Бейнелеу өнері пәніндегі Натюрморт тақырыбы
АННОТАЦИЯ
Раушан гүлі тақырыбындағы дипломдық жұмыста мектеп оқушыларына
эстетикалық тәрбие беруде натюрморт жанрын оқытудың әдістемесі көрсетілген.
Натюрморт жанрында сурет салу жолдары қарастырылған. Сондай-ақ натюрморт
жанрында сабақ оқыту барысында көркем эстетикалық тәрбиеге баулудың көркем
образдық оқыту бағытына негізделген теориялық және практикалық әдістер
қарастырылған. Жұмыс түсініктеме хаттан “60” беттен және практикалық жұмыс
100х80 К.М.Б. тұрады. Түсініктеме хат кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
АННОТАЦИЯ
В дипломной работе под названием Роза рассматривается роль
натюрмортного жанра в художественно-эстетическом воспитании учащихся.
Показаны приемы практической работы и методы обучения натюрмортного жанра.
Разработаны теоретические и практические методы, основанные на
художественно-образное обучение в процессе художественно-эстетического
воспитания на уроках натюрмортного жанра. Работа состоит из пояснительной
записки “60”стр.и практической работы Х.М.100х80. Пояснительная записка
состоит из введения, трех глав заключения, списка литературы.
ANNOTATION
The diploma is named “Rose” paper is devoted to role of picture genre
into the artistic aesthete, education of Garners.
The diploma work is dedicated practical works and methods of learner the
artistic genre.
Theoretical and practical methods investigates o the artistic-image of
teaching into the.
The diploma work consists of practical work X.M.100x80, and the
explaining notice. The explaining notice consists of units, the table of
literature, and the review.
Мазмұны:
Кіріспе. ___________________________________ _____________________ 3
1. Живопись өнері және натюрморт жанры. _______________________ 6
1.1 Живопись өнеріндегі натюрморт жанры. ________________________ 6
1.2 Қазіргі заманғы Қазақстанның кәсіби бейнелеу өнері _____________ 7
2. Бейнелеу өнеріндегі натюрморт жанрының тәлім тәрбиелік мәні ____8
2.1 Натюрморт жанрының Бейнелеу өнері пәнінде алатын орны. _____ 8
2.2 Бейнелеу өнері пәніндегі Натюрморт тақырыбы. _________________ 11
3. Мектептік бейнелеу өнері пәнінің мазмұндық жүйесі және тәлім
тәрбиелік маңызы ___________________________________ _____________ 16
3.1 Бейнелеу өнерінің көркемдік білімі мен эстетикалық тәрбие
үрдісіндегі мәні мен манызы.
___________________________________ _____________ 16
3.2 Бейнелеу өнері пәнін оқыту үрдісіндегі практикалық көркемдік іс-
әрекеттердің тәлім-тәрбиелік мазмұны мен міндеттері _________________ 24
3.3 Бейнелеу өнерін оқыту үрдісіндегі эстетикалық қабыдау сабақтарының
мазмұны мен тәлім-тәрбиелік маңызы. ______________________________ 41
3.4 Ұлттық өнердің оқушыларды эстетикалық тәрбиелеудегі маңызы ___ 46
4. Раушан гүлі шығармашылық жұмысының орындалу барысы және живописьтің
техникасы мен технологиясы. __________________________ 51
4.1 Тақырып таңдалуы ___________________________________ _______ 51
4.2 Эскиздік композициялық ізденістер және түстік шешімдегі (этюд)
нобайлардың орындалуы. _________________________________
51
4.3 Живопись өнерінің техникасы мен технологиясы ________________ 51
Қорытынды.
___________________________________ ____ 61
Әдебиеттер. ___________________________________ ______________ 62
КІРІСПЕ
Бейнелеу өнерін меңгеру — мұның өзі де білім мен дағдыларға ие болу.
Аспаптарды, материалды, жұмыс техникасын жақсы білу, профессионалдық
шеберлік тәсілдерін меңгеру қажет. Бұл туынды жасағысы келетіндердің,
жұмыста ең болмағанда өзіне көрінетіндей табысқа ие болып, одан ләззат
алғысы келетіндердің бәріне қажет.
Суретші аспаптарды қолына алып, шығарма жасауға кіріспес бұрын, оны
қандай да бір ой, болашақ шығарманың идеясы баурап алады да ол біртіндеп ой
түйініне айналады. Ал мұның өзі қиялдау арқылы композиция жасау кезінде
ғана болып қоймайды. Заттың өзіне қарап жұмыс жасау үстінде суретшіде ең
алдымен түпкі ой түйіні қалыптаса бастайды, ол модельді немесе натюрмортты
қою кезінің өзінде, ал пейзаж жасағанда — ландшафтың белгілі бір бөлігін,
жарық түсу сипатын, көріну жағын таңдағанда одан әрі тұжы-рымдала түседі.
Пластикалық форма, колорит, композиция — шығарманың әсерлілігі
қалыптасатын басты бөліктер міне осылар. Мұны түсінуге, көркем шығарма-ның
осы үш басты бөліктерінің неғұрлым ұсақ қандай қосындылардан тұратынын,
суретші ненің көмегімен өздері бейнелейтін заттарды ұқсайтындай етіп,
сонымен бірге көрермендерге қызықты етіп салатынын анықтауға тырысып
көрелік.
Міне осы кезде сызықтарға рең арқылы білінетін жарық пен көлеңке
көмекке келеді. Рең деп жарың айырмашылығын атайды. Реңнің көмегімен заттың
көлемдік формасын беруге, оны мүсіндеуге, жарық түсуінің бүкіл
өзгермешілігін көрсетуге болады. Реңді сурет форманы, көлемді, кеңістікті,
қоршаған атмосфераны әлдеңайда толық және дәл көрсете алады.
Бұл құралдар бір заттардың өзін суретшінің түпкі ойына байланысты
түрліше бейнелеуге, оңың шығармасының идеясына сәйкес келетін сипатты
белгілерді анықтап, баса көрсетуге мүмкін-дік береді. Мәселен, бір адамның
бет-әлпетін бөлмедегі кешкі ала-кеугім жарықта бейнелеуге болады, бұл кезде
оның бүкіл кескіні жұмсарып, күңгірттеніп, айналадагы фоннан онша көп
ерекше-ленбейді. Ал осы бет-әлпет электр шамының сәулесінде немесе оттың
жарығында тіптін баск,аша — кескін өте анық бедерленіп, контрастылығы күрт
өседі.
Сонымен, жарық пен көлеңкелік, реңдік суреттер пластикалық форманы,
оның айналасындағы заттарды, кеңістікті анықтап, көрерменге түрліше беруге
мүмкіндік тұғызады.
Мұны тек түс қана жасай алады. Тек сол ғана бізді қоршаған әлемді
барлық байлығында, алуан-түрлі иірімдері мен әсемдігін кез алдымызға
келтіруге мүмкіндік береді.
Көркем шығармада бұл құралдардың бәрі топтасып, композиция заңдары
бойынша бірігеді. Бұлай деп шығармадағы белгілі бір
Қазіргі кезде қабылданып жүрген бейнелеу өнері деген термин онша дәл
емес әрі ол қамтитын өнерлердің сипатын толық көрсете алмайды. Бейнелеу
өнері шығармаларында басты нәрсе олардың бейнелегені емес, олардың нені
білдіргені екенін біз енді білеміз. Оның өзінде де егер әңгіме живопись,
скульптура және графика жөнінде, яғни әлденені тікелей бейнелейтін өнерлер
туралы болып отырса ғана. Ал декорациялық-қолданбалы өнер туралы не айтуға
болады: әшекейлі көне қобди немесе әсем өрнектелген ыдыс нені бейнелейді?
Архитектураны қайтпекпіз? Ол мүлдем ештеңені бейнелемейді, бірақ көп
нәрсені білдіреді. Ертеректе осы өнерлердің бәрін белгілеу үшін
пластикалық өнер сымбатты өнер терминдері қолданылды, бірақ бұл да онша
айқын, дәл болмай шықты. Ақыры аяғында бейнелеу өнері терминіне тоқталды,
біз де осы терминді пайдаланамыз.
Бейнелеу өнері алуан қырлы да алуан түрлі. Онда жұмыс істеудің
методтары мен техникасы туралы практикалық мағлұматтар берместен бұрын оның
түрлерімен және жанрларымен танысқан жөн. XIX ғасырға дейін архитектура
(сәулет өнері), скульптура (мүсін өнері) және живопись (кескіндеме) өнердің
басты үш түрі болып есептелді. XIX ғасырдың аяғына қарай өнердің бір түрі —
графика (сурет, гравюра, литография) қызметтік және қосалқы түрден өнердің
жеке және мүлдем дербес түріне айналды. Соңғы жиырма жылдықта өнердің
дизайн сияқты түрі де өте айқын бейнесін тапты.
Жанр сөзі француздың (Qenre – түр) немесе тек сөзінен шыққан.
Живописьте мынадай жанрлар бөлінеді: натюрморт, пейзаж, портрет және
тақырыптық картина. Айта кету керек, соңғы жанр көбіңде жанр делінеді, ал
картиналар жанрлық картиналар деп аталады [1].
Кескіндеме — бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі толысқан түрі, онда
бейнелеудің саң алуан мол құралдары қолданылады. Суретшілер өнердің ұшы-
қиырсыз осы саласынан көбіне өздері сүйген әуендер мен тақырыптарды таңдап
алады. Біреулері портреттер жазғанды ұнатады, екіншілері пейзаждарды,
үшіншілері тарихи, соғыс немесе тұрмыстық көріністерді бейнелеуге құштар.
Бейнелеу өнерінің бұлай сапталуы жанрларга бөліну деп аталады [2].
Орындалған дипломдық жұмыстың көкейтестілігі:
Натюрморт бейнелеген талай суретшілер жоғары көркемдік талапқа сай
шығармалар туғызды.
Натюрморт қойылымын салу үшін үлкен талап пен арнайы дайындылық қажет.
Ең алдымен табандылық, еңбек сүйгіштік және ынталалық сияқты қасиеттер. Ауа
кеңістігін бақылауда бір қатар мүмкіндіктер ескеріледі, затты қабылдау көру
арқылы көрнекі, композициялық құралымын табу.
Зерттеудің мақсаты: Ғылыми-әдістемелік бағыттағы әдебиеттерді зерттеп
натюрморт бейнелеу өнерінің жанрынын оқып-үйрену. Отандық және шетелдік
бейнелеу өнері шеберлерінің тәжірибесін, олардың табиғатты көрсеткен
шығармалары майлы бояумен техникасы арқылы бейнелеудегі егжей-текжейін
зерттеу.
Зерттеу нысаны: Натюрморт жанрының жалпы бейнелеу өнерінде алатын
жоғары орны, мектептегі әстетикалық тәрбие, сонымен қатар патриоттық,
экологиялық тәрбие мәселелерін қамту.
Зерттеу пәні: натюрморт жанрында Раушан гүлі картинасын орындау және
натюрморт жанрын оқыту әдіс- тәсілдерін талдау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Мектеп оқушыларын натюрморт жанры арқылы
эстетикалық тәрбиеге баулу, қойылым заттарының әсерлі бейнесін, көркем
сипаты мен көріністерін, жақсы түсінуге негіз салады.
Зерттеудің міндеті: натюрморт жанрында шығарманы бейнелеу үшін:
1. Композициялық шешім табу.
2. Бейнелейтің нұсқалардың құрылымын айқындау, шығарманың композицияны
орналастыру.
3. Майлы бояу техникасында түстерін дұрыс таңдай білу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық, теориялық негізі: Натюрморт жанрындағы
қылқалам шеберлерінің еңбектерінде туған табиғат сұлулығы патриоттық
тұрғыда жырланып ұлттық өнерімізге өз үлесін қосып келеді.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Раушан гүлі натюрморт. Жұмыс бояумен
кенеп матада орындалған. Жұмыс өлшемі 100х80 см мөлшерінде. Дипломдық
жұмыс бірнеше кезеңдік ізденіс, дайындық жұмыстары негізінде орындалды.
Зерттеу базасы: - Натюрморт жанры живописьі осы мақсаттарды шешу үшін
үлкен мүмкіндіктер береді. Мұғалім осы натюрморттық жанрды шеберлікпен
меңгеруімен қатар оны оқыта, үйрете алатындай және сол арқылы оқушыларды
көркем, тәрбиеге баули алатындай дәрежеде оның әдістемелік негіздерін жан-
жақты меңгеруі тиіс.
Зерттеудің әдістері:
- ғылыми әдебиеттерге талдау жасау;
- оқушылар, суретшілер жұмыстарына талдау;
- сабақ барысын талдау т.б.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы: – натюрморт жанрын
оқыту әдістемелері жүйеленіп талданды және Раушан гүлі тақырыбында көркем
образдық композициялық шығармашылық түпнұсқасы орындалды.
Дипломдық жұмыс түпнұсқалық Раушан гүлі натюрморт жанрында
орындалған жұмыстан және теориялық бөлімнен тұрады. Түсініктеме хат
кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолднылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшадан тұрады.
Зерттеудің практикалық мәні: Бейнелеу өнер шеберлерінің туындыларында
маңызды орын алатын жанрлардың бірі - натюрморт жанры. Натюрморттың әсерлі
көрінісі, оның бір сәттік кұбылыстарының дәлме-дәл бейнеленуі көрерменге
әсер береді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы Раушан гүлі тақырыбында
орындалған негізгі шығармашылық жұмыстан және оның жазбаша орындалған
теориялық түсініктеме бөлімінен тұрады, онда: кіріспе, неғізгі екі
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен әскиздік
ізденіс материалдары берілген.
1. Живопись өнері және натюрморт жанры.
1.1 Живопись өнеріндегі натюрморт жанры.
Живопись өнерінің ең жарқын және маңызды тілі болып реалистік
қондырғылы живопись болып табылады. Қондырғылы живопись өнері монументалды
декоративті және т.б. живопись түрлерінің ең басты формасы. Дәл осы
қондырғылы живопись арқылы қоршаған орта әлемін ой арқылы жаңа идеялар
пайда болды. Содан шыққан композициялық, пластикалық идеяларды бейнелеу
өнерінің басқа түрлеріне қолдану қарқынды дамиды. Қандайда болмасын көркем
безендіру декораторының немесе монументальды живопись жазатын суретші
жұмысты алдымен кәсіби живопись шеберлігімен шыңдалуы қажет.
Жалпы живопиське келетін болсақ, бұл өнер жалпы үш бағыттан тұрады:
станокты, монументалды және декоративті.
Станокты живопись дегеніміз – станок деген сөзден шықққан, яғни
арнайы живопись жазатын немесе қоятын орын. Оған арнайы ағаштан жасалған
сүйеніштер, мольбеттер, этюдниктер т. б. жатады
Монументалды живопись дегеніміз - үй қабырғаларына, көше бойларына
салынған аумағы жағынан үлкен 6 бет полотноларға салынған майлы бояулы
живопись жатады. Мысалы: қалалардағы теміржол вокзалында салынған
темпералық живопись, үлкен қабырғада бейнеленген бейне , ресторан,
кафелердегі сәнді суреттер. Декоративті живопись дап бірнеше бояулардан
тұратын, үлкен қатынастар арқылы шешілген полотноларды айтамыз. Живописьтің
тамаша бір қасиетті – салынған кесінді түрлі-түсті бояулармен
толықтырылумен қатар, суретшінің табиғаттын сан алуан сұлулық байлығын
көре білуіне көмектеседі.
Өмірдегі бар шындыкты айнытпай көшіріп беру, яғни картина бетінде дәл
көрсету немесе бояу турлерімен нақты көрсете білу, ол өнерге жата бермейді.
Живопись тілінде жазылу дегеніміз ол бояулар көмегімен шын өмірдің мәнін
ашу, оның сәндік, әсемдік, аламның рухани байлығын көтерудегі маңызды
мәселеріне арналған туындылар. Живопись деген термин орыс тілінен алынған
тірі жазу немесе дәл шын жазып көрсету деген мағынаны береді.
Натюрморт сөзі - франсуз сөзінен алынған термин. Қазақша өлі
табиғат немесе Тыныш, қозғалмайтын зат деген мағына береді. Натюрморт
өті табиғат немесе өлі зат аталғанымен, сондағы бейнеленген заттар
арқылы табиғи өмірді, заман келбетін тіпті бір халықтың тұрмыс-тіршілігін,
әдет-ғұрпын, тарихын танып білуге болады.
Осының куәсі ретінде қазақ әйелдерінен шыққан тұңғыш суретші Айша
Ғалымбаеваның Дастархан атты натюрморттық шығармасын алайық. Мұнда
суретші ашық жылы түсті бояулармен қазақтың өзіне тән дастархан мәзірін
бейнелей отырып, ұлттық ерекшелігімізді, халқымыздың қонақжай, ақжарқын
кеңпейілдігін аса бір нәзәк сезіммен жеткізе білген.
Натюрморт алғашрет ХҮІІ ғасырдың басында Голландияда пайда болды.
Содан көптеген елдерге тарап, әсіресе ХҮІІІ ғасырдың ортасында бейнелеу
өнеріндегі көп тараған жанрға айналды. Осы кезде натюрморт салудың тамаша
шеберлері шықты. Ол голландиялық Ван де Вальде, Винсент – Ван Гог,
францияның ұлы суретшілері Поль Сезанн, және А.Матисс еді. Қазір көптеген
суретшілер осы қылқалам шеберлерінің жолын қуып, істерін алға қарай
жалғастыруда.
1.2 Қазіргі заманғы Қазақстанның кәсіби бейнелеу өнері.
Бейнелердің байлығы олардың мифологиялық мәні, ғасырлар бойы
қалыптасқан дәстүрлер мен салттардың тәжірибесіне, дәстүрлі мәдениеттің
трансляция талабына жауап береді және оны бейнелеу өнері құралдарымен ашып
беруге мүмкіндіктер береді. Осы салада жұмыс істейтін суретшілерді
тақырыпты таңдау ғана біріктірмейді – олар өздерінің ұлттық жұмыстарына
терең бойлай түсу үшін тарихшылардың ұқыптылығымен ежелгі тарихты, тұрмысты
фольклорды, мифологияны зерттейді. Қазақстандық реалистік кескіндеменің
қайнар көзі ХХ ғасырдың басында жатыр. Европалық атап айтқанда, орыс
академиялық мектебі және Азияның бай мәдени мұрасы шығыс миниатюраларының
таңдамашыл және нәзік сызықтары, Сақтардың аң стильінің эстетикалық
жетілулері, Түркілердің таңбалық символизміндегі космогонизм, қазақ оюының
қатаң нақышталуы – Қазақстан өнерінің бейнелеу дәстүрлерінің негіздері.
Бүгін, Қазақстанның халық суретшісі Әбілхан Қастеевті (1904-1973) қазақ
кескіндемесінің негзін салушы деуге болады. Оның шығармаларының барлық
тақырыптары мен сюжеттері дәстүрлі өмір тәртібін сонымен қатар жаңа
әлеуметтік құрылыспен келген өзгерістерді түсіріп алған, ашық ұлттық
кейіпте болатын ол үлкен сүйіспеншілікпен және барынша ұқыптылықпен тарихи
шайқастың композицияларды, камералық портреттерді, ауылдың күнделікті
өмірімен көріністерді, пейзаждарды кескіндей алады.
Ұлттық бейнелеу өнерінің өркендеуі (1950- ші жылдары) Ресейдің
көркемдік саладағы жоғарғы оқу орындарында білім алған дарынды Қ.Телжанов,
М.Кенбаев, М.Б.Нұрмұханбетов, О.Таңсықбаев, С.Мамбеев, А.Ғалымбаев,
Г.Исмаилова, Е.Сидоркин, т.б. суретшілердің келуімен байланысты. КСРО
көркем сурет Академиясының академигі Қ.Телжановтың шығармасына кемелденуге
жеткен шеберлік, кескіндеме фактурасын эмоциялық қызуы Көкпар
кескіндемесінде өзінің ең жоғарғы деңгейіне жеткен материалды асқан
шеберлікпен қолдану тән.
Сабыр Мәмбеев шығармашылығында өзіндік, бірегей мәнер байқалады және
оның өнерінде белгілік ойлау үрдісі алғашқы рет көрініс алды.
Шебердің қолданған түрлердің статикасы, кескіннің жазықтығы,
классикалық болашақтан бас тарту, нәзік колориттік құрылым – біздіңше олар
халықтың, декоративті – қолданбалы өнерден келгендей және автор жапондық
эстетикалық әсерін сезінгендей деген ойда қаламыз.
50 – жылдардың соңы мен 60 – шы жылдардың басы Қазақстан бейнелеу
өнерінің жаңа бағытын қалыптастырған С.Айтбаев, Ж.Шарденов, С.Калмыков
сияқты көптеген дарынды суретшілердің келуімен сипатталады. Алпысыншы
жылдардың ұлттық мектепті қалыптастыруда ерекше маңызы болды. Шығармашылық
ізденістер белгіліктер мен метафоралықтарға, шарттылық пен символизмге
жақындай түсу арнасында өрбіді. Халық суретшісі Г.Исмаилованың
шығармашылығы көпқырлы. Г.Исмаилова шығармашылығы бір көргеннен танымал,
феериялық рухпен өзектелген, болмыс қуанышына барынша толы. Бірде шексіз
динамикаға толса келесіде арудай нәзік лирикаға ие болады.
Қазақстандық бейнелеу өнері үшін халық суретшісі Е.Сидоркин
шығармашылығы маңызы зор және оның нәзік жұмыстарынсыз қабылдау қиын
сияқты. Шебердің ерекше дарындылығы нық, дарынының арқасында біз ұлттық
мәдениеттің байлығын түсінуге мүмкіндік аламыз.
70 – ші жылдардың екінші жартысында және 80 – ші жылдары Қазақстанның
бейнелеу өнері өз дамуының кезектегі кезеңіне аяқ басты. Ол енді өзіндік
даму үлгісі бар, сүйікті тақырыптары характерлері, өлшемдері эәне
дәстүрлері бар, қалыптасқан көркемсурет мектептеріне айналды.
1970 – ші жылдаржағы өнер ұлттық драма туралы, суретшілердің дәстүрлі
мәдениеттің, оның базалық құндылықтарымен басымдылықтарын жатсынудың теріс
нәтижелерін түйсінуін білдіреді.
80 – ші жылдары тұрғылардың кезекті ауысуы байқалды. Жұмыстарда үлкен
шарттылық пайда болып, стилистикаға өзгерді, шығысқа деген қызығушылық
байқала бастады.
1990 – шы жылдардан бастап көшпенділер мәдениетіне деген
қызығушылықтың жаңа толқыны қайта келеді. Тіптен күшейе түседі. Бір топ
кескіндемелердің интелектуалды ізденістері ежелгі тарих элементтері,
артефактілерін және барлық тіршілік иелеріне антологиялық өлшемде дәстүрлі
мәдениетті зерттеу деңгейіне дейін көтерілді. Олар: А.Дүзелханов,
Ж.Қайранбаев, М.Қоспақ, Д.Қасымов және т.б. суретшілер болатын. Оларды
дәстүрлі мәдениеттің тамырларынан қайнар көздерінен келетін тақырыптар мен
бейнелер толқытатын, кейде кейбір жұмыстар өзінің сюжетіне және түйсіну
бойынша жалпылаудың, түсінудің және типтеудің философиялық деңгейіне
жақындай түсті. Олардың шағармаларына ішкі тереңдік және ойдың кеңдігі
мазмұндық және түрлік нақтылық сипат болды.
Д.Қасымов өнерің шынайы пәні ретінде қабылдап фольклорлық
мифологиялардан шығармашылық қуат алады. Автор туралы айтуға мәжбүр еткен
алғашқы көркем полотно болып Таң картинасы танылды. Одан кейін
Кенесары, Ақ жол, Үш тоғыс, Қорқыт және т.б. жұмыстарымен жалғасты.
Оларда суретші халық тарихы мен мәдениетіне, діліне өзінің дербес қатынасын
білдіреді.
2. Бейнелеу өнері пәніндегі натюрморт жанрының тәлім тәрбиелік мәні.
2.1 Натюрморт жанрының Бейнелеу өнері пәнінде алатын орны.
Мектепте бейнелеу өнерін оқыту – айналадағы өмір шындығынан туған
көркем образдардың өнер туындыларында жасалу ерекшеліктерін оқытушылардың
жүйелі қабылдауын және оны мүмкіндігінше өзінің бейнелеу жұмыстарында
қолдана білу керек.
Бейнелеу өнері айналаны қоршаған өмір шындығын, адам өмірінде болып
жататын оқиғалар мен құбылыстың бар болмысын, қоршаған орта сұлулығын
жазықтық бетінде, кеңістікте көлемді түрде көркем бейнелер арқылы көрнекті
кескін, адамның көруі арқылы түйсіне сезіне алатын үлкен өнер. Жазықтықта
бейнелеу сабағындағы тақырыптардың бірі натюрморт тақырыбы. Натюрморт салу
арқылы балалардың сурет салу дағдылары дамиды: Түзу сызық сызу,
перспектива, симметрия сияқты терминдермен танысып, оларды практикада
қолдана білу. Оқыған кітаптары арқылы өмірде көргендерін бейнелеу
оқушылардың елестету қабілетін дамытады.
Суретті саларда отыратын орынды дайындау, ұйымдастыру үлкен роль
атқарады. Қойылған натюрморт толық, жан-жақты көріну үшін одан қашығырақ
отырамыз. Ара қашықтық бір жарым, екі метрден кем болмау керек. Отырғанда
кез-келген жерге отыра салмай, натюрморттың композициясы қызықты
көрінетіндей жерді таңдау керек. Орнымызды белгілеп алғаннан кейін берілген
натюрморттың жан-жағынан қарап, ондағы заттардың жалпы пішінін, тұтас
көлемін зеттеп, керек болса қолымызбен ұстап көруімізге болады. Сонда
бейнелейтін затымыздың ішкі-сыртқы құрылысынан толық мағлұмат алып, жете
танимыз. Бұл сурет салуды көп жеңілдетеді.
Қандай суретті салмайық, оның барлығына ортақ белгілі бір жолы,
кезеңі болады. Сондықтан, сурет кезеңдермен біртіндеп салынып, өрбіп
отырады. Зат бейесінің орналасуын анықтау, құрылымын табу, пішінін айқындау
сандай-ақ түйін немесе суреттің аяқталуы – деп, аталады. Алдыңғы үш кезең
жалпыдан жалқыға әдісімен өрбиді.
Енді осы кезеңдер арқылы, берілген натюрмортты салудың жолдарын
қарастырайық. Натюрморт үш геометриялық денеден түрады.
І-ші кезең. Зат бейнесінің орналасуын анықтау дегеніміз – бейнелейтін
затымыздың жалпы нұсқасын қағаз бетіне дұрыс немесе белгілі бір мөлшерде
ықшамдап түсіру болып табылады.
Суреттің орналасуына баса көңіл бөліп, натюрморттың жалпы нобайын
қағазға түсіреміз. Содан ондағы жеке заттардың пішіндерін мөлшермен білінер-
білінбес сызықтармен белгілеп аламыз. Осы жерде көкжиек сызығының қай
жерден өтетінің тексеріп білген жөн, өйткені суреттің перспективалық
құрылысын салғанда қажет болады. Бұл кезеңде сурет стилизация немесе қатаң
геометриялық формалар әдісімен сызылады.
ІІ-ші кезең. Зат бейнелерінің құрылымын табу.
Жаңа, бірінші кезеңде, натюрморттың тек жалпы нобайын схема түрінде
көрсетпек, енді кезеңнің аты айтып тұрғандай конструкциялық құрылымын
салумен айналысамыз.
Натюрморттағы заттардың бір-бірінің ара қатынасын тексеріп-өлшеп,
олардың әрқайсысының сызықтық қаңқасын сызамыз. Мұндағы заттардың ара-
қатынасын өлшеу қарындаш арқылы жүргізіледі.
Қарындашпен өлшегенде, қалам ұстаған қолымызды толық созып, бас
бармағымызды қаламның бойымен жылжыту арқылы белгілі өлшемді екінші бір
заттың ұзына бойына немесе еніне салып ара қатынасты табамыз. Қай суретті
салмайық осы әдісті пайдаланамыз.
Ал натюрмортта негізгі өлшем етіп цилиндрдің енін аламыз да жаңағы
әдіс бойынша қалған заттардың ұзындығы мен енін өлшеп шығамыз. Заттардың
бізге көрінбей тұрған қабырғаларын сызып, перспективалық өзгерісін
көрсетеміз. Мысалы, перспектива заңы бойынша кубтың бергі беті оның арғы-
артқы қабырғасынан үлкен болады және кубтың қырларының сызығы телеграф
бағанасының сымындай барған сайын көлбей бір-біріне жақындайды.
Натюрморттағы цилиндрдің формасы параллелепипедке, ал конустың пішіні
пирамидаға ұқсастырылып сызылады. Мұндай әдіс цилиндр мен конустың табиғи
формасын дұрыс, қатесіз сызуға үлкен көмегін тигізеді.
Осы кезеңде суреттің дұрыстығына сенімді болу үшін барлық өлшем ара-
қатынастарын тағы да бір тексеріп шығамыз, кейбір көмекші сызықтарды
өшіреміз. Кезеңнің соңында көлеңке мен жарықтың шекара сызықтарын белгілеп,
көлеңке жақтың бәрін бір қоюлықпен штрихтаймыз.
ІІІ-кезең. Пішінін сомдау.
Осы кезеңге дейін заттардың жалпы стильденген формасын, құрылысын
салып келдік, енді штрихтарды пайдалана отырып көлеңке мен жарықтың ара-
қатынастарын шешіп, табиғи формасын бейнелеуге көшеміз. Қысқаша айтқанда -
әр заттың пішінін сомдап шығамыз. Заттардың пішінін сомдауға штрихтардың
рольі өте үлкен. Солардың көмегі арқылы жартылай жарық, көлеңке, денеден
құлай түскен көлеңкенің айырмашылығын реттейміз. Реттеу штрихтардың әртүрлі
жиілігімен, қоюлығымен алынады. Жарық жерді бір қабат, жартылай жарықты екі-
үш қабат, ал көлеңкені үш-төрт немесе обанда көп қабаттасып түскен
жиілікпен штрихтаймыз. Штрихтауды көлеңкеден жарыққа қарай жүргізген
ыңғайлы, бірақ мұны өзгермейтін заңдылық деуге болмайлы, сондықтан
керісінше – жарықтан көлеңкеге де жүргізуге болады. Ол ыңғайға қарай. Әр
денені штрихтағанда штрихтың бағытын сол дененің сыртқы формасына қарай
жүргізу керек. Барлық геометриялық денені сомдап шығарғаннан кейін
натюрморттың фонмен байланысына көңіл бөлу керек, сонымен қатар фонның
айқайлап бері шығып кетпеуін де қадағалау қажет. Ол үшін шектен тыс
фонмен айналыспай, қажетінше абайлап штрихтау керек. Артқы фон денелер
жатқан горизонталь жазықтықтан қараңғылау болғанымен кубпен
параллелепипедтің көлеңкесінен жарықтау. Ал, денелердің көлеңкесі
жазықтыққа құлай түскен көлеңкеден жарықтау, яғни ең қараңғы жерлер денеден
құлай түскен көлеңкелер болады. Осы көлеңкелермен жұмыс істеу кезінде көзге
онша елене бермейтін жарық пен көлеңкенің – жылт пен рефлекс деген түрі
бар. Сурет салудың өн бойында оны естен шығаруға болмайды, әсіресе осы
үшінші кезеңде оны толық көрсету керек.
ІV-кезең. Суреттің аяқталуы немесе түйін.
Төртінші кезеңде суретті мұқият тексеріп, көзге ұрып тұрған елеулі
көлеңке немесе жарық болса соларды басып, жалпы натюрморттың рең қоюлығына
бағындырамыз. Натюрморт пен фонның арасындағы кеңістіктің тереңдігін тағы
бір қарап натюрморттың фонға жабысып қалмауын тексереміз. Сонда артық
сызық, штрихтарды өшіріп суретті аяқтаймыз.
Натюрморт салу арқылы оқушылар көру қабілетін дамытады. Қай зат алыс,
қай зат өзіне жақын соны бірте-бірте ажырата алуға көмектеседі және алыс
пен жақынды қағаз бетінде дұрыс беру арқылы олардың сурет салу дағдыларын
дамытады. Бояумен жұмыс істегенде натюрморт бір-біріне жақын түстер болса
ажытата білуге үйретеді.
Натюрморттағы екі зат, мысалы көк құмырамен қызыл-сары алманың
түстерінің бір-біріне шағылысуын көру оқушылардың түстерді көре білу арқылы
көру қабілетін дамытады. Сабақ барысында байқағаным көп оқушылар түстерді
көре алмайды. Олар алдында тұрған нәрсені ғана суреттеуге тырысады. Кейбір
сурет салуға қабілетті оқушыларға күрделірек тапсырма берген жөн. Мысалы:
класта екі заттан құралған натюрморт салса, үйде үш төрт заттан тұратын
натюрморт салу тапсырылу керек. Осыған байланысты төмендегідей сабақ
жоспарын жасадым.
2.2 Бейнелеу өнері пәніндегі Натюрморт тақырыбы.
Заттың өзіне қарап суретін салу. Сабақ жоспары.
Сабақтың түрі: Жазықтықта бейнелеу.
Сабақтың тақырыбы: Натюрморт.
Заттың өзіне қарап салу. (Алма мен құмыра) акварель, түрлі – түсті қрындаш.
Сабақтың мақсаты: Натюрморт салу жолдарын үйрету. Жылы түспен суық түстің
үйлесуін көрсету.
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезеңі. 3 минут.
2. Жаңа сабақты түсіндіру. 10 минут.
3. Практикалық жұмыс. 25 минут.
4. Үй тапсырмасын тексеру.
5. Үйге тапсырма беру. 4 минут.
6. Қорытындылау. 3 минут.
І. Ұйымдастыру кезеңі.
1. Класты тәртіпке келтіріп, оқушылардың сабаққа қатысуын тізім бойынша
тексеру.
2. Құрал-жабдықтарының дайындығын қарап шығу.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
Бүгінгі өтетін сабағымыз Натюрморт. Натюрморт деп тұрғанымыз
алдарыңызда тұрған заттар жиынтығы құмыра мен алма.
Сабақ барысында натюрморт жанрының шығу тарихы және натюрморт жазған
әйгілі суретшілер жайында әңгімеленеді.
(А.Ғалымбаеваның Дастархан шығармасын және т.б. репродукцияларды
көрсетемін)
Кезкелген суреттің салу жолы, кезеңі болады. Бірінші кезеңде
заттардың орнын қағаз бетіне белгілеп аламыз. (тақтаға қалай белгілеу
керектігін көрсетемін). Заттар қағаздың дәл ортасына орналасуы керек. Дұрыс
емес суреттерді тақтаға салып көрсетемін. Балалар қата жібермеуге тырысады.
Жоғарыда заттардың орнын белгілеп саламыз дедік. Енді заттардың құрылымын
табамыз. Нұсқа ретінде қойылған құмыраға қараймыз. Құмыраның аузы түбінен
үлкендеу. Ал түбі белдеуімен бірдей, белі мен түбінің ортасындағы негізгі
бөлігі шар тәрізді болып келген, ең үлкен жері. Осыларды еске сақтай отырып
қарындашпен қатты бастырмай белгілеп аламыз. Алмада шар тәрізді, домалақ
формалы. Алма құмыраның жартысынан сәл төмендеу орналасқан. Осындай
салыстыру арқылы құмыра мен алма толық тұрғызылған соң пішінін сомдауға
көшеміз. Яғни екінші кезеңге өтеміз. Заттың жарық жерінен бастап бояуды
бастаймыз. Құмыраның көк түсі алмаға шағылысады, алманың сары түсі құмыраға
шағылысады. Осыны еске сақтап отыру керек. Үшінші кезеңде жарық пен көлеңке
жерлерін айыра отырып көлеңке жерлерді бояп қоямыз. Төртінші кезеңде көзге
ұрып тұрған жерлерін басып, жалпы натюрморттың рең қоюлығын бағындырамыз.
Натюрмортпен фон аралығындағы кеңістіктің тереңдігін қарап натюрморттың
фонға жабысып қалмауын тексереміз.
Жаңа сабақты бекіту.
Оқушылардың бүгінгі сабағындағы білімін тексеру үшін төмендегідей
сұрақ қоямын.
1. Натюрморт деген не?
2. Заттарды қағаз бетіне қалай орналастырамыз?
4. Бояумен жұмыс істеуді заттың қай жерінен бастаймыз?
Балалар өз бетінше жұмыс істеп отырғанда аралап жүріп қателерін
түзеп, үй тапсырмасын тексеремін. Жақсы салынған жұмысты оқушыларға
көрсетіп бағалаймын.
Үйге шәйнектің суретін салып келуді тапсырамын.
Қорытындылай:
Бүгін сабаққа қоятын кімнің сұрағы бар, сұрақтарың жоқ болса сау
болыңдар.
Бұл пәннің мазмұны мен мақсаты мектептің жалпы оқу тәрбие
жұмыстарының негізгі талаптарымен де ұштасып жатады. Сол себепті әрбір
сабақтағы оқыту және тәрбие процессінің тығыз бірлігі осы өнерді
меңгертудің де негізі болып табылады.
Мектептегі бейнелеу пәні басқа оқу пәндерінен ерекше өзіедік мақсаты
міндеттері оқып үйрену құралдары тәлім-тәрбиелік заңдылықтарымен, әдіс-
тәсілдерімен өзіндік ерекше пән. Өйткені бейнелеу өнері түрлі өнерлердің
ішінде өзінің көрнекілігімен жасалу әдіс-тәсілдерімен көркем бейнелік
құралы және мәнерлік тілімен ерекшеленетін өнер.
Бейнелеу өнерін мектепте оқыту әдістемесінің мазмұны қазіргі заманғы
педагогикалық, психологиялық оқу-әдістемесі және көркем эстетикалық тәрбие
саласындағы ғылыми теориялық, практикалық жетістіктермен озық тәжірибелерге
сүйене отырып жүргізіледі. Жалпы өнер саласында соның ішінде бейнелеу
өнерін, оның заңдылықтары бейнелеу өнерінің өзіне тән жасау құралдарымен
көркем бейнелеу тілін меңгере отырып оқып үйренеді, талап етеді.
Оқушыларды эстетикалық құбылыс ретінде оқытудың қырын мен сырын, әдіс-
тәсілін біртіндеп оқыту керек, оның мазмұны сол өнер түрлері мен жанрларына
тікелей байланысты. Жалпы эстетикалық құбылыс ретінде пайдаланады.
Бейнелеу өнері сабағы балалардың көркемдікке және бейнелеу жұмысына
деген қабілеттілігін дамытуға бірден-бір себеп тигізетін байқампаздық пен
көргендерін зердеде сақтау дағдыларын қалыптастыруға бағытталады.
Практикалық бейнелеу жұмыстары қағаз бетінде сурет салуда, мүсін жасауда
және қолданбалы – сәндік жұмыстарда дағды мен икемділікті қалыптастыруға
қажетті мәселелерін барлық сабақтарда іске асыруды талап етеді.
Балалардың әртүрлі заттардың, табиғи құбылыстардың әдемілігін аңғара
беруді, айналадағы орта сұлулығын көре білу, бейнелеу өнері шығармалары
түсінуінің дұрыс жолға қойылуы – олардың өз бетінше көркем шығармашылықпен
айналысуына және шығармашылық қабілетінің дамуына қолайлы жағдайлар
тудырады. Соған байланысты бұл бағдарламаның мазмұны да бір-бірімен
байланысты үш негізгі саладан тұрады:
а) Табиғи құбылыстар мен айналадағы ортаның, яғни шындық болмыстың
әсемдігін байқау.
б) Бейнелеу өнері шығармаларын түйсіну.
в) Балалардың жұмыс істеу мүмкіндігіне байланысты көркем бейне жасап шығару
барысында табиғи заңдылықтарды қалыптастыратын бейнелеуші және айқындаушы
құрал-тәсілдерін, мағыналық мәнін ашу.
Натюрмортты немесе басқада заттардан құралған суретті салған кезде
оның мағыналы құрылымының өзегі болатын – композицияны білуіміз шарт.
Живопись өнеріндегі композиция
Композиция негізінен үш заңдылыққа сүйенеді: өміршілдік, әсершілдік
және тұтастық. Бұлардың үшеуі декез келген тақырыптық картина болсын немесе
пейзаж, портрет, сонымен қатар оқу натюрмортында да болуы заңдылық ереже
болып қарастырылады. Натюрморт жанрында жұмыс бастағанда, ең алдымен,
негізгі композициялық ойды ескеру қажет. Негізгі композициялық ойға
кіретіндер.
1. Сюжет.
2. Қағаз көлемі.
3. Болашақ жұмыс орны, суретшінің көзқарасы, орналасуы.
4. Объектінің үлкен-кішілігі, денелердің байланысы, формат бетінде
орналасуы.
5. Композициялық ортаның анықталуы.
6. Жарық.
7. Композиция элементтерін біріктіретін түс реңінің табылуы.
Натюрморт бойынша жасалынатын эскиз – композицияның бірінші баспалдағы.
Композицияны құрайтын эскиз түсті композициялық негізде жасалады. Ізденіс
эскизі түсетін қағаз көлемі (14,18) мөлшерінде болуы шартты. Кейде
студенттер бір эскизбен шектеліп жатады, негізінде түрлі түсті
композициялық эскиз бірнеше болғаны жөн, себебі, біріншіден, солардың
ішінен ұтымдысын таңдап алуға жол ашса, екіншіден, студентті осылай заңды
тәртіп оқу процесіне қалыптастырады.
Натюрморт живописін жазуда негізінен үш тәсіл қалыптасқан. П.
Кончоловский өз тәжірибесінен былай деген: Нұсқадан дәл түсті алу мүмкін
емес, өйткені күн сәулесі әрбір сағат сайын қозғалыста болады. Сол себепті
жазу процесінде барлығын да түрлі-түсті қатынаста ұстағанжөн. Натюрморт
денелерін жазу барысында ең қара қою түстес денелерден бастаған абзал. Онда
түстерді өте әсерлі барынша қанық алған дұрыс. Егер де жұмыс процесі
керісінше болғанда, жарық түстес денелер бара-бара қарайып, көлеңкелі
тұстар тіпті қою қара түске айналып, живописьтің сапасы бұзылады.
Натюрмортты ұйымдастыру жолдары
Натюрмортты құрастыру суретші шығармашылығында үлкен рөл атқарады.
Суретші еңбектерін көре отырып қызықтаймыз, тартымды жазылған, жоғары
дәрежеде үлкен талаппен құралған натюрморттар бізді өздеріне үйіріп
әкетеді, олрды қайта-қайта көргіміз келе береді. Олай болса, онда натюрморт
құрыстырудың өзінде де бір заңды ерекшеліктері болуы тиіс
Суретшілердің көп жылдар бойға жинаған кейбір заңды тәжірибелеріне
көңіл бөліп қарасақ, онда біз мына жағдайды байқаймыз. Біріншіден, кез
келген суретші немесе сурет пәнінен біретін оқытушы натюрморт құрастыру
барысында белгілі бір объективті нәрселерге, яғни көне сәнді бұйымдарға
(ертеден келе жатқан құмыра, тостаған, ата-бабаларымыз қолданған көне
бұйымдар) немесе фабрикалардан шығып жатқан түрлі сәнді бұйымдарға:
(форфорлы, әйнекті, пластмассадан жасалған ұлттық тұтыну бұйымдар)сүйенеді.
Міне, алдымен осындай табиғи, сәнді бұйымдарының суретші шығармашылығың
ықпалының әсерінен натюрморт құралуы мүмкін. Мысалы, суретшіге бір
тақырыптың аумағында бірнеше ойлар тууы мүмкін, яғни спорт тақырыбын
алайық. Спорт өнері үлкен тақырып, олай болса спорттың салалары өте көп.
Ендеше көп саланың ішіненбір саланы таңдап алу (айталық теннис спорты) сол
саладағы негізгі спортшының қолданатын бұйымдарынан құралады. Міне, сонымен
натюрморт құрастырудың немесе пайда болуының негізінен екі түрі бар екен:
объективті, яғни тікелей табиғи заттардың әсерінен; субъективті теориялық
ойлардың тууының нәтижесінде.
Алдымен натюрморттың өзі шығармашылық натюрморт, оқу-үйрену натюрмортты
болып екі үлкентопқа бөлінеді. Екеуіне қойылатын талап екі түрлі.
Алғашқысында суретшінің натюрмортқа деген жалпы көзқарасы, ондағы берер
ойы, тақырыпты кең көлемде ашу мақсатындағы оның бейнелеу шеберлігі,
натюрморттағы нәрселердің (заттардың) орналасу ерекшеліктері, бояулардың
маңызды түрде шешімі т. б. Талаптар қойылады. Ал оқу-үйрену натюрморттында
талаптар шығармашылық натюрмортқа қарағанда әлдеқайда төмендеу және белгілі
заңдылықтарға сүйенеді. Олар: оқу-үйрену натюрмортты қалай берілсе, сол
көлемде өзгертусіз бейнелеу; ондағы бояу түрлерін сол қалпында түсіру, дене
көлемі – енін, биіктігін өзгертусіз салу, жарық,көлеңке қатынастарын
бұлжытпайорындау, материалдық қасиетін көрсету. Міне, сонымен бұл екі
натюрмортқа қойылатын талап екі түрлі. Қанша дегенмен оқу-үйрену
натюрмортты оқушының белгілі бір шеңберге салып, көлемде үйренуін талап
етсе, шығармашылық (өз бетімен) натюрмортта мүмкіншілік, еркіндік мол
болады. Оқу-үйрену натюрморттының құрыстарылу сапасына келетін болсақ, онда
белгілі бір ерекшеліктерге немесе заңдылықтарға сүйене отырып
құралатындығын байқаймыз. Олар қандай заңдылықтар?
1. Натюрморт арнайы тақырып, мазмұндарға сай құрастырылады. Мысалы,
құрылысшылар пайдаланатын құралдардан: шелек, қолғап, қалақ, үй әктейтін
техникалық қүралдар, пластмассадан жасалған бас киім т. б. заттардан
құрылысшы натюрмортын құрастыруға болады немесе дәрігер мамандығына
арнайы сол кәсін бойынша қолданатын денелерден тұратын натюрморт. Айталық,
сол сияқты инженерлік мамандыққа, жерасты шахтерларының мамандығына, оқушы,
студент, өнер, ән-музыка тақырыптарына натюрморттар ұйымдастыруға болады.
Ал егерде тақырыпқа сай келмейтін денелерді қолдансақ, онда натюрмортттың
мазмұнына қайшы келіп, оны жоғарыда айтылған заңдылық бұзады. Мысалы,
механизатор қолданатын бұйымдар арасына дәрігер қолданатын дене қойылса, ол
ешбір ойды бермес еді және түсініксіз жағдай туғызған болар еді.
2. Натюрморт денелері көлемі, түр-түсі, болмысы жағынан әр түрлі болады.
Егер натюрмортта 4 дене болса және төртеуі де бірдей пішінде, бір түсті
болып келсе, онда натюрморт тартымсыз, жарамсыз болған болар еді. Әрбір
дене міндетті түрде өз ерекшеліктерімен (бояу түрі, бет пішіні) көзге
көрінуі тиіс.Сонда қарама- қайшылық заңдылығы (контраст) бойынша үлкен дене
қасында кіші дене, жалпақ дене қасында тік төртбұрышты дене болып
орналасса, онда натюрморт ритімді жағынан, сәнді ұтымды көрінер еді.
Архитектоника жағынан мысал келтірсек , кейбір, тіпті көпшілік
қалаларымыздың үй құрылыстары бір-біріне өте сәйкес келіп жатады. Әрине ,
бәрі біркелкі болған үйлер, қаланың сәнділігін, көркемдігін көрсетпейді,
қайта адамға кері қарай әсер етеді. Олай болса, бұл заңдылық – денелердің
қайталанбай келуі натюрморт жанрында да үлкен мңызды орын алады екен.
Егерде натюрморттағы денелер болмысы жағынан бір табиғи заттан жасалса,
яғни ағаштан жасалған (жонылған) денелерден тұрса,онда да сол натюрморт
белгілі бір дәрежеде эстетикалық қасиетке ие бола алмайды. Себебі натюрморт
негізінен болмысы жағынан әр түрлі заттардан құралғаны жөн. Натюрморт бес
денеден тұратын болса, оның кем дегенде үшеуінің болмысы әр қилы табиғи
заттардан жиылғаны дұрыс, яғни екі дене ағаштан жасалса, қалған үш дененің
шыныдан, темірден, гипстен немесе матадан болғаны абзал.
Материалдық тұрғыдан әр түрлі денелерден құрылған натюрморт
суретшілердің шығармашылық жігерін арттырумен қатар, денелер болмысы
жағынан міндетті түрде әр түрлі болып келу заңдылығын толығымен дәлелдейді.
3. Натюрморт денелері көлемділігіне, түр-түсіне байланысты бір-біріменен
үйлесімді орналасады. Қайбір суретшінің натюрморт жанрына жазған картинасын
алмайық, натюрморт денелерінің бір-бірімен өзара үйлесімді орналасқанын
байқаймыз.
Натюрморт өнерінде денелерінің үйлесімді заңылығын бейнелеу – шартты
заңдылық. Бұл заңдылық суретшіден үлкен шығармашылық көзқарасты талап
етеді. Шығармашылық көзқарас әрбір суретшінің жеке басына тән қасиет. Ол
суретшінің ішкі дүние-таным мәселелеріне, психологиялық ерекшелігіне, мінез-
құлқына, қоғамға, өзін қоршаған ортаға деген оның көзқарасы. Міне осындай
факторлар оның шығармашылығының бағытына әсер етеді.
3. Мектептік бейнелеу өнері пәнінің мазмұндық жүйесі және
тәлім-тәрбиелік маңызы
3.1 Бейнелеу өнерінің көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие
үрдісіндегі мәні мен маңызы
Жас ұрпаққа көркемдік білім негізінде эстетикалық тәрбие беру ісі -
біздің еліміздің бүгінгі және болашақтағы қоғамдық дамуымен, сол дамудың
көптеген талаптарымен ұштасып жатқан қажетті - әлеуметтік, мәдени, рухани
дамудың өзекті мәселелерінің бір саласы болып табылады. Өйткені, еліміздің
жаңа ғасырда өркениетті елдер арасында болуы, тек экономикалық
жетістіктермен, саяси белсенділікпен ғана емес, сонымен бірге, мәдениет,
өнер, білім мен ғылым саласындағы жетіктіктерге де байланысты. Ал
адамдардын рухани, мәдени, эстетикалық, көркемдік дамуына, күнделікті және
қоғамдық іс-әрекеттерді орындауда аса қажетті эстетикалық тәрбиенің және
психологиялық дамудың бір саласы - көркем-эстетикалық талғамды қалыптастыру
аса қажетті педагогикалық мәселе.
Көркем-эстетикалық тәрбие беру, туған елінің мәдени құндылықтары мен
эстетикалық дәстүрлеріне деген танымдық, талғамдық қатынасты қалыптастыру
жанұя, балабақшадан бастап, білім мен тәрбие беретін балабақша бастауыш,
орта мектеп, колледж, арнайы оқу орындарында жүзеге асырылатын имандылық-
эстетикалық тәрбиенің басты міндеті болып саналады. Бұл мәселенің нәтижелі
деңгейде шешімін табуы, мектеп мұғалімдерінің, педагогикалық, әдістемелік
қабілеттіліктері мен бірге, өнер саласынан кәсіби деңгейінің жоғары болуын
да талап етеді.
Мектеп өмірінде эстетикалық тәрбие мен көркемдік білім беру негізінен
әдебиет, көркемдік еңбек, музыка, бейнелеу өнері сияқты эстетикалық мәндегі
пәндер арқылы жүзеге асырылады. Осы пәндерді оқыту барысында оқушылардың
өнерге, оның туындыларына деген ықыластығын, қызығушылықпен, әсерлі
сезіммен қабылдауын дамыту, өнерден ләззәтануға мүмкіндік жасау, өнерден
әсемдікті тануға, оны өз қолымен жасауға деген мұқтаждыққа, шағармашылық
ізденіске жетелейді.
Ұлттық мектепте, оқушылардың жарасымды эстетикалық қалыптасуын
толыққанды деңгейге көтеру, әр көркемөнер пәнінің мазмұнын тек жеке-дара
игертумен шектелмеуі тиіс. Өйткені, әр өнер мазмұныны бойынша оқушылардың
практикалық, шығармашылық ізденіс іс-әрекеттерінде міндетті түрде басқа
өнер мазмұнындағы образдық ойлар, сюжеттер қатысып отырады. Мысалы,
бейнелеу өнері сабағындағы тақырыптық, оқыған әдеби шығарма мазмұны бойынша
композициялық жұмыстар салуда, оқушыға халық өмірінен, дәстүрлерінен,
немесе тұрмыстық заттарды бейнелеуде, сол бұйымның адам өміріндегі мәні мен
маңызы т.б. туралы мәлімет беріледі. Егер, музыка сабағында, оқушыларға
тыңдататын дәстүрлі саздық шығарма немесе әдеби шығарма мазмұнын аша
түсетін суретші туындысын пайдалану, өнердің өзара тығыз байланыстылығын
танып білуіне көмектесетіні айқын. Соған орай, осы қазақ мектептеріндегі
өнер пәндері мазмұны және халықтың тәлім-тәрбие құралдары саналған дәстүрлі
өнер құралдарының мәні мен мазмұнын, солар арқылы рухани-эстетикалық тәрбие
көздерін пайдаланудың бірлігін 2 кестеде өрнектеп көрсеттік.
Кестеде, бүгінгі ұлттық мектепте көркем-эстетикалық тәрбие үрдісінің
түрлі бағыттары бойынша жүзеге асырудың басты құралдары саналатын өнер
түрлері, оларды игертудегі көркемдік іс-әрекеттер мазмұны көрсетілген.
Мектептегі эстетикалық тәрбиенің - Ана тілі, Қазақ әдебиеті
пәндері, оқушыларды ұлттық рухани-эстетикалық, мәдениет құндылықтарымен
қауыштыратын, оларға имандылық-адамгершілік, эстетикалық тәрбиеге баулитын
тұғырлы сатысы. Қазақ әдебиеті пәні, өзінің мәндік, мазмұндық
ерекшелігіне қарай, оқушылардың, әдеби туындылар мазмұнымен араласа отырып,
өмір құбылыстарына деген өзіндік эстетикалық қатынасын қалыптастырады, өмір
мен шығарма мазмұны арасындағы жарасымдылықты, үйлесімдікті, келеңсіздікті
сезіне отырып бағалауға жетелейді, туған халқының рухани, мәдени
құндылықтарын игеруіне мүмкіндік береді.
Қазақ әдебиеті пәнінің жүйесі, қазақтың аса бай ауыз
әдебиетінің, ақын-жырауларының туындыларының, мақал-мәтелдерінің, аңыздары
мен ертегілерінің мазмұны негізінде, оқушылардың рухани-адамгершілік
қасиеттерді игеруіне, тәлім мен тәрбиеге құрылғаны мәлім. Аңыз-
ертегілердегі ізгілік, қайырымдылық, батырлық, тапқырлық сияқты
құбылыстарды ұрпағының кішкентей кезінен құлағына сіңіре отырып, ол өсе
келе, ерлік, махаббат жыр-дастандардың, жыраулар толғауларының, шешендер
мен билердің тәлім-тәрбиелік ғибраттарының мазмұны арқылы оның
дүниетанымын дамыту, адамгершілік-имандылық тәрбие беру, еңбекке баулу
т.б. қасиеттерін дамытудың, жас ұрпақтың қоршаған өмір болмысына деген
эстетикалык көзқарасын мен рухани дүниетанымын байытудың тәрбие құралы.
Ғасырлар қойнауынан бүгінге дейін жеткен ауыз әдебиеті үлгілері –
ертегі, жұмбақ, мақал-мәтелдер, шешендік сөздері, ата-бабаларымыздың арман
еткен тілегін, өмірге деген құштарлығын, сұлулыққа деген іңкәрлігін кейінгі
ұрпаққа қалдырған дана тәлімдік мұраларының ой маржандары, болашақ ұрпақ
тағдыры жайындағы толғаныстарын, маңызды эстетикалық тәлімге деген
құштарлықтарын баяндап беретін асыл қазынасы. Онда, эстетикалық сезім мен
талғам, адам сұлулығы мен табиғат әсемдігі мен құбылыстары асқан тапқыр
шеберлікпен суреттеледі. Халықтың ежелгі дәстүрлеріне сәйкес, адам
сұлулығын адамгершілікпен, имандылықпен, еңбекдарлықпен, адалдықпен,
өнерпаздықпен, сыпайылық қасиеттермен теңестіреді. Ғалымдар С.Қалиев пен
Қ.Жарықбаевтың Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы атты еңбегінде,
қазақтың рухани мәдениеті туралы шетел ғалымдарының естеліктері мен
жазбаларынан келтірілген мысалдар келтірілген Орыс ғалымы В.Радлов
Сібірден атты еңбегінде: ... ойды бейнелеп беруі көне, ашық, айқын,
өткір айта білуі жағынан қырғыздарды (қазақтарды) Батыс Азияның француздары
деуге болады... Қырғыздар (қазақ.) нақтылы сөйлеуді бар өнердің алды деп
біледі. Сондықтан олардың поэзиясы дамудың жоғары сатына жеткен... олардың
салт-дәстүрлерімен танысқанымда көзім жеткен ақиқат: бұлардың өзіндік
ерекше мәдениеті бар халық екендігі деп ағынан жарылады.
Ұлттық фольклорды зерттеген: А.Диваев, М.Әуезов, Е.Смаилов,
М.Ғабдуллин, Ә.Марғұлан, М.Мағауин т.б. оны өмірдің айнасы, халық
тұрмысының тынысы, ұрпақ тәрбиесінің тәлімдік мектебі әрі құралы деп
санаған.
Жас ұрпақтың эстетикалық дамуы мен көркемдік талғамының қалыптасуына
әсерлі ықпал жасайтын өнер – музыка. Музыканың, оның ішінде халықтың
дәстүрлі музыкасының жанрларының, көркем мәнерлілік тілінің сан-алуандығы
жеке тұлғаның әсемдікті сезіну, таным, талғам өрістерінің шығармашылық
деңгейге көтерілуіне, эстетикалық дамуына зоз мүмкіндік жасайды. Міне осы
қасиеттеріне байланысты, мектептік көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие
құралдарының бірі - Музыка пәні саналады.
Қазақ елі мен жерінде ән мен жырды, күйді қастерлемейтін адам жоқ
деуге болады. Ән мен саз өнерін аса қадірлеген халқымыз, өз ұрпағын бұл
өнерге баулуды да, өнерден тәлім алуға мүмкіндік жасауды да аса
көрегенділікпен жүргізген. Өнершінің өнері жан-дүниесіне зор ықпал
ететіндей аса қадірлі болса, оны ұрпақтарыма тәлім болсын, ғибрат алсын деп
үйіне арнайы шақырып, ұзақ уақыт қонақ етіп ұстау да, қазақтың өнерге, оның
тылсым күшіне деген сезіталдық мұраты, ықыластылығы. Поляк А.Янушкеевич
Қазақ даласынан жазған хаттар атты естелігінде (бұл 1861 жылы Парижде
басылып шыққан): Мереке кезінде ең алғаш рет өлеңшілерді тыңдауға
мүмкіндік алдым. Бұлар қазақтың трубадурлары, даланың бардтары - ұлы
ақындары деп баға береді.
Қай кезеңде болмасын, музыка, сиқырлы сазымен адам санасына әсер ету
арқылы, оның көңіл-күйін толқытатын, эмоциялық сезімге (ләззаттану, қуану,
шаттану, қайғыру, уайымдау т.б.) бөлейтін өнер. Оның құдіреті туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Раушан гүлі тақырыбындағы дипломдық жұмыста мектеп оқушыларына
эстетикалық тәрбие беруде натюрморт жанрын оқытудың әдістемесі көрсетілген.
Натюрморт жанрында сурет салу жолдары қарастырылған. Сондай-ақ натюрморт
жанрында сабақ оқыту барысында көркем эстетикалық тәрбиеге баулудың көркем
образдық оқыту бағытына негізделген теориялық және практикалық әдістер
қарастырылған. Жұмыс түсініктеме хаттан “60” беттен және практикалық жұмыс
100х80 К.М.Б. тұрады. Түсініктеме хат кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
АННОТАЦИЯ
В дипломной работе под названием Роза рассматривается роль
натюрмортного жанра в художественно-эстетическом воспитании учащихся.
Показаны приемы практической работы и методы обучения натюрмортного жанра.
Разработаны теоретические и практические методы, основанные на
художественно-образное обучение в процессе художественно-эстетического
воспитания на уроках натюрмортного жанра. Работа состоит из пояснительной
записки “60”стр.и практической работы Х.М.100х80. Пояснительная записка
состоит из введения, трех глав заключения, списка литературы.
ANNOTATION
The diploma is named “Rose” paper is devoted to role of picture genre
into the artistic aesthete, education of Garners.
The diploma work is dedicated practical works and methods of learner the
artistic genre.
Theoretical and practical methods investigates o the artistic-image of
teaching into the.
The diploma work consists of practical work X.M.100x80, and the
explaining notice. The explaining notice consists of units, the table of
literature, and the review.
Мазмұны:
Кіріспе. ___________________________________ _____________________ 3
1. Живопись өнері және натюрморт жанры. _______________________ 6
1.1 Живопись өнеріндегі натюрморт жанры. ________________________ 6
1.2 Қазіргі заманғы Қазақстанның кәсіби бейнелеу өнері _____________ 7
2. Бейнелеу өнеріндегі натюрморт жанрының тәлім тәрбиелік мәні ____8
2.1 Натюрморт жанрының Бейнелеу өнері пәнінде алатын орны. _____ 8
2.2 Бейнелеу өнері пәніндегі Натюрморт тақырыбы. _________________ 11
3. Мектептік бейнелеу өнері пәнінің мазмұндық жүйесі және тәлім
тәрбиелік маңызы ___________________________________ _____________ 16
3.1 Бейнелеу өнерінің көркемдік білімі мен эстетикалық тәрбие
үрдісіндегі мәні мен манызы.
___________________________________ _____________ 16
3.2 Бейнелеу өнері пәнін оқыту үрдісіндегі практикалық көркемдік іс-
әрекеттердің тәлім-тәрбиелік мазмұны мен міндеттері _________________ 24
3.3 Бейнелеу өнерін оқыту үрдісіндегі эстетикалық қабыдау сабақтарының
мазмұны мен тәлім-тәрбиелік маңызы. ______________________________ 41
3.4 Ұлттық өнердің оқушыларды эстетикалық тәрбиелеудегі маңызы ___ 46
4. Раушан гүлі шығармашылық жұмысының орындалу барысы және живописьтің
техникасы мен технологиясы. __________________________ 51
4.1 Тақырып таңдалуы ___________________________________ _______ 51
4.2 Эскиздік композициялық ізденістер және түстік шешімдегі (этюд)
нобайлардың орындалуы. _________________________________
51
4.3 Живопись өнерінің техникасы мен технологиясы ________________ 51
Қорытынды.
___________________________________ ____ 61
Әдебиеттер. ___________________________________ ______________ 62
КІРІСПЕ
Бейнелеу өнерін меңгеру — мұның өзі де білім мен дағдыларға ие болу.
Аспаптарды, материалды, жұмыс техникасын жақсы білу, профессионалдық
шеберлік тәсілдерін меңгеру қажет. Бұл туынды жасағысы келетіндердің,
жұмыста ең болмағанда өзіне көрінетіндей табысқа ие болып, одан ләззат
алғысы келетіндердің бәріне қажет.
Суретші аспаптарды қолына алып, шығарма жасауға кіріспес бұрын, оны
қандай да бір ой, болашақ шығарманың идеясы баурап алады да ол біртіндеп ой
түйініне айналады. Ал мұның өзі қиялдау арқылы композиция жасау кезінде
ғана болып қоймайды. Заттың өзіне қарап жұмыс жасау үстінде суретшіде ең
алдымен түпкі ой түйіні қалыптаса бастайды, ол модельді немесе натюрмортты
қою кезінің өзінде, ал пейзаж жасағанда — ландшафтың белгілі бір бөлігін,
жарық түсу сипатын, көріну жағын таңдағанда одан әрі тұжы-рымдала түседі.
Пластикалық форма, колорит, композиция — шығарманың әсерлілігі
қалыптасатын басты бөліктер міне осылар. Мұны түсінуге, көркем шығарма-ның
осы үш басты бөліктерінің неғұрлым ұсақ қандай қосындылардан тұратынын,
суретші ненің көмегімен өздері бейнелейтін заттарды ұқсайтындай етіп,
сонымен бірге көрермендерге қызықты етіп салатынын анықтауға тырысып
көрелік.
Міне осы кезде сызықтарға рең арқылы білінетін жарық пен көлеңке
көмекке келеді. Рең деп жарың айырмашылығын атайды. Реңнің көмегімен заттың
көлемдік формасын беруге, оны мүсіндеуге, жарық түсуінің бүкіл
өзгермешілігін көрсетуге болады. Реңді сурет форманы, көлемді, кеңістікті,
қоршаған атмосфераны әлдеңайда толық және дәл көрсете алады.
Бұл құралдар бір заттардың өзін суретшінің түпкі ойына байланысты
түрліше бейнелеуге, оңың шығармасының идеясына сәйкес келетін сипатты
белгілерді анықтап, баса көрсетуге мүмкін-дік береді. Мәселен, бір адамның
бет-әлпетін бөлмедегі кешкі ала-кеугім жарықта бейнелеуге болады, бұл кезде
оның бүкіл кескіні жұмсарып, күңгірттеніп, айналадагы фоннан онша көп
ерекше-ленбейді. Ал осы бет-әлпет электр шамының сәулесінде немесе оттың
жарығында тіптін баск,аша — кескін өте анық бедерленіп, контрастылығы күрт
өседі.
Сонымен, жарық пен көлеңкелік, реңдік суреттер пластикалық форманы,
оның айналасындағы заттарды, кеңістікті анықтап, көрерменге түрліше беруге
мүмкіндік тұғызады.
Мұны тек түс қана жасай алады. Тек сол ғана бізді қоршаған әлемді
барлық байлығында, алуан-түрлі иірімдері мен әсемдігін кез алдымызға
келтіруге мүмкіндік береді.
Көркем шығармада бұл құралдардың бәрі топтасып, композиция заңдары
бойынша бірігеді. Бұлай деп шығармадағы белгілі бір
Қазіргі кезде қабылданып жүрген бейнелеу өнері деген термин онша дәл
емес әрі ол қамтитын өнерлердің сипатын толық көрсете алмайды. Бейнелеу
өнері шығармаларында басты нәрсе олардың бейнелегені емес, олардың нені
білдіргені екенін біз енді білеміз. Оның өзінде де егер әңгіме живопись,
скульптура және графика жөнінде, яғни әлденені тікелей бейнелейтін өнерлер
туралы болып отырса ғана. Ал декорациялық-қолданбалы өнер туралы не айтуға
болады: әшекейлі көне қобди немесе әсем өрнектелген ыдыс нені бейнелейді?
Архитектураны қайтпекпіз? Ол мүлдем ештеңені бейнелемейді, бірақ көп
нәрсені білдіреді. Ертеректе осы өнерлердің бәрін белгілеу үшін
пластикалық өнер сымбатты өнер терминдері қолданылды, бірақ бұл да онша
айқын, дәл болмай шықты. Ақыры аяғында бейнелеу өнері терминіне тоқталды,
біз де осы терминді пайдаланамыз.
Бейнелеу өнері алуан қырлы да алуан түрлі. Онда жұмыс істеудің
методтары мен техникасы туралы практикалық мағлұматтар берместен бұрын оның
түрлерімен және жанрларымен танысқан жөн. XIX ғасырға дейін архитектура
(сәулет өнері), скульптура (мүсін өнері) және живопись (кескіндеме) өнердің
басты үш түрі болып есептелді. XIX ғасырдың аяғына қарай өнердің бір түрі —
графика (сурет, гравюра, литография) қызметтік және қосалқы түрден өнердің
жеке және мүлдем дербес түріне айналды. Соңғы жиырма жылдықта өнердің
дизайн сияқты түрі де өте айқын бейнесін тапты.
Жанр сөзі француздың (Qenre – түр) немесе тек сөзінен шыққан.
Живописьте мынадай жанрлар бөлінеді: натюрморт, пейзаж, портрет және
тақырыптық картина. Айта кету керек, соңғы жанр көбіңде жанр делінеді, ал
картиналар жанрлық картиналар деп аталады [1].
Кескіндеме — бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі толысқан түрі, онда
бейнелеудің саң алуан мол құралдары қолданылады. Суретшілер өнердің ұшы-
қиырсыз осы саласынан көбіне өздері сүйген әуендер мен тақырыптарды таңдап
алады. Біреулері портреттер жазғанды ұнатады, екіншілері пейзаждарды,
үшіншілері тарихи, соғыс немесе тұрмыстық көріністерді бейнелеуге құштар.
Бейнелеу өнерінің бұлай сапталуы жанрларга бөліну деп аталады [2].
Орындалған дипломдық жұмыстың көкейтестілігі:
Натюрморт бейнелеген талай суретшілер жоғары көркемдік талапқа сай
шығармалар туғызды.
Натюрморт қойылымын салу үшін үлкен талап пен арнайы дайындылық қажет.
Ең алдымен табандылық, еңбек сүйгіштік және ынталалық сияқты қасиеттер. Ауа
кеңістігін бақылауда бір қатар мүмкіндіктер ескеріледі, затты қабылдау көру
арқылы көрнекі, композициялық құралымын табу.
Зерттеудің мақсаты: Ғылыми-әдістемелік бағыттағы әдебиеттерді зерттеп
натюрморт бейнелеу өнерінің жанрынын оқып-үйрену. Отандық және шетелдік
бейнелеу өнері шеберлерінің тәжірибесін, олардың табиғатты көрсеткен
шығармалары майлы бояумен техникасы арқылы бейнелеудегі егжей-текжейін
зерттеу.
Зерттеу нысаны: Натюрморт жанрының жалпы бейнелеу өнерінде алатын
жоғары орны, мектептегі әстетикалық тәрбие, сонымен қатар патриоттық,
экологиялық тәрбие мәселелерін қамту.
Зерттеу пәні: натюрморт жанрында Раушан гүлі картинасын орындау және
натюрморт жанрын оқыту әдіс- тәсілдерін талдау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Мектеп оқушыларын натюрморт жанры арқылы
эстетикалық тәрбиеге баулу, қойылым заттарының әсерлі бейнесін, көркем
сипаты мен көріністерін, жақсы түсінуге негіз салады.
Зерттеудің міндеті: натюрморт жанрында шығарманы бейнелеу үшін:
1. Композициялық шешім табу.
2. Бейнелейтің нұсқалардың құрылымын айқындау, шығарманың композицияны
орналастыру.
3. Майлы бояу техникасында түстерін дұрыс таңдай білу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық, теориялық негізі: Натюрморт жанрындағы
қылқалам шеберлерінің еңбектерінде туған табиғат сұлулығы патриоттық
тұрғыда жырланып ұлттық өнерімізге өз үлесін қосып келеді.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Раушан гүлі натюрморт. Жұмыс бояумен
кенеп матада орындалған. Жұмыс өлшемі 100х80 см мөлшерінде. Дипломдық
жұмыс бірнеше кезеңдік ізденіс, дайындық жұмыстары негізінде орындалды.
Зерттеу базасы: - Натюрморт жанры живописьі осы мақсаттарды шешу үшін
үлкен мүмкіндіктер береді. Мұғалім осы натюрморттық жанрды шеберлікпен
меңгеруімен қатар оны оқыта, үйрете алатындай және сол арқылы оқушыларды
көркем, тәрбиеге баули алатындай дәрежеде оның әдістемелік негіздерін жан-
жақты меңгеруі тиіс.
Зерттеудің әдістері:
- ғылыми әдебиеттерге талдау жасау;
- оқушылар, суретшілер жұмыстарына талдау;
- сабақ барысын талдау т.б.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы: – натюрморт жанрын
оқыту әдістемелері жүйеленіп талданды және Раушан гүлі тақырыбында көркем
образдық композициялық шығармашылық түпнұсқасы орындалды.
Дипломдық жұмыс түпнұсқалық Раушан гүлі натюрморт жанрында
орындалған жұмыстан және теориялық бөлімнен тұрады. Түсініктеме хат
кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолднылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшадан тұрады.
Зерттеудің практикалық мәні: Бейнелеу өнер шеберлерінің туындыларында
маңызды орын алатын жанрлардың бірі - натюрморт жанры. Натюрморттың әсерлі
көрінісі, оның бір сәттік кұбылыстарының дәлме-дәл бейнеленуі көрерменге
әсер береді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы Раушан гүлі тақырыбында
орындалған негізгі шығармашылық жұмыстан және оның жазбаша орындалған
теориялық түсініктеме бөлімінен тұрады, онда: кіріспе, неғізгі екі
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен әскиздік
ізденіс материалдары берілген.
1. Живопись өнері және натюрморт жанры.
1.1 Живопись өнеріндегі натюрморт жанры.
Живопись өнерінің ең жарқын және маңызды тілі болып реалистік
қондырғылы живопись болып табылады. Қондырғылы живопись өнері монументалды
декоративті және т.б. живопись түрлерінің ең басты формасы. Дәл осы
қондырғылы живопись арқылы қоршаған орта әлемін ой арқылы жаңа идеялар
пайда болды. Содан шыққан композициялық, пластикалық идеяларды бейнелеу
өнерінің басқа түрлеріне қолдану қарқынды дамиды. Қандайда болмасын көркем
безендіру декораторының немесе монументальды живопись жазатын суретші
жұмысты алдымен кәсіби живопись шеберлігімен шыңдалуы қажет.
Жалпы живопиське келетін болсақ, бұл өнер жалпы үш бағыттан тұрады:
станокты, монументалды және декоративті.
Станокты живопись дегеніміз – станок деген сөзден шықққан, яғни
арнайы живопись жазатын немесе қоятын орын. Оған арнайы ағаштан жасалған
сүйеніштер, мольбеттер, этюдниктер т. б. жатады
Монументалды живопись дегеніміз - үй қабырғаларына, көше бойларына
салынған аумағы жағынан үлкен 6 бет полотноларға салынған майлы бояулы
живопись жатады. Мысалы: қалалардағы теміржол вокзалында салынған
темпералық живопись, үлкен қабырғада бейнеленген бейне , ресторан,
кафелердегі сәнді суреттер. Декоративті живопись дап бірнеше бояулардан
тұратын, үлкен қатынастар арқылы шешілген полотноларды айтамыз. Живописьтің
тамаша бір қасиетті – салынған кесінді түрлі-түсті бояулармен
толықтырылумен қатар, суретшінің табиғаттын сан алуан сұлулық байлығын
көре білуіне көмектеседі.
Өмірдегі бар шындыкты айнытпай көшіріп беру, яғни картина бетінде дәл
көрсету немесе бояу турлерімен нақты көрсете білу, ол өнерге жата бермейді.
Живопись тілінде жазылу дегеніміз ол бояулар көмегімен шын өмірдің мәнін
ашу, оның сәндік, әсемдік, аламның рухани байлығын көтерудегі маңызды
мәселеріне арналған туындылар. Живопись деген термин орыс тілінен алынған
тірі жазу немесе дәл шын жазып көрсету деген мағынаны береді.
Натюрморт сөзі - франсуз сөзінен алынған термин. Қазақша өлі
табиғат немесе Тыныш, қозғалмайтын зат деген мағына береді. Натюрморт
өті табиғат немесе өлі зат аталғанымен, сондағы бейнеленген заттар
арқылы табиғи өмірді, заман келбетін тіпті бір халықтың тұрмыс-тіршілігін,
әдет-ғұрпын, тарихын танып білуге болады.
Осының куәсі ретінде қазақ әйелдерінен шыққан тұңғыш суретші Айша
Ғалымбаеваның Дастархан атты натюрморттық шығармасын алайық. Мұнда
суретші ашық жылы түсті бояулармен қазақтың өзіне тән дастархан мәзірін
бейнелей отырып, ұлттық ерекшелігімізді, халқымыздың қонақжай, ақжарқын
кеңпейілдігін аса бір нәзәк сезіммен жеткізе білген.
Натюрморт алғашрет ХҮІІ ғасырдың басында Голландияда пайда болды.
Содан көптеген елдерге тарап, әсіресе ХҮІІІ ғасырдың ортасында бейнелеу
өнеріндегі көп тараған жанрға айналды. Осы кезде натюрморт салудың тамаша
шеберлері шықты. Ол голландиялық Ван де Вальде, Винсент – Ван Гог,
францияның ұлы суретшілері Поль Сезанн, және А.Матисс еді. Қазір көптеген
суретшілер осы қылқалам шеберлерінің жолын қуып, істерін алға қарай
жалғастыруда.
1.2 Қазіргі заманғы Қазақстанның кәсіби бейнелеу өнері.
Бейнелердің байлығы олардың мифологиялық мәні, ғасырлар бойы
қалыптасқан дәстүрлер мен салттардың тәжірибесіне, дәстүрлі мәдениеттің
трансляция талабына жауап береді және оны бейнелеу өнері құралдарымен ашып
беруге мүмкіндіктер береді. Осы салада жұмыс істейтін суретшілерді
тақырыпты таңдау ғана біріктірмейді – олар өздерінің ұлттық жұмыстарына
терең бойлай түсу үшін тарихшылардың ұқыптылығымен ежелгі тарихты, тұрмысты
фольклорды, мифологияны зерттейді. Қазақстандық реалистік кескіндеменің
қайнар көзі ХХ ғасырдың басында жатыр. Европалық атап айтқанда, орыс
академиялық мектебі және Азияның бай мәдени мұрасы шығыс миниатюраларының
таңдамашыл және нәзік сызықтары, Сақтардың аң стильінің эстетикалық
жетілулері, Түркілердің таңбалық символизміндегі космогонизм, қазақ оюының
қатаң нақышталуы – Қазақстан өнерінің бейнелеу дәстүрлерінің негіздері.
Бүгін, Қазақстанның халық суретшісі Әбілхан Қастеевті (1904-1973) қазақ
кескіндемесінің негзін салушы деуге болады. Оның шығармаларының барлық
тақырыптары мен сюжеттері дәстүрлі өмір тәртібін сонымен қатар жаңа
әлеуметтік құрылыспен келген өзгерістерді түсіріп алған, ашық ұлттық
кейіпте болатын ол үлкен сүйіспеншілікпен және барынша ұқыптылықпен тарихи
шайқастың композицияларды, камералық портреттерді, ауылдың күнделікті
өмірімен көріністерді, пейзаждарды кескіндей алады.
Ұлттық бейнелеу өнерінің өркендеуі (1950- ші жылдары) Ресейдің
көркемдік саладағы жоғарғы оқу орындарында білім алған дарынды Қ.Телжанов,
М.Кенбаев, М.Б.Нұрмұханбетов, О.Таңсықбаев, С.Мамбеев, А.Ғалымбаев,
Г.Исмаилова, Е.Сидоркин, т.б. суретшілердің келуімен байланысты. КСРО
көркем сурет Академиясының академигі Қ.Телжановтың шығармасына кемелденуге
жеткен шеберлік, кескіндеме фактурасын эмоциялық қызуы Көкпар
кескіндемесінде өзінің ең жоғарғы деңгейіне жеткен материалды асқан
шеберлікпен қолдану тән.
Сабыр Мәмбеев шығармашылығында өзіндік, бірегей мәнер байқалады және
оның өнерінде белгілік ойлау үрдісі алғашқы рет көрініс алды.
Шебердің қолданған түрлердің статикасы, кескіннің жазықтығы,
классикалық болашақтан бас тарту, нәзік колориттік құрылым – біздіңше олар
халықтың, декоративті – қолданбалы өнерден келгендей және автор жапондық
эстетикалық әсерін сезінгендей деген ойда қаламыз.
50 – жылдардың соңы мен 60 – шы жылдардың басы Қазақстан бейнелеу
өнерінің жаңа бағытын қалыптастырған С.Айтбаев, Ж.Шарденов, С.Калмыков
сияқты көптеген дарынды суретшілердің келуімен сипатталады. Алпысыншы
жылдардың ұлттық мектепті қалыптастыруда ерекше маңызы болды. Шығармашылық
ізденістер белгіліктер мен метафоралықтарға, шарттылық пен символизмге
жақындай түсу арнасында өрбіді. Халық суретшісі Г.Исмаилованың
шығармашылығы көпқырлы. Г.Исмаилова шығармашылығы бір көргеннен танымал,
феериялық рухпен өзектелген, болмыс қуанышына барынша толы. Бірде шексіз
динамикаға толса келесіде арудай нәзік лирикаға ие болады.
Қазақстандық бейнелеу өнері үшін халық суретшісі Е.Сидоркин
шығармашылығы маңызы зор және оның нәзік жұмыстарынсыз қабылдау қиын
сияқты. Шебердің ерекше дарындылығы нық, дарынының арқасында біз ұлттық
мәдениеттің байлығын түсінуге мүмкіндік аламыз.
70 – ші жылдардың екінші жартысында және 80 – ші жылдары Қазақстанның
бейнелеу өнері өз дамуының кезектегі кезеңіне аяқ басты. Ол енді өзіндік
даму үлгісі бар, сүйікті тақырыптары характерлері, өлшемдері эәне
дәстүрлері бар, қалыптасқан көркемсурет мектептеріне айналды.
1970 – ші жылдаржағы өнер ұлттық драма туралы, суретшілердің дәстүрлі
мәдениеттің, оның базалық құндылықтарымен басымдылықтарын жатсынудың теріс
нәтижелерін түйсінуін білдіреді.
80 – ші жылдары тұрғылардың кезекті ауысуы байқалды. Жұмыстарда үлкен
шарттылық пайда болып, стилистикаға өзгерді, шығысқа деген қызығушылық
байқала бастады.
1990 – шы жылдардан бастап көшпенділер мәдениетіне деген
қызығушылықтың жаңа толқыны қайта келеді. Тіптен күшейе түседі. Бір топ
кескіндемелердің интелектуалды ізденістері ежелгі тарих элементтері,
артефактілерін және барлық тіршілік иелеріне антологиялық өлшемде дәстүрлі
мәдениетті зерттеу деңгейіне дейін көтерілді. Олар: А.Дүзелханов,
Ж.Қайранбаев, М.Қоспақ, Д.Қасымов және т.б. суретшілер болатын. Оларды
дәстүрлі мәдениеттің тамырларынан қайнар көздерінен келетін тақырыптар мен
бейнелер толқытатын, кейде кейбір жұмыстар өзінің сюжетіне және түйсіну
бойынша жалпылаудың, түсінудің және типтеудің философиялық деңгейіне
жақындай түсті. Олардың шағармаларына ішкі тереңдік және ойдың кеңдігі
мазмұндық және түрлік нақтылық сипат болды.
Д.Қасымов өнерің шынайы пәні ретінде қабылдап фольклорлық
мифологиялардан шығармашылық қуат алады. Автор туралы айтуға мәжбүр еткен
алғашқы көркем полотно болып Таң картинасы танылды. Одан кейін
Кенесары, Ақ жол, Үш тоғыс, Қорқыт және т.б. жұмыстарымен жалғасты.
Оларда суретші халық тарихы мен мәдениетіне, діліне өзінің дербес қатынасын
білдіреді.
2. Бейнелеу өнері пәніндегі натюрморт жанрының тәлім тәрбиелік мәні.
2.1 Натюрморт жанрының Бейнелеу өнері пәнінде алатын орны.
Мектепте бейнелеу өнерін оқыту – айналадағы өмір шындығынан туған
көркем образдардың өнер туындыларында жасалу ерекшеліктерін оқытушылардың
жүйелі қабылдауын және оны мүмкіндігінше өзінің бейнелеу жұмыстарында
қолдана білу керек.
Бейнелеу өнері айналаны қоршаған өмір шындығын, адам өмірінде болып
жататын оқиғалар мен құбылыстың бар болмысын, қоршаған орта сұлулығын
жазықтық бетінде, кеңістікте көлемді түрде көркем бейнелер арқылы көрнекті
кескін, адамның көруі арқылы түйсіне сезіне алатын үлкен өнер. Жазықтықта
бейнелеу сабағындағы тақырыптардың бірі натюрморт тақырыбы. Натюрморт салу
арқылы балалардың сурет салу дағдылары дамиды: Түзу сызық сызу,
перспектива, симметрия сияқты терминдермен танысып, оларды практикада
қолдана білу. Оқыған кітаптары арқылы өмірде көргендерін бейнелеу
оқушылардың елестету қабілетін дамытады.
Суретті саларда отыратын орынды дайындау, ұйымдастыру үлкен роль
атқарады. Қойылған натюрморт толық, жан-жақты көріну үшін одан қашығырақ
отырамыз. Ара қашықтық бір жарым, екі метрден кем болмау керек. Отырғанда
кез-келген жерге отыра салмай, натюрморттың композициясы қызықты
көрінетіндей жерді таңдау керек. Орнымызды белгілеп алғаннан кейін берілген
натюрморттың жан-жағынан қарап, ондағы заттардың жалпы пішінін, тұтас
көлемін зеттеп, керек болса қолымызбен ұстап көруімізге болады. Сонда
бейнелейтін затымыздың ішкі-сыртқы құрылысынан толық мағлұмат алып, жете
танимыз. Бұл сурет салуды көп жеңілдетеді.
Қандай суретті салмайық, оның барлығына ортақ белгілі бір жолы,
кезеңі болады. Сондықтан, сурет кезеңдермен біртіндеп салынып, өрбіп
отырады. Зат бейесінің орналасуын анықтау, құрылымын табу, пішінін айқындау
сандай-ақ түйін немесе суреттің аяқталуы – деп, аталады. Алдыңғы үш кезең
жалпыдан жалқыға әдісімен өрбиді.
Енді осы кезеңдер арқылы, берілген натюрмортты салудың жолдарын
қарастырайық. Натюрморт үш геометриялық денеден түрады.
І-ші кезең. Зат бейнесінің орналасуын анықтау дегеніміз – бейнелейтін
затымыздың жалпы нұсқасын қағаз бетіне дұрыс немесе белгілі бір мөлшерде
ықшамдап түсіру болып табылады.
Суреттің орналасуына баса көңіл бөліп, натюрморттың жалпы нобайын
қағазға түсіреміз. Содан ондағы жеке заттардың пішіндерін мөлшермен білінер-
білінбес сызықтармен белгілеп аламыз. Осы жерде көкжиек сызығының қай
жерден өтетінің тексеріп білген жөн, өйткені суреттің перспективалық
құрылысын салғанда қажет болады. Бұл кезеңде сурет стилизация немесе қатаң
геометриялық формалар әдісімен сызылады.
ІІ-ші кезең. Зат бейнелерінің құрылымын табу.
Жаңа, бірінші кезеңде, натюрморттың тек жалпы нобайын схема түрінде
көрсетпек, енді кезеңнің аты айтып тұрғандай конструкциялық құрылымын
салумен айналысамыз.
Натюрморттағы заттардың бір-бірінің ара қатынасын тексеріп-өлшеп,
олардың әрқайсысының сызықтық қаңқасын сызамыз. Мұндағы заттардың ара-
қатынасын өлшеу қарындаш арқылы жүргізіледі.
Қарындашпен өлшегенде, қалам ұстаған қолымызды толық созып, бас
бармағымызды қаламның бойымен жылжыту арқылы белгілі өлшемді екінші бір
заттың ұзына бойына немесе еніне салып ара қатынасты табамыз. Қай суретті
салмайық осы әдісті пайдаланамыз.
Ал натюрмортта негізгі өлшем етіп цилиндрдің енін аламыз да жаңағы
әдіс бойынша қалған заттардың ұзындығы мен енін өлшеп шығамыз. Заттардың
бізге көрінбей тұрған қабырғаларын сызып, перспективалық өзгерісін
көрсетеміз. Мысалы, перспектива заңы бойынша кубтың бергі беті оның арғы-
артқы қабырғасынан үлкен болады және кубтың қырларының сызығы телеграф
бағанасының сымындай барған сайын көлбей бір-біріне жақындайды.
Натюрморттағы цилиндрдің формасы параллелепипедке, ал конустың пішіні
пирамидаға ұқсастырылып сызылады. Мұндай әдіс цилиндр мен конустың табиғи
формасын дұрыс, қатесіз сызуға үлкен көмегін тигізеді.
Осы кезеңде суреттің дұрыстығына сенімді болу үшін барлық өлшем ара-
қатынастарын тағы да бір тексеріп шығамыз, кейбір көмекші сызықтарды
өшіреміз. Кезеңнің соңында көлеңке мен жарықтың шекара сызықтарын белгілеп,
көлеңке жақтың бәрін бір қоюлықпен штрихтаймыз.
ІІІ-кезең. Пішінін сомдау.
Осы кезеңге дейін заттардың жалпы стильденген формасын, құрылысын
салып келдік, енді штрихтарды пайдалана отырып көлеңке мен жарықтың ара-
қатынастарын шешіп, табиғи формасын бейнелеуге көшеміз. Қысқаша айтқанда -
әр заттың пішінін сомдап шығамыз. Заттардың пішінін сомдауға штрихтардың
рольі өте үлкен. Солардың көмегі арқылы жартылай жарық, көлеңке, денеден
құлай түскен көлеңкенің айырмашылығын реттейміз. Реттеу штрихтардың әртүрлі
жиілігімен, қоюлығымен алынады. Жарық жерді бір қабат, жартылай жарықты екі-
үш қабат, ал көлеңкені үш-төрт немесе обанда көп қабаттасып түскен
жиілікпен штрихтаймыз. Штрихтауды көлеңкеден жарыққа қарай жүргізген
ыңғайлы, бірақ мұны өзгермейтін заңдылық деуге болмайлы, сондықтан
керісінше – жарықтан көлеңкеге де жүргізуге болады. Ол ыңғайға қарай. Әр
денені штрихтағанда штрихтың бағытын сол дененің сыртқы формасына қарай
жүргізу керек. Барлық геометриялық денені сомдап шығарғаннан кейін
натюрморттың фонмен байланысына көңіл бөлу керек, сонымен қатар фонның
айқайлап бері шығып кетпеуін де қадағалау қажет. Ол үшін шектен тыс
фонмен айналыспай, қажетінше абайлап штрихтау керек. Артқы фон денелер
жатқан горизонталь жазықтықтан қараңғылау болғанымен кубпен
параллелепипедтің көлеңкесінен жарықтау. Ал, денелердің көлеңкесі
жазықтыққа құлай түскен көлеңкеден жарықтау, яғни ең қараңғы жерлер денеден
құлай түскен көлеңкелер болады. Осы көлеңкелермен жұмыс істеу кезінде көзге
онша елене бермейтін жарық пен көлеңкенің – жылт пен рефлекс деген түрі
бар. Сурет салудың өн бойында оны естен шығаруға болмайды, әсіресе осы
үшінші кезеңде оны толық көрсету керек.
ІV-кезең. Суреттің аяқталуы немесе түйін.
Төртінші кезеңде суретті мұқият тексеріп, көзге ұрып тұрған елеулі
көлеңке немесе жарық болса соларды басып, жалпы натюрморттың рең қоюлығына
бағындырамыз. Натюрморт пен фонның арасындағы кеңістіктің тереңдігін тағы
бір қарап натюрморттың фонға жабысып қалмауын тексереміз. Сонда артық
сызық, штрихтарды өшіріп суретті аяқтаймыз.
Натюрморт салу арқылы оқушылар көру қабілетін дамытады. Қай зат алыс,
қай зат өзіне жақын соны бірте-бірте ажырата алуға көмектеседі және алыс
пен жақынды қағаз бетінде дұрыс беру арқылы олардың сурет салу дағдыларын
дамытады. Бояумен жұмыс істегенде натюрморт бір-біріне жақын түстер болса
ажытата білуге үйретеді.
Натюрморттағы екі зат, мысалы көк құмырамен қызыл-сары алманың
түстерінің бір-біріне шағылысуын көру оқушылардың түстерді көре білу арқылы
көру қабілетін дамытады. Сабақ барысында байқағаным көп оқушылар түстерді
көре алмайды. Олар алдында тұрған нәрсені ғана суреттеуге тырысады. Кейбір
сурет салуға қабілетті оқушыларға күрделірек тапсырма берген жөн. Мысалы:
класта екі заттан құралған натюрморт салса, үйде үш төрт заттан тұратын
натюрморт салу тапсырылу керек. Осыған байланысты төмендегідей сабақ
жоспарын жасадым.
2.2 Бейнелеу өнері пәніндегі Натюрморт тақырыбы.
Заттың өзіне қарап суретін салу. Сабақ жоспары.
Сабақтың түрі: Жазықтықта бейнелеу.
Сабақтың тақырыбы: Натюрморт.
Заттың өзіне қарап салу. (Алма мен құмыра) акварель, түрлі – түсті қрындаш.
Сабақтың мақсаты: Натюрморт салу жолдарын үйрету. Жылы түспен суық түстің
үйлесуін көрсету.
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезеңі. 3 минут.
2. Жаңа сабақты түсіндіру. 10 минут.
3. Практикалық жұмыс. 25 минут.
4. Үй тапсырмасын тексеру.
5. Үйге тапсырма беру. 4 минут.
6. Қорытындылау. 3 минут.
І. Ұйымдастыру кезеңі.
1. Класты тәртіпке келтіріп, оқушылардың сабаққа қатысуын тізім бойынша
тексеру.
2. Құрал-жабдықтарының дайындығын қарап шығу.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
Бүгінгі өтетін сабағымыз Натюрморт. Натюрморт деп тұрғанымыз
алдарыңызда тұрған заттар жиынтығы құмыра мен алма.
Сабақ барысында натюрморт жанрының шығу тарихы және натюрморт жазған
әйгілі суретшілер жайында әңгімеленеді.
(А.Ғалымбаеваның Дастархан шығармасын және т.б. репродукцияларды
көрсетемін)
Кезкелген суреттің салу жолы, кезеңі болады. Бірінші кезеңде
заттардың орнын қағаз бетіне белгілеп аламыз. (тақтаға қалай белгілеу
керектігін көрсетемін). Заттар қағаздың дәл ортасына орналасуы керек. Дұрыс
емес суреттерді тақтаға салып көрсетемін. Балалар қата жібермеуге тырысады.
Жоғарыда заттардың орнын белгілеп саламыз дедік. Енді заттардың құрылымын
табамыз. Нұсқа ретінде қойылған құмыраға қараймыз. Құмыраның аузы түбінен
үлкендеу. Ал түбі белдеуімен бірдей, белі мен түбінің ортасындағы негізгі
бөлігі шар тәрізді болып келген, ең үлкен жері. Осыларды еске сақтай отырып
қарындашпен қатты бастырмай белгілеп аламыз. Алмада шар тәрізді, домалақ
формалы. Алма құмыраның жартысынан сәл төмендеу орналасқан. Осындай
салыстыру арқылы құмыра мен алма толық тұрғызылған соң пішінін сомдауға
көшеміз. Яғни екінші кезеңге өтеміз. Заттың жарық жерінен бастап бояуды
бастаймыз. Құмыраның көк түсі алмаға шағылысады, алманың сары түсі құмыраға
шағылысады. Осыны еске сақтап отыру керек. Үшінші кезеңде жарық пен көлеңке
жерлерін айыра отырып көлеңке жерлерді бояп қоямыз. Төртінші кезеңде көзге
ұрып тұрған жерлерін басып, жалпы натюрморттың рең қоюлығын бағындырамыз.
Натюрмортпен фон аралығындағы кеңістіктің тереңдігін қарап натюрморттың
фонға жабысып қалмауын тексереміз.
Жаңа сабақты бекіту.
Оқушылардың бүгінгі сабағындағы білімін тексеру үшін төмендегідей
сұрақ қоямын.
1. Натюрморт деген не?
2. Заттарды қағаз бетіне қалай орналастырамыз?
4. Бояумен жұмыс істеуді заттың қай жерінен бастаймыз?
Балалар өз бетінше жұмыс істеп отырғанда аралап жүріп қателерін
түзеп, үй тапсырмасын тексеремін. Жақсы салынған жұмысты оқушыларға
көрсетіп бағалаймын.
Үйге шәйнектің суретін салып келуді тапсырамын.
Қорытындылай:
Бүгін сабаққа қоятын кімнің сұрағы бар, сұрақтарың жоқ болса сау
болыңдар.
Бұл пәннің мазмұны мен мақсаты мектептің жалпы оқу тәрбие
жұмыстарының негізгі талаптарымен де ұштасып жатады. Сол себепті әрбір
сабақтағы оқыту және тәрбие процессінің тығыз бірлігі осы өнерді
меңгертудің де негізі болып табылады.
Мектептегі бейнелеу пәні басқа оқу пәндерінен ерекше өзіедік мақсаты
міндеттері оқып үйрену құралдары тәлім-тәрбиелік заңдылықтарымен, әдіс-
тәсілдерімен өзіндік ерекше пән. Өйткені бейнелеу өнері түрлі өнерлердің
ішінде өзінің көрнекілігімен жасалу әдіс-тәсілдерімен көркем бейнелік
құралы және мәнерлік тілімен ерекшеленетін өнер.
Бейнелеу өнерін мектепте оқыту әдістемесінің мазмұны қазіргі заманғы
педагогикалық, психологиялық оқу-әдістемесі және көркем эстетикалық тәрбие
саласындағы ғылыми теориялық, практикалық жетістіктермен озық тәжірибелерге
сүйене отырып жүргізіледі. Жалпы өнер саласында соның ішінде бейнелеу
өнерін, оның заңдылықтары бейнелеу өнерінің өзіне тән жасау құралдарымен
көркем бейнелеу тілін меңгере отырып оқып үйренеді, талап етеді.
Оқушыларды эстетикалық құбылыс ретінде оқытудың қырын мен сырын, әдіс-
тәсілін біртіндеп оқыту керек, оның мазмұны сол өнер түрлері мен жанрларына
тікелей байланысты. Жалпы эстетикалық құбылыс ретінде пайдаланады.
Бейнелеу өнері сабағы балалардың көркемдікке және бейнелеу жұмысына
деген қабілеттілігін дамытуға бірден-бір себеп тигізетін байқампаздық пен
көргендерін зердеде сақтау дағдыларын қалыптастыруға бағытталады.
Практикалық бейнелеу жұмыстары қағаз бетінде сурет салуда, мүсін жасауда
және қолданбалы – сәндік жұмыстарда дағды мен икемділікті қалыптастыруға
қажетті мәселелерін барлық сабақтарда іске асыруды талап етеді.
Балалардың әртүрлі заттардың, табиғи құбылыстардың әдемілігін аңғара
беруді, айналадағы орта сұлулығын көре білу, бейнелеу өнері шығармалары
түсінуінің дұрыс жолға қойылуы – олардың өз бетінше көркем шығармашылықпен
айналысуына және шығармашылық қабілетінің дамуына қолайлы жағдайлар
тудырады. Соған байланысты бұл бағдарламаның мазмұны да бір-бірімен
байланысты үш негізгі саладан тұрады:
а) Табиғи құбылыстар мен айналадағы ортаның, яғни шындық болмыстың
әсемдігін байқау.
б) Бейнелеу өнері шығармаларын түйсіну.
в) Балалардың жұмыс істеу мүмкіндігіне байланысты көркем бейне жасап шығару
барысында табиғи заңдылықтарды қалыптастыратын бейнелеуші және айқындаушы
құрал-тәсілдерін, мағыналық мәнін ашу.
Натюрмортты немесе басқада заттардан құралған суретті салған кезде
оның мағыналы құрылымының өзегі болатын – композицияны білуіміз шарт.
Живопись өнеріндегі композиция
Композиция негізінен үш заңдылыққа сүйенеді: өміршілдік, әсершілдік
және тұтастық. Бұлардың үшеуі декез келген тақырыптық картина болсын немесе
пейзаж, портрет, сонымен қатар оқу натюрмортында да болуы заңдылық ереже
болып қарастырылады. Натюрморт жанрында жұмыс бастағанда, ең алдымен,
негізгі композициялық ойды ескеру қажет. Негізгі композициялық ойға
кіретіндер.
1. Сюжет.
2. Қағаз көлемі.
3. Болашақ жұмыс орны, суретшінің көзқарасы, орналасуы.
4. Объектінің үлкен-кішілігі, денелердің байланысы, формат бетінде
орналасуы.
5. Композициялық ортаның анықталуы.
6. Жарық.
7. Композиция элементтерін біріктіретін түс реңінің табылуы.
Натюрморт бойынша жасалынатын эскиз – композицияның бірінші баспалдағы.
Композицияны құрайтын эскиз түсті композициялық негізде жасалады. Ізденіс
эскизі түсетін қағаз көлемі (14,18) мөлшерінде болуы шартты. Кейде
студенттер бір эскизбен шектеліп жатады, негізінде түрлі түсті
композициялық эскиз бірнеше болғаны жөн, себебі, біріншіден, солардың
ішінен ұтымдысын таңдап алуға жол ашса, екіншіден, студентті осылай заңды
тәртіп оқу процесіне қалыптастырады.
Натюрморт живописін жазуда негізінен үш тәсіл қалыптасқан. П.
Кончоловский өз тәжірибесінен былай деген: Нұсқадан дәл түсті алу мүмкін
емес, өйткені күн сәулесі әрбір сағат сайын қозғалыста болады. Сол себепті
жазу процесінде барлығын да түрлі-түсті қатынаста ұстағанжөн. Натюрморт
денелерін жазу барысында ең қара қою түстес денелерден бастаған абзал. Онда
түстерді өте әсерлі барынша қанық алған дұрыс. Егер де жұмыс процесі
керісінше болғанда, жарық түстес денелер бара-бара қарайып, көлеңкелі
тұстар тіпті қою қара түске айналып, живописьтің сапасы бұзылады.
Натюрмортты ұйымдастыру жолдары
Натюрмортты құрастыру суретші шығармашылығында үлкен рөл атқарады.
Суретші еңбектерін көре отырып қызықтаймыз, тартымды жазылған, жоғары
дәрежеде үлкен талаппен құралған натюрморттар бізді өздеріне үйіріп
әкетеді, олрды қайта-қайта көргіміз келе береді. Олай болса, онда натюрморт
құрыстырудың өзінде де бір заңды ерекшеліктері болуы тиіс
Суретшілердің көп жылдар бойға жинаған кейбір заңды тәжірибелеріне
көңіл бөліп қарасақ, онда біз мына жағдайды байқаймыз. Біріншіден, кез
келген суретші немесе сурет пәнінен біретін оқытушы натюрморт құрастыру
барысында белгілі бір объективті нәрселерге, яғни көне сәнді бұйымдарға
(ертеден келе жатқан құмыра, тостаған, ата-бабаларымыз қолданған көне
бұйымдар) немесе фабрикалардан шығып жатқан түрлі сәнді бұйымдарға:
(форфорлы, әйнекті, пластмассадан жасалған ұлттық тұтыну бұйымдар)сүйенеді.
Міне, алдымен осындай табиғи, сәнді бұйымдарының суретші шығармашылығың
ықпалының әсерінен натюрморт құралуы мүмкін. Мысалы, суретшіге бір
тақырыптың аумағында бірнеше ойлар тууы мүмкін, яғни спорт тақырыбын
алайық. Спорт өнері үлкен тақырып, олай болса спорттың салалары өте көп.
Ендеше көп саланың ішіненбір саланы таңдап алу (айталық теннис спорты) сол
саладағы негізгі спортшының қолданатын бұйымдарынан құралады. Міне, сонымен
натюрморт құрастырудың немесе пайда болуының негізінен екі түрі бар екен:
объективті, яғни тікелей табиғи заттардың әсерінен; субъективті теориялық
ойлардың тууының нәтижесінде.
Алдымен натюрморттың өзі шығармашылық натюрморт, оқу-үйрену натюрмортты
болып екі үлкентопқа бөлінеді. Екеуіне қойылатын талап екі түрлі.
Алғашқысында суретшінің натюрмортқа деген жалпы көзқарасы, ондағы берер
ойы, тақырыпты кең көлемде ашу мақсатындағы оның бейнелеу шеберлігі,
натюрморттағы нәрселердің (заттардың) орналасу ерекшеліктері, бояулардың
маңызды түрде шешімі т. б. Талаптар қойылады. Ал оқу-үйрену натюрморттында
талаптар шығармашылық натюрмортқа қарағанда әлдеқайда төмендеу және белгілі
заңдылықтарға сүйенеді. Олар: оқу-үйрену натюрмортты қалай берілсе, сол
көлемде өзгертусіз бейнелеу; ондағы бояу түрлерін сол қалпында түсіру, дене
көлемі – енін, биіктігін өзгертусіз салу, жарық,көлеңке қатынастарын
бұлжытпайорындау, материалдық қасиетін көрсету. Міне, сонымен бұл екі
натюрмортқа қойылатын талап екі түрлі. Қанша дегенмен оқу-үйрену
натюрмортты оқушының белгілі бір шеңберге салып, көлемде үйренуін талап
етсе, шығармашылық (өз бетімен) натюрмортта мүмкіншілік, еркіндік мол
болады. Оқу-үйрену натюрморттының құрыстарылу сапасына келетін болсақ, онда
белгілі бір ерекшеліктерге немесе заңдылықтарға сүйене отырып
құралатындығын байқаймыз. Олар қандай заңдылықтар?
1. Натюрморт арнайы тақырып, мазмұндарға сай құрастырылады. Мысалы,
құрылысшылар пайдаланатын құралдардан: шелек, қолғап, қалақ, үй әктейтін
техникалық қүралдар, пластмассадан жасалған бас киім т. б. заттардан
құрылысшы натюрмортын құрастыруға болады немесе дәрігер мамандығына
арнайы сол кәсін бойынша қолданатын денелерден тұратын натюрморт. Айталық,
сол сияқты инженерлік мамандыққа, жерасты шахтерларының мамандығына, оқушы,
студент, өнер, ән-музыка тақырыптарына натюрморттар ұйымдастыруға болады.
Ал егерде тақырыпқа сай келмейтін денелерді қолдансақ, онда натюрмортттың
мазмұнына қайшы келіп, оны жоғарыда айтылған заңдылық бұзады. Мысалы,
механизатор қолданатын бұйымдар арасына дәрігер қолданатын дене қойылса, ол
ешбір ойды бермес еді және түсініксіз жағдай туғызған болар еді.
2. Натюрморт денелері көлемі, түр-түсі, болмысы жағынан әр түрлі болады.
Егер натюрмортта 4 дене болса және төртеуі де бірдей пішінде, бір түсті
болып келсе, онда натюрморт тартымсыз, жарамсыз болған болар еді. Әрбір
дене міндетті түрде өз ерекшеліктерімен (бояу түрі, бет пішіні) көзге
көрінуі тиіс.Сонда қарама- қайшылық заңдылығы (контраст) бойынша үлкен дене
қасында кіші дене, жалпақ дене қасында тік төртбұрышты дене болып
орналасса, онда натюрморт ритімді жағынан, сәнді ұтымды көрінер еді.
Архитектоника жағынан мысал келтірсек , кейбір, тіпті көпшілік
қалаларымыздың үй құрылыстары бір-біріне өте сәйкес келіп жатады. Әрине ,
бәрі біркелкі болған үйлер, қаланың сәнділігін, көркемдігін көрсетпейді,
қайта адамға кері қарай әсер етеді. Олай болса, бұл заңдылық – денелердің
қайталанбай келуі натюрморт жанрында да үлкен мңызды орын алады екен.
Егерде натюрморттағы денелер болмысы жағынан бір табиғи заттан жасалса,
яғни ағаштан жасалған (жонылған) денелерден тұрса,онда да сол натюрморт
белгілі бір дәрежеде эстетикалық қасиетке ие бола алмайды. Себебі натюрморт
негізінен болмысы жағынан әр түрлі заттардан құралғаны жөн. Натюрморт бес
денеден тұратын болса, оның кем дегенде үшеуінің болмысы әр қилы табиғи
заттардан жиылғаны дұрыс, яғни екі дене ағаштан жасалса, қалған үш дененің
шыныдан, темірден, гипстен немесе матадан болғаны абзал.
Материалдық тұрғыдан әр түрлі денелерден құрылған натюрморт
суретшілердің шығармашылық жігерін арттырумен қатар, денелер болмысы
жағынан міндетті түрде әр түрлі болып келу заңдылығын толығымен дәлелдейді.
3. Натюрморт денелері көлемділігіне, түр-түсіне байланысты бір-біріменен
үйлесімді орналасады. Қайбір суретшінің натюрморт жанрына жазған картинасын
алмайық, натюрморт денелерінің бір-бірімен өзара үйлесімді орналасқанын
байқаймыз.
Натюрморт өнерінде денелерінің үйлесімді заңылығын бейнелеу – шартты
заңдылық. Бұл заңдылық суретшіден үлкен шығармашылық көзқарасты талап
етеді. Шығармашылық көзқарас әрбір суретшінің жеке басына тән қасиет. Ол
суретшінің ішкі дүние-таным мәселелеріне, психологиялық ерекшелігіне, мінез-
құлқына, қоғамға, өзін қоршаған ортаға деген оның көзқарасы. Міне осындай
факторлар оның шығармашылығының бағытына әсер етеді.
3. Мектептік бейнелеу өнері пәнінің мазмұндық жүйесі және
тәлім-тәрбиелік маңызы
3.1 Бейнелеу өнерінің көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие
үрдісіндегі мәні мен маңызы
Жас ұрпаққа көркемдік білім негізінде эстетикалық тәрбие беру ісі -
біздің еліміздің бүгінгі және болашақтағы қоғамдық дамуымен, сол дамудың
көптеген талаптарымен ұштасып жатқан қажетті - әлеуметтік, мәдени, рухани
дамудың өзекті мәселелерінің бір саласы болып табылады. Өйткені, еліміздің
жаңа ғасырда өркениетті елдер арасында болуы, тек экономикалық
жетістіктермен, саяси белсенділікпен ғана емес, сонымен бірге, мәдениет,
өнер, білім мен ғылым саласындағы жетіктіктерге де байланысты. Ал
адамдардын рухани, мәдени, эстетикалық, көркемдік дамуына, күнделікті және
қоғамдық іс-әрекеттерді орындауда аса қажетті эстетикалық тәрбиенің және
психологиялық дамудың бір саласы - көркем-эстетикалық талғамды қалыптастыру
аса қажетті педагогикалық мәселе.
Көркем-эстетикалық тәрбие беру, туған елінің мәдени құндылықтары мен
эстетикалық дәстүрлеріне деген танымдық, талғамдық қатынасты қалыптастыру
жанұя, балабақшадан бастап, білім мен тәрбие беретін балабақша бастауыш,
орта мектеп, колледж, арнайы оқу орындарында жүзеге асырылатын имандылық-
эстетикалық тәрбиенің басты міндеті болып саналады. Бұл мәселенің нәтижелі
деңгейде шешімін табуы, мектеп мұғалімдерінің, педагогикалық, әдістемелік
қабілеттіліктері мен бірге, өнер саласынан кәсіби деңгейінің жоғары болуын
да талап етеді.
Мектеп өмірінде эстетикалық тәрбие мен көркемдік білім беру негізінен
әдебиет, көркемдік еңбек, музыка, бейнелеу өнері сияқты эстетикалық мәндегі
пәндер арқылы жүзеге асырылады. Осы пәндерді оқыту барысында оқушылардың
өнерге, оның туындыларына деген ықыластығын, қызығушылықпен, әсерлі
сезіммен қабылдауын дамыту, өнерден ләззәтануға мүмкіндік жасау, өнерден
әсемдікті тануға, оны өз қолымен жасауға деген мұқтаждыққа, шағармашылық
ізденіске жетелейді.
Ұлттық мектепте, оқушылардың жарасымды эстетикалық қалыптасуын
толыққанды деңгейге көтеру, әр көркемөнер пәнінің мазмұнын тек жеке-дара
игертумен шектелмеуі тиіс. Өйткені, әр өнер мазмұныны бойынша оқушылардың
практикалық, шығармашылық ізденіс іс-әрекеттерінде міндетті түрде басқа
өнер мазмұнындағы образдық ойлар, сюжеттер қатысып отырады. Мысалы,
бейнелеу өнері сабағындағы тақырыптық, оқыған әдеби шығарма мазмұны бойынша
композициялық жұмыстар салуда, оқушыға халық өмірінен, дәстүрлерінен,
немесе тұрмыстық заттарды бейнелеуде, сол бұйымның адам өміріндегі мәні мен
маңызы т.б. туралы мәлімет беріледі. Егер, музыка сабағында, оқушыларға
тыңдататын дәстүрлі саздық шығарма немесе әдеби шығарма мазмұнын аша
түсетін суретші туындысын пайдалану, өнердің өзара тығыз байланыстылығын
танып білуіне көмектесетіні айқын. Соған орай, осы қазақ мектептеріндегі
өнер пәндері мазмұны және халықтың тәлім-тәрбие құралдары саналған дәстүрлі
өнер құралдарының мәні мен мазмұнын, солар арқылы рухани-эстетикалық тәрбие
көздерін пайдаланудың бірлігін 2 кестеде өрнектеп көрсеттік.
Кестеде, бүгінгі ұлттық мектепте көркем-эстетикалық тәрбие үрдісінің
түрлі бағыттары бойынша жүзеге асырудың басты құралдары саналатын өнер
түрлері, оларды игертудегі көркемдік іс-әрекеттер мазмұны көрсетілген.
Мектептегі эстетикалық тәрбиенің - Ана тілі, Қазақ әдебиеті
пәндері, оқушыларды ұлттық рухани-эстетикалық, мәдениет құндылықтарымен
қауыштыратын, оларға имандылық-адамгершілік, эстетикалық тәрбиеге баулитын
тұғырлы сатысы. Қазақ әдебиеті пәні, өзінің мәндік, мазмұндық
ерекшелігіне қарай, оқушылардың, әдеби туындылар мазмұнымен араласа отырып,
өмір құбылыстарына деген өзіндік эстетикалық қатынасын қалыптастырады, өмір
мен шығарма мазмұны арасындағы жарасымдылықты, үйлесімдікті, келеңсіздікті
сезіне отырып бағалауға жетелейді, туған халқының рухани, мәдени
құндылықтарын игеруіне мүмкіндік береді.
Қазақ әдебиеті пәнінің жүйесі, қазақтың аса бай ауыз
әдебиетінің, ақын-жырауларының туындыларының, мақал-мәтелдерінің, аңыздары
мен ертегілерінің мазмұны негізінде, оқушылардың рухани-адамгершілік
қасиеттерді игеруіне, тәлім мен тәрбиеге құрылғаны мәлім. Аңыз-
ертегілердегі ізгілік, қайырымдылық, батырлық, тапқырлық сияқты
құбылыстарды ұрпағының кішкентей кезінен құлағына сіңіре отырып, ол өсе
келе, ерлік, махаббат жыр-дастандардың, жыраулар толғауларының, шешендер
мен билердің тәлім-тәрбиелік ғибраттарының мазмұны арқылы оның
дүниетанымын дамыту, адамгершілік-имандылық тәрбие беру, еңбекке баулу
т.б. қасиеттерін дамытудың, жас ұрпақтың қоршаған өмір болмысына деген
эстетикалык көзқарасын мен рухани дүниетанымын байытудың тәрбие құралы.
Ғасырлар қойнауынан бүгінге дейін жеткен ауыз әдебиеті үлгілері –
ертегі, жұмбақ, мақал-мәтелдер, шешендік сөздері, ата-бабаларымыздың арман
еткен тілегін, өмірге деген құштарлығын, сұлулыққа деген іңкәрлігін кейінгі
ұрпаққа қалдырған дана тәлімдік мұраларының ой маржандары, болашақ ұрпақ
тағдыры жайындағы толғаныстарын, маңызды эстетикалық тәлімге деген
құштарлықтарын баяндап беретін асыл қазынасы. Онда, эстетикалық сезім мен
талғам, адам сұлулығы мен табиғат әсемдігі мен құбылыстары асқан тапқыр
шеберлікпен суреттеледі. Халықтың ежелгі дәстүрлеріне сәйкес, адам
сұлулығын адамгершілікпен, имандылықпен, еңбекдарлықпен, адалдықпен,
өнерпаздықпен, сыпайылық қасиеттермен теңестіреді. Ғалымдар С.Қалиев пен
Қ.Жарықбаевтың Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы атты еңбегінде,
қазақтың рухани мәдениеті туралы шетел ғалымдарының естеліктері мен
жазбаларынан келтірілген мысалдар келтірілген Орыс ғалымы В.Радлов
Сібірден атты еңбегінде: ... ойды бейнелеп беруі көне, ашық, айқын,
өткір айта білуі жағынан қырғыздарды (қазақтарды) Батыс Азияның француздары
деуге болады... Қырғыздар (қазақ.) нақтылы сөйлеуді бар өнердің алды деп
біледі. Сондықтан олардың поэзиясы дамудың жоғары сатына жеткен... олардың
салт-дәстүрлерімен танысқанымда көзім жеткен ақиқат: бұлардың өзіндік
ерекше мәдениеті бар халық екендігі деп ағынан жарылады.
Ұлттық фольклорды зерттеген: А.Диваев, М.Әуезов, Е.Смаилов,
М.Ғабдуллин, Ә.Марғұлан, М.Мағауин т.б. оны өмірдің айнасы, халық
тұрмысының тынысы, ұрпақ тәрбиесінің тәлімдік мектебі әрі құралы деп
санаған.
Жас ұрпақтың эстетикалық дамуы мен көркемдік талғамының қалыптасуына
әсерлі ықпал жасайтын өнер – музыка. Музыканың, оның ішінде халықтың
дәстүрлі музыкасының жанрларының, көркем мәнерлілік тілінің сан-алуандығы
жеке тұлғаның әсемдікті сезіну, таным, талғам өрістерінің шығармашылық
деңгейге көтерілуіне, эстетикалық дамуына зоз мүмкіндік жасайды. Міне осы
қасиеттеріне байланысты, мектептік көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие
құралдарының бірі - Музыка пәні саналады.
Қазақ елі мен жерінде ән мен жырды, күйді қастерлемейтін адам жоқ
деуге болады. Ән мен саз өнерін аса қадірлеген халқымыз, өз ұрпағын бұл
өнерге баулуды да, өнерден тәлім алуға мүмкіндік жасауды да аса
көрегенділікпен жүргізген. Өнершінің өнері жан-дүниесіне зор ықпал
ететіндей аса қадірлі болса, оны ұрпақтарыма тәлім болсын, ғибрат алсын деп
үйіне арнайы шақырып, ұзақ уақыт қонақ етіп ұстау да, қазақтың өнерге, оның
тылсым күшіне деген сезіталдық мұраты, ықыластылығы. Поляк А.Янушкеевич
Қазақ даласынан жазған хаттар атты естелігінде (бұл 1861 жылы Парижде
басылып шыққан): Мереке кезінде ең алғаш рет өлеңшілерді тыңдауға
мүмкіндік алдым. Бұлар қазақтың трубадурлары, даланың бардтары - ұлы
ақындары деп баға береді.
Қай кезеңде болмасын, музыка, сиқырлы сазымен адам санасына әсер ету
арқылы, оның көңіл-күйін толқытатын, эмоциялық сезімге (ләззаттану, қуану,
шаттану, қайғыру, уайымдау т.б.) бөлейтін өнер. Оның құдіреті туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz