Осы технологияның шығармашылық бөлігін басшылыққа ала отырып, ой толғау
жасауға болады. (мыс: дене шынықтыру сабағында сабақты ойын түрінде
ұйымдастыру керек) осы арқылы, оқушылардың бейімділігін арттыруға болады.
Күтілетін нәтиже - дене тәрбиесі пәніне деген қызығушылықтары артады.
Оқушы шығармашылығы, өзін-өзі басқаруы, құрметі, эстетикалық талғамы
артады. Дене шынықтыру сабағында 5-6 сыныптарға сергіту сәтін алуға болады.
Өз тәжірибемде 5-сыныптарға өткізген Эстафеталық жарыстар атты сабағымда,
алдымен оқушыларға ой толғау жасау мақсатында қазақтың ұлттық ойын
түрлеріне тоқталуды, ұлттық ойындар туралы өз түсініктерін сұрай отырып,
сабақ барысы кезінде орындатуды жоспарладым. Міне, осы арқылы оқушылар
сабақтың жарыс түрінде топтық ойын әдісінде болатына көз жеткізеді.
Сабақты қызықты өткізу үшін мультимедиалық проектор арқылы қазақтың
ұлттық ойындарының тарихын таныстырып өтіп, жасырылған сұрақтарды табуға
машықтандыру, әр топқа белгіленген ұпай сандарына қарай бағалап отырдым.
Кейін сабақ барысын: Кім шапшаң? бөлімі деп алып, бұл бөлімінде оқушылар
белгіленген жерге дейін эстафеталық таяқшамен жүгіріп барып, белгілі жеріне
жеткен кезде, тақтаға жазылып берілген есептерді шапшаң орындап шығып кейін
қайтып келулері керек. Оқушылардың бұл бөлімде сабаққа деген
қызығушылығының артуымен бірге, машықтанады, логикалық ойлау қабілеттері
артады, қимыл-қозғалыс әрекеті дамиды.
Ал деңгейлеп саралап оқыту технологиясын қолдануда
Бұдан қандай нәтижелерге қол жеткізуге болады? Сабақ барысында:
Алдымен оқушының Не? деген сұрағына: Сабақта шынайылық, оқыту бар
екенін көрсету.
Оқушының Қашан? деген сұрағына: Сабақтан кейін болатын жағдайды толық
анықтатуға көз жеткізу қажет.
Оқушының Қайда? деген сұрағына: Оқушының және ұстаз арасындағы
серіктесін анықтап, нәтижеге қол жеткізу қажет.
Қорыта айтқанда, мен алдымен жеке тұлғаның әлеуметтік, құзіреттілігін
дамытуды керек еттім. Сол арқылы ұжымдық зерттеуге қол жеткіздім, яғни
оқушының өзін-өзі басқарудағы әлеуеті артты.
ІІІ. Қорытынды
Жаңа идеяларды қолдана отырып, орындалатын жұмыс бағытым;
1. Оқушымен қарым-қатынасты қалыптастыру.
2. Оқушының логикалық ойлау қабілетін дамыту.
3. Әр оқушының әрекетін, ұлттық болмысын пайдалануға жұмыстану.
4. Оқушының ұлттық моралының орындалуын қамтамасыз ету.
5. Оқушының санасын, сенімін, көзқарасын,білімін арттыру.
6. Оқушының парасатын, ойлауын қалыптастыра отырып машықтандыру.
Ең бастысы, оқу үрдісінде міндетті пәндерде оқушылардың теориялық білімін
әлеуметтік тұрғыдан қалыптастыруға мән беру керек.
Жұмысымның нәтижесінде:
1) Әр оқушының білімі, қабілеті қалыптасады.
2) Оқушының бойындағы жетістіктері көрінеді.
3) Оқушылар қиындықтарды жеңеді, әлеуеті артады.
4) Жан-жақты дамуға қол жеткізеді.
Бірінші байлық – денсаулық дейміз. Бірақ осы сөздің салмағын, жүктер
жауапкершілігін көбіне сезбейтін де, мойындамайтын да сыңайлымыз. Айтылған
сәтте көңілімізге қонады, құлағымызға жағады. Келісеміз. Сонсоң өзіміз ауа
жайылып жүре береміз. Сөйтіп күндердің күнінде бір арылмас дертке шалдығып
санымызды соғамыз. "Жалған – ай!” деп көкірегіміз қарс айырылып, өмірден
түңіле бастаймыз.
"Тәннен жан артық еді, - дейді Абай атамыз - тәнді жанға бас ұрғызса
керек еді. Жоқ біз олай қылмады, ұзақтай шулап, қарғадай барқылдадық. Жан
бізді жас күнімізде билеп жүрген еді. Ержеткен соң, күш енген соң, оған
билетпедік, жанды тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілмен қарамадық, көңіл
айтып тұрса сенбедік. Көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргеннен-ақ
тойдық...”
Тәннен жан артық... Билік жанда ғой. Бірақ ғұмырымыз аз ба, көп пе... кеше,
бүгін, шамасы ертең де билік жанда емес тәнде Пендешіліктен тәнді тоғайтып,
сөйтіп аурулар қатарын молайтып жүрген жай бар. Тым болмаса, жан мен тән
бірлігін, ара қатынасындағы бірлікті неге сақтамасқа? Біреу үшін емес, өзің
үшін, отбасың, өзіңсіз толайым болмайтын көкірегің үшін.
Денсаулық - тән, рухани және әлеуметтік игіліктің жиынтығы. Денені үнемі
ширықтыру, шынықтыру, сананың сапа деңгейін көтеру, интеллект өрісін
биіктету, рухыңды шыңдау - бәрі де денсаулыққа қызмет етеді десек
қателеспейміз.
Қазіргі уақыттағы әлеуметтік - экономикалық жағдай, тіршілік деңгейінің
құлдырауы және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл
халқының, әсіресе, өскелең ұрпақтың денсаулығына кері әсерін тигізуде.
Ел Президентінің "Қазақстан - 2030” жолдамасындағы ұзақ мерзімді
басымдықтың бірі – "Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мән әл
ауқаты” тармағында,"...азамат-тарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сай болуы
және оларды қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшін” азаматтарымызды
салауатты өмір салтына әзірлеу қажеттігі көрсетілген. Бүгінгі таңда өз
тәуелсіздігін алған егеменді еліміз осы бағытта Қазақстан мектептеріне жан-
жақты дамыған, денсаулығы мықты, салауатты өмір салтын мұрат тұтқан дара
тұлғаларды тәрбиелеу басты талап етіп қойылған.
Қазақстан азаматтарының денсаулығын нығайту, салауатты өмір салтын
ынталандыру туралы елбасының жолдауын, егемендіктің кілтін ұстар жастардың
болашағына апаратын, алтын сүрлеу десе болады.
"Дені сау адам - табиғаттың ең қымбат жемісі” деп тегін айтылмаған.
Қазіргі қоғамымызда халықтың табиғи өсімі төмендеп, сырқаттанушылық және
өлім–жітім деңгейі арта түсті. Әсіресе, балалар мен жастардың денсаулығы
қауіп тудыруда. Темекі тарту, ішімдік пайдалану, есірткі құмарлық және улы
заттарға әуестік, адамгершілікке жат мінез-құлық, ерте жыныстық қатынас
кеңінен етек алуда.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы сарапшыларының дерегі бойынша халық
денсаулығының 49-50 % өмір салтына, яғни адамның өз денсаулығына қалай
қарайтынына тәуелді, 17-20 % қоршаған орта ерекшеліктеріне байланысты.
Сонымен қатар денсаулық қатерінің негізгі факторларына мыналар да енеді:
қозғалыс күшінің кему салдарынан қимылдың кемуі (гиподинамия) дене
массасының артуы, жүйесіз тамақтану, қоршаған орта нысандарының барлығының
көптеген уытты заттармен ластануы, өндірісте және тұрмыста күйзеліс
туғызатын жағдайлар, зиянды әдеттердің – шылым шегу, алкоголь пайдалану,
нашақорлық көп таралуы.
Қорыта келгенде, академик Н. М. Амосов айтқандай: "Денсаулығың мықты
болуы үшін мәнді өз күшің болу қажет, оны еш нәрсемен ауыстыруға болмайды.”
Құрбы - құрдастар, егемен еліміздің болашағы біздер. Қоғамда болып
жатқан жаман әдеттерге кінәлі - адамдардың өзі. Осындай жат, жаман
әдеттерден бойымызды аулақ ұстап, төзімділік, табандылық танытып,
адамгершілік қасиеттерді жоғары ұстай білуіміз керек. Болашағымыз нұрлы,
еліміздің ертеңі нұрлы болсын десек, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Салауатты өмір салтымызды тәрбиелеу жүйесінде дене шынықтырудың мағынасы
Значение физической культуры в системе воспитания здорового образа жизни
The value of physical training in the education of healthy lifestyle
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
1. САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫМЫЗДЫ ТӘРБИЕЛЕУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ .
1.1. Салауатты өмір салтынна оқушыларды баулу.
1.2. Оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын жүргізуде тренажер қолдану
әдістемесі.
1.3. Оқушыларды шыдамдылыққа үйрету ерекшеліктері.
1.4. Дене тәрбиесі әдістемесінің ерекшеліктері.
2. САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫМЫЗДЫ ТӘРБИЕЛЕУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӘДІСТЕМЕЛІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
2.1. Секіруді үйретудің түрлерінің әдістемелік ерекшеліктері.
2.2. Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығуы - жүгіру.
2.3. Сыныптан тыс дене шынықтыру
3. САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫМЫЗДЫ ТӘРБИЕЛЕУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ
ЖҰМЫСТАРЫН ЖҮРГІЗУ.
3.1. Жұмыстарды ұйымдастыру.
3.2. Дене тәрбиесі және спорт жұмыстарының жалпы жоспары.
3.3. Шыдамдылық пен төзімділік сипаттамасы.
3.4. Шыдамдылыққа тәрбиелеу жұмыстарын бақылау және есепке алу.
4. ҚОРЫТЫНДЫ.
5. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
КIРIСПЕ
Салауатты өмір салты - белгілі популяцияның денсаулығын сақтап,
нығайтуға, салауаттандыруға арналған мінез-құлқы, тәрбиесі. Салауатты өмір
салты - тек медициналық емес, сонымен қатар өндіріс пен өндірістік
қатынастардың дамуына байланысты болып келетін әлеуметтік-экономикалық
категория. Салауатты өмір салты жеке адамның тіршілік жағдайын денсаулығына
сәйкес таңдауы, яғни жеке әлеуметтік топтар мен жалпы қоғамның жоғары
гигиеналық мәдениеті.
Организмнің қорғаныш қабілетін жоғарылатуға жағдай жасайтын тәртіптер
және организмге зиянын тигізетін әдеттерге қарсы тәртіптер - гигиеналық
дұрыс тәртіп болып саналады. Организмнің қорғаныш қабілетін жоғарылатуға әр
түрлі іс-әрекеттер мен демалысты дұрыс пайдалану, рационалды тамақтану,
жақсы қимыл-қозғалыс белсенділігі, денешынықтыру, шынығу, жеке бас
гигиенасын сақтау, өзінің денсаулық жағдайына ерекше көңіл бөлу, жақсы
экологиялық жағдай т.с.с. әсер етеді.
Бұл жағдайда балалардың өзіне қажетті тіршілік ортасын қалыптастыра
алмайтындығын ескеру керек. Сондықтан бұндай жағдайларды қалыптастыру
негізінен ата-аналарға, ағарту жұмыстарын ұйымдастырушыларға, педагогтарға
байланыстыі. Яғни, баланың болашақтағы мінез-құлқы оның сәби кезінен бастап
тіршілік ортасына байланысты болады.
Салауатты өмір зиянды әдеттермен үйлеспейді. Алкоголь және басқадай
маскүнемдікке әкелетін заттар, анаша, шылым шегу салауатты өмір салтын
қалыптастыруға жан-жақты кедергі келтіреді. Зиянды әдеттер көптеген
аурушаңдықтың қауіптілік факторы болып саналады және балалар мен
жасөспірімдердің денсаулық жағдайына кері әсер етеді.
Қазіргі кезде, жоғарғы сынып оқушыларына жүргізілген эпидемиологиялық
тексерулер шылым шегу, шарап ішу, анаша пайдалану жастардың арасында
кеңірек таралып бара жатқанын көрсетеді. Әсіресе маскүнемдік бірінші орынға
шығады екен.
Маскүнемдікке бейім келетін ең қиын кезең - жасөспірім кезеңі. Бұл
кезеңде жасөспірімдер тіршілігінде бірқатар маңызды өзгерістер болып
жатады. Біріншіден, организмнің психо-эндокриндік қайта құрылуы
қалыптасады, екіншіден жаңа көзқарас, қажеттіліктер қалыптаса бастайды.
Психологиялық қайта құрылу дискамфорттық жағдайлардың пайда болуының
себебінен қиын қалыптасады. Жасөспірімдердің мінез-құлқы тұрақсыздықпен,
жылдам жәбірленгіш, өкпешілдікпен сипатталады.
Осы кезеңде жолдастар тауып, топ құрып жүру қажеттілігі жоғары болады.
Сонымен қатар, жасөспірімдер тобында өздерінің бағалайтын бағыт, пікірлері,
демалыс уақыттарын өткізу, көптеген қиын жағдайларды шешу тәсілдері
қалыптасады. Сондықтан бұл кезеңде топтармен бірге арақ-шарапқа үйрену
қауіпі артып, ата-аналары мен педагогтардың ескертпелері оның еркіндігіне,
құқығына қарсылық көрсету сияқты қабылданып, көбінесе олардың мінез-құлқына
кері әсер етуі мүмкін. Сондықтан, оларды бір жақты тыңдауға мәжбүр ету
олардың қарсылығын туғызып, өз бетімен кетуіне әкеліп соғады.
Бұл жағдайлардың бәрі алкогольдік ішімдіктерді оңай табуға болатындықтан
және алкогольдік әдет-ғұрыптар мен дәстүрлердің кең таралуынан туындайды.
Әсіресе, ішімдікті жаңа бастап жүрген өте араласқыш, әзілқой, әрнәрсенің
түйінін жылдам шеше білетін, өжет бастығы бар алкогольдік топтарға, жылдам
үйір болады.
Шынайы өмірдің қиыншылығынан қашу да балаларды алкогольдік топтарға
әкелуі мүмкін. Яғни, негізгі іс-әрекеттеріне (оқу-жұмыс) қанағаттанбау,
істеген жұмыстардың нәтижесінің шықпауы т.с.с. Осындай жағдайлардан өте
маңызды психологиялық механизм жасауға болады: тіршілік түйткілдері
мазасыздандырып, күткен жетістіктеріне жете алмаған жасөспірімдер
алкогольдік топтарға ауысуң арқылы қалыптасқан нормалар мен құндылықтарға
өзінің қарсылығын көрсетеді. Сонымен қатар, ішімдікке қойылған қарсы
талаптарды да бұзады.
Зиянды әдеттердің алдын алудағы маңызды бағыт - жасөспірімнің жеке адам
болып қалыптасуына, оның қажеттілігінің, сұраныстарының жоғарылауына,
адамзат баласының қастерлейтін мәдени құндылықтарына көзқарасын, яғни
жасөспірімнің рухани денсаулығын қалыптастыруға ерекше көңіл бөлінуі тиіс.
Жасөспірімдер арасында алкогольге қарсы ағартушылық, тәрбиелік жұмыстар
жүргізу - ішімдікке қарсы арнаулы профилактикалық тәсілге жатады.
Мектептерде алкогольге қарсы тәрбие жүргізген кезде төмендегі принциптерді
басшылыққа алған дұрыс:
- Мектеп оқушыларын ерте жастан алкогольге қарсы тәрбиелеп, қалыптастыру.
Алкогольге жеке көзқарас 9-10 жастың өзінде қалыптаса бастайтындықтан,
ішімдікке қарсы тәрбиені бастауыш сыныптардан басталғаны жөн;
- Алкогольге қарсы тәрбие мен ағартушылық бір бағытта, бірізділікпен
жүруі қажет; мұнда оқушының жас мөлшеріне сәйкес қарапайым мысалдан бастап,
ішімдікке байланысты қоғамға да, өзіне де келтіретін зор кесапатты
түсінідіру арқылы ішімдіктің зиянын ашып беру керек;
- Ішімдікке қарсы жұмысты балалар арасында қойылған фазалар мен
кезеңдерге сәйкес жоспарлау;
- Ішімдікке қарсы жүргізілген жұмыстарда оқушылардың әр түрлі жас
топтарының психикалық ерекшеліктерін ескеру;
- Оқушыларды ішімдікке қарсы тәрбиелеп, қалыптастыру жұмыстары гигиеналық
және әдет-ғұрыптық, эмоционалдық және мазмұндық аспектерге сәйкес келуі
тиіс;
- Балаларды әлеуметтік-гигиеналық пайдалы белсенділігін жоғарылату,
толыққұнды демалыстар ұйымдастыру;
- Алкогольге қарсы жұмыстарды кешенді жүргізу. Педагогикалық ұжымдар
мұндай жұмыстарды жанұялармен, маман дәрігерлермен, соның ішінде
наркологтармен, мемлекеттік емес ұйымдармен бірлесіп жүргізгені тиімді.
- Жоғарғы сынып оқушыларын алкогольге қарсы жұмыстарға белсене
араластыру. Оларға ішімдікке қарсы ағарту жұмыстарын жасату. Мұндай
жұмыстар жоғарғы сынып оқушыларымен қатар бастауыш сынып оқушыларына да
пайдалы болады. Өйткені бастауыш сынып оқушылары өзінің ата-анасымен,
мұғалімдерінен гөрі жоғарғы сынып оқушыларына көбірек сенеді.
Жасөспірімдер аудиториясында алкогольдің ішкі ағзаларға тигізетін зияны
туралы дәрістер онша тиімді емес. Мұндай орталарда алкогольге қарсы
жұмыстар балалар мен жасөспірімдер үшін қажетті құндылықтарға, яғни оның
қабілетін, мүмкіндігін ашу, олардың жанұядағы, балалар арасындағы,
қоғамдағы орнын тауып беруге бағытталғаны дұрыс.
Ішімдікке қарсы жұмыстың мазмұны мәнді, түсінікті, адамзат баласының
қажеттіліктерін дұрыс қамтитын терең ұғымға негізделуі керек. Балалардың
салауатты өмір салты көбінесе ата-аналарының тіршілігіне, өзі тәрбиеленіп
отырған ортасына байланысты болып келеді.
Балалар мен жасөспірімдердің салауатты өмір салтын қалыптастыруды,
олардың белгілі жас-жыныс, ұжымдық ерекшеліктерін ескере отырып жүргізген
тиімді болады.
Салауаттанудың негізгі мақсаты — әрбір жеке адамның және тұтастай
қоғамның денсаулығын қамтамасыз ету. Салауатты өмір салтын қалыптастырудың
негізгі мақсаты -балалар мен жастарда жас ерекшеліктеріне, құндылық
бағдарларына және имандылық-еріктілігіне сәйкес салауатты өмір салтының
ұғымдарын, дағдыларын және уәждерін қалыптастыру.
Бүдан мынандай міндеттер туындайды:
- салауатты өмір салтының әдістерін үйрету;
- өз денсаулығына қоғамдық игілік, қоғамның рухани
құндылығы ретінде жауапкершілікпен қарауға тәрбиелеу;
- негізгі гигиеналық дағдыларға төселдіру;
- осы заманғы ауру түрлерімен және оларды алдын алу шараларымен
таныстыру.
Адам денсаулығы, ең алдымен, өмірлік сара жолға тәуелді, ал өмір жолы
тарихи, ұлтгық дәстүрлер мен тұлғалық бейімділіктер бойынша анықталады.
Денсаулық деген не? Денсаулық үғымына берілген анықтамалар өте көп. Үлкен
медициналық энциклопедияда денсаулық организм мен жүйенің атқаратын
қызметін сыртқы орта теңдестіріп, ешқандай ауырсыну өзгерістері
байқалмайтын адам күйі ретіндс сипатталады. Дүниежүзілік денсаулық сақ-тау
ұйымының анықтамасы бойынша Денсаулық дегеніміз — бұл аурудың немесе дене
кем тарлығының жай ғана жоқ болуы емес, денелік, психикалық және әлеуметтік
тұрғыдан ойдағыдай толық күйі.
1. САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫМЫЗДЫ ТӘРБИЕЛЕУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
.
1.1. Салауатты өмір салтынна оқушыларды баулу.
Салауаттанудың зерттеу пәні — адам. Зерттеуге организмнің анатомиялық,
физиологиялық негіздері, бейімделу тетіктері, корғану тосқауылдары,
организмнің сыртқы ортаға бейімделуі туралы білімдері енеді. Салауаттану
адамның термодинамикалық, денелік, химиялық, антропологиялық, экологиялық
құбылыстарын қамтиды. Адам қоғамның қарапайым мүшесі, этикалық және
эстетикалық ұстанымдарын жеткізуші жеке тұлға ретінде қарастырылады. Тек
осындай кешенді тәсіл оның негізгі қасиеті - денсаулығын сипаттауға
мүмкіндік береді.
Салауаттану ғылымы қалай денсаулықты сақтаудың ұстанымдары мен
тетіктерін зерттейді. Салауаттану нысаны, біріншіден — дені сау адам,
екіншіден — оны қоршағандардың барлығы және денсаулыққа әрекет етуші
факторлар, үшіншіден — аурудъщ пайда болу себептері, организмнің дені сау
күйге оралу тетігі, қорғануға бейімделу тетіктері, төртіншіден — сақтандыру
және сауықтыру шаралары болып табылады.
Салауаттану — тұтасымен алғанда жеке тұлғаның, қоғамның, табиғаттың
денсаулығы туралы ғылым. Адам денсаулығы тән, дене, психологиялық,
имандылық-адамгершілік және әлеуметтік денсаулықтар құраушының өзара
байланысы мен өзара үйлесімді әрекеттерінен қалыптасады. Кез-келген өзара
әсер әрекет етуші ретінде де, жауап беруші ретінде де анықталады.
Әлеумет себепші болған аурулар санының өсуіне, адамның әлеуметгік
биологиялык мәні арасындағы қарама — қайшылықтардың шиеленісуіне байланысты
— салауаттанудың пайда болуы заңдылық. Салауатгану ғылымы аурудың алғашқы
алдын алу әдіснамасын, денсаулықты сақтау және ны-ғайту амалдары мен
әдістерін зерттейтін салауатты өмір салтын қалыптастырудың ғылыми негізі
болып табылады.
Салауаттанудың рөлі — адамның ішкі биологиялық табиғатымен, өзін қоршаған
тірі жөне өлі табиғатпен өзара әсері сапасын өзгерту, кикілжіңнің көзін жою
болып табылады.
Өмір сүрудің өзіндік жолы адам тіршілігінің мінез-құлықтық ерекшеліктерін
сипаттайтын әлеуметтік-психологиялық нышан. Бұл — жеке тұлғаның
психологиясы және психо-физиологиясы икемделінетін белгілі қалып.
Адам денсаулығы, ең алдымен, өмір сүрудің өзіндік жолына тәуелді. Ол
тарихи, ұлттық дәстүрлермен (діл) және жеке бас бейімділігімен (кейіпкер)
анықталады.
Этнокомпонент салауатты өмір салтында балалардың ақыл-ойын, сезімін және
әрекетін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Өмір салты мен денсаулық
арасындағы өзара байланыс салауатты өмір салты (СӨС) ұғымында барынша толық
айтылады, СӨС-тың негізі салауаттану ғылымы болып табылады. Салауатгы өмір
салты адамның денсаулығы үшін қолайлы жағдайларда кәсіптік, қоғамдық және
тұрмыстық қызметтерін орындауға себепші болатындардың барлығын
бірлестіреді. СӨС жеке тұлғаның және қоғамдық денсаулықтың қалыптасуы,
сақталуы және нығаюындағы жеке тұлғаның іс-әрекеттеріне бағыт береді.
СӨС қалыптастырудың негізіне биологиялық та, әлеуметтік те ұстанымдар
орныққан. Биологиялық ұстанымдарға: балалардың жас ерекшеліктерін ескеру,
салауатты өмір салтының жүйелілігі, ырғақтылығы, бірізділігі және т.б.
жатады.
Салауатты өмір салтын қалыптастырудьң ғылыми-теориялық негіздері туралы
қазақша реферат
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ) сарапшыларының дерегі бойынша
халық денсаулығының 49-53%-ы өмір салтына, яғни адамның өз денсаулығына
қалай қарайтынына тәуелді, 17-20%-ы қоршаған ортаға (аймақтың экологиялық
және климаттық-географиялық ерекшеліктеріне), 18-22%-ы тұқым қуалау
себептеріне, біздің ден-саулығымыздың тек 8-10%-ы ғана денсаулық сақтау
ұйымына тәуелді.
Денсаулық қатерінің негізгі факторлары — қозғалыс күшінің кему
саддарынан қимылдың кемуі (гиподинамия), дене массасының артуы, жүйесіз
тамақтану, қоршаған орта нысандарының барлығының көптеген уытты
заттармен ластануы, өндірісте және тұрмыста күйзеліс туғызатын
жағдайлар, зиянды әдеттердің (шылым шегу, алкоголь пайдалану, уланқорлық,
нашақорлық, т.б.) кең таралуы. Салауаттану ғылымы қандай амалдардың
жәрдемімен денсаулықты сақтап, нығайтуға болатынын егжей-тегжейлі
түсіндіреді. Салауатты өмір салтын қалып-тастырудың негізгі бағытгары
мыналар:
- жеке және қоғамдық гигиена;
- дене шынықтыру, гиподинамиямен күрес;
- организмді жаратылыс-табиғи факторлармен — су, ауа, күн жарығымен және
т.б. шыңдау;
- күн тәртібін тиімді пайдалану;
- дұрыс және уақтылы тамақтану;
- жұкпа аурулардың алдын алу;
- тән ауруларынан сақтандыру;
- жарақаттанудан, уланудан, т.б. сақтандыру;
- зиянды әдеттерден (темекі тарту, алкоголь, есірткілік улы заттарды)
сақтандыру;
- жыныс гигиенасы;
- психопрофилактика және психогигиена;
- кикілжің және денсаулық;
- экология және денсаулық.
Салауаттанудың негізгі мақсаты — әрбір жеке адамның және тұтастай
қоғамның денсаулығын қамтамасыз ету. Салауатты өмір салтын қалыптастырудың
негізгі мақсаты -балалар мен жастарда жас ерекшеліктеріне, құндылық
бағдарларына және имандылық-еріктілігіне сәйкес салауатты өмір салтының
ұғымдарын, дағдыларын және уәждерін қалыптастыру.
Тіршілік дегеніміз тек адамның ғана емес, кез келген тірі организмнің
қоршаған ортамен өзара әрекеттесуі болғандықтан, салауаттану тіршілік етуге
қажетті ортаның әсерін барлык кұрауыштарымен оқып-үйрену міндетін қояды.
Бүдан мынандай міндеттер туындайды:
- салауатты өмір салтының әдістерін үйрету;
- өз денсаулығына қоғамдық игілік, қоғамның рухани құдылығы
ретінде жауапкершілікпен қарауға тәрбиелеу;
- негізгі гигиеналық дағдыларға төселдір;
- осы заманғы ауру түрлерімен және оларды алдын алу шараларымен
таныстыру.
Адам денсаулығы, ең алдымен, өмірлік сара жолға тәуелді, ал өмір жолы
тарихи, ұлтгық дәстүрлер мен тұлғалық бейімділіктер бойынша анықталады.
Денсаулық деген не? Денсаулық үғымына берілген анықтамалар өте көп. Үлкен
медициналық энциклопедияда денсаулық организм мен жүйенің атқаратын
қызметін сыртқы орта теңдестіріп, ешқандай ауырсыну өзгерістері
байқалмайтын адам күйі ретіндс сипатталады. Дүниежүзілік денсаулық сақ-тау
ұйымының анықтамасы бойынша Денсаулық дегеніміз — бұл аурудың немесе дене
кем тарлығының жай ғана жоқ болуы емес, денелік, психикалық және әлеуметтік
тұрғыдан ойдағыдай толық күйі.
Академик Н.М.Амосов адам денсаулығы мүшелердің атқаратын қызмет сапасы
толық сақталған кезде олардьщ барынша көп өнім беретінін бағалауға болатын
мөлшермен анықталады деп жорамалдайды .
И.И. Брехман денсаулықты сезімталдық, ауызша айту және құрылымдық үш
бірегей ағымдардың мөлшерлік және сапалық көрсеткіштерінің әртүрлі
өзгерістері жағдайында адамның жасына сәйкес тұрақтылықты сақтау қабілеті
ретінде анықтайды . Сібірлік ғылыми мектебі ұсынған денсаулық анықтамасы —
бұл денсаулық дегеніміз — физиологиялық қасиеттерді сақтап, дамыту
процесі, психологиялық әлеуметтік әлуеттер, қолайлы еңбекке жарамдылық және
әлеуметтік белсенділік кезінде салауатты өмірдің барынша ұзаққа созылу
процесі.
Келтірілген денсаулық анықтамалары негізінен алғанда денсаулық ұғымын
бірдей қамтып көрсетеді, яғни организмнің сыртқы орта (табиғи және
әлеуметтік) жағдайлары мен ішкі факторларға (тұқымқуалаушылық, жыныс, жас)
бейімделу сапасын айқындайды. Денсаулықтың мынадай: физиологиялык, сезім
әрекетіне берілгіштік, зияттылық, әлеуметтік, тұлғалық негізгі түрлері бар.
Ал рухани түрі осыларды бірегей тұтастыққа -денсаулыққа біріктіреді.
Денсаулықтың физиологиялық түрі организмдегі физиологиялық үрдістерді
(процестерді), олардың өзара әрекеттесуін, организмнің қоршаған орта
әсеріне қайтаратын жауабына бейімделу реакцияларын қамтамасыз ететін
морфологиялық және функционалдық сақтамаларды зерттейді.
Зияттылық түр дегеніміз — денсаулық туралы білімнің ақпараттық көзі.
Сезім әрекетіне берілгіштік түр — жағдайға байланысты өз сезімін бағалай
білуді түсініп, сол қалпында айшықтай айта алу. Жағымсыз эмоцияға
ұстамдылық жасап, жағымды эмоцияны мадақтау.
Әлеуметгік түр — тұлғаны әлеуметтендіру, өзін қоғамға қажетті мүше екенін
аңғару, белсенді өмір сүру.
Тұлғалық түр — өзін тұлға ретінде түсіну, тұлға ретінде анықтау. Өзін іс
жүзінде көрсету.
Рухани түр — адам жеке басының біртұтастығын қамтамасыз ететін қоғамның
рухани құндылығын көрсетеді.
Қазіргі уақытта денсаулық бірнеше түрлерге және құрамдас бөліктерге
бөлінеді:
1. Тән денсаулығы — бұл адам мүшелері мен организм жүйесінің ағымдағы
күйі. Мұның негізі онтогенездік дамудың әр түрлі кезеңдерінде басымдық
көрсететін, базалық қажеттіліктерге негізделген жеке дамудың биологиялық
бағдарламасынан құралады.
2. Дене денсаулығы — организм мен мүшелерінің өсуі мен дамуының
деңгейі. Мұның негізі бейімделу реакцияларын қамтамасыз ететін
морфологиялық және функциялық сақтамалардан құралады.
3. Жан денсаулығы — адамнаң психикалық өріс күйі.
Мұның негізі мінез-құлыққа бара-бар реакцияны қамтамасыз ететін жалпы
рухани қолайлы күйден құралады.
Рухани тазалық— тіршілік әрекетінің уәжді және ақпаратты-мұқтаждық өрісі
сипаттамасының кешені. Мұның негізі жеке тұлғаның қоғамдағы құндылық жүйесі
мен мінез-құлық түрткілерімен және уәждерімен анықталады. Денсаулыққа
адамның руханилылығы себепші болады, яғни ол адамзаттьң байлығы —
мейірімділік, намыс, абырой, ма-хаббат, сүйіспеншілік және әдемілікке
негізделеді.
Денсаулықтың негізгі төрөлшемдері мыналар:
• тән және дене күйі үшін — мен істей аламын;
• психикалық күй үшін — мен тілеймін;
• адамгершіліктік күйге — мен істеуге тиістімін.
Денсаулық белгілері мыналар:
• зақым келтіретін факторлар әрекетіне өзіне тән (иммунды) және өзіне
тән емес тұрақтылық;
• өсу мен даму көрсеткіштері;
• организмнің функционалдық күйі және сақтамалық мүмкіндігі;
• қандай болса да аурудың немесе даму кемістігінің болу деңгейі;
• имандылық-еріктілік және құндылык-уәждік мақсат деңгейі.
Өмір салты мен денсаулық арасындағы өзара байланыс салауатты өмір салты
(СӨС) ұғымында толығырақ айтылады.
Осы заманғы ғылым мен әдістемеде салауатты өмір салты — бұл адамның еңбек
әрекетімен, тұрмысымен, материалдық және рухани мұқтаждықтарды
қанағаттандыру түрімен, жеке тұлға және қоғамдык мінез-құлық ережелерімен
сипатталатын тіршілік әрекетінің белгілі типі туралы түсініктерді
кіріктіретін биоәлеуметтік санат. Жеке тұлғаның өмір салты алуан түрлі,
бірақ негізінен үш нышанға негізделеді:
- өмір сүру деңгейі;
- өмір сүру сапасы;
- өмір сүрудің өзіндік жолы.
Өмір сүру деңгейі — бұл адамның материалдық, рухани және мәдени
мұқтаждықтарын қанағаттандыру деңгейін көрсететін әлеуметтік-экономикалық
санат.
Өмір сүру сапасы — адам қажеттіліктерін қанағаттандыратын жайлылық
дәрежесі. Бүл көбінесе әлеуметтік санатқа жатады.
Өмір сүрудің өзіндік жолы адам тіршілігінің мінез-құлықтық ерекшеліктерін
сипаттайтын әлеуметтік-психологиялық нышан. Бұл — жеке тұлғаның
психологиясы және психо-физиологиясы икемделінетін белгілі қалып.
Адам денсаулығы, ең алдымен, өмір сүрудің өзіндік жолына тәуелді. Ол
тарихи, ұлттық дәстүрлермен (діл) және жеке бас бейімділігімен (кейіпкер)
анықталады.
Этнокомпонент салауатты өмір салтында балалардың ақыл-ойын, сезімін және
әрекетін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Өмір салты мен денсаулық
арасындағы өзара байланыс салауатты өмір салты (СӨС) ұғымында барынша толық
айтылады, СӨС-тың негізі салауаттану ғылымы болып табылады. Салауатгы өмір
салты адамның денсаулығы үшін қолайлы жағдайларда кәсіптік, қоғамдық және
тұрмыстық қызметтерін орындауға себепші болатындардың барлығын
бірлестіреді. СӨС жеке тұлғаның және қоғамдық денсаулықтың қалыптасуы,
сақталуы және нығаюындағы жеке тұлғаның іс-әрекеттеріне бағыт береді.
СӨС қалыптастырудың негізіне биологиялық та, әлеуметтік те ұстанымдар
орныққан. Биологиялық ұстанымдарға: балалардың жас ерекшеліктерін ескеру,
салауатты өмір салтының жүйелілігі, ырғақтылығы, бірізділігі және т.б.
жатады.
СӨС әлеуметтік ұстанымдарына: эстетикалығы, адамгершілігі, ерікті
тәрбиелей білуі, өзін-өзі шектей білуі (нәпсі тыюы) және т.б. жатады. СӨС
ұғымы қазіргі заманда мыналарды қамтиды:
- жеке бас гигиенасы;
- дене шынықтыру;
- тиімді тамақтану;
- оңтайлы қимыл тәртібі;
- зиянды дағдылар мен құмарлықтан (темекі тарту, алкоголь, есірткі
заттарын қолдану, т.б.) бас тарту;
- жағымды эмоциялар.
Салауатты өмір сүру салты дегеніміз — биоәлеуметтік категория. Салауатты
өмір сүру салты интегративті түрде қалыптасады. Сондай-ақ, адамдардың іс-
әрекеттеріне байланысты болады.
Салауатты өмір сүру салты шаруашылық, күнделік үй тұрмысы, материалдық
және рухани формаларын қанағаттандыру үшін, қоғамдық ұжымдарда өзін-өзі
ұстай білуі, қоғамдық тәртіппен санасу, артық сөз айтпау, орынсыз саясатпен
айналыспау, кез-келген адамдарды жамандамау, біреуді-біреуге шағыстырмау,
өзін ақылды деп есептеп, басқаларды ақымақ ретінде көру т.б. аулақ болу.
Сонымен өмір сүру салты дегеніміз – тұлға мен қоғам деңгейінің прогрессті
дамуының көрсеткішінің категориясы.
Салауатты өмір сүру салтының жоғары немесе төмен деңгейде болуы
әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты болады. Адамиың психикасына,
денсаулығына, ағзаның функционалды биологиялық қасиеттеріне де байланысты
болады.
Адлмдардың биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес салауатты өмір сүру салты
біркелкі болмайды. Болу керек деп айту да дұрыс емес. Әр адам өзіне тән
калыптасқан өмір салтымсн тіршілік етеді. Ол ұрпақтан ұрпаққа ген арқылы
беріліп отыруы мүмкін. Міне, осыған байланысты салауатты өмір сүру
салтының үш категориясы болады:
1) Салауатты өмір сүру деңгейі:
2) салауатты өмір сүрудің сапасы;
3) салауатты өмір сүрудің стилі.
Салауатты өмір суру деңгейі дегеніміз – экономикалық категория.
Адамдардың материалдық және моральдық-рухани қажеттілігі толығмен
қамтамасыз етілуі.
Салауатты өмір сүрудін сапасы дсгеніміз – әлеуметтік категория – үй-іші
кызмет істейтін орындары (оқу орындары, мектептер) неше түрлі адам
денсаулығыы қамтамасыз ететін комфортты мебельдер мен лабораториялық
жабдықтармен қамтамасыз етілуі.
Салауатты өмір сүрудің стилі дегеніміз – әлеуметтік-психоло-гиялық
категория — адамның қоғамдық орындарда (мектептерде) өзін-өзі ұстап және
көрсете білуі. Белгілі бір қалыптасқан стандартты ұстап, өмір сүру.
Салауатты өмір сүру деңгейі мен салауатты өмір сүру сапасы
эквипотенциалды болып келеді. Сондықтан да адам денсаулығының жақсы жөне
жаман болуы салауатты өмір сүру стиліне байланысты болады. Ал салауатты
өмір сүру стилі тарихи және ұлттық дағды, дәстүрлср арқылы қалыптасады.
Сондай-ақ түлғаның бейімділігіне байланысты болады.
Адамның жүріс-тұрысы оның тіршілікке қажетті заттарын пайдалануға қарай
дамиды. Адам өзінің жеке басының ерекшелігіне сәйкес өмір сүреді. Белгілі
бір ұжымдарға қалыптасып, сол ұжым мүшесі болып сіңіп кетеді. Қызмет еткен
ұжым мүшелсрімен бірге өсіп, біте қайнасып кетеді Адам бір-біріне көмекке
келеді. Адамның басына түскен ауыр жағдайлармен беліседі. Адамның жүріс-
тұрысы біркелкі емес. Ол тәрбиеге байланысты болады. Тәрбиелі үйлердің
балалары сүйкімді тәртіпті келеді. Үлкенді аға, кішіні іні деп ерекше көзге
түсіп тұрады. Жақсы тәрбие көрген балаларды педагогтар бірден тани кетеді.
Ал тәрбиені аз көрген балаларды бірден ажыратуға болады. Тәжірибелі
мұғалім, адам оларды бірден байқап отырады. Жалпы қазақ елін ежелден
салауатты өмір сүрудің салтының символы деп есептеуге болады. Ұяда не
көрсең, ұшқанда соны ілесің деп егде адамдар өзінің ұрпақтарына үйретіп
отырады. өмір сүру салты мен денсаулықтың ара-қатынасына- салауатты өмір
сүру салты туындайды. Салауатты өмір сүру валеология ғылымының негізі болып
есептелінеді. Салауатты өмір сүру салты адамның профессионалды іс-
әрекетінің, қоғамдық қызметімсн күндслікті тіршілік ету функцияларымен
дамып отырады. Бұлар денсаулықтың қалыптасуына және оның сақталуына, мықты
болып бекінуіне жәрдемдессді. Осыдан келіп қоғамдық денсаулық қалыптасады.
Жалпы алғанда адам денсаулығы бірінші орында болуы қажет. Бірақ жас
жеткіншектер өздерінің денсаулығына онша мән бермейді. Ол жастық өмірдің
белгісі, тәрбие жұмыстарының әлсіздігі. Сондықтан да балаларды жас кезінен
бастап денсаулығын сактай білуге тәрбиелеудің қажеттілігі туындайды.
Баланы жастан... тәрбиелеу керек дейді қазақ. Өмір тәжірибесінен
жинақталған қағида екені өзінен-өзі белгілі. Осыдан келіп денсаулық зор
байлық деген ұғым қалыптсады.
Жер шары халықтарына әлеумсттік-гигиеналық зерттеу жүргізу нәтижесінде
жинақталған орсан көп құжаттарды талдай келіп, дуниежүзілік дснсаулық
сақтау ұйымы (ДДСУ), (ВОЗ). Мына төмендегідей тұжырым жасады. Жер шарының
халықтарының денсаулықтарының сақталуының 49-53% адамдардың салауатты өмір
сүру салтына байланысты екенін анықтады. Бір сөзбен айтқанда адамдардың өз
денсаулығына деген көзқарасына байланысты, ал 17-20% әлемдік экологиялық
факторларға байланысты, әдетге әлемдік экологиялық фактор үнемі өзгеріп
отыратын табиғи қүбылыс, оны мөлшердең тыс өзгертетін адамдардың өздері
(антропогендік фактор). Әсіресс, тәрбиесі мен түсінігі аз адамдар табиги
экологаяны үнемі бұзып жіберіп отырады. Ал 18-22% тұқым қуалайтын
ссбептерге байланысты (оны генетиптік себеп деп ғалымдар есептейді), 8-10%
денсаулық сақтау орындарының қызмет істеуіне байланысты деп қорытынды
жасалған.
Қорыта айтқанда, салауатты өмір сүру салты көп факторларға
(экономикалық, әлеуметтік, адамның жеке басының тәрбиесі мен біліміне)
байланысты екені толығымен анықталды.
Салауатты өмір сүру салтының негізі биологиялық және әлеуметтік
принциптері.
1. Биологиялық принциптерге жататындар:
а) салауатты өмір сүру салты адамдардың жас ерекшелігі;
б) салауатты өмір сүру салты энергетикалық принциптері;
в) салауатты өмір сүру салты эстетикалық қызметке;
г) салауатты өмір сүру салты ритмикалық үрдістер;
д) салауатты өмір сүру сатгы денсаулықты арттыруға байланысты болу
керек.
2. Әлеуметтік принциптерге жататындар:
а) салауатты өмір сүру салты және эстетикалық қызмет;
ә) санауатты өмір сүрудің рухани түрде жеткіліктілігі;
б) салауатты өмір сүру салты еріктігін дамыту;
в) салауатты өмір сүруде адамның үшінші жағдайда болмауын қамтамасыз
сту;
г) өзін-өзі тежеуіне байланысты болуы.
Осы жоғарыда көрсетілген принциптерді іске асыру оңай шаруа емес.
Өйткені, бұл принциптер бір-біріне қарама-қарсы келеді. Әрқашанда
көңіддегідей болып шықпайды. Жақсы нәтиже бермейді. Жасыратыны жоқ, біздің
егеменді елімізде денсаулық сақтау мәселссіне айтарлықтай коңіл бөлініп
отырған жоқ. Халықты неше түрлі аурулар меңдеп кетті. Кейінгі жылдары жан-
дүниелі дерттер адамдар арасына көптеп тарап кеткен. Қантты диабет ауруы
екі адамның бірінен кездесе береді. Әрбір мың бала туса, олардың 40-ы
кемтар болып туатынын медикгер айтып жүр. Оған бір мысал.
Валеология (лат. valeo – сау болу, грек. logos – ілім) – адам денсаулығы
туралы ғылым. Негізгі мақсаты – әр адамды денсаулығын күтуге үйрету, оның
сана-сезімін оятып, мед., гигиеналық сауаттылығын арттыру, салауатты өмір
салтын дағдылы әдетке айналдыру. Валеология медицина, биология, педагогика,
психология, экология, акмеология, философия, экономика, т.б. ғылымдармен
тығыз байланыста дамиды.
Валеология терминін алғаш рет ғылымға 1998-жылы Ресей ғалымы
И.И.Брехман енгізген. В. 20 ғ-дың аяғында пайда болған жаңа ғылым саласы
болғанымен, түпкі тамырын ежелгі медицинадан алады. Ортағасырлық ғұлама
ғалым Әбу Әли ибн Синаның (Авиценнаның) Дәрігерлік ғылымның каноны деген
еңбегіндегі ең негізгі насихаты – денсаулықты күні бұрын сақтау. Бұл үшін
ибн Синаның қоятын шарттары: тағамды талғай білу, денені шынықтыру және
таза ұстау.
Алғашқы кезде медицина ғылымы өзінің басты міндеті – денсаулықты сақтау,
нығайту деп қараған, ал ауруды емдеуді қосалқы жұмыс ретінде санаған. Бірақ
көп ғасырлық даму барысында медицина ғылымы ауру адамды емдейтін ғылымға
айналып, сау адамның денсаулығын қорғау мәселесінен алшақтап кетті.
Осыған орай Валеология ғылымының негізгі міндеті – адам денсаулығын, оның
сапалық және сандық көрсеткіштерін алдын ала сақтандыру әрекеттерін жүргізу
арқылы қалыпты деңгейге жеткізу болып қалды. Адам денсаулығының 49–53%-ы
өмір сүру салтына, 18–22%-ы тұқым қуалайтын қасиетіне, 15–20%-ы сыртқы
ортаға, тек 8–10%-ы ғана медицина жүйесінің қызметіне байланысты.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының анықтамасы бойынша Денсаулық –
организмде аурудың не болмаса физикалық кемістіктің жоқтығы ғана емес, ол
табиғи (физикалық), рухани және әлеуметтік толық аман-есендік. Сондықтан
денсаулық сақтау ісі – физикалық, психикалық, рухани және әлеуметтік
жағдайларға жіктеледі. Физикалық саулық – адам организміне тән
функциялардың өздігінен реттелуі, функциялық процестің келісімді өтуі,
сыртқы орта әсерлеріне бейімделу қасиеттерінің жоғары дәрежеде болуы.
Психикалық саулық – ауруды болдырмау, қайтсе де одан арылуға ұмтылуды,
адам өмірінің мақсатына айналдыру. Әлеуметтік саулық – адам
белсенділігінің, яғни жеке адамның айналадағы өмірмен біте қайнасу
дәрежесі. Денсаулық, қалып (норма) деген ұғымдар бір-біріне ұқсас. Қалып –
дені сау адамның бәріне бірдей тұрақты мақсат, үлгі болатындай денсаулықтың
көрсеткіштері.
Денсаулық жағдайын бағалау үшін жасқа байланысты жеке адамдардың қалып
көрсеткіштері пайдаланылады. Оны анықтау үшін әрбір жастағы адам топтарының
орташа көрсеткіші есептеліп шығарылады да, осы орташа көрсеткіш қалыпты
стандарт ретінде алынады. Бір топқа енетін адамдардың көрсеткіштерінің
бірбірінен айырмашылығы едәуір болуы мүмкін. Өйткені олардың жыныстық,
кәсіптік, тұрған жерінің, өмір салтының, т.б. айырмашылықтары болады.
Орташа көрсеткіштер анықталғанда, осы айырмашылықтар да ескеріледі.
Денсаулыққа залал келтіретін әсерлерге жалпы мәдениеттің төмендігі,
денсаулықты сақтау, салауатты өмір сүрудің негізін құрайтын санитарлық-
гигиена туралы мәліметтерді көпшіліктің жете білмеуі, гиподинамия (қимыл
жеткіліксіздігі), дене салмағының қалыптан көп жоғарылауы, тиімсіз және
жөнсіз тамақтану, қоршаған ортаның (ауаның, жердің, судың) хим. заттармен
ластануы, үйде және жұмыста күйзеліс (стресс) тудыратын жағдайлардың болуы,
залалды әдеттерге әуесқойлық (арақ-шарап ішу, шылым шегу, есірткі заттарды
қолдану, т.б.) жатады.
Қазіргі кезде Валеология пәні бала-бақшадан бастап, орта және жоғары оқу
орындарының оқу жоспарларына енгізілген, кафедралар мен факультеттер
ашылуда. Қазақстанда Валеология ғылымын дамытуға белсенді үлес қосып
отырған ұйымдар қатарына ұлттық салауатты өмір салтын қалыптастыру орталығы
(А.Аханов, А.Әділханов, Қ.Төлебаев, т.б.); Қазақ ұлттық медицина
университеті (Х.Сәтбаева, т.б.), Қазақ мемл. спорт және туризм академиясы
(Қ.Зәкіриянов, Т.Мұстафина, Г.Әлімжанова, т.б.); Қазақ ұлттық педагогикалық
университеті (Қ.Рымжанов, т.б.); Қазақ ұлттық университеті (З.Асқарова,
т.б.); Солтүстік және Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеттері, Қостанай
қаласындағы Ментальдік медицина орталығы жатады.
Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы жаңа инновациялық
технологиялардың тиімділігі
Жоспары:
І. Кіріспе
Салауатты өмір салты мәдениетін қалыптастыру
ІІ. Негізгі бөлім
Дене тәрбиесі сабағында жаңа инновациялық технологиялардың тиімділігі
ІІІ. Қорытынды
І. Кіріспе
Салауатты өмір салты мәдениетін қалыптастыру
Қазіргі кезде білім беру мекемелерінің алдында тұрған міндеттердің бірі –
жас ұрпақтың салауатты өмір сүруге көзқарасын қалыптастыру, олардың
денсаулығын сақтауға, қоршаған ортасын таза ұстауға және жоғары, сапалы
білім алып, сол білімді келешектегі өмірінде пайдалана білуге тәрбиелеу.
Өмір салты мен денсаулық арасындағы өзара байланыс салауатты өмір салты
ұғымын құрастырады. Салауатты өмір салтын насихаттауда, салауатты өмір сүру
мәдениетін қалыптастыру мәселелерін жетілдіретін, осы саладағы
басымдылықтарды анықтайтын ғылым да, өскелең ұрпақты оқыту, тәрбиелеу
формалары мен жаңа әдістерді ұстанатын білім де қажет. Мектеп оқушыларының
салауатты өмір салтын қалыптастыру туралы алған білімдері болашақ
азаматтардың денсаулығын сақтап қалуға берік тірек болады.
Мектеп оқушыларының салауатты өмір сүру мәдениетін қалыптастыру бұл: -
Біріншіден, жеке тұлғаның өзін қоршаған жансыз және жанды табиғи ортамен
жан – жақты үйлесім тауып, өз ғұмырын Отаны, елі, отбасы және өзі үшін
барынша пайдалы өткізу дағдысын қалыптастыру;
- Екіншіден, салауатты өмір салты – ол денсаулықтың үйлесімді дамып,
сақталуы мен орнығуын қамтамасыз ету мақсатында денсаулықты нығайтуға
бағытталған іс – шараларды жүргізу.
Мектептегі оқушы денсаулығын сақтау мен қалыптастырудың басты мақсаты:
тұлғаның психологиялық, дене – қимыл әрекеттерінің мүмкіндіктері мен жас
ерекшеліктерін ескеріп, гигиеналық ұғымдарды, салауатты өмір салтының
уәждамаларын, жеке бас тазалығын жете түсіндіру;
Олардың мінез – құлқында белгілі гигиеналық тұрақтылықты қалыптастыру,
өзіне - өзі қызмет ету, денсаулығын сақтау, нығайту, мәдени – гигиеналық
мінез – құлық дағдыларын қалыптастыру болып табылады.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін қандай жағдайларға назар аудару
керек?
Өмір салты дегеніміз не?
Бұл жеке адамның тіршілік етуге бағытталған мүмкіндіктерін қалыптастыру.
біздіңше, адамның әлеуметтік – психологиялық және биологиялық жақтан
салауатты өмір салтын қалыптастыруға мына жағдайлар негіз бола алады:
- белсенді қозғалыс нәтижесінде организмді шынықтыру дене тәрбиесі немесе
спортпен шұғылдану;
физикалық еңбектің гигиеналық талаптарын жүзеге асыру;
- жеке және әлеуметтік гигиеналық талаптарын жүзеге асыру;
- қарым – қатынас және экологиялық мәдениетке жету;
- дұрыс жыныстық тәрбие алу;
- зиянды әдеттерден аулақ болу.
Салауатты өмір салтының бүгінгі маңызды мәселелерінің бірі –
жасөспірімдер арасындағы ішімдікке салыну десек, қазіргі зерттеулерге
қарағанда, оған салынудың әлеуметтік – патологиялық дамуы мына себептерге
байланысты екені белгілі болып отыр:
- әлеуметтік – экономикалық жағдай;
- отбасындағы психологиялық орта;
- жұмыссыздық, мақсатсыздық немесе шектен тыс бос уақыт, т.б.
Сондықтан балаларды жасынан салауатты өмір салтына қалыптастыруға күш
салып, зиянды әдеттерден сақтандыруымыз керек. Денсаулық тәрбиесі – ортақ
мәселе. Халық санының өсуі, оның сапасы, деннің саулығы мемлекет әл –
ауқатының дамуына мұрындық болады. Сондықтан да Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасуы
мен дамуының стратегиясы деген еңбегінде соның 4 негізгі күшін атап
көрсетті. Оның бірі – жер үстіндегі байлық деп отырғанымыз – адам, оның
білімі мен іскерлігі, таланты мен мәдениеті, денсаулығы деген еді.
ІІ. Негізгі бөлім
Дене тәрбиесі сабағында жаңа инновациялық технологиялардың тиімділігі
Білім – қоғамды тұрақтандыратын, рухани мұраны сақтайтын, ұрпақты ұрпаққа
сабақтастыратын құрал. Қолда бар мүмкіндікті пайдаланып оқытудың жаңа әдіс-
тәсілдерін тиімді қолдану, жаңа технологияны әркімнің өз сабағында
пайдалану арқылы оқушы жастарды халықтың дәстүр үрдісінде адамгершілікке,
салауатты өмір сүруге баулу дені сау ұрпақ тәрбиелеу дене тәрбиесі пәні
мұғалімдерінің басты міндеті. Олай болса, оқыту мен тәрбиелеудің ой
елегінен өтетін әдіс-тәсілдерін, жаңашыл педагогтардың тапқан әдістемелерін
біліп қана қою жеткіліксіз, оны әркім өз мүмкіндігінше күнделікті сабақта
пайдалану қажет.
Өзімнің 9-сыныптарға өткізген Акробатикалық жаттығулар атты сабағымда
алдымен оқушыларға өткен тақырыптарға байланысты сұрақтар бере отырып,
бүгінгі жаңа сабақтың қандай тақырыпта өткелі тұрғанын ашып алдым. Сабақ
барысында оқушыларға жеңілдетілген логикалық сұрақтар беріп, кейін күрделі
сұрақтарды тапсырма ретінде бердім. Сұрақтарға байланысты жауабын тапқан
оқушы, сол жерде практикалық түрде орындап көрсетеді. Сабақ кезінде
оқушының ішкі позициялық көз қарасы мен бағыты айқын көрініс бере алады.
Сонда ғана сабақ нәтижелі болып, білім сапасы артады. Осы бағыттарда әрбір
мұғалімнің оқытуға, үйретуге өз тұғырнамасы болуы қажет.
Олар мыналар:
- Әр оқушының білім деңгейін, қабілетін, мүмкіншілігін түсіну;
- Оқушының бойындағы жетістіктері мен кемшіліктерін қабылдау;
- Оқушыларға қиындықтарды жеңуге, кемшіліктерден арылуға көмектесу;
Дене шынықтыру пәнінің басқа пәндерге қарағанда көптеген ерекшеліктері
бар. Мұнда негізінен оқушының қабілеті, бейімділігі баса назарда болуы
керек. Дегенмен де оқушыларды бейімдеу, қабілетін дамыту, спортқа деген
қызығушылығын арттыру жақсы ұйымдастырылған сабаққа байланысты. Сондықтан
оқушылардың пәнге қызығушылықтарын арттыру мақсатында сабақта тақырыпқа
байланысты спорт түрлерінің шығу тарихын, спорт түрлері дамыған елдерді
спорттың әр саласындағы белгілі спортшылар өмірін алуға болады.
Сондықтан да мұғалім сабақты тартымды етіп теория мен практиканы
ұштастыруында жаңа инновациялық технологиялардың тиімділігі баса назарда
болуы қажет. Бұл мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас, сабақты жақсы
оқитын, спортқа бейім оқушылармен белсенді жұмыс істеп қана қоймай, барлық
баланың дамуы үшін қолайлы жақсы ойлар туғызып, қабілеті жеткен жерге дейін
еңбек етуін ойластыру. Барлық оқушылар өз қабілетін ең төменгі жеңіл
тапсырмаларды орындаудан бастайды да, оларды міндетті түрде толық орындап
болғаннан кейін ғана, келесі күрделі деңгейдегі жаттығуларды орындауға
көшіп отырады. Бұл оқушылар арасындағы бәсекелестікті және әр оқушының өз
қабілетіне, қызметіне сәйкес жоғары деңгейге көтерілуіне толық жағдай
жасалады.
Осылай ойын элементтерін, әдістерін деңгейлеп орындату арқылы оқушылардың
тапсырмаларды орындауда жинаған ұпайларын даму мониторингі кестесіне
белгілей отырып, оқушы біліміне талдау жасап отыру қажет. Өтілетін
тақырыптарға байланысты қызықты сергіту ойындарын ойнатудың да сабақ
барысының сапасын арттыруға ықпалы көп. Атап айтсам: Кім шапшаң?,
Көңілді ойындар!, Мен чемпион!, сонымен қатар қозғалмалы ойындар және
ұлттық ойындарды сабақта түрлендіріп өткізуге машықтандыру.
Дене шынықтыру пәнінде жаңа инновациялық технологияларды қолданудың орны
орасаң болары хақ. Оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, білім
сапасын көтеруге сыныптан тыс спорттық шаралардың да маңызы зор. Соның
ішінде қазақтың ұлттық ойындары мен қозғалмалы ойындарын, әр түрлі
жарыстарын, тоғызқұмалақ, арқан тартыс, аударыспақ сынды ойын түрлерін
өткізіп отыру керек. Осындай жұмыстарды жүргізу нәтижесінде оқушылардың
белсенділігі артып, спортқа деген бейімділігі қалыптасады. Оқушылардың
танымдық қабілеттерін артырып, салауатты өмір сүру, адам денсаулығы осы
спортқа байланысты екендігін түсінеді. Нәтижесінде оқушылардың білім сапасы
артып, оқу тоқсандарында жоғары сапаға қол жеткізуге болады.
Жаңаша әдістерді сабақтарда үнемі қолданысқа енгізуде теория мен
практиканың ұштасуына мән бергенде ғана жұмыстың мазмұндылығы көріне
алады.Осы бағыттарда сын тұрғысынан ойлау және деңгейлеп оқыту
технологияларының тиімді әдістерін дене шынықтыру пәнінде қолдануды
ұсынамын. Алдымен Дене шынықтыру пәні не береді? –деген сұраққа: Қимыл
қозғалысты береді. Машықтандыру. Дене мәдениетін қалыптастыру. Денені
шынықтыру, тәрбиелеу. Жалпы дамыту жаттығуларын меңгертеді. Мемлекеттік
стандарттық бағдарламаны жоспарлай білуді, нормативтік тест жаттығуларды
игертуді береді.
Дене тәрбиесі сабағында сын тұрғысынан ойлау технологиясын тиімді
пайдалану.
Осы технологияның шығармашылық бөлігін басшылыққа ала отырып, ой толғау
жасауға болады. (мыс: дене шынықтыру сабағында сабақты ойын түрінде
ұйымдастыру керек) осы арқылы, оқушылардың бейімділігін арттыруға болады.
Күтілетін нәтиже - дене тәрбиесі пәніне деген қызығушылықтары артады.
Оқушы шығармашылығы, өзін-өзі басқаруы, құрметі, эстетикалық талғамы
артады. Дене шынықтыру сабағында 5-6 сыныптарға сергіту сәтін алуға болады.
Өз тәжірибемде 5-сыныптарға өткізген Эстафеталық жарыстар атты сабағымда,
алдымен оқушыларға ой толғау жасау мақсатында қазақтың ұлттық ойын
түрлеріне тоқталуды, ұлттық ойындар туралы өз түсініктерін сұрай отырып,
сабақ барысы кезінде орындатуды жоспарладым. Міне, осы арқылы оқушылар
сабақтың жарыс түрінде топтық ойын әдісінде болатына көз жеткізеді.
Сабақты қызықты өткізу үшін мультимедиалық проектор арқылы қазақтың
ұлттық ойындарының тарихын таныстырып өтіп, жасырылған сұрақтарды табуға
машықтандыру, әр топқа белгіленген ұпай сандарына қарай бағалап отырдым.
Кейін сабақ барысын: Кім шапшаң? бөлімі деп алып, бұл бөлімінде оқушылар
белгіленген жерге дейін эстафеталық таяқшамен жүгіріп барып, белгілі жеріне
жеткен кезде, тақтаға жазылып берілген есептерді шапшаң орындап шығып кейін
қайтып келулері керек. Оқушылардың бұл бөлімде сабаққа деген
қызығушылығының артуымен бірге, машықтанады, логикалық ойлау қабілеттері
артады, қимыл-қозғалыс әрекеті дамиды.
Ал деңгейлеп саралап оқыту технологиясын қолдануда
Бұдан қандай нәтижелерге қол жеткізуге болады? Сабақ барысында:
Алдымен оқушының Не? деген сұрағына: Сабақта шынайылық, оқыту бар
екенін көрсету.
Оқушының Қашан? деген сұрағына: Сабақтан кейін болатын жағдайды толық
анықтатуға көз жеткізу қажет.
Оқушының Қайда? деген сұрағына: Оқушының және ұстаз арасындағы
серіктесін анықтап, нәтижеге қол жеткізу қажет.
Қорыта айтқанда, мен алдымен жеке тұлғаның әлеуметтік, құзіреттілігін
дамытуды керек еттім. Сол арқылы ұжымдық зерттеуге қол жеткіздім, яғни
оқушының өзін-өзі басқарудағы әлеуеті артты.
ІІІ. Қорытынды
Жаңа идеяларды қолдана отырып, орындалатын жұмыс бағытым;
1. Оқушымен қарым-қатынасты қалыптастыру.
2. Оқушының логикалық ойлау қабілетін дамыту.
3. Әр оқушының әрекетін, ұлттық болмысын пайдалануға жұмыстану.
4. Оқушының ұлттық моралының орындалуын қамтамасыз ету.
5. Оқушының санасын, сенімін, көзқарасын,білімін арттыру.
6. Оқушының парасатын, ойлауын қалыптастыра отырып машықтандыру.
Ең бастысы, оқу үрдісінде міндетті пәндерде оқушылардың теориялық білімін
әлеуметтік тұрғыдан қалыптастыруға мән беру керек.
Жұмысымның нәтижесінде:
1) Әр оқушының білімі, қабілеті қалыптасады.
2) Оқушының бойындағы жетістіктері көрінеді.
3) Оқушылар қиындықтарды жеңеді, әлеуеті артады.
4) Жан-жақты дамуға қол жеткізеді.
Бірінші байлық – денсаулық дейміз. Бірақ осы сөздің салмағын, жүктер
жауапкершілігін көбіне сезбейтін де, мойындамайтын да сыңайлымыз. Айтылған
сәтте көңілімізге қонады, құлағымызға жағады. Келісеміз. Сонсоң өзіміз ауа
жайылып жүре береміз. Сөйтіп күндердің күнінде бір арылмас дертке шалдығып
санымызды соғамыз. "Жалған – ай!” деп көкірегіміз қарс айырылып, өмірден
түңіле бастаймыз.
"Тәннен жан артық еді, - дейді Абай атамыз - тәнді жанға бас ұрғызса
керек еді. Жоқ біз олай қылмады, ұзақтай шулап, қарғадай барқылдадық. Жан
бізді жас күнімізде билеп жүрген еді. Ержеткен соң, күш енген соң, оған
билетпедік, жанды тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілмен қарамадық, көңіл
айтып тұрса сенбедік. Көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргеннен-ақ
тойдық...”
Тәннен жан артық... Билік жанда ғой. Бірақ ғұмырымыз аз ба, көп пе... кеше,
бүгін, шамасы ертең де билік жанда емес тәнде Пендешіліктен тәнді тоғайтып,
сөйтіп аурулар қатарын молайтып жүрген жай бар. Тым болмаса, жан мен тән
бірлігін, ара қатынасындағы бірлікті неге сақтамасқа? Біреу үшін емес, өзің
үшін, отбасың, өзіңсіз толайым болмайтын көкірегің үшін.
Денсаулық - тән, рухани және әлеуметтік игіліктің жиынтығы. Денені үнемі
ширықтыру, шынықтыру, сананың сапа деңгейін көтеру, интеллект өрісін
биіктету, рухыңды шыңдау - бәрі де денсаулыққа қызмет етеді десек
қателеспейміз.
Қазіргі уақыттағы әлеуметтік - экономикалық жағдай, тіршілік деңгейінің
құлдырауы және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл
халқының, әсіресе, өскелең ұрпақтың денсаулығына кері әсерін тигізуде.
Ел Президентінің "Қазақстан - 2030” жолдамасындағы ұзақ мерзімді
басымдықтың бірі – "Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мән әл
ауқаты” тармағында,"...азамат-тарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сай болуы
және оларды қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшін” азаматтарымызды
салауатты өмір салтына әзірлеу қажеттігі көрсетілген. Бүгінгі таңда өз
тәуелсіздігін алған егеменді еліміз осы бағытта Қазақстан мектептеріне жан-
жақты дамыған, денсаулығы мықты, салауатты өмір салтын мұрат тұтқан дара
тұлғаларды тәрбиелеу басты талап етіп қойылған.
Қазақстан азаматтарының денсаулығын нығайту, салауатты өмір салтын
ынталандыру туралы елбасының жолдауын, егемендіктің кілтін ұстар жастардың
болашағына апаратын, алтын сүрлеу десе болады.
"Дені сау адам - табиғаттың ең қымбат жемісі” деп тегін айтылмаған.
Қазіргі қоғамымызда халықтың табиғи өсімі төмендеп, сырқаттанушылық және
өлім–жітім деңгейі арта түсті. Әсіресе, балалар мен жастардың денсаулығы
қауіп тудыруда. Темекі тарту, ішімдік пайдалану, есірткі құмарлық және улы
заттарға әуестік, адамгершілікке жат мінез-құлық, ерте жыныстық қатынас
кеңінен етек алуда.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы сарапшыларының дерегі бойынша халық
денсаулығының 49-50 % өмір салтына, яғни адамның өз денсаулығына қалай
қарайтынына тәуелді, 17-20 % қоршаған орта ерекшеліктеріне байланысты.
Сонымен қатар денсаулық қатерінің негізгі факторларына мыналар да енеді:
қозғалыс күшінің кему салдарынан қимылдың кемуі (гиподинамия) дене
массасының артуы, жүйесіз тамақтану, қоршаған орта нысандарының барлығының
көптеген уытты заттармен ластануы, өндірісте және тұрмыста күйзеліс
туғызатын жағдайлар, зиянды әдеттердің – шылым шегу, алкоголь пайдалану,
нашақорлық көп таралуы.
Қорыта келгенде, академик Н. М. Амосов айтқандай: "Денсаулығың мықты
болуы үшін мәнді өз күшің болу қажет, оны еш нәрсемен ауыстыруға болмайды.”
Құрбы - құрдастар, егемен еліміздің болашағы біздер. Қоғамда болып
жатқан жаман әдеттерге кінәлі - адамдардың өзі. Осындай жат, жаман
әдеттерден бойымызды аулақ ұстап, төзімділік, табандылық танытып,
адамгершілік қасиеттерді жоғары ұстай білуіміз керек. Болашағымыз нұрлы,
еліміздің ертеңі нұрлы болсын десек, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz