Пейзаж өнердің дербес жанры ретінде
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Пейзаж, „ Туған жерім менің “ Шығармашылық жұмыс
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050107- „Бейнелеу өнері және сызу“
Тараз 2013
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Пейзаж „ Туған жерім менің “. Шығармашылық жұмыс
050107- „Бейнелеу өнері және сызу“ мамандығы бойынша – „Бейнелеу өнері және
сызу“
Тараз 2013
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І. ҚАЗАҚСТАН БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ.
1.1. Бейнелеу өнеріндегі живопись өнерінің
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...7
1.1. Сыршырай өнеріндегі пейзаж жанрының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ..18
ІІ. „ТУҒАН МЕНІҢ ЖЕРІМ “ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСЫНЫҢ ОРЫНДАЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1.Дипломдық жұмыстың практикалық орындалу
жолдары ... ... ... ... ... ...30
2.2.Бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері сабағындағы сыршырай өнерінің
әдіс-тәсілдерінің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Композициялық ізденіс эскиздері және
иллюстрациялар ... ... ... ... ... . ... ... ..62
К І Р І С П Е
Зерттеудің өзектілігі:
Адамның рухани дамуына тікелей әсер ететін және олардың көркемдік
талғамын қалыптастыратын өнері –бейнелеу өнері.Бейнелеу өнері – айналымызда
қоршаған өмір шындығын қоғам, адам өмірінде өтетін оқиғалармен
құбылыстардың бар болмысың жазықтық бетінде немесе кеңестікте көлемді түрде
көркем кескіндері адамдардың көру арқылы түйсіне, сезіне алатын өнер және
ұрпаққа тәрбие ісін жаңа сапалық деңгейге көтеріп, мазмұнын жақсарту
жолында адамгершілік пиғылы мен көркемдік талғамын, іскерлігі мен
шығармашылық қабілетін дамыту, өз ісіне құштарлығын арттыру міндеті бүгінгі
күннің өзекті мәселесі.Бейнелеу өнерімен айналыса отырып, адам тек
суретшінің практикалық дағдыларын ғана меңгеріп, шығармашылық ойларын
жүзеге асырып қана қоймады, сонымен бірге ол өзін талғампаздыққа
тәрбиелейді,үйреншікті нәрселерден сұлулықты таба білу қабілетіне ие
болады, көргенін есте ұстау және қиялдау қабілеті дамып, шығармашылықпен
ойлап, жоспарлауға, білгені жинақтауға үйренеді. Біздің елде әлеуметтік
мәдени дамудың тұжырымдамасына әлеуметтік-мәдени даму жолы дегеніміз – ең
алдымен адамзат қазыналарына баса назар аудару, прогрессшіл халық,
дәстүрлері, мен әдет ғұрыптарының толымды түлеуі, гуманитарлық ғалымдарға,
өнерге, халықтардың рухани байлықтарына қайта оралу, мәдениеттің барлық
салаларында ұлттық даралықты сақтау, барлық ұлттық мәдениеттің қазыналары
мен дербестігін мойындау - деп көрсетілген.
Жас ұрпаққа көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие беруде бейнелеу өнері
пәнінің мұғалімдеріне жауапкершілікпен қараудан қажет етеді.
Бейнелеу өнерін жүргізуде қиындықтар бар, соның бірі кеңестік көрінісін
бейнелеу кезінде ұғыммен қалыптастыру. Ол үшін көрнекіліктер пайдалану,
өнер шығармаларына талдау, бейнелей білу, сурет салу дағдысын және
графикалық қалыптастыруға болады. Әңгімелердің білімдік тәрбиелік маңызы
зор. Тақырып бойынша кестелеу жолдарын көрсете отырып жеке жұмыс
жүргіземіз, берілген денелердің нобайын жасауға дағдыландыру. Адам өз
айналасындағы заттар мен құбылыстары бейнелеуге ерте заманнан талпынған.
Зат бетіндегі, үңгір қабырғаларындағы бейнелер дәлел болады.Бейнелеу өнері
реализм жолымен дамып келеді. Кеңістікті бейнелеудің бірден бір жолы –
шығармашылықтарға талдау жасау. Ұрпаққа бейнелеу өнері бойынша білімін
іскерлігін, гуашпен жұмыс істеуге бағыт беру. Жаңа буын оқулықтарының
маңызы зор бағдарламада оқушыларға ұлттық мәдениетіміздің жаңаша әдіс-
тәсілдерін орындауда ыңғайлы тиімді жол тауып беріп отыр.
Бейнелеу өнері оқулығы оқушыларға көркемдік білім мен эстетикалық
тәрбие береді. Бейнелеу өнерін ақын үйрену арқылы оқушылар өнер теориясы
бойынша сауатты сурет салуға машықтанады. Оқулық оқушылардың бейнелеу өнері
туралы теориялық білімн дамытуға ықпал жасайды. Оқулық мазмұны сурет
салуға, қабылдауға, бейнелі ойлауға шығармашылық қабілетін арттыруға,
көркем шығарманы танып түсінуге бағытталып құрылған. Бұл оқулықтың бастауыш
сыныптағы Бейнелеу өнері оқулықтарынан бір айырмашылығы тарау-
тақырыптарының кеңейіп, тереңдей түсуінде жатыр.
Әр халықтық көркемдік мәдениеті өзіне тән өнер туындыларымен
ерекшеленетіні өмір шындығы. Өткенің тәжірибесін бүгін мен жалғастыра озық
өнегелі рухани дәстүрді ұрпақтан ұрпаққа жеткізу үрдесі жұріп отырады. Бұл
үрдіссіз қоғамның өркениеті елдер деңгейіне жетуі мүмкін емес.
Бүгінгі күннің кезек күтірмейтін көкейкесті мәселелерінің бірі ретінде
баланың өнердегі ұлттық айшықты, ерекшелікті сезіне білуге баулып, Һас
шеберлердің қолынан шыққан ағаштың, темірден, матадан, теріден, жүннен,
сүйектен жасалған бұйымдар арқылы халық өмірінің сипаттын білуін, ақылмен
ойластырылған еңбектің нәтижесін көріп, қоршаған дүниеге үңіле қарауын, ой
қиялын дамытып, бейнелеу өнеріне деген қызығушылығын, көркемдік талғамын
қалыптастыру міндеті қойылып отыр.
Мектепте бейнелеу және ұлттық сәндік-қолданбалы өнерге баулу жұмыстары
негізінен, бейнелей білу дағдыларын қалыптастыруға, ал олардың өмір шындығы
мен өнер туындыларындағы сұлулықты қабылдау әрекеттерін баланың әсемдікті
сезіну, эмоциялық әсерлену, танымдық мәнде пайымдай және бағалай білу
қабілеттіліктерін дамытуға бағытталған көркемдік білім мен тәрбие жүйесін
жаңарту мәселесі бүгінге дейін психологиялық аясында қарастырылмай келді.
Қазіргі кезең сұраныстары жас буындарды қоғам дамуының жаңа сатыларына сай
тәрбиелеп, оқыту жолдарын талап етеді. Осыған орай, жалпы орта мектепте
оқыту бағдарламасы қайта қарастырылып, толықтырулар енгізіліп, қолданылып
жүр. Осы кезеңде бейнелеу өнері сабақтарының мазмұны да, оны оқыту
тәсілдері де, қайта құрылып, жаңа бағытта дамытылып жүргізілуде.
Сондай-ақ оқушылардың көркемдік қабілеттерін арттырудың тиімді әдістері
мен тәсілдері жолға қойылған.
Зерттеу пәні:
Бейнелеу өнерінің сыршырай саласынандағы пейзаж жанрының салынған
Менің туған жерім атты шығармашылық жұмыс арқылы, оқушылардың кеңістік,
түс туралы қабілеттіліктерін арттырып жалпы бейнелеу өнеріне
қызығушылықтарын туғызу.
Зерттеу орны: Меркедегі табиғат.
Зерттеу нысанасы: Бейнелеу өнерінің сыршырай саласындағы пейзаж жанрының
оқушылардың көркемдік білім мен тәрбиесіне тигізер ықпалын ескере отырып,
осы жанрда салынған композициялық жұмыс арқылы оқушылардың бейнелеу өнері
туралы көзқарастарын арттыру. Жас ұрпаққа көркемдік білім мен эстетикалық
тәрбие беруде бейнелеу өнері пәнінің мұғалімдеріне жауапкершілікпен қарауды
қажет етеді.
Зерттеу мақсаты: Бейнелеу өнерінің сыршырай саласындағы пейзаж жанрының
оқушылардың қоршаған өмір сұлулығын танып-білудегі атқаратын рөлін
айқындау. Бейнелеу өнері оқулығы оқушыларға көркемдік білім мен эстетикалық
тәрбие беру. Бейнелеу өнерін оқып үйрену, арқылы оқушылар өнер теориясы
бойынша сауатты сурет салуға машықтандыру.
Зерттеу обьектісі: Бейнелеу өнері жөнінде бала белсенділігін арттырудың
ең маңызды шарты бейнелеуге деген дағды мен шеберлікті қалыптастыра отырып
кесте өнерінің қыр сырын білдіру.
Зерттеу кезеңдерді: Өнер халық мүдделеріне қоғам ісіне қызмет етуге тиіс
миллиондаған адамдар үшін қуаныш пен табыстың қайнар көзі болып олардың
ерік жігерін сезімдері мен ойларын бейнелеуге идеялық жағынан және
адамгершілік тәрбиесіне белсенді түрде көмектесу.
Зерттеу міндеттері:
- оқушылардың бейнелеу өнеріне деген қызығушылықтарын тексеру.
- мектептерінде бейнелеу өнері сабақтарында халықтық педагогика
негіздерін қолдану тәсілдерін талдау.
- бейнелеу өнері түрлерін ұлттық мәдениет, ұлттық салт-дәстүр, әдет-
ғұрып негіздерімен байланыстыра оқыту, жолдарын іздену.
- бейнелеу өнерін оқыту барысында оқушылардың творчестволық
қабілеттерін дамыту жолдарын талдау.
- ғылыми әдебиеттерге талдау арқылы табиғат жанрының оқыту тәсілдерін
көрсету:
- табиғат жанрында картина жасау; табиғат жанрында теориялық және
практикалық ізденіс жұмыстарын орындау.
Зерттеу әдістері:
- мектеп оқушыларының бейнелеу өнеріне қызығушылықтарын тексеру.
- пейзаж жанрына сәйкес суретшілер шығармаларын талдау;
- шығармашылық жұмыстарына текстік жұмыс жасау.;
- оқушылар өнер туындыларын талдап іріктеу;
- белгілі суретшілер, шеберлер туындыларын талдап іріктеу;
- оқушылармен әңгіме, ойындар тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру
- табиғат көрінісі бойынша жазылған этюдтерден композиция құрастыру.
Көркемдік білім мен эстетикалық тәрбиесінің мектептегі оқу
үрдістеріндегі жағдайы жайындағы түрлі педагогтардың ой пікірлері немесе
біржақты даму бағдарламаларын талдау арқылы оның маңызын ашу.
Зерттеу және шығармашылық жұмыс жаңалығы – табиғат жанрын оқыту
әдістемелері жүйеленіп талданды және Туған жерім менің тақырыбында
көркем образдық композициялық шығармашылық түпнұсқасы орындалды.
Дипломдық жұмыс түпнұсқалық Туған жерім менің табиғат жанрында
орындалған жұмыстан және теориялық бөлімнен тұрады. Түсініктеме хат
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшадан тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАН БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ.
1.1. Бейнелеу өнеріндегі живопись өнерінің тарихы
Адамзат жинақтаған ұшы – қиырсыз бірнеше ғасырлар тұңғиынаан басталатын
өркениет қайнарына, оның бесігіне, асқар әуенді поэтикаға толы бейнелерімен
адамдардың тамаша көркемдікке мәңгі құштарлығын жырлайтын ежелгі
мәдениетпен өнерге жетелейді. Қазақстан кең байтақ өлкесінде қазақ ұлтының,
оның мәдениетінің қалыптастыруының тарихи кезеңдерде халықтардың,
нәсілдердің және мәдениетінің жетлуінің, әлемді өзгертуші жасампаз адам
есеюінің бірегей үрдісінің бөлінбес бөлігі ретінде көз алдымызға
келеді.Даланың бетінде тіршілік пайда болғалы бері бейнелеу мәдениеті осы
уақытқа дейін эстетикалық тәрбие ретінде пайдаланылып келе жатқан өнер
түрі. Бейнелеу өнерінің тарихын жалпы адамзат тарихы деп айтуға болады.
Оқушының айналадағы ортаны тануына, сана сезімінің жетілуіне, эстетикалық
тәрбие алуына, келесі ұрпаққа асыл мұра қалдыруға үлкен үлес қосқан өзектес
өнер. Бейнелеу өнері бұл шежіре. Ондаған ғасырлар бойы бүкіл әлем тарихын,
тіршілік тарихын шашауын шығармай, жоғалтпай жеткізген бірден-бір куәгер.
Біз осы куәгер сурет арқылы мыңдаған жылдар жемісіндегі тіршіліктің
тынысын, адамзаттың әдет-ғұрпын, кәсібін, мәдениетін, оның бастан кешкен
барша қайғы мұңы мен таңдай қақтырар, тамсантар, дәуірлеп гүлденген шағын,
табиғаттың мың құлпырған бояуын, жан-жануарлар дүниесінің алуан-түрлілігін
танып білеміз. Қазақстан жеріндегі табылған көне мұралар арқылы ғасырлар
көлеміндегі адамзаттың әдет ғұрпын, тіршілігін, кәсібі мен мәдениетін, оның
бастан кешкен қиындықтары мен дәуірлеп өркендеген кезеңін танып біле
аламыз. Ұлан байтақ қазақ даласынан табылған асыл мұралар ғылымға көп
жаңалық әкелді. Ежелгі заманда қазақ жерін мекендеген адамдардың жасаған
өнер шығармалары өзінің бейнелілігімен, айтар ойының тереңдігімен ғалымдар
мен археологтардың көңілін аударып отыр. Халық шеберлерінің қолымен
жасалған сан алуан туындылар ежелден ақ жоғары бағаланып келеді. Олардың
құндылығы көпшіліктің кәдесіне жарап, тұрмыста қолданылады дейміз. Бұл
күндебритан музейінің меншігіне айналған айтулы Әмудария қазынасы, Есік
қорғанына келіп паналаған Алтын киімді адам, Қарғалы мүрдесіндегі Алын
диодемалар, Эрмитаж қазынасындағы Сібір алтындары археологиялық қазба
нәтижесі, әрі әлемде теңдесі жоқ қол өнер туындылары да емес пе?
Тастағы суреттер. Қола дәуірінің жартастар бетіне салынып, кілегей қоңыр
қабыршақпен жабылып қалған суреттерінің өзіндік ерекшеліктері бар, ертедегі
адамдар жартастардың тегіс бетіне қатты да үшкір тас сынықтарымен
жануарлар, күнбейнелі адамдар суретін, соғыс арбалары мен шайқас
көріністерін салған. Бұл – адамның рухани мәдениеті және оның дүниетанымы
жөніндегі аса бағалы хабарлар бастауы болып табылады. Қазақстан –
жартастары суреттер – петроглифтердің саны және әр алуандығы жөнінен
әлемдегі ең бай жерлердің бірі. Таңбалы мен Ешкі өлместің, Қаратау мен
Маймақтың, Тарбағатай мен Бөкентаудың байлығы жағынан таңғажайып тамаша
суреттерін археологтарымыз әбден байыптай зерттеп, олар дүние-жүзі
мәдениетінің қазыналы қорына қосылды.Ғалымдар қола кезеңіне бірқатар
суреттерді, сюжеттер мен композицияларды жатқызады. Андроновшылардың
жартастардағы суреттерінде жиі кездесетін бейне – образдың бірі - өр
мүйізін алға кезеп, шоқтығы күдірейіп, алып денесі шиыршық атып, әулетті
аяқтары мен жер тіреп тұрған турдың - жабайы бұқасының суреті. Олардың
әуелгі бейнесі неолит дәуірінде пайда болған. Бейнелеу өнері ұзақ уақыт
бойы дамуы жағынан басқа ұлттық мәдениет түрлеріне қарағанда айтарлықтай
артта қалып отырды бұл қазақ халқының революцияға дейін қондырғылы
(станокты) өнерден хабардар болмауы сияқты әр түрлі себептер еді. Шоқан
Уалиханов салған суреттер оның ғылыми еңбектеріне байланыст этографиялық
сипатқа ие болғанмен, өзінің көркемдік деңгейі жағынан кәсіптік өнерге
жатпайды. Қазақ халқының көшпелі өмірі, құлдық пен кедейшілік, діни ұғымдар
бай мен патша саясатын қолдап, халықты өз уысында ұстауға қолайлы еді.
Осының бәрінде бейнелеу өнерінің кәсіптік даму мүмкіндіктерін шектеді.
Қазан төңкерісіне дейін қазақтардың бейнелеу шығармашылығы қолданбалы,
сәндік өнер түрінде қалды. Өмір ағымының өзгеруіне қарай халықта жаңа
мәдени талаптар мен сұраныстар пайда болды. ХІХ ғасырдың аяғына қарай
графика қызметтік және қосалқы түрден өнердің жеке және мүлдем дербес бір
түріне айналады. Соңғы 20 жылда өнердің дизайн сияқты түрін де өте айқын
бейнесін тапты. Живопись-бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі кемел түрі,
онда бейнелеудің сай алуан құралдары қолданылады. Суретшілер өнердің ұшы –
қиырсыз, осы саласына өздері сүйген әуен тақырыптарды таңдап алады.
Біреулері портрет жазғанды ұнатады, екіншілері пейзажды үшіншілері тарихи,
соғыс немесе тұрмыстық көріністерді бейнелеуге құштар. Бейнелеу өнерінің
бұлай сипатталуы оның жанрларға бөлінуі деп аталады. Жанр - француз сөзі,
түр немесе тек деген мағынаны білдіреді, живопись – мынандай жанрларға
бөлінеді. Натюрморт пейзаж, портрет, тақырыптық картина айта кету керек,
соңғы жанр көбінесе жанрлық картиналар делінген. Пейзаж жанры алғаш рет ҮІ
ғасырдың басында Қытайда пайда болды. Пейзаж өнердің дербес жанры ретінде
ХҮІІ ғасырда батыста кеңінен дамыды. Қазіргі Қазақстан суретшілерінің
көркем шығармаларынан да пейзаж жанрын жиі кездестүруге болады. Атап
айтқанда А.Қастеев, О.Тансыкбаев, А.Досмуханбетов,А.Мамбетов, Г.Ысмайлова,
Т.Тоғысбаева, Ш.Сариев, Н.Нұрымбаева т.б. еңбектерінен айқын байқай аламыз.
Пейзаж – француз сөзі бұл ландшафты, табиғатты бейнелеу. Пейзаж дербес жанр
ретінде Қытайда, Жапонияда және басқа шығыс елдерін де, сондай-ақ Европада
дамыған. Пейзаж қайсыбір жерлерді жай ғана айнытпай бейнелей салу емес,
онда суретшінің сезімдері мен ойларын берудің үлкен мүкіндіктері жатыр.
Адам өмірімен салыстырып қарағанда табиғат өмірі мәңгілік сияқты болып
көрінеді. Пейзаж өнері де әр алуан.кейбір пейзаждар табиғаттың өмірі де бар
нақты көрінісін бейнелесе, енді біреулері суретшінің қиялынан тұрады. Ондай
шығармалардың бәрінде де суретшілертабиғаттың мінез-құлқын айнытпай беруге
тырысады. ХҮІІ ғасырдан бастап суретшілер бірыңғай табиғат көрінісін
бейнелейтін картиналар жазуды бастады.
Кескіндеменің Қазақстанда туып қалыптасуы мен даму жолы ХХ ғасырдың 1930
жылдары басталады. 1933 жылы алғаш рет Алматыда Қазақстан Суретшілер
одағының ұйымдастыру кескін құрылса, 1935 жылы Қазақтың Мемлекеттік
көркемсурет галереясы, ал 1938 жылы Театр көркемсурет училищесі ашылды.
Суретші Н.Г.Хлудовтың Киіз үй (1891), Тайыншы мінген бала (1907), Тау
өзені (1933) атты шығармаларында қазақ халқының өмір – тіршілігі, тұрмыс –
салты мен мекен – жайының көркем табиғаты өз бейнесін тапты. Алғаш
ұйымдастыру жылдарында көптеген қиындықтарға қарамастан, қазақтың бейнелеу
өнері елімізде болған маңызды өзгерістерді бейнелеуге ат салысты. 30
жылдардағы кескіндемешілердің салған суреттерінде жаңа дәуірдің жарқын
бейнесі Ф.И.Болкоевтің Қазақ қыздары мен Ертістегі көпір құрылысы
көрінді. Қазақстандағы бейнелеу өнерінің дамуы реалистік кескіндеме
заңдылықтары мен тәсілдерін меңгеруге ұмтылған жас суретшілердің қатарын
молайтты. Осы жылдары қазақ бейнелеу өнеріне өзіндік үлес қосқан
Ә.Қастеевтің акварельдік туындылары (Мектепке, Сатып алынған қалыңдық
т.б.). 30 жылдардың орта шенінде Қазақстан кескіндемешілерінің
профессионалдық деңгейі артып, жаңа қалыптаса бастаған бейнелеу өнерінде
өзіндік орнын тапты. Қазақстан суретшілерінің 1 – съезінен кейінгі кезеңде
қылқалам шеберлері туындыларынан бейнелі шешімге, жалпы бейнелеу өнеріндегі
пластикалық мәселелерді шешуге деген ұмтылыс байқалды. Әсіресе ХІХ
ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында орыс суретшілері пейзаж жанрында
көркем шығармалар орындауда зор табысқа жетті. К.Маковский дети бегущие
от грозы, И.Левитан Алтын күз, К.Коровин Жаз өтті И.К..Айвазовскийдің
Тоғызыншы бал т.б. көркем шығармаларында табиғат көрінісінің алуан
ерекшеліктері шынайы бейнеленген. Мысалы: теңіз бейнелеудің асқан шебері.
М.Айвозовскийдің өзінің Одессадағы айлы түн атты шығармасында портты
қаланың түрлі тыныс – тіршілігін аса нанымды түрде көрсетеді. Ай сәулесімен
шағылысқан аспан мен су бетін бейнелеген қызғылт сары түсті адамға айрықша
әсер етеді. Түн самалымен тербелген су толқындары жалт-жұлт етіп жатыр. Су
бетіне жүзген кеме, қайықтар көрінісі мұндағы тынымсыз тіршілікті паш етіп
тұрғандай Қазақстан суретшілері Ә.Қастеев, Ә.Исмайлов, С.Мәмбеев,
О.Таңсықбаев, Ү.Әжиев т.б. пейзаж жанрында көптеген шығармалар ұсынады. Осы
суретшілер Қазақстанның сұлу табиғатының көрінісін паш еттіЖетпіс жыл –
кескіндеме мәдениетінің дамуы үшін, әсіресе бұл салада кескіндеме
мектебінің қалыптасуы үшін, көп уақыт емес. Алайда, республика көркем
өнерінің қазіргі жағдайы ол жерде байсалды әрі жан-жақты пікір айтуға
лайықты. Қазақстан бейнелеу өнерінің пейзаж түрінде табиғат көрінісі
жанры ерекше орын алады.Қазақстан суретшілерінің табиғат көрінісі
жанрында орындалған туындылары еліміздің табиғатын оның жер
сұлулығын, табиғи ерекшеліктерін, туған еліміздің көркемдік поэмалық
образын жан-жақты бейнелеп жырлайды. Суретшілеріміздің еңбектерінде
туған табиғат сұлулығы патриоттық тұрғыда жырланып ұлттық өнерімізге
өз үлесін қосып келеді.
Еліміздің табиғат сұлулығы оның тарихи географиялық мазмұны
Ш.Уәлиханов бейнелеушілік шығармашылығынан орын алып алғашқы
профессионал суретшіміз Ә.Қастеев шығармашылық еңбектерінде жан-жақты
дамып өрбу жолын табады. Қазақсан суретшілерінің тундыларында
пейзаждық жанр өз бетінше жеке дара өнер саласы ретінде
қалыптасқан.
Бейнелеу өнері сабақтарында Қазақстан өнеріндегі табиғат көрінісі
жанрының түрлі салаларын үйрету қабылдау сабақтарында жүзеге асады. Жалпы
табиғат көрінісі жанры, оның теориялық негіздері А.Федоров., Давыдов,
А.А.Дмитриева, О.Сопоцинский, А.Оподовский, В.А.Стасевич, А.А.Виноградова,
П.Суздалев ғылыми еңбектерінде көрсетілген. Бұл ғылыми әдебиеттерде осы
жанр туралы оның пайда болып даму жолдары, тарихы зерттеліп жазылған. Мұнда
табиғат көрінісінің мәні туралы, оның өнер шығармасы ретінде орны
сипатталған. Жанр композиициясы оның теорияллық негіздері қарастырылған.
Пейзаждық жанрдың Қазақстан өнерімен мәдениетіндегі орны, оның тарихи даму
жолын ғылыми тұрғыда А.К Канапин, Л.И.Варшавский, А.Г.Плахотнов,
Н.А.Полонская Б.Барманқұлова, И.А.Рыбакова, А.Марченко Г.Сарыкулова,
М.Габитова Р.Ергалиева, С.Кумарова зерттеп өз еңбектерін талдап көрсетеді.
Бір кездері діні ұйымдардың ықпалы мен үзіліп қалған кескіндеме дәстүрі
бірден тез қалпына келіп, жоғары дәрежеге жете қоюы мүмкін емес еді. Бірақ,
30-40 жылдардан бастап Қазақстанның көркем өнері барған сайын біртіндеп
қалыптаса берді. Басқа республикалардан, Москва мен Ленинградтан келген
суретшілер бұған көп жәрдемін тигізеді. Жалпы жағдайда, әрине, онша еместі,
творчестволық күштерде өте бытыраңқы болатын, әйтседе 1933 жылы Қазақсан
суретшілер одағының Ұйымдастыруы бюросы құрылды, оған В.Сладков,
Ә.Исмаилов, Ф.Болкоев кірді, ал 1940 жылы республика суретшілерінің бірінші
съезі өтті.
Қазақстан көркем өнері дамуының екінші кезеңінде 50-60 жылдарда – оның
бүкіл совет көркемөнерінің жалпы дамуымен тығыз байланысы нығайды,
творчестволық күштері қалыптаса түсті. Бұл кезде республика суретшілерінің
творчествосында натураға яки табиғатқа, болмысқа, заттың өзіне көбірек зер
салу, соны бейнелеу тән болса, 60 жылдарда – бейнелеу публицистикасына бой
ұру, қатаң стильде ұлттық тұрғыдан игеру, жаңа кейіпкерді іздеу тән
деуіміз керек. Ал 70 жылдардағы көркемөнер – бұл жаңа, анағұрлым күрделі
кезең. Бұл кезеңнің ерекшелігі дараланған трактовкалардың (өзінше
бейнелеудің) мәнерлер мен стильдердің, заманымыздың көкейкесті
проблемаларын әр қилы шешетін жарқын творчестволық тұлғалардың өте
көптігінде.
Қазақстан кескіндеме өнерінің бастауы осында 1879 жылы келген орыс
суретшісі Н.Г.Хлудовтың есімімен тікелей байланысты. Ол өте ықтиятты және
өмірдің әр алуан көрінісіне көз тоймас құштарлықпен сүйсініп, өнерге жан-
тәнімен берілген адам еді. Европаның ХІХ ғасырдағы реалистік сурет өнері
мектебі Қазақ жерінде өзінің жалғастырушыларын табуға орыс суретшісі
Н.Г.Хлудовтың ықпалы зор болды. Суретші Орта Азия мен Қазақстанды көп
аралап халқының күнделікті тұрмыс-тіршілігі туралы мағлұматтар жинақтай
отырып өзінің кескіндемелік туындыларына арқау етті. Қазақстан мен
Қырғызстанның алғашқы суретшілеріне Н.Хлудовтың студиясында кәсіби дайындық
жасалғанын ұмытуға болмайды. Ә.Қастеев, А.Бортников, Н.Савельев, С.Чуйков
сияқты әйгілі суретшілеріміз сол студиядан сурет пен композицияның
негіздерінен дәріс алды. Соның ең құндысы – олардың бойына адам мен
табиғатқа деген махаббатты қалыптастыру болды. ХХ ғасырдағы 20-30 жылдар
коллекциясы негізінен шынайы көңілмен орындалған аз ғана акварель мен
суреттер. Ә.Қастеевтің, А.Исмаиловтың, К.Ходжиков пен Х.Ходжиковтердің
жұмыстары сол уақытты кейіптейтін терең ішкі сезімге толы шынайы туындылар.
Қазақ тақырыбына алғаш дендеп енген, ерен еңбек еткен Николай Хлудов. 1850
жылы туылған 1935 жылы қайтыс болған 1875 жылы Одессада оқыған 1879 жылдан
бастап Верный (қазіргі Алматы) орта мектебінде сабақ берді. Жетісуда сызушы
және жер өлшеуші болып жұмыс істеді қызмет бабымен қазақ ауылдарында болды.
ХХ ғасырдағы 30-40 жылдардағы Қазақстан суретшілері ұлттық бейнелеу
өнерінің туындап, аяғынан тік тұруына басшылық етіп, 50-60 жылдардағы
суретшілер буыны сол ұлттық өнерді негізден нықтауға күш салса, ал кейінгі
70-80 жылдардағы жас буын осы ұлттық өнеріміздің жаңа дәуірге сай дамуына,
өсіп-өркендеуіне, түрлі жаңашыл ізденістерге жол салып кетті. Ә.Қастеев
творчествосының күші оның жоғарғы дарындылығында, оның дүниені ерекше
қабылдауында. Оның творчествосы біршама қарапайым сезімталдығымен де қазақ
бейнелеу өнерінде дараланып көрсетеді. Қазақ совет бейнелеу өнерінің 30-40
жылдардағы реалистік мектебін қалаушылардың бірі А.И.Бортников ол Алматы
көркем сурет училищесінің алғашқы ұстаздарының бірі. 50-ші жылдардың
бастапқы кезеңдерінде Қазақстанда жаңа жас профессионал суретшілер өсіп
дамыды. Олардың көпшілігі орталық жоғарғы оқу орындарында Москвада,
Ленинградта, Харьковта т.б. орталықтарда көркем білім алған мамандар еді,
олар Х.Наурызбаев, А.Ғалымбаева, Қ.Телжанов, С.Мамбеев, С.Романов,
С.Степанов, М.Кенбаев, У.Ажиев, А. Жусупов т.б. маман суретшілері. Бұл
суретшілер творчествосы Қазақстан бейнелеу өнерінің сыршырай түрімен
табиғат жанрының ары қарай дамып, өркендеуіне зор үлес қосты. 60-шы
жылдардың орта шенінен Қазақстан суретшілерінің қатарына жаңа буын қосылды.
Олар өздерімен бірге өмірде жаңа сарын ала келді. Бұны енді Қазақстан
кескін өнері 60 жылдардың ортасынан бастап тез дамып, айтарлықтай
табыстарға жетті. Бұл өзгерістер мен бағыттар еліміздегі жалпы бейнелеу
өнерінің дамуымен тікелей байланысты болды. Суретшілер замана талабын
қанағаттандыратындай туындылар жасау үшін пластикалық жаңа арна, ұтымды
тәсілдер іздестірді. Осы жаңа талап – тілекті айшықтайтын шығармалардың
қайнар көзін бүкіл азамат мәдениеті жетістіктерімен дүние жүзін өнердің
жақсы дәстүрлерін зерттеп үйренуден және қазіргі қылқалам шеберлері
жинақтаған мол тәжірибеден тапты. Қазақстан қылқалам шеберлерінің алдында
тұрған бұл мәселелерді тақырыптық жағынан түбегейлі шешу барысында – заман
талабын сезіне отырып, сурет бояуының бірегей қанықтылығы мен шығарма
тақырыбының ықшамдылығын сақтау үшін тарихи оқиғаларды қайталай беретін
ескі әдеттен арылу қажет болды. Қазақстан суретшілерінің шығармашылығындағы
ізденістер, республикадағы бейнелеу өнерінің үнемі дамуы –қазақ кескін
өнерінің жемісті болашағы мол екенін көрсетеді.
Кеңес үкіметі кезеңіндегі сол үкімет тәрбиелеп өсірген, үшінші буын
өкілдері деп атауға болады. Олардың қатарына С.Айтбаев, О.Нұржұмаев,
Ж.Сариев, А.Садыханов, М.Нұрмұхамедов, Т.Тоғысбаев тағы басқа атақты
суретшілер жатады. Осы кездегі бұл жас суретшілер тобының шығармалары
Қазақстандағы көркем өнер дамуының жаңа бір кезеңін көрсетеді. Олардың
творчествосының бастауы қазақ халқының өткен дәуірлерінің сусындап, сол
дәстүрлерді жаңа бағытта алып келген өнер туындылары болып саналады.
Біз өз жұмысымызды өнер танымдық, өнер тарихы әдебиеттерін және
Қазақстан суретшілерінің пейзаждық жанр шығармаларын талдап, Қазақстан
ұлттық пейзаждық жанр мектебінің қалыптасу жолын қарастырдық.
Қазақ мәдениетіне үлкен үлес қосқан алғашқы кәсіби суретші Әбілхан
Қастеев. Қастеевтң сыршырай саласынан алғаш орындаған ауқымды жұмысы 1934
жылы салынған Шөп шабу болып есептеледі. Кейінірек жазылған Жайылымда,
Бие сауу, Колхоз сүт фермасы, Колхоз тойы картиналары қазіргі заманғы
қойшылар тұрмысы мен еңбегін демалысын бейнелейді.
А.Ғалымбаеваның көптеген сюжетті шығармаларында пейжаз, көңіл күйге орай
табиғат образдары атасып келіп отырады. Көбіне-көп оларда тіркес тіркес тау
жоталары, адырлы алыс қиырлар, боз жусан мен бүрген өскен жазық далалар
суреттеледі. Суретші Болашақ совхоз (1964) деген шығармасында тамаша
лирикалық пейзаж жасады. Онда таң алдында тыныстап маужыраған дала
бейнеленген. Кейде суретші пейзаждары, мысалға, ай сәулесі түскен кең дала
төсінде бір топ әйел бейнеленген Әйелдер арманы (1965) немесе Қала
(1975), Мазарлар (1975) сияқты шығармалары Ыстықкөл төңірегіндегі көне
ескерткіштерді көре отырып, яғни өмір шындығының әсерінен тусада ертегі
сияқты сипат алып, құпия тылсымға, романтикалық сарынға толы болып келеді.
М.С. Кенбаев Шопан әні (1956) эпикалық әрі өзіндік бір сырластығы бар
дүние болып шығады. Суретші талай рет көріп, түйсінген қарапайым,
үйреншікті көрініс ерекше бір пластикалық шешім тауып, монументалды образ
болып шыққан. Пейзажды көрсетуде, кемел суретшінің қолтаңбасы сезіліп тұр,
жарық ауа перспективасы бойынша аптапты ауа қалай дәл көрсетілген аспан мен
жердің нәзік колориттік үйлесімі қандай. Осының бәрі табиғатың ерекше
поэтикасын көрсетеді. Қ.Т.Тельжанов тақырыптық суреттің шебері. Ал оның
творчествосындағы басқа жанрлар оның негізгі кескіндеме өнерімен қатар
сабақтасып келеді. Ол таза табиғат көрінісін сирек суреттейді. Оның көбісі
– этюд сипатындағы еңбектер. Нақты табиғат көрінісін суретке салғанда
(Сенеж көлі, Москва іргесінде) суретші табиғаттың сыртқы әсерлі қалпын
дәл түсіріп алуға ұмтылмайды, қайта сол пейзаж мотивтірінің тұрақты сипатын
айқындап беруге ұмтылады. Тельжанов табиғаттан кейде салтанатты тіпті
қаһармандық көріністе іздейді (Атамекен, Көкпар, Ұшқын, Таң сәрі).
Табиғат оның еңбектеріндегі қаһармандардың сол сияқты автордың өзінің көңіл
күйін білдіреді. Табиғат адамдардың реніш қуанышының қайнар бұлағы, айнасы.
1980–ші жылдары тұрғылардың кезекті ауысуы байқалды. Жұмыстарда үлкен
шарттылық пайда болып, стилистикаға өзгерді, шығысқа деген қызығушылық
байқала бастады.
Бүгіндері біздің суретшілеріміз дәл болсада жеке, үстірттеу этюдтік
шығармалармен қанағаттанбайды, аса маңызды қоғамдық, әлеуметтік және саяси
құбылыстарды терең пайымдау үрдісі танылады. Әрбір жаңашығарманың дүниеге
келуі – танылмаған нәрсені суретшінің ұғынуының күрделі процессі,
замандасымыздың эстетикалық мұратын жан-жақты ашуға ұмтылу, білдірудің жаңа
құралдардын үнемі іздеу. Шығармашылық ойды жүзеге асыру процессінде
суретшінің ұлттық көркемдік ойға тән бейнелік құрылымды түсінуінің
философиялық баяндау, образдылық, эпикалық, кеңдік қасиеттеріне ие
фольклорлық адам жанының ең нәзік қылығына әсер ететін эстетикалық бағасын
ұғынуының мәні бар. 1990–шы жылдардан бастап көшпенділер мәдениетіне деген
қызығушылықтың жаңа толқыны қайта келеді. Тіптен күшейе түседі. Бір топ
кескіндемелердің интелектуалды ізденістері ежелгі тарих элементтері,
артефактілерін және барлық тіршілік иелеріне антологиялық өлшемде дәстүрлі
мәдениетті зерттеу деңгейіне дейін көтерілді. Олар: А.Дүзелханов,
Ж.Қайранбаев, М.Қоспақ, Д.Қасымов және т.б. суретшілер болатын. Оларды
дәстүрлі мәдениеттің тамырларынан қайнар көздерінен келетін тақырыптар мен
бейнелер толқытатын, кейде кейбір жұмыстар өзінің сюжетіне және түйсіну
бойынша жалпылаудың, түсінудің және типтеудің философиялық деңгейіне
жақындай түсті. Олардың шағармаларына ішкі тереңдік және ойдың кеңдігі
мазмұндық және түрлік нақтылық сипат болды.
Бүгін республика суретшілері творчестволық талпынысының көкжиегі кең де
сан қилы. Басқа халықтардың мәдениет саласында қол жеткен ең таңдаулы, ең
прогресшіл, еңозат нәрсенің бәрі оларға да тән. Шексіз – шетсіз болмыстың
жаңа қырларын эстетикалық тұрғыдан қорыта келіп, суретшілер бейнелеу
өнерінің мазмұнын үнемі байытып отырады. Бұл бөлімде біз табиғат жанрының
орындалу және оны оқыту әдістемелерін, табиғат жанрының теориялық
негіздерін қарастырамыз. Ғылыми әдебиеттерге талдау жасау табиғат жанрында
шығармашылық жұмыс орындау мен оны оқыту әдістемесі біртұтас тығыз
байланыста екендігін нақты мысалдарымен көрсетеді.
Қашанда қандай болмасын қызмет, еңбек түрінің өзіндік ерекше жұмыс
процесі болады. Бұл қызмет процестерінің бір-бірінен айырмашылығы да,
ұқсастығы да болады. Алайда оқушыларды көркем тәрбиелеуде олардың
сәйкестігі де, айырмашылығы да қажет. Сондықтан табиғатты бейнелеу әдісімен
оны оқыту және сол арқылы тәрбиелеу әдіс – тәсілдерінің бірыңғай тұтас
байланысты жүйеде жүргізілгені жөн. Оқушыларды көркем – эстетикалық
тәрбиеге баулуда табиғат жанрының маңызы өте зор. Бастауыш мектеп
оқушыларының рухани мәдениетін, табиғатқа, қоршаған орта әлеміне шығару
арқылы тәрбиелеу, олардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне
байланысты. Табиғат біздің өміріміздің сәні. Ол бізді мол шаттыққа
кенелтеді. Еліміздегі кең байтақ далаға, айнадай жарқыраған су айдынына,
еңселі тауларға, ауыл, туған өлке табиғатына сүйсіне отырып ләззат аламыз.
Табиғат адамның бойына қуат, көңіліне шабыт, сезіміне ләззат шапағатын
ұялататын сұлулық пен әсемдік әлемі. Сондықтан да оқушылардың эстетикалық
танымын қалыптастыруда қоршаған ортаның әсері мол.
Оқушылардың эстетикалық талғамын жетілдіре, бекіте түсу үшін сабақ
барысында табиғат көріністерінің сұлулығы жырланған бейнелеу өнері
шығармаларын көбірек пайдаланған тиімді. Мысалы: Ә.Қастеевтің,
Ә.Исмаиловтың, М.Кенбаевтың, Қ.Шаяхметовтың, А.Ғалымбаеваның,
О.Таңсықбаевтың, Ү.Әжиевтің, А.Тельжановтың табиғат көрінісі пейзаждарын
көрнекі түрде пайдалануға болады. Негізінде эстетикалық тәрбие экологиялық
тәрбиемен тығыз байланысты, өйткені экологиялық тәрбиенің де басты бағыты
жас ұрпаққа табиғатты аялы қатынаста қабылдауға, жоғары мәдениеттілікті
тәрбиелеуге, қоршаған ортаға деген азаматтылық жауапкершілікті
қалыптастыруға бағытталған. Өнерді, оның қоғамдық тәрбиелік мәнін жан –
жақты түсіну үшін әсемдік, әсемділік заңдарын жақсы түсіну шарт. Өнер
біздің қоғамда адамдардың, оның ішінде әсіресе оқушыларды рухани
эстетикалық тәрбиелеуде сенімді және аса құдіретті құрал болып табылады.
Оқушыларды көркем өнерді сүюге, адамдарды ізгі қасиеттерде қастерлей білуге
үйретті.
Қазақ халқы ерте заманнан – ақ сұлулық пен әсемдікті таңдай да талғай да
білген. Өз тұрмысы мәдениетінде шеберліктің не бір сан – саласынан асқан
ұқыптылықпен көкірегінде қастерлей сақтап, меңгеріп, біздің дәуірімізге
ұштастырған. Өнер қашанда қамқорлықты оған асқан жауапкершілікпен,
жанашырлықпенқарауды қажет етеді. Әсіресе бастауыш мектепте бейнелеу өнерін
жүйелі оқыту жайы, оған жастай баулып тәрбиелеу ісі баршамыздың алдымызға
байыпты міндеттер қояды. Сурет салуды сүю өмірді, табиғатты, айнала
қоршаған ортаны сүю. Ол мектеп оқушысының ақылын, ойын, парасатын өсіреді.
Танымын кеңейтеді. Ізгілікке әсемдікке үйретеді. Өмірдегі келеңсіз
құбылыстар мен ымырасыз күресуге тәрбиелеп, халқына, еліне, жеріне деген
сүйіспеншілікке тәрбиелейді. Сондықтан да табиғат көрінісі, оның көркем де
әсерлі бейнесі көркем – эстетикалық тәрбие құралы. Адам ішкі дүниесі,
сезімі, көңіл күйі әрқашанда табиғатпен әрсерлі үндестікте болады.
Қазақстан бейнелеу өнерінде пейзаж жанрының алатын орны ерекше. Бейнелеу
өнерін оқыту әдістемелік құралдарында табиғат көрінісін бейнелеу әдіс –
тәсілдері жолдары оны оқыту, үйрету тәсілдері түрлі бағытта көрсетілген.
Міне, осы аталған мәселелер тұрғысында табиғат жанрында композициялық
дипломдық жұмыс орындалып Қазақстан бейнелеу өнері теориясының мазмұнына
байланысты табиғат көрініс жанрлық теориялық негіздері қарастырылды.
Еліміздің табиғат сұлулығы оның тарихи географиялық мазмұны Шоқан
Уалиханов бейнелеушілік шығармашылығынан орын алып алғашқы прлфесионал
суретшіміз Әбілхан қастеев шығармашылық еңбектерінде жан – жақты дамып,
өрбу жолын табады. Қазақстан суретшілерінің туындыларында пейзаждық жанр өз
бетінше жеке дара өнер саласы ретінде қалыптасқан. Қазақстан суретшіл
табиғат көрінісі жанры оның теориялық негіздері А.Федоров – Давыдов,
А.А.Дмитреева, О.Сопоцинский, А.Ягодовский, В.Н.стасевич, Н.А.Виноградова,
П.Суздалев жанр туралы оның пайда болып даму жолдары, тарихи зерттеліп
жазылған. Мұнда табиғат мәні туралы оның өнер шығармасы ретінде орыны
сипатталған. Табиғат жанры композициясы оның теориялық негіздері
қарастырылған. Пейзаждық жанрдың Қазақстан өнері мен мәдениетіндегі орын
оның тарихи даму жолын ғылыми эстетикалық мазмұнын, тарихи - әлеуметтік
мәнін ашып көрсетті.
Белгілі Қазақстан суретшілерінің туындыларында табиғат көрінісі ұлттық
нақышта орынадала отырып, түрлі салаларды ауыл, дала көрінісі, таулы
табиғат, қала көрінісі, индустриялық, өнеркәсіптік көрініс, құрылыс
пейзажын, т.б.табиғат сұлулығын бейнелейді.
Қазақстан пейзажының лирикалық поэтикалық Кастеевтың Биік таудағы мұз
айдыны, М.Кенбаевтың Шопан әні, Қ.Шахметовтың Туған ауылда картиналары
жоғары лирикалық орында алып Қазақстан табиғатына деген сүйіспеншілігін
танытады. Қазақстан суретшілерінің қала пейзажы, индустриялық пейзаж
салалары, Қазақстан өнеркәсіп шаруашылық жетістіктерін философиялық негізде
дәріптеп көрсетеді. Бұл саладағы табиғат көрінісі А.М.Черкасскийдің Тың,
А.Степановтың Күн кезегінде, Индустриальная Караганда, А.Ысмайловтың
Бірыңғай және еңбектің, Қысқы күн, Медеудегі кеш еңбектерінде қала
көріністері, Қазақстан индустриясын, өнеркәсібін өзекті жырлайды. Сондай –
ақ Қазақстан суретшілері туындыларын ауыл, дала көріністері ерекше
жырланып, қазақ ауылының, дала сұлулығының ұлттық ерекшеліктерін бейнелеп
көрермен көңілін табады.
ХХ ғасырдың 40 жылдарынан 70 жылдар аралығында ұлттық пейзаждың жанр
мектебі қалыптаса бастады. Ұлттық пейзаждың жанр мектебін қалыптастыруда
А.А.Хлудов, Ә.Қастеев, А.Степанов, Е.Говорова, А.Исмайлов, А.Жусупов,
Ж.Шарденов, С.Айтбаев, С.Романов шығармашылық еңбектерінің орын зор. Бұл
суретшілер творчествасында ұлттық дәстүр, халық тарихы, туған жер сұлулығы
ерекше поэтикалық негізде суреттеледі. Бұған мысал А.М.Черкасскийдің
Целина, Лунная соната, Е.Говрованың Горный пейзаж Казахстана,
А.Исмайловтың Преобразованная долина Алатау, Индустральная Караганда,
Джайлау, Хан-Тенгри, Р.Сахидің Вечер на джайлау, Торайғыр,
А.Джусуповтың Вечер в Медео, Көктөбе, Осень в Медео картиналары мен
т.б. өнер туындылары.
Көріп отырғанымыздай, Қазақстан суретшілері пейзаж жанрының түрлі
салаларында еңбек етіп, тұрған ел табиғатын салт – дәстүрін, еңбегін
поэтикалық тұрғыда жырлап, көркем бейнелейді. Қазақстан мәдениеті мен
өнерінде пейзаждық табиғат көрініс жанрының өзіндік ерекше сыры, тарихи -
әлеуметтік ерекшеліктері мен сипаты бар. Жалпы Қазақстан бейнелеу өнерінде
пейзаж жанрының ерекше құндылығы оның табиғатының ландшафтық мотивациялық
күйінде болуы керек және оның ойлы көркемділігінде.
Этюдттар арқылы біз табиғат мезгілінің түрлі күйін, тағы, түскі кешкі
мезгілдерін ашық, бұлтты күндерін әсерлеп бейнелеп көрсетуге тырыстық.
Жоғарыда айтылғандай оқушыларлы бейнелеу өнеріне оқытуда табиғат көрініс
жанрының алатын орны ерекше. Бұл оқушылар орындайтын жанрларындың негізгі
түрі. Табиғаттың түрлі құбылыстары оқушыларға түрліше әсер етіп, олардың
табиғатқа деген, оны бейнелеуге деген қызығушылығын арттырады. Қазақстан
бейнелеу өнерінде табиғат көрінісі жанры ерекше орын алады.
Суретшілеріміздің туындыларында туған Отанымыздың кең байтақ, дархан
даласы, жер, су, көлдері, тау – тастары, орман – тоғайлары көркем
бейнеленіп, поэтикалық сарында әуен қозғайды. Қазақстан суретшілері
Ходжиков К.Х., Назыров З.С., Исмайлов А., Қастеев Ә, Бортников А.И.,
Лизогуб М.С., Ғалымбаев А., Степанов А.М., Мамбетов С.А., Тельжанов Қ.Т.,
Кенбаев М.С., пейзаждық жанрдағы еңбектері туған өлке табиғатына, оның
сұлулығына арналып, Отанымыздың табиғат сұлулығын паш етеді. Кеңестік
үкімет тұсында Қазақстан бейнелеу өнері саласындағы сыршырай өнерінің де
бейнелеу өнерінің дамуына қосқан үлесі зор және ауқымды. Евразияның кең
байтақ өлкесінде қазақ ұлтының, оның мәдениетінің қалыптасуының тарихи
кезеңдері де халықтардың және мәдениеттің жетілуінің бірегей процесінің
бөлінбес бөлігі ретінде көз алдымызға келеді. Бейнелеу өнерінің дамуы
қашанда халықтың тарихи тағдырымен астарлас. Қазақстан бейнелеу өнерінің
осы өркениеттегі қалыптасуы ең алдымен жаңа тарихи формацияны, дүниеге
жаңа көзқарасты тудырған, халық творчествосының өркендеуі октябрь
революциясының жеңісімен байланысты советтік дәуірде едәуір дамыды. Кеңес
өкіметі тұсындағы бейнелеу өнеріне сыршырайлық табиғат көрінісінде елеулі
роль атқарады. Онда туған жеріміздің, өлкеміздің сұлулығы, Отанына деген
сүйіспеншілік идеялары жарқын көрініс табады. Көшпенді халықтың қоршаған
ортамен, туған табиғатпен, етене байланысы, туған жер аясы, оның тау, дала,
өзен, тастарына дейін үлкен поэтикалық сезімде табиғат көрініс бейнесінде
бейнеленуі республика суретшілері қажымас еңбегінің нәтижесі. Бейнелеу
өнерін оқыту оның ішінде пейзаждық жанр тақырыптарын меңгерту педагогикалық
өнер танымдық еңбектер негізінде көрсетілді. Ғылыми педагогикалық
әдебиеттерді талдап көретін болсақ бұл мәселе белгілі ғылымдар А.А.Авсиян,
В.В.Алексева, Г.В.Беда, И.П.Глинская, В.С.Кузин, Г.В.Лобунская,
В.С.Щербаков, А.В.Щербаков ғылыми еңбектерінде жан – жақты қарастырылған.
Онда оқыту жолдары және оқыту проблемалары жан – жақты ғылыми негізде
көрсетілген. Алайда әлде де жазықтықпа бейнелеу композициясын оқыту
жолдары, жүйелі оқыту әдіс тәсілдері толық қарастырылған. Мысалы, оқыту
методтары мен оқушылар орындауымен жұмыс процесстерінің кезендік
байланыстары, сабақ барысындағы әр кезеңге сай қолданылатын методикалық
тәсілдер т.б. көрсетілмеген. Қазақ бейнелеу өнерінің жарық жұлдызы –
А.Қастеевтен соң қазақ даласында көптегенсуретшілер бой көтере бастады.
Тәрбие жұмыстары екі кезеңде өткізілді. Ол оқыту бақылау арқылы және
тәжірибе незінде педагогикалық пратика кезеңінде педагогикалық пратика
кезеңінде жүргіліп отырды. Тәжірибе процессінде дәстүрлі әдістемелермен
қатар жаңа қазіргі кезең талаптарына сай оқыту тәсілдері де тәсілдері де
қолданылды. Пейзаждық жанрдың композициялық мәселері оны оқыту әдіс –
тәсілдері және оның теориялық мәселе көрнекі педагог ғалымдар, өнер
зерттеушілері Беда Г.В., Маслов Н.Я., Ростовцов Н.Н., Кузин В.С.,Барщ А.О.,
Шорохов Е.В., Ужсовский А.А., Яшухин А.П., Федоров – Давыдов А.А., Суздалев
П.К., В.И. Ракитин, В.А. С т.б. ғылыми еңбектерінде жан – жақты
қарастырылған. Осы еңбектерді талдай отырып біз пейзаждық жанрдың теориялық
негіздерін жүбелеп көрсетеміз. Жұмысымыздың теориялық және практикалық
мазмұнына сай сұрақтарды талдай отырып, біз пейзаж композициясын сомдау
шығармашылық жұмысы, көркем оқыту мен тәрбие мақсаттарына сәйкес орындалу
тиіс екендігіне көзіміз жетеді.
Мектептегі оқу – тәрбие және шығармашылық жұмыстар мазмұны көркем –
эстетикалық тәрбие өнер сабақтары оның әдіс – тәсілдері арқылы іске асады.
Бейнелеу өнері арқылы біз оқушыларды көркемдікке, әсемдікке, сұлулыққа
тәрбиелейміз. Бейнелеу өнерінің табиғат жанры осы мақсаттарды шешуде өзінің
ерекшелігіне қарай үлкен роль атқарады. Сондықтан табиғатты бейнелеу
өнері, оқу жұмысының бір түрі ретінде ғана емес, ол табиғатты қабылдау және
бейнелеудің оқушылар көркем қызметіндегі шығармашылық процесс формасы
ретінде қарастырлуы тиіс. Табиғатты бейнелеу практикалық жұмыстарында
оқушылар алдына пейзаждың, живописьтің композициялық шешімін табу
мақсатында, талаптары қойылуы қажет. Табиғатты бейнелеу жұмыстарында
оқушылардың көркем ой – талғамын қалыптастырып, дамыту қоршаған ортаны
қабылдау мен бейнелеудің түрлі формалары арқылы іске асырылады. Бұл ретте
практикалық және қабылдау сабақтарының байланысн арттырып отыру дұрыс.
Табиғатты бейнелеу жұмысы процессінде оқушылардың творчестволық
қабілеттерін анықтау мен дамытуға үш негізгі факторлар әсер етеді:
табиғатты тікелей өз қалпында бақылау мен қабылдау; осы сезімдерін, алған
әсерлерін анықтап, әңгімелермен, репродукцияларды көрсетумен бекітіп отыру;
табиғатты суретту үлгілерімен, поэтикалық мысалдармен таныстыру.
Қазақстан сыршырай өнерінде табиғат көрінісі жанрында орындалған
туындыларды сан – саналы және ол туған табиғатымызды поэтикалық және
патриоттық негізде жырлауға бағытталған. Қазақстан суретшілері ұлттық
өнеріміздің негізін қалап табиғат көрініс жанрында келелі үлестерін қосып
отыр. Қорытындылай келе біз негізгі үш мәселеге тоқталғанымыз анық, ол:
Пейзаж жанрын оқытуда бейнелеу өнері мұғалімінің педагогикалық және
шығармашылық қабілетін дамыту; Пейзаж жанрының теориялық және әдістемелік
негіздерін меңгеру; пейзаж жанрында шығаршылық жұмыс орындай білу.
2. Сыршырай өнеріндегі пейзаж жанрының қалыптасуы
Бейнелеу өнері - өнердің бірнеше түрін қамтитын ұғым. Бейнелеу өнеріне
негізінен кескіндеме, мүсін, графика, сән және қолданбалы өнер жатады. Өмір
шындығын тікелей бейнелеуді бірден – бір мақсат етпесе де, кейде
архитектура да шартты түрде осы ұғымды білдіреді. Бейнелеу өнерінің
ерекшелігі – суретшінің өз көзімен көріп, түйсінген шындығын сол сәтімен
айқын көрсетуінде. Бейнелеу өнер шығармаларында образдар кино мен театр,
музыкадағыдай уақытқа сай дамымайды. Бұған қарап, бейнелеу өнерін
сезінгенді, көзге шалынғанды ғана көрсете алады деуге болмайды. Ол шындықты
жан – жақты бейнелей отырып, оқиғалардың өрісін айна қатесіз түсіру арқылы
адам жанының барлық қалтарыстарын аша алады. Бейнелеу өнерінің көркемдік
шешімдері бұған толық айғақ. Суретші образдардың, өмір құбылыстарының
типтік жағын таңдап ала отырып, өзі өмір сүрген заманының тірлік – тынысын
жинақтап, жан – жақты бейнелейді.
Адамның рухани дамуына тікелей әсер ететін, олардың көркемдік туралы
талғамын, өмір шындығына деген эстетикалық қатынасын қалыптастыруда
мүмкіндігі зор өнер түрлернің бірі – бейнелеу өнер.
Бейнелеу өнері – айналамызды қоршаған өмір шындығын, қоғам, адам
өмірінде өтіп жататын оқиғалар мен құбылыстардың бар болмысын жазықтық
бетінде немесе кеңістікте көркем бейнелер арқылы көрнекті кескіндер,
адамның көруі арқылы түсінше, сезім алатын өнер.
Бейнелеу өнерінің өзіндік түрлері мен жанрлары, өмір шындылығын көркем
бейнелейтін ерекше мәнерлік құралдары, әдіс тәсілдері бар. Олармен жүйелі
түрде танысып, тиянақты меңгере білген адам, өмірдегі және өнер
туындыларындағы сұлулықты, оқиға өрісінің мазмұнын, мәнін түсіне, сезіне
білу қабілетіне ие болады.
Бейнелеу өнерінде көркемдік бейне әдебиет, театр, музыка, кино
өнеріндегідей белгілі бір уақыт мөлшерінде қабылданатындай жасалмайды.
Дегенменде бейнелеу өнері шығармаларының белгілі тарихи оқиғалардың
дамуына, жеке адамның өмірдегі немесе қоғамдағы күрделі оқиғалардың,
адамның ішкі рухани дүниесінің болмысын т.б. айқын бейнелермен көрсету
мүмкіндігі бар.
Суреттші көркем образда самдауда, өмір шындығының қас қағымдық ерекше
бір болмысының немесе сезіміне үлкен әсер еткен оқиға мен құбылычтың
көркемдік мән – мазмұнының, өзінің дүниетанымдық ой елегінен өткізуе,
эстетикалық мұраттарымен ұштастыра мәнерлік құралдармен осы өнерге тән
көрке мдік мәнде, шығармашылықпен бейнелей отырып көрерменге ұсынады.
Бірақ, суретші шығармасы оқиға мен құбылыстың дәл сол мезеттегі нақтылы
көшірмесі емес. Шығарма белгілі бір оқиға желісінің көрінісіне көшірмесі
емес. Шығарма белгілі бір оқиға желісінің көрінісіне құрыла отырып, сол
оқиғаның (тарихи, әлеуметтік, саяси, тұрмыстық) тууына себепші болған
құбылыстар мен жағдайлардың өрістеуін, уақыт мерзімінің шамасын көрерменнің
танып білуіне, ойлануына, тұжырымды пайымдауына жетелейді.
Бейнелеу өнерінің өзіне тән ерекшілігі мен мазмұндық мәні оның, суретші
мен көрермен арасында қатынас орнататын сенімдік көркем бейнелі тілі.
Кез келген туындыдағы көркем бейнелер үнсіз, қимылсыз болғанымен,
көрерменнің ойы мен түйсіну сезіміне әсер етеді, шығар ма мазмұнынан
қажетті қорытынды жасауына ықпалын тигізеді.
Бейнелеу өнері туындыларының адам сезіміне, түйсігіне эмоциялық әсер
ету дәрежесі, оынң жалпы танымдық, тәрбиелік мәнділігіне, шығармадағы ойдың
мән – мазмұнының мәнерлік құралдарын ұтымды, әсемдік заңдылықтарына сай,
үйлесім ді қолдана білуіне тікелей байланысты.
Бейнелеу өнерінің түрлеріне – сыршырай, кескіндеме сурет (графика),
мүсін, мону ментті өнер, сәндік қолданбалы өнер жатады. Әрбір өнер түрінің
өзіне тән мәнерлік және бейнелеу құралдары, жеке дара ерекшеліктері
болғанымен Бейнелеу өнері деген атауға біріктіретін, шындығының көркемдік
бейнесінің жасалуы.
Сыршырай (живопись) – бейнелеу өнерінің басты бейнелеу өнерінің басты
бейнелеу құралы үйлесімділігі. Бояу түстерінң суретпен тығыз байланысының
нәтижесінде, сыршырай өнері қоршаған өмірдің бай болмысының мәнін айшықтап
көрсете білуге мүмкіндік береді. Дегнменде, тек бояу түстері мен
реңктерінің жарасымдылығы бейнеленетін объектілердің пішіндеріне,
пропорциялық үйлесінділігіне, жарық пен көлеңкенің зат формасын айқындауына
да байланысты.
Картиналық жазықтықта, автор, өз ойын көрерменге толық жеткізу үшін
объектілерді шығарма мазмұнына орай композициялық мазмұнына орай
орналастыра білуі, жазықтық бетінде перспектива заңдылықтарына сүйене
отырып, көру тереңдігін (жақын, алыс объектілердің қысқаруы, кішіреюі, бояу
реңктерінің алыс пен жақынды көрсету мүмкіндігі дәлелденді бейнелей білуі
– бейнелеу өнерінің көркемдік мәнерлі құралы болып табылды.
Сыршырай өнерінің кез келген жанрының шығармалары міне осы айтылған
мәнерлік құралдарды әр жанрдың өзіндік мазмұн ерекшеліктеріне қарай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Пейзаж, „ Туған жерім менің “ Шығармашылық жұмыс
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050107- „Бейнелеу өнері және сызу“
Тараз 2013
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Пейзаж „ Туған жерім менің “. Шығармашылық жұмыс
050107- „Бейнелеу өнері және сызу“ мамандығы бойынша – „Бейнелеу өнері және
сызу“
Тараз 2013
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І. ҚАЗАҚСТАН БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ.
1.1. Бейнелеу өнеріндегі живопись өнерінің
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...7
1.1. Сыршырай өнеріндегі пейзаж жанрының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ..18
ІІ. „ТУҒАН МЕНІҢ ЖЕРІМ “ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСЫНЫҢ ОРЫНДАЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1.Дипломдық жұмыстың практикалық орындалу
жолдары ... ... ... ... ... ...30
2.2.Бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері сабағындағы сыршырай өнерінің
әдіс-тәсілдерінің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Композициялық ізденіс эскиздері және
иллюстрациялар ... ... ... ... ... . ... ... ..62
К І Р І С П Е
Зерттеудің өзектілігі:
Адамның рухани дамуына тікелей әсер ететін және олардың көркемдік
талғамын қалыптастыратын өнері –бейнелеу өнері.Бейнелеу өнері – айналымызда
қоршаған өмір шындығын қоғам, адам өмірінде өтетін оқиғалармен
құбылыстардың бар болмысың жазықтық бетінде немесе кеңестікте көлемді түрде
көркем кескіндері адамдардың көру арқылы түйсіне, сезіне алатын өнер және
ұрпаққа тәрбие ісін жаңа сапалық деңгейге көтеріп, мазмұнын жақсарту
жолында адамгершілік пиғылы мен көркемдік талғамын, іскерлігі мен
шығармашылық қабілетін дамыту, өз ісіне құштарлығын арттыру міндеті бүгінгі
күннің өзекті мәселесі.Бейнелеу өнерімен айналыса отырып, адам тек
суретшінің практикалық дағдыларын ғана меңгеріп, шығармашылық ойларын
жүзеге асырып қана қоймады, сонымен бірге ол өзін талғампаздыққа
тәрбиелейді,үйреншікті нәрселерден сұлулықты таба білу қабілетіне ие
болады, көргенін есте ұстау және қиялдау қабілеті дамып, шығармашылықпен
ойлап, жоспарлауға, білгені жинақтауға үйренеді. Біздің елде әлеуметтік
мәдени дамудың тұжырымдамасына әлеуметтік-мәдени даму жолы дегеніміз – ең
алдымен адамзат қазыналарына баса назар аудару, прогрессшіл халық,
дәстүрлері, мен әдет ғұрыптарының толымды түлеуі, гуманитарлық ғалымдарға,
өнерге, халықтардың рухани байлықтарына қайта оралу, мәдениеттің барлық
салаларында ұлттық даралықты сақтау, барлық ұлттық мәдениеттің қазыналары
мен дербестігін мойындау - деп көрсетілген.
Жас ұрпаққа көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие беруде бейнелеу өнері
пәнінің мұғалімдеріне жауапкершілікпен қараудан қажет етеді.
Бейнелеу өнерін жүргізуде қиындықтар бар, соның бірі кеңестік көрінісін
бейнелеу кезінде ұғыммен қалыптастыру. Ол үшін көрнекіліктер пайдалану,
өнер шығармаларына талдау, бейнелей білу, сурет салу дағдысын және
графикалық қалыптастыруға болады. Әңгімелердің білімдік тәрбиелік маңызы
зор. Тақырып бойынша кестелеу жолдарын көрсете отырып жеке жұмыс
жүргіземіз, берілген денелердің нобайын жасауға дағдыландыру. Адам өз
айналасындағы заттар мен құбылыстары бейнелеуге ерте заманнан талпынған.
Зат бетіндегі, үңгір қабырғаларындағы бейнелер дәлел болады.Бейнелеу өнері
реализм жолымен дамып келеді. Кеңістікті бейнелеудің бірден бір жолы –
шығармашылықтарға талдау жасау. Ұрпаққа бейнелеу өнері бойынша білімін
іскерлігін, гуашпен жұмыс істеуге бағыт беру. Жаңа буын оқулықтарының
маңызы зор бағдарламада оқушыларға ұлттық мәдениетіміздің жаңаша әдіс-
тәсілдерін орындауда ыңғайлы тиімді жол тауып беріп отыр.
Бейнелеу өнері оқулығы оқушыларға көркемдік білім мен эстетикалық
тәрбие береді. Бейнелеу өнерін ақын үйрену арқылы оқушылар өнер теориясы
бойынша сауатты сурет салуға машықтанады. Оқулық оқушылардың бейнелеу өнері
туралы теориялық білімн дамытуға ықпал жасайды. Оқулық мазмұны сурет
салуға, қабылдауға, бейнелі ойлауға шығармашылық қабілетін арттыруға,
көркем шығарманы танып түсінуге бағытталып құрылған. Бұл оқулықтың бастауыш
сыныптағы Бейнелеу өнері оқулықтарынан бір айырмашылығы тарау-
тақырыптарының кеңейіп, тереңдей түсуінде жатыр.
Әр халықтық көркемдік мәдениеті өзіне тән өнер туындыларымен
ерекшеленетіні өмір шындығы. Өткенің тәжірибесін бүгін мен жалғастыра озық
өнегелі рухани дәстүрді ұрпақтан ұрпаққа жеткізу үрдесі жұріп отырады. Бұл
үрдіссіз қоғамның өркениеті елдер деңгейіне жетуі мүмкін емес.
Бүгінгі күннің кезек күтірмейтін көкейкесті мәселелерінің бірі ретінде
баланың өнердегі ұлттық айшықты, ерекшелікті сезіне білуге баулып, Һас
шеберлердің қолынан шыққан ағаштың, темірден, матадан, теріден, жүннен,
сүйектен жасалған бұйымдар арқылы халық өмірінің сипаттын білуін, ақылмен
ойластырылған еңбектің нәтижесін көріп, қоршаған дүниеге үңіле қарауын, ой
қиялын дамытып, бейнелеу өнеріне деген қызығушылығын, көркемдік талғамын
қалыптастыру міндеті қойылып отыр.
Мектепте бейнелеу және ұлттық сәндік-қолданбалы өнерге баулу жұмыстары
негізінен, бейнелей білу дағдыларын қалыптастыруға, ал олардың өмір шындығы
мен өнер туындыларындағы сұлулықты қабылдау әрекеттерін баланың әсемдікті
сезіну, эмоциялық әсерлену, танымдық мәнде пайымдай және бағалай білу
қабілеттіліктерін дамытуға бағытталған көркемдік білім мен тәрбие жүйесін
жаңарту мәселесі бүгінге дейін психологиялық аясында қарастырылмай келді.
Қазіргі кезең сұраныстары жас буындарды қоғам дамуының жаңа сатыларына сай
тәрбиелеп, оқыту жолдарын талап етеді. Осыған орай, жалпы орта мектепте
оқыту бағдарламасы қайта қарастырылып, толықтырулар енгізіліп, қолданылып
жүр. Осы кезеңде бейнелеу өнері сабақтарының мазмұны да, оны оқыту
тәсілдері де, қайта құрылып, жаңа бағытта дамытылып жүргізілуде.
Сондай-ақ оқушылардың көркемдік қабілеттерін арттырудың тиімді әдістері
мен тәсілдері жолға қойылған.
Зерттеу пәні:
Бейнелеу өнерінің сыршырай саласынандағы пейзаж жанрының салынған
Менің туған жерім атты шығармашылық жұмыс арқылы, оқушылардың кеңістік,
түс туралы қабілеттіліктерін арттырып жалпы бейнелеу өнеріне
қызығушылықтарын туғызу.
Зерттеу орны: Меркедегі табиғат.
Зерттеу нысанасы: Бейнелеу өнерінің сыршырай саласындағы пейзаж жанрының
оқушылардың көркемдік білім мен тәрбиесіне тигізер ықпалын ескере отырып,
осы жанрда салынған композициялық жұмыс арқылы оқушылардың бейнелеу өнері
туралы көзқарастарын арттыру. Жас ұрпаққа көркемдік білім мен эстетикалық
тәрбие беруде бейнелеу өнері пәнінің мұғалімдеріне жауапкершілікпен қарауды
қажет етеді.
Зерттеу мақсаты: Бейнелеу өнерінің сыршырай саласындағы пейзаж жанрының
оқушылардың қоршаған өмір сұлулығын танып-білудегі атқаратын рөлін
айқындау. Бейнелеу өнері оқулығы оқушыларға көркемдік білім мен эстетикалық
тәрбие беру. Бейнелеу өнерін оқып үйрену, арқылы оқушылар өнер теориясы
бойынша сауатты сурет салуға машықтандыру.
Зерттеу обьектісі: Бейнелеу өнері жөнінде бала белсенділігін арттырудың
ең маңызды шарты бейнелеуге деген дағды мен шеберлікті қалыптастыра отырып
кесте өнерінің қыр сырын білдіру.
Зерттеу кезеңдерді: Өнер халық мүдделеріне қоғам ісіне қызмет етуге тиіс
миллиондаған адамдар үшін қуаныш пен табыстың қайнар көзі болып олардың
ерік жігерін сезімдері мен ойларын бейнелеуге идеялық жағынан және
адамгершілік тәрбиесіне белсенді түрде көмектесу.
Зерттеу міндеттері:
- оқушылардың бейнелеу өнеріне деген қызығушылықтарын тексеру.
- мектептерінде бейнелеу өнері сабақтарында халықтық педагогика
негіздерін қолдану тәсілдерін талдау.
- бейнелеу өнері түрлерін ұлттық мәдениет, ұлттық салт-дәстүр, әдет-
ғұрып негіздерімен байланыстыра оқыту, жолдарын іздену.
- бейнелеу өнерін оқыту барысында оқушылардың творчестволық
қабілеттерін дамыту жолдарын талдау.
- ғылыми әдебиеттерге талдау арқылы табиғат жанрының оқыту тәсілдерін
көрсету:
- табиғат жанрында картина жасау; табиғат жанрында теориялық және
практикалық ізденіс жұмыстарын орындау.
Зерттеу әдістері:
- мектеп оқушыларының бейнелеу өнеріне қызығушылықтарын тексеру.
- пейзаж жанрына сәйкес суретшілер шығармаларын талдау;
- шығармашылық жұмыстарына текстік жұмыс жасау.;
- оқушылар өнер туындыларын талдап іріктеу;
- белгілі суретшілер, шеберлер туындыларын талдап іріктеу;
- оқушылармен әңгіме, ойындар тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру
- табиғат көрінісі бойынша жазылған этюдтерден композиция құрастыру.
Көркемдік білім мен эстетикалық тәрбиесінің мектептегі оқу
үрдістеріндегі жағдайы жайындағы түрлі педагогтардың ой пікірлері немесе
біржақты даму бағдарламаларын талдау арқылы оның маңызын ашу.
Зерттеу және шығармашылық жұмыс жаңалығы – табиғат жанрын оқыту
әдістемелері жүйеленіп талданды және Туған жерім менің тақырыбында
көркем образдық композициялық шығармашылық түпнұсқасы орындалды.
Дипломдық жұмыс түпнұсқалық Туған жерім менің табиғат жанрында
орындалған жұмыстан және теориялық бөлімнен тұрады. Түсініктеме хат
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшадан тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАН БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ.
1.1. Бейнелеу өнеріндегі живопись өнерінің тарихы
Адамзат жинақтаған ұшы – қиырсыз бірнеше ғасырлар тұңғиынаан басталатын
өркениет қайнарына, оның бесігіне, асқар әуенді поэтикаға толы бейнелерімен
адамдардың тамаша көркемдікке мәңгі құштарлығын жырлайтын ежелгі
мәдениетпен өнерге жетелейді. Қазақстан кең байтақ өлкесінде қазақ ұлтының,
оның мәдениетінің қалыптастыруының тарихи кезеңдерде халықтардың,
нәсілдердің және мәдениетінің жетлуінің, әлемді өзгертуші жасампаз адам
есеюінің бірегей үрдісінің бөлінбес бөлігі ретінде көз алдымызға
келеді.Даланың бетінде тіршілік пайда болғалы бері бейнелеу мәдениеті осы
уақытқа дейін эстетикалық тәрбие ретінде пайдаланылып келе жатқан өнер
түрі. Бейнелеу өнерінің тарихын жалпы адамзат тарихы деп айтуға болады.
Оқушының айналадағы ортаны тануына, сана сезімінің жетілуіне, эстетикалық
тәрбие алуына, келесі ұрпаққа асыл мұра қалдыруға үлкен үлес қосқан өзектес
өнер. Бейнелеу өнері бұл шежіре. Ондаған ғасырлар бойы бүкіл әлем тарихын,
тіршілік тарихын шашауын шығармай, жоғалтпай жеткізген бірден-бір куәгер.
Біз осы куәгер сурет арқылы мыңдаған жылдар жемісіндегі тіршіліктің
тынысын, адамзаттың әдет-ғұрпын, кәсібін, мәдениетін, оның бастан кешкен
барша қайғы мұңы мен таңдай қақтырар, тамсантар, дәуірлеп гүлденген шағын,
табиғаттың мың құлпырған бояуын, жан-жануарлар дүниесінің алуан-түрлілігін
танып білеміз. Қазақстан жеріндегі табылған көне мұралар арқылы ғасырлар
көлеміндегі адамзаттың әдет ғұрпын, тіршілігін, кәсібі мен мәдениетін, оның
бастан кешкен қиындықтары мен дәуірлеп өркендеген кезеңін танып біле
аламыз. Ұлан байтақ қазақ даласынан табылған асыл мұралар ғылымға көп
жаңалық әкелді. Ежелгі заманда қазақ жерін мекендеген адамдардың жасаған
өнер шығармалары өзінің бейнелілігімен, айтар ойының тереңдігімен ғалымдар
мен археологтардың көңілін аударып отыр. Халық шеберлерінің қолымен
жасалған сан алуан туындылар ежелден ақ жоғары бағаланып келеді. Олардың
құндылығы көпшіліктің кәдесіне жарап, тұрмыста қолданылады дейміз. Бұл
күндебритан музейінің меншігіне айналған айтулы Әмудария қазынасы, Есік
қорғанына келіп паналаған Алтын киімді адам, Қарғалы мүрдесіндегі Алын
диодемалар, Эрмитаж қазынасындағы Сібір алтындары археологиялық қазба
нәтижесі, әрі әлемде теңдесі жоқ қол өнер туындылары да емес пе?
Тастағы суреттер. Қола дәуірінің жартастар бетіне салынып, кілегей қоңыр
қабыршақпен жабылып қалған суреттерінің өзіндік ерекшеліктері бар, ертедегі
адамдар жартастардың тегіс бетіне қатты да үшкір тас сынықтарымен
жануарлар, күнбейнелі адамдар суретін, соғыс арбалары мен шайқас
көріністерін салған. Бұл – адамның рухани мәдениеті және оның дүниетанымы
жөніндегі аса бағалы хабарлар бастауы болып табылады. Қазақстан –
жартастары суреттер – петроглифтердің саны және әр алуандығы жөнінен
әлемдегі ең бай жерлердің бірі. Таңбалы мен Ешкі өлместің, Қаратау мен
Маймақтың, Тарбағатай мен Бөкентаудың байлығы жағынан таңғажайып тамаша
суреттерін археологтарымыз әбден байыптай зерттеп, олар дүние-жүзі
мәдениетінің қазыналы қорына қосылды.Ғалымдар қола кезеңіне бірқатар
суреттерді, сюжеттер мен композицияларды жатқызады. Андроновшылардың
жартастардағы суреттерінде жиі кездесетін бейне – образдың бірі - өр
мүйізін алға кезеп, шоқтығы күдірейіп, алып денесі шиыршық атып, әулетті
аяқтары мен жер тіреп тұрған турдың - жабайы бұқасының суреті. Олардың
әуелгі бейнесі неолит дәуірінде пайда болған. Бейнелеу өнері ұзақ уақыт
бойы дамуы жағынан басқа ұлттық мәдениет түрлеріне қарағанда айтарлықтай
артта қалып отырды бұл қазақ халқының революцияға дейін қондырғылы
(станокты) өнерден хабардар болмауы сияқты әр түрлі себептер еді. Шоқан
Уалиханов салған суреттер оның ғылыми еңбектеріне байланыст этографиялық
сипатқа ие болғанмен, өзінің көркемдік деңгейі жағынан кәсіптік өнерге
жатпайды. Қазақ халқының көшпелі өмірі, құлдық пен кедейшілік, діни ұғымдар
бай мен патша саясатын қолдап, халықты өз уысында ұстауға қолайлы еді.
Осының бәрінде бейнелеу өнерінің кәсіптік даму мүмкіндіктерін шектеді.
Қазан төңкерісіне дейін қазақтардың бейнелеу шығармашылығы қолданбалы,
сәндік өнер түрінде қалды. Өмір ағымының өзгеруіне қарай халықта жаңа
мәдени талаптар мен сұраныстар пайда болды. ХІХ ғасырдың аяғына қарай
графика қызметтік және қосалқы түрден өнердің жеке және мүлдем дербес бір
түріне айналады. Соңғы 20 жылда өнердің дизайн сияқты түрін де өте айқын
бейнесін тапты. Живопись-бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі кемел түрі,
онда бейнелеудің сай алуан құралдары қолданылады. Суретшілер өнердің ұшы –
қиырсыз, осы саласына өздері сүйген әуен тақырыптарды таңдап алады.
Біреулері портрет жазғанды ұнатады, екіншілері пейзажды үшіншілері тарихи,
соғыс немесе тұрмыстық көріністерді бейнелеуге құштар. Бейнелеу өнерінің
бұлай сипатталуы оның жанрларға бөлінуі деп аталады. Жанр - француз сөзі,
түр немесе тек деген мағынаны білдіреді, живопись – мынандай жанрларға
бөлінеді. Натюрморт пейзаж, портрет, тақырыптық картина айта кету керек,
соңғы жанр көбінесе жанрлық картиналар делінген. Пейзаж жанры алғаш рет ҮІ
ғасырдың басында Қытайда пайда болды. Пейзаж өнердің дербес жанры ретінде
ХҮІІ ғасырда батыста кеңінен дамыды. Қазіргі Қазақстан суретшілерінің
көркем шығармаларынан да пейзаж жанрын жиі кездестүруге болады. Атап
айтқанда А.Қастеев, О.Тансыкбаев, А.Досмуханбетов,А.Мамбетов, Г.Ысмайлова,
Т.Тоғысбаева, Ш.Сариев, Н.Нұрымбаева т.б. еңбектерінен айқын байқай аламыз.
Пейзаж – француз сөзі бұл ландшафты, табиғатты бейнелеу. Пейзаж дербес жанр
ретінде Қытайда, Жапонияда және басқа шығыс елдерін де, сондай-ақ Европада
дамыған. Пейзаж қайсыбір жерлерді жай ғана айнытпай бейнелей салу емес,
онда суретшінің сезімдері мен ойларын берудің үлкен мүкіндіктері жатыр.
Адам өмірімен салыстырып қарағанда табиғат өмірі мәңгілік сияқты болып
көрінеді. Пейзаж өнері де әр алуан.кейбір пейзаждар табиғаттың өмірі де бар
нақты көрінісін бейнелесе, енді біреулері суретшінің қиялынан тұрады. Ондай
шығармалардың бәрінде де суретшілертабиғаттың мінез-құлқын айнытпай беруге
тырысады. ХҮІІ ғасырдан бастап суретшілер бірыңғай табиғат көрінісін
бейнелейтін картиналар жазуды бастады.
Кескіндеменің Қазақстанда туып қалыптасуы мен даму жолы ХХ ғасырдың 1930
жылдары басталады. 1933 жылы алғаш рет Алматыда Қазақстан Суретшілер
одағының ұйымдастыру кескін құрылса, 1935 жылы Қазақтың Мемлекеттік
көркемсурет галереясы, ал 1938 жылы Театр көркемсурет училищесі ашылды.
Суретші Н.Г.Хлудовтың Киіз үй (1891), Тайыншы мінген бала (1907), Тау
өзені (1933) атты шығармаларында қазақ халқының өмір – тіршілігі, тұрмыс –
салты мен мекен – жайының көркем табиғаты өз бейнесін тапты. Алғаш
ұйымдастыру жылдарында көптеген қиындықтарға қарамастан, қазақтың бейнелеу
өнері елімізде болған маңызды өзгерістерді бейнелеуге ат салысты. 30
жылдардағы кескіндемешілердің салған суреттерінде жаңа дәуірдің жарқын
бейнесі Ф.И.Болкоевтің Қазақ қыздары мен Ертістегі көпір құрылысы
көрінді. Қазақстандағы бейнелеу өнерінің дамуы реалистік кескіндеме
заңдылықтары мен тәсілдерін меңгеруге ұмтылған жас суретшілердің қатарын
молайтты. Осы жылдары қазақ бейнелеу өнеріне өзіндік үлес қосқан
Ә.Қастеевтің акварельдік туындылары (Мектепке, Сатып алынған қалыңдық
т.б.). 30 жылдардың орта шенінде Қазақстан кескіндемешілерінің
профессионалдық деңгейі артып, жаңа қалыптаса бастаған бейнелеу өнерінде
өзіндік орнын тапты. Қазақстан суретшілерінің 1 – съезінен кейінгі кезеңде
қылқалам шеберлері туындыларынан бейнелі шешімге, жалпы бейнелеу өнеріндегі
пластикалық мәселелерді шешуге деген ұмтылыс байқалды. Әсіресе ХІХ
ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында орыс суретшілері пейзаж жанрында
көркем шығармалар орындауда зор табысқа жетті. К.Маковский дети бегущие
от грозы, И.Левитан Алтын күз, К.Коровин Жаз өтті И.К..Айвазовскийдің
Тоғызыншы бал т.б. көркем шығармаларында табиғат көрінісінің алуан
ерекшеліктері шынайы бейнеленген. Мысалы: теңіз бейнелеудің асқан шебері.
М.Айвозовскийдің өзінің Одессадағы айлы түн атты шығармасында портты
қаланың түрлі тыныс – тіршілігін аса нанымды түрде көрсетеді. Ай сәулесімен
шағылысқан аспан мен су бетін бейнелеген қызғылт сары түсті адамға айрықша
әсер етеді. Түн самалымен тербелген су толқындары жалт-жұлт етіп жатыр. Су
бетіне жүзген кеме, қайықтар көрінісі мұндағы тынымсыз тіршілікті паш етіп
тұрғандай Қазақстан суретшілері Ә.Қастеев, Ә.Исмайлов, С.Мәмбеев,
О.Таңсықбаев, Ү.Әжиев т.б. пейзаж жанрында көптеген шығармалар ұсынады. Осы
суретшілер Қазақстанның сұлу табиғатының көрінісін паш еттіЖетпіс жыл –
кескіндеме мәдениетінің дамуы үшін, әсіресе бұл салада кескіндеме
мектебінің қалыптасуы үшін, көп уақыт емес. Алайда, республика көркем
өнерінің қазіргі жағдайы ол жерде байсалды әрі жан-жақты пікір айтуға
лайықты. Қазақстан бейнелеу өнерінің пейзаж түрінде табиғат көрінісі
жанры ерекше орын алады.Қазақстан суретшілерінің табиғат көрінісі
жанрында орындалған туындылары еліміздің табиғатын оның жер
сұлулығын, табиғи ерекшеліктерін, туған еліміздің көркемдік поэмалық
образын жан-жақты бейнелеп жырлайды. Суретшілеріміздің еңбектерінде
туған табиғат сұлулығы патриоттық тұрғыда жырланып ұлттық өнерімізге
өз үлесін қосып келеді.
Еліміздің табиғат сұлулығы оның тарихи географиялық мазмұны
Ш.Уәлиханов бейнелеушілік шығармашылығынан орын алып алғашқы
профессионал суретшіміз Ә.Қастеев шығармашылық еңбектерінде жан-жақты
дамып өрбу жолын табады. Қазақсан суретшілерінің тундыларында
пейзаждық жанр өз бетінше жеке дара өнер саласы ретінде
қалыптасқан.
Бейнелеу өнері сабақтарында Қазақстан өнеріндегі табиғат көрінісі
жанрының түрлі салаларын үйрету қабылдау сабақтарында жүзеге асады. Жалпы
табиғат көрінісі жанры, оның теориялық негіздері А.Федоров., Давыдов,
А.А.Дмитриева, О.Сопоцинский, А.Оподовский, В.А.Стасевич, А.А.Виноградова,
П.Суздалев ғылыми еңбектерінде көрсетілген. Бұл ғылыми әдебиеттерде осы
жанр туралы оның пайда болып даму жолдары, тарихы зерттеліп жазылған. Мұнда
табиғат көрінісінің мәні туралы, оның өнер шығармасы ретінде орны
сипатталған. Жанр композиициясы оның теорияллық негіздері қарастырылған.
Пейзаждық жанрдың Қазақстан өнерімен мәдениетіндегі орны, оның тарихи даму
жолын ғылыми тұрғыда А.К Канапин, Л.И.Варшавский, А.Г.Плахотнов,
Н.А.Полонская Б.Барманқұлова, И.А.Рыбакова, А.Марченко Г.Сарыкулова,
М.Габитова Р.Ергалиева, С.Кумарова зерттеп өз еңбектерін талдап көрсетеді.
Бір кездері діні ұйымдардың ықпалы мен үзіліп қалған кескіндеме дәстүрі
бірден тез қалпына келіп, жоғары дәрежеге жете қоюы мүмкін емес еді. Бірақ,
30-40 жылдардан бастап Қазақстанның көркем өнері барған сайын біртіндеп
қалыптаса берді. Басқа республикалардан, Москва мен Ленинградтан келген
суретшілер бұған көп жәрдемін тигізеді. Жалпы жағдайда, әрине, онша еместі,
творчестволық күштерде өте бытыраңқы болатын, әйтседе 1933 жылы Қазақсан
суретшілер одағының Ұйымдастыруы бюросы құрылды, оған В.Сладков,
Ә.Исмаилов, Ф.Болкоев кірді, ал 1940 жылы республика суретшілерінің бірінші
съезі өтті.
Қазақстан көркем өнері дамуының екінші кезеңінде 50-60 жылдарда – оның
бүкіл совет көркемөнерінің жалпы дамуымен тығыз байланысы нығайды,
творчестволық күштері қалыптаса түсті. Бұл кезде республика суретшілерінің
творчествосында натураға яки табиғатқа, болмысқа, заттың өзіне көбірек зер
салу, соны бейнелеу тән болса, 60 жылдарда – бейнелеу публицистикасына бой
ұру, қатаң стильде ұлттық тұрғыдан игеру, жаңа кейіпкерді іздеу тән
деуіміз керек. Ал 70 жылдардағы көркемөнер – бұл жаңа, анағұрлым күрделі
кезең. Бұл кезеңнің ерекшелігі дараланған трактовкалардың (өзінше
бейнелеудің) мәнерлер мен стильдердің, заманымыздың көкейкесті
проблемаларын әр қилы шешетін жарқын творчестволық тұлғалардың өте
көптігінде.
Қазақстан кескіндеме өнерінің бастауы осында 1879 жылы келген орыс
суретшісі Н.Г.Хлудовтың есімімен тікелей байланысты. Ол өте ықтиятты және
өмірдің әр алуан көрінісіне көз тоймас құштарлықпен сүйсініп, өнерге жан-
тәнімен берілген адам еді. Европаның ХІХ ғасырдағы реалистік сурет өнері
мектебі Қазақ жерінде өзінің жалғастырушыларын табуға орыс суретшісі
Н.Г.Хлудовтың ықпалы зор болды. Суретші Орта Азия мен Қазақстанды көп
аралап халқының күнделікті тұрмыс-тіршілігі туралы мағлұматтар жинақтай
отырып өзінің кескіндемелік туындыларына арқау етті. Қазақстан мен
Қырғызстанның алғашқы суретшілеріне Н.Хлудовтың студиясында кәсіби дайындық
жасалғанын ұмытуға болмайды. Ә.Қастеев, А.Бортников, Н.Савельев, С.Чуйков
сияқты әйгілі суретшілеріміз сол студиядан сурет пен композицияның
негіздерінен дәріс алды. Соның ең құндысы – олардың бойына адам мен
табиғатқа деген махаббатты қалыптастыру болды. ХХ ғасырдағы 20-30 жылдар
коллекциясы негізінен шынайы көңілмен орындалған аз ғана акварель мен
суреттер. Ә.Қастеевтің, А.Исмаиловтың, К.Ходжиков пен Х.Ходжиковтердің
жұмыстары сол уақытты кейіптейтін терең ішкі сезімге толы шынайы туындылар.
Қазақ тақырыбына алғаш дендеп енген, ерен еңбек еткен Николай Хлудов. 1850
жылы туылған 1935 жылы қайтыс болған 1875 жылы Одессада оқыған 1879 жылдан
бастап Верный (қазіргі Алматы) орта мектебінде сабақ берді. Жетісуда сызушы
және жер өлшеуші болып жұмыс істеді қызмет бабымен қазақ ауылдарында болды.
ХХ ғасырдағы 30-40 жылдардағы Қазақстан суретшілері ұлттық бейнелеу
өнерінің туындап, аяғынан тік тұруына басшылық етіп, 50-60 жылдардағы
суретшілер буыны сол ұлттық өнерді негізден нықтауға күш салса, ал кейінгі
70-80 жылдардағы жас буын осы ұлттық өнеріміздің жаңа дәуірге сай дамуына,
өсіп-өркендеуіне, түрлі жаңашыл ізденістерге жол салып кетті. Ә.Қастеев
творчествосының күші оның жоғарғы дарындылығында, оның дүниені ерекше
қабылдауында. Оның творчествосы біршама қарапайым сезімталдығымен де қазақ
бейнелеу өнерінде дараланып көрсетеді. Қазақ совет бейнелеу өнерінің 30-40
жылдардағы реалистік мектебін қалаушылардың бірі А.И.Бортников ол Алматы
көркем сурет училищесінің алғашқы ұстаздарының бірі. 50-ші жылдардың
бастапқы кезеңдерінде Қазақстанда жаңа жас профессионал суретшілер өсіп
дамыды. Олардың көпшілігі орталық жоғарғы оқу орындарында Москвада,
Ленинградта, Харьковта т.б. орталықтарда көркем білім алған мамандар еді,
олар Х.Наурызбаев, А.Ғалымбаева, Қ.Телжанов, С.Мамбеев, С.Романов,
С.Степанов, М.Кенбаев, У.Ажиев, А. Жусупов т.б. маман суретшілері. Бұл
суретшілер творчествосы Қазақстан бейнелеу өнерінің сыршырай түрімен
табиғат жанрының ары қарай дамып, өркендеуіне зор үлес қосты. 60-шы
жылдардың орта шенінен Қазақстан суретшілерінің қатарына жаңа буын қосылды.
Олар өздерімен бірге өмірде жаңа сарын ала келді. Бұны енді Қазақстан
кескін өнері 60 жылдардың ортасынан бастап тез дамып, айтарлықтай
табыстарға жетті. Бұл өзгерістер мен бағыттар еліміздегі жалпы бейнелеу
өнерінің дамуымен тікелей байланысты болды. Суретшілер замана талабын
қанағаттандыратындай туындылар жасау үшін пластикалық жаңа арна, ұтымды
тәсілдер іздестірді. Осы жаңа талап – тілекті айшықтайтын шығармалардың
қайнар көзін бүкіл азамат мәдениеті жетістіктерімен дүние жүзін өнердің
жақсы дәстүрлерін зерттеп үйренуден және қазіргі қылқалам шеберлері
жинақтаған мол тәжірибеден тапты. Қазақстан қылқалам шеберлерінің алдында
тұрған бұл мәселелерді тақырыптық жағынан түбегейлі шешу барысында – заман
талабын сезіне отырып, сурет бояуының бірегей қанықтылығы мен шығарма
тақырыбының ықшамдылығын сақтау үшін тарихи оқиғаларды қайталай беретін
ескі әдеттен арылу қажет болды. Қазақстан суретшілерінің шығармашылығындағы
ізденістер, республикадағы бейнелеу өнерінің үнемі дамуы –қазақ кескін
өнерінің жемісті болашағы мол екенін көрсетеді.
Кеңес үкіметі кезеңіндегі сол үкімет тәрбиелеп өсірген, үшінші буын
өкілдері деп атауға болады. Олардың қатарына С.Айтбаев, О.Нұржұмаев,
Ж.Сариев, А.Садыханов, М.Нұрмұхамедов, Т.Тоғысбаев тағы басқа атақты
суретшілер жатады. Осы кездегі бұл жас суретшілер тобының шығармалары
Қазақстандағы көркем өнер дамуының жаңа бір кезеңін көрсетеді. Олардың
творчествосының бастауы қазақ халқының өткен дәуірлерінің сусындап, сол
дәстүрлерді жаңа бағытта алып келген өнер туындылары болып саналады.
Біз өз жұмысымызды өнер танымдық, өнер тарихы әдебиеттерін және
Қазақстан суретшілерінің пейзаждық жанр шығармаларын талдап, Қазақстан
ұлттық пейзаждық жанр мектебінің қалыптасу жолын қарастырдық.
Қазақ мәдениетіне үлкен үлес қосқан алғашқы кәсіби суретші Әбілхан
Қастеев. Қастеевтң сыршырай саласынан алғаш орындаған ауқымды жұмысы 1934
жылы салынған Шөп шабу болып есептеледі. Кейінірек жазылған Жайылымда,
Бие сауу, Колхоз сүт фермасы, Колхоз тойы картиналары қазіргі заманғы
қойшылар тұрмысы мен еңбегін демалысын бейнелейді.
А.Ғалымбаеваның көптеген сюжетті шығармаларында пейжаз, көңіл күйге орай
табиғат образдары атасып келіп отырады. Көбіне-көп оларда тіркес тіркес тау
жоталары, адырлы алыс қиырлар, боз жусан мен бүрген өскен жазық далалар
суреттеледі. Суретші Болашақ совхоз (1964) деген шығармасында тамаша
лирикалық пейзаж жасады. Онда таң алдында тыныстап маужыраған дала
бейнеленген. Кейде суретші пейзаждары, мысалға, ай сәулесі түскен кең дала
төсінде бір топ әйел бейнеленген Әйелдер арманы (1965) немесе Қала
(1975), Мазарлар (1975) сияқты шығармалары Ыстықкөл төңірегіндегі көне
ескерткіштерді көре отырып, яғни өмір шындығының әсерінен тусада ертегі
сияқты сипат алып, құпия тылсымға, романтикалық сарынға толы болып келеді.
М.С. Кенбаев Шопан әні (1956) эпикалық әрі өзіндік бір сырластығы бар
дүние болып шығады. Суретші талай рет көріп, түйсінген қарапайым,
үйреншікті көрініс ерекше бір пластикалық шешім тауып, монументалды образ
болып шыққан. Пейзажды көрсетуде, кемел суретшінің қолтаңбасы сезіліп тұр,
жарық ауа перспективасы бойынша аптапты ауа қалай дәл көрсетілген аспан мен
жердің нәзік колориттік үйлесімі қандай. Осының бәрі табиғатың ерекше
поэтикасын көрсетеді. Қ.Т.Тельжанов тақырыптық суреттің шебері. Ал оның
творчествосындағы басқа жанрлар оның негізгі кескіндеме өнерімен қатар
сабақтасып келеді. Ол таза табиғат көрінісін сирек суреттейді. Оның көбісі
– этюд сипатындағы еңбектер. Нақты табиғат көрінісін суретке салғанда
(Сенеж көлі, Москва іргесінде) суретші табиғаттың сыртқы әсерлі қалпын
дәл түсіріп алуға ұмтылмайды, қайта сол пейзаж мотивтірінің тұрақты сипатын
айқындап беруге ұмтылады. Тельжанов табиғаттан кейде салтанатты тіпті
қаһармандық көріністе іздейді (Атамекен, Көкпар, Ұшқын, Таң сәрі).
Табиғат оның еңбектеріндегі қаһармандардың сол сияқты автордың өзінің көңіл
күйін білдіреді. Табиғат адамдардың реніш қуанышының қайнар бұлағы, айнасы.
1980–ші жылдары тұрғылардың кезекті ауысуы байқалды. Жұмыстарда үлкен
шарттылық пайда болып, стилистикаға өзгерді, шығысқа деген қызығушылық
байқала бастады.
Бүгіндері біздің суретшілеріміз дәл болсада жеке, үстірттеу этюдтік
шығармалармен қанағаттанбайды, аса маңызды қоғамдық, әлеуметтік және саяси
құбылыстарды терең пайымдау үрдісі танылады. Әрбір жаңашығарманың дүниеге
келуі – танылмаған нәрсені суретшінің ұғынуының күрделі процессі,
замандасымыздың эстетикалық мұратын жан-жақты ашуға ұмтылу, білдірудің жаңа
құралдардын үнемі іздеу. Шығармашылық ойды жүзеге асыру процессінде
суретшінің ұлттық көркемдік ойға тән бейнелік құрылымды түсінуінің
философиялық баяндау, образдылық, эпикалық, кеңдік қасиеттеріне ие
фольклорлық адам жанының ең нәзік қылығына әсер ететін эстетикалық бағасын
ұғынуының мәні бар. 1990–шы жылдардан бастап көшпенділер мәдениетіне деген
қызығушылықтың жаңа толқыны қайта келеді. Тіптен күшейе түседі. Бір топ
кескіндемелердің интелектуалды ізденістері ежелгі тарих элементтері,
артефактілерін және барлық тіршілік иелеріне антологиялық өлшемде дәстүрлі
мәдениетті зерттеу деңгейіне дейін көтерілді. Олар: А.Дүзелханов,
Ж.Қайранбаев, М.Қоспақ, Д.Қасымов және т.б. суретшілер болатын. Оларды
дәстүрлі мәдениеттің тамырларынан қайнар көздерінен келетін тақырыптар мен
бейнелер толқытатын, кейде кейбір жұмыстар өзінің сюжетіне және түйсіну
бойынша жалпылаудың, түсінудің және типтеудің философиялық деңгейіне
жақындай түсті. Олардың шағармаларына ішкі тереңдік және ойдың кеңдігі
мазмұндық және түрлік нақтылық сипат болды.
Бүгін республика суретшілері творчестволық талпынысының көкжиегі кең де
сан қилы. Басқа халықтардың мәдениет саласында қол жеткен ең таңдаулы, ең
прогресшіл, еңозат нәрсенің бәрі оларға да тән. Шексіз – шетсіз болмыстың
жаңа қырларын эстетикалық тұрғыдан қорыта келіп, суретшілер бейнелеу
өнерінің мазмұнын үнемі байытып отырады. Бұл бөлімде біз табиғат жанрының
орындалу және оны оқыту әдістемелерін, табиғат жанрының теориялық
негіздерін қарастырамыз. Ғылыми әдебиеттерге талдау жасау табиғат жанрында
шығармашылық жұмыс орындау мен оны оқыту әдістемесі біртұтас тығыз
байланыста екендігін нақты мысалдарымен көрсетеді.
Қашанда қандай болмасын қызмет, еңбек түрінің өзіндік ерекше жұмыс
процесі болады. Бұл қызмет процестерінің бір-бірінен айырмашылығы да,
ұқсастығы да болады. Алайда оқушыларды көркем тәрбиелеуде олардың
сәйкестігі де, айырмашылығы да қажет. Сондықтан табиғатты бейнелеу әдісімен
оны оқыту және сол арқылы тәрбиелеу әдіс – тәсілдерінің бірыңғай тұтас
байланысты жүйеде жүргізілгені жөн. Оқушыларды көркем – эстетикалық
тәрбиеге баулуда табиғат жанрының маңызы өте зор. Бастауыш мектеп
оқушыларының рухани мәдениетін, табиғатқа, қоршаған орта әлеміне шығару
арқылы тәрбиелеу, олардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне
байланысты. Табиғат біздің өміріміздің сәні. Ол бізді мол шаттыққа
кенелтеді. Еліміздегі кең байтақ далаға, айнадай жарқыраған су айдынына,
еңселі тауларға, ауыл, туған өлке табиғатына сүйсіне отырып ләззат аламыз.
Табиғат адамның бойына қуат, көңіліне шабыт, сезіміне ләззат шапағатын
ұялататын сұлулық пен әсемдік әлемі. Сондықтан да оқушылардың эстетикалық
танымын қалыптастыруда қоршаған ортаның әсері мол.
Оқушылардың эстетикалық талғамын жетілдіре, бекіте түсу үшін сабақ
барысында табиғат көріністерінің сұлулығы жырланған бейнелеу өнері
шығармаларын көбірек пайдаланған тиімді. Мысалы: Ә.Қастеевтің,
Ә.Исмаиловтың, М.Кенбаевтың, Қ.Шаяхметовтың, А.Ғалымбаеваның,
О.Таңсықбаевтың, Ү.Әжиевтің, А.Тельжановтың табиғат көрінісі пейзаждарын
көрнекі түрде пайдалануға болады. Негізінде эстетикалық тәрбие экологиялық
тәрбиемен тығыз байланысты, өйткені экологиялық тәрбиенің де басты бағыты
жас ұрпаққа табиғатты аялы қатынаста қабылдауға, жоғары мәдениеттілікті
тәрбиелеуге, қоршаған ортаға деген азаматтылық жауапкершілікті
қалыптастыруға бағытталған. Өнерді, оның қоғамдық тәрбиелік мәнін жан –
жақты түсіну үшін әсемдік, әсемділік заңдарын жақсы түсіну шарт. Өнер
біздің қоғамда адамдардың, оның ішінде әсіресе оқушыларды рухани
эстетикалық тәрбиелеуде сенімді және аса құдіретті құрал болып табылады.
Оқушыларды көркем өнерді сүюге, адамдарды ізгі қасиеттерде қастерлей білуге
үйретті.
Қазақ халқы ерте заманнан – ақ сұлулық пен әсемдікті таңдай да талғай да
білген. Өз тұрмысы мәдениетінде шеберліктің не бір сан – саласынан асқан
ұқыптылықпен көкірегінде қастерлей сақтап, меңгеріп, біздің дәуірімізге
ұштастырған. Өнер қашанда қамқорлықты оған асқан жауапкершілікпен,
жанашырлықпенқарауды қажет етеді. Әсіресе бастауыш мектепте бейнелеу өнерін
жүйелі оқыту жайы, оған жастай баулып тәрбиелеу ісі баршамыздың алдымызға
байыпты міндеттер қояды. Сурет салуды сүю өмірді, табиғатты, айнала
қоршаған ортаны сүю. Ол мектеп оқушысының ақылын, ойын, парасатын өсіреді.
Танымын кеңейтеді. Ізгілікке әсемдікке үйретеді. Өмірдегі келеңсіз
құбылыстар мен ымырасыз күресуге тәрбиелеп, халқына, еліне, жеріне деген
сүйіспеншілікке тәрбиелейді. Сондықтан да табиғат көрінісі, оның көркем де
әсерлі бейнесі көркем – эстетикалық тәрбие құралы. Адам ішкі дүниесі,
сезімі, көңіл күйі әрқашанда табиғатпен әрсерлі үндестікте болады.
Қазақстан бейнелеу өнерінде пейзаж жанрының алатын орны ерекше. Бейнелеу
өнерін оқыту әдістемелік құралдарында табиғат көрінісін бейнелеу әдіс –
тәсілдері жолдары оны оқыту, үйрету тәсілдері түрлі бағытта көрсетілген.
Міне, осы аталған мәселелер тұрғысында табиғат жанрында композициялық
дипломдық жұмыс орындалып Қазақстан бейнелеу өнері теориясының мазмұнына
байланысты табиғат көрініс жанрлық теориялық негіздері қарастырылды.
Еліміздің табиғат сұлулығы оның тарихи географиялық мазмұны Шоқан
Уалиханов бейнелеушілік шығармашылығынан орын алып алғашқы прлфесионал
суретшіміз Әбілхан қастеев шығармашылық еңбектерінде жан – жақты дамып,
өрбу жолын табады. Қазақстан суретшілерінің туындыларында пейзаждық жанр өз
бетінше жеке дара өнер саласы ретінде қалыптасқан. Қазақстан суретшіл
табиғат көрінісі жанры оның теориялық негіздері А.Федоров – Давыдов,
А.А.Дмитреева, О.Сопоцинский, А.Ягодовский, В.Н.стасевич, Н.А.Виноградова,
П.Суздалев жанр туралы оның пайда болып даму жолдары, тарихи зерттеліп
жазылған. Мұнда табиғат мәні туралы оның өнер шығармасы ретінде орыны
сипатталған. Табиғат жанры композициясы оның теориялық негіздері
қарастырылған. Пейзаждық жанрдың Қазақстан өнері мен мәдениетіндегі орын
оның тарихи даму жолын ғылыми эстетикалық мазмұнын, тарихи - әлеуметтік
мәнін ашып көрсетті.
Белгілі Қазақстан суретшілерінің туындыларында табиғат көрінісі ұлттық
нақышта орынадала отырып, түрлі салаларды ауыл, дала көрінісі, таулы
табиғат, қала көрінісі, индустриялық, өнеркәсіптік көрініс, құрылыс
пейзажын, т.б.табиғат сұлулығын бейнелейді.
Қазақстан пейзажының лирикалық поэтикалық Кастеевтың Биік таудағы мұз
айдыны, М.Кенбаевтың Шопан әні, Қ.Шахметовтың Туған ауылда картиналары
жоғары лирикалық орында алып Қазақстан табиғатына деген сүйіспеншілігін
танытады. Қазақстан суретшілерінің қала пейзажы, индустриялық пейзаж
салалары, Қазақстан өнеркәсіп шаруашылық жетістіктерін философиялық негізде
дәріптеп көрсетеді. Бұл саладағы табиғат көрінісі А.М.Черкасскийдің Тың,
А.Степановтың Күн кезегінде, Индустриальная Караганда, А.Ысмайловтың
Бірыңғай және еңбектің, Қысқы күн, Медеудегі кеш еңбектерінде қала
көріністері, Қазақстан индустриясын, өнеркәсібін өзекті жырлайды. Сондай –
ақ Қазақстан суретшілері туындыларын ауыл, дала көріністері ерекше
жырланып, қазақ ауылының, дала сұлулығының ұлттық ерекшеліктерін бейнелеп
көрермен көңілін табады.
ХХ ғасырдың 40 жылдарынан 70 жылдар аралығында ұлттық пейзаждың жанр
мектебі қалыптаса бастады. Ұлттық пейзаждың жанр мектебін қалыптастыруда
А.А.Хлудов, Ә.Қастеев, А.Степанов, Е.Говорова, А.Исмайлов, А.Жусупов,
Ж.Шарденов, С.Айтбаев, С.Романов шығармашылық еңбектерінің орын зор. Бұл
суретшілер творчествасында ұлттық дәстүр, халық тарихы, туған жер сұлулығы
ерекше поэтикалық негізде суреттеледі. Бұған мысал А.М.Черкасскийдің
Целина, Лунная соната, Е.Говрованың Горный пейзаж Казахстана,
А.Исмайловтың Преобразованная долина Алатау, Индустральная Караганда,
Джайлау, Хан-Тенгри, Р.Сахидің Вечер на джайлау, Торайғыр,
А.Джусуповтың Вечер в Медео, Көктөбе, Осень в Медео картиналары мен
т.б. өнер туындылары.
Көріп отырғанымыздай, Қазақстан суретшілері пейзаж жанрының түрлі
салаларында еңбек етіп, тұрған ел табиғатын салт – дәстүрін, еңбегін
поэтикалық тұрғыда жырлап, көркем бейнелейді. Қазақстан мәдениеті мен
өнерінде пейзаждық табиғат көрініс жанрының өзіндік ерекше сыры, тарихи -
әлеуметтік ерекшеліктері мен сипаты бар. Жалпы Қазақстан бейнелеу өнерінде
пейзаж жанрының ерекше құндылығы оның табиғатының ландшафтық мотивациялық
күйінде болуы керек және оның ойлы көркемділігінде.
Этюдттар арқылы біз табиғат мезгілінің түрлі күйін, тағы, түскі кешкі
мезгілдерін ашық, бұлтты күндерін әсерлеп бейнелеп көрсетуге тырыстық.
Жоғарыда айтылғандай оқушыларлы бейнелеу өнеріне оқытуда табиғат көрініс
жанрының алатын орны ерекше. Бұл оқушылар орындайтын жанрларындың негізгі
түрі. Табиғаттың түрлі құбылыстары оқушыларға түрліше әсер етіп, олардың
табиғатқа деген, оны бейнелеуге деген қызығушылығын арттырады. Қазақстан
бейнелеу өнерінде табиғат көрінісі жанры ерекше орын алады.
Суретшілеріміздің туындыларында туған Отанымыздың кең байтақ, дархан
даласы, жер, су, көлдері, тау – тастары, орман – тоғайлары көркем
бейнеленіп, поэтикалық сарында әуен қозғайды. Қазақстан суретшілері
Ходжиков К.Х., Назыров З.С., Исмайлов А., Қастеев Ә, Бортников А.И.,
Лизогуб М.С., Ғалымбаев А., Степанов А.М., Мамбетов С.А., Тельжанов Қ.Т.,
Кенбаев М.С., пейзаждық жанрдағы еңбектері туған өлке табиғатына, оның
сұлулығына арналып, Отанымыздың табиғат сұлулығын паш етеді. Кеңестік
үкімет тұсында Қазақстан бейнелеу өнері саласындағы сыршырай өнерінің де
бейнелеу өнерінің дамуына қосқан үлесі зор және ауқымды. Евразияның кең
байтақ өлкесінде қазақ ұлтының, оның мәдениетінің қалыптасуының тарихи
кезеңдері де халықтардың және мәдениеттің жетілуінің бірегей процесінің
бөлінбес бөлігі ретінде көз алдымызға келеді. Бейнелеу өнерінің дамуы
қашанда халықтың тарихи тағдырымен астарлас. Қазақстан бейнелеу өнерінің
осы өркениеттегі қалыптасуы ең алдымен жаңа тарихи формацияны, дүниеге
жаңа көзқарасты тудырған, халық творчествосының өркендеуі октябрь
революциясының жеңісімен байланысты советтік дәуірде едәуір дамыды. Кеңес
өкіметі тұсындағы бейнелеу өнеріне сыршырайлық табиғат көрінісінде елеулі
роль атқарады. Онда туған жеріміздің, өлкеміздің сұлулығы, Отанына деген
сүйіспеншілік идеялары жарқын көрініс табады. Көшпенді халықтың қоршаған
ортамен, туған табиғатпен, етене байланысы, туған жер аясы, оның тау, дала,
өзен, тастарына дейін үлкен поэтикалық сезімде табиғат көрініс бейнесінде
бейнеленуі республика суретшілері қажымас еңбегінің нәтижесі. Бейнелеу
өнерін оқыту оның ішінде пейзаждық жанр тақырыптарын меңгерту педагогикалық
өнер танымдық еңбектер негізінде көрсетілді. Ғылыми педагогикалық
әдебиеттерді талдап көретін болсақ бұл мәселе белгілі ғылымдар А.А.Авсиян,
В.В.Алексева, Г.В.Беда, И.П.Глинская, В.С.Кузин, Г.В.Лобунская,
В.С.Щербаков, А.В.Щербаков ғылыми еңбектерінде жан – жақты қарастырылған.
Онда оқыту жолдары және оқыту проблемалары жан – жақты ғылыми негізде
көрсетілген. Алайда әлде де жазықтықпа бейнелеу композициясын оқыту
жолдары, жүйелі оқыту әдіс тәсілдері толық қарастырылған. Мысалы, оқыту
методтары мен оқушылар орындауымен жұмыс процесстерінің кезендік
байланыстары, сабақ барысындағы әр кезеңге сай қолданылатын методикалық
тәсілдер т.б. көрсетілмеген. Қазақ бейнелеу өнерінің жарық жұлдызы –
А.Қастеевтен соң қазақ даласында көптегенсуретшілер бой көтере бастады.
Тәрбие жұмыстары екі кезеңде өткізілді. Ол оқыту бақылау арқылы және
тәжірибе незінде педагогикалық пратика кезеңінде педагогикалық пратика
кезеңінде жүргіліп отырды. Тәжірибе процессінде дәстүрлі әдістемелермен
қатар жаңа қазіргі кезең талаптарына сай оқыту тәсілдері де тәсілдері де
қолданылды. Пейзаждық жанрдың композициялық мәселері оны оқыту әдіс –
тәсілдері және оның теориялық мәселе көрнекі педагог ғалымдар, өнер
зерттеушілері Беда Г.В., Маслов Н.Я., Ростовцов Н.Н., Кузин В.С.,Барщ А.О.,
Шорохов Е.В., Ужсовский А.А., Яшухин А.П., Федоров – Давыдов А.А., Суздалев
П.К., В.И. Ракитин, В.А. С т.б. ғылыми еңбектерінде жан – жақты
қарастырылған. Осы еңбектерді талдай отырып біз пейзаждық жанрдың теориялық
негіздерін жүбелеп көрсетеміз. Жұмысымыздың теориялық және практикалық
мазмұнына сай сұрақтарды талдай отырып, біз пейзаж композициясын сомдау
шығармашылық жұмысы, көркем оқыту мен тәрбие мақсаттарына сәйкес орындалу
тиіс екендігіне көзіміз жетеді.
Мектептегі оқу – тәрбие және шығармашылық жұмыстар мазмұны көркем –
эстетикалық тәрбие өнер сабақтары оның әдіс – тәсілдері арқылы іске асады.
Бейнелеу өнері арқылы біз оқушыларды көркемдікке, әсемдікке, сұлулыққа
тәрбиелейміз. Бейнелеу өнерінің табиғат жанры осы мақсаттарды шешуде өзінің
ерекшелігіне қарай үлкен роль атқарады. Сондықтан табиғатты бейнелеу
өнері, оқу жұмысының бір түрі ретінде ғана емес, ол табиғатты қабылдау және
бейнелеудің оқушылар көркем қызметіндегі шығармашылық процесс формасы
ретінде қарастырлуы тиіс. Табиғатты бейнелеу практикалық жұмыстарында
оқушылар алдына пейзаждың, живописьтің композициялық шешімін табу
мақсатында, талаптары қойылуы қажет. Табиғатты бейнелеу жұмыстарында
оқушылардың көркем ой – талғамын қалыптастырып, дамыту қоршаған ортаны
қабылдау мен бейнелеудің түрлі формалары арқылы іске асырылады. Бұл ретте
практикалық және қабылдау сабақтарының байланысн арттырып отыру дұрыс.
Табиғатты бейнелеу жұмысы процессінде оқушылардың творчестволық
қабілеттерін анықтау мен дамытуға үш негізгі факторлар әсер етеді:
табиғатты тікелей өз қалпында бақылау мен қабылдау; осы сезімдерін, алған
әсерлерін анықтап, әңгімелермен, репродукцияларды көрсетумен бекітіп отыру;
табиғатты суретту үлгілерімен, поэтикалық мысалдармен таныстыру.
Қазақстан сыршырай өнерінде табиғат көрінісі жанрында орындалған
туындыларды сан – саналы және ол туған табиғатымызды поэтикалық және
патриоттық негізде жырлауға бағытталған. Қазақстан суретшілері ұлттық
өнеріміздің негізін қалап табиғат көрініс жанрында келелі үлестерін қосып
отыр. Қорытындылай келе біз негізгі үш мәселеге тоқталғанымыз анық, ол:
Пейзаж жанрын оқытуда бейнелеу өнері мұғалімінің педагогикалық және
шығармашылық қабілетін дамыту; Пейзаж жанрының теориялық және әдістемелік
негіздерін меңгеру; пейзаж жанрында шығаршылық жұмыс орындай білу.
2. Сыршырай өнеріндегі пейзаж жанрының қалыптасуы
Бейнелеу өнері - өнердің бірнеше түрін қамтитын ұғым. Бейнелеу өнеріне
негізінен кескіндеме, мүсін, графика, сән және қолданбалы өнер жатады. Өмір
шындығын тікелей бейнелеуді бірден – бір мақсат етпесе де, кейде
архитектура да шартты түрде осы ұғымды білдіреді. Бейнелеу өнерінің
ерекшелігі – суретшінің өз көзімен көріп, түйсінген шындығын сол сәтімен
айқын көрсетуінде. Бейнелеу өнер шығармаларында образдар кино мен театр,
музыкадағыдай уақытқа сай дамымайды. Бұған қарап, бейнелеу өнерін
сезінгенді, көзге шалынғанды ғана көрсете алады деуге болмайды. Ол шындықты
жан – жақты бейнелей отырып, оқиғалардың өрісін айна қатесіз түсіру арқылы
адам жанының барлық қалтарыстарын аша алады. Бейнелеу өнерінің көркемдік
шешімдері бұған толық айғақ. Суретші образдардың, өмір құбылыстарының
типтік жағын таңдап ала отырып, өзі өмір сүрген заманының тірлік – тынысын
жинақтап, жан – жақты бейнелейді.
Адамның рухани дамуына тікелей әсер ететін, олардың көркемдік туралы
талғамын, өмір шындығына деген эстетикалық қатынасын қалыптастыруда
мүмкіндігі зор өнер түрлернің бірі – бейнелеу өнер.
Бейнелеу өнері – айналамызды қоршаған өмір шындығын, қоғам, адам
өмірінде өтіп жататын оқиғалар мен құбылыстардың бар болмысын жазықтық
бетінде немесе кеңістікте көркем бейнелер арқылы көрнекті кескіндер,
адамның көруі арқылы түсінше, сезім алатын өнер.
Бейнелеу өнерінің өзіндік түрлері мен жанрлары, өмір шындылығын көркем
бейнелейтін ерекше мәнерлік құралдары, әдіс тәсілдері бар. Олармен жүйелі
түрде танысып, тиянақты меңгере білген адам, өмірдегі және өнер
туындыларындағы сұлулықты, оқиға өрісінің мазмұнын, мәнін түсіне, сезіне
білу қабілетіне ие болады.
Бейнелеу өнерінде көркемдік бейне әдебиет, театр, музыка, кино
өнеріндегідей белгілі бір уақыт мөлшерінде қабылданатындай жасалмайды.
Дегенменде бейнелеу өнері шығармаларының белгілі тарихи оқиғалардың
дамуына, жеке адамның өмірдегі немесе қоғамдағы күрделі оқиғалардың,
адамның ішкі рухани дүниесінің болмысын т.б. айқын бейнелермен көрсету
мүмкіндігі бар.
Суреттші көркем образда самдауда, өмір шындығының қас қағымдық ерекше
бір болмысының немесе сезіміне үлкен әсер еткен оқиға мен құбылычтың
көркемдік мән – мазмұнының, өзінің дүниетанымдық ой елегінен өткізуе,
эстетикалық мұраттарымен ұштастыра мәнерлік құралдармен осы өнерге тән
көрке мдік мәнде, шығармашылықпен бейнелей отырып көрерменге ұсынады.
Бірақ, суретші шығармасы оқиға мен құбылыстың дәл сол мезеттегі нақтылы
көшірмесі емес. Шығарма белгілі бір оқиға желісінің көрінісіне көшірмесі
емес. Шығарма белгілі бір оқиға желісінің көрінісіне құрыла отырып, сол
оқиғаның (тарихи, әлеуметтік, саяси, тұрмыстық) тууына себепші болған
құбылыстар мен жағдайлардың өрістеуін, уақыт мерзімінің шамасын көрерменнің
танып білуіне, ойлануына, тұжырымды пайымдауына жетелейді.
Бейнелеу өнерінің өзіне тән ерекшілігі мен мазмұндық мәні оның, суретші
мен көрермен арасында қатынас орнататын сенімдік көркем бейнелі тілі.
Кез келген туындыдағы көркем бейнелер үнсіз, қимылсыз болғанымен,
көрерменнің ойы мен түйсіну сезіміне әсер етеді, шығар ма мазмұнынан
қажетті қорытынды жасауына ықпалын тигізеді.
Бейнелеу өнері туындыларының адам сезіміне, түйсігіне эмоциялық әсер
ету дәрежесі, оынң жалпы танымдық, тәрбиелік мәнділігіне, шығармадағы ойдың
мән – мазмұнының мәнерлік құралдарын ұтымды, әсемдік заңдылықтарына сай,
үйлесім ді қолдана білуіне тікелей байланысты.
Бейнелеу өнерінің түрлеріне – сыршырай, кескіндеме сурет (графика),
мүсін, мону ментті өнер, сәндік қолданбалы өнер жатады. Әрбір өнер түрінің
өзіне тән мәнерлік және бейнелеу құралдары, жеке дара ерекшеліктері
болғанымен Бейнелеу өнері деген атауға біріктіретін, шындығының көркемдік
бейнесінің жасалуы.
Сыршырай (живопись) – бейнелеу өнерінің басты бейнелеу өнерінің басты
бейнелеу құралы үйлесімділігі. Бояу түстерінң суретпен тығыз байланысының
нәтижесінде, сыршырай өнері қоршаған өмірдің бай болмысының мәнін айшықтап
көрсете білуге мүмкіндік береді. Дегнменде, тек бояу түстері мен
реңктерінің жарасымдылығы бейнеленетін объектілердің пішіндеріне,
пропорциялық үйлесінділігіне, жарық пен көлеңкенің зат формасын айқындауына
да байланысты.
Картиналық жазықтықта, автор, өз ойын көрерменге толық жеткізу үшін
объектілерді шығарма мазмұнына орай композициялық мазмұнына орай
орналастыра білуі, жазықтық бетінде перспектива заңдылықтарына сүйене
отырып, көру тереңдігін (жақын, алыс объектілердің қысқаруы, кішіреюі, бояу
реңктерінің алыс пен жақынды көрсету мүмкіндігі дәлелденді бейнелей білуі
– бейнелеу өнерінің көркемдік мәнерлі құралы болып табылды.
Сыршырай өнерінің кез келген жанрының шығармалары міне осы айтылған
мәнерлік құралдарды әр жанрдың өзіндік мазмұн ерекшеліктеріне қарай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz