Палуандардың дене тәрбиесідегі әдістері
Омиркулов Жанболат Байболатович
Палуандарды тестілеудің мазмұны және әдістері
Содержание и методы тестирования борцов
The content and methods of testing fighters
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
1. ПАЛУАНДАРДЫ ТЕСТІЛЕУДІҢ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1. Палуандардың дене тәрбиесідегі әдістері.
1.2. Оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын жүргізудің әдістемелік
ерекшеліктері.
1.3. Орта сынып оқушыларының дене дамуының ерекшеліктері.
1.4. Жоғарғы сынып оқушыларының дене дамуының ерекшеліктері.
1.5. Дене тәрбиесі әдістемесінің ерекшеліктері.
2. ЖЕҢІЛ АТЛЕТИКАДАҒЫ СЕКІРУДІ ҮЙРЕТУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
2.1. Секіруді үйретудің түрлерінің әдістемелік ерекшеліктері.
2.2.Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығуы - жүгіру.
2.3. Сыныптан тыс дене шынықтыру
3. ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕГІ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ЖҰМЫСТАРЫН ЖОСПАРЛАУ.
3.1. Жоспарлау жұмыстарын ұйымдастыруы.
3.2. Дене тәрбиесі және спорт жұмыстарының жалпы жылдық жоспары.
3.3. Мектептің дене тәрбиесі ұжымы.
3.4. Мектептегі дене тәрбиесі жұмыстарын бақылау және есепке алу.
4. ҚОРЫТЫНДЫ.
5. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
КIРIСПЕ
Жер жүзіне палуандықпен атын жайған... қазақтың Қажымұқаннан басқа кімі
бар?
Күллі қазақ күш атасы ретінде қадір тұтқан Қажымұқан – ғибратты ғұмыр
кешкен сан қырлы тұлға. 15 жасынан топқа түскен Қажекеңнің жасы 70-ке
келгенше күресті тастамауының өзі – оның жаратылысы бөлек саңлақ спортшы
екендігінің айғағы. Бір айта кетерлігі, 11-атасы Қарақыпшақ Қобыланды болып
келетін Қажымұқанның дара бітімі бала жасынан-ақ байқалған.
Өзі құралпылас балалармен ойнап жүргенде әлдекімге жазатайым қолы тиіп
кетсе, оңдырмайды екен. Соған байланысты шағым айтып келген адамдарға әжесі
Айсары: Өгізге мініп ойнап жүреді де, ол зорығып жатып қалса, лақтай
көтеріп, иығына салып, үйге әкеледі. Өгіз көтеріп ойнайтын бала менің
ұрғанымды елең қыла ма? – дейтін көрінеді. Толағайлық күш-қуат тумысынан
дарыған Қажымұқан осылайша бала күнінен ерекшеленіп, 12-13 жасында 20-дағы
жігіттің кейпіне енеді. Жоқшылық салдарынан еңбекке ерте араласуға мәжбүр
болған ол Қызылжарда Масликов деген саудагерге жалданып, соның жұмысын
істейді: малын бағады, шөбін шабады, жүгін тасиды. Бірде қыстыгүні шанамен
шөп алып келе жатқанда жеккен аты болдырып, алға аттап баспай, төрт аяқтап
тұрып алады. Ыза кернеген шөпші бала қарға көмілген шананы артынан итеріп
кеп жібергенде, ортаға жеккен ат шананың астына түсіп өледі.
Оны таудай маяның үстіне тастай салып, екінші атты шананың артына бос
байлаған Қажымұқан дәу шананы өзі сүйреп, ауылға жеткізеді. Қабырғасы әлі
қатпаған қаршадай ғана баланың жойқын күші маңайдағы үлкен-кішіні түгелдей
таң-тамаша қалдырады. Қажымұқан 18 жасында Омбыға келіп, қалалық циркте
өтіп жатқан күресті көреді. Сондай кезекті сайыстардың бірінде чемпионаттың
күшті палуандарының бірі А.Злобин: Көрермендер арасында күрескісі келетін
адам бар ма? – деп сұрайды. Ортаға Қажымұқан шығады. 18 минутқа созылған
белдесуде орыстың кәсіпқой палуаны жасөспірім баланы әрең жеңеді.
Осы белдесуден соң-ақ Қажымұқанның спорттағы үлкен жолы басталады.
А.Злобин оған күрес мектебінде оқуға кеңес береді.
Оның ақылын құп алған Мұқан Петербургте Ваня аға деген атпен жұртшылық
құрметіне бөленген И.Лебедевтің тәрбиесінде болып, француз күресі мен цирк
өнерін ынты-шынтысымен беріле үйренеді, жалықпай жаттығады. Содан алты
айдан кейін Одессаға барып, Ветлижинскийдің жекеменшік мектебіне түсіп,
Еуропа мен Американың күрес түрлерін үйренеді. Күрес тәсілдерін жете
меңгеріп, өз мүмкіндігін іштей шамалаған Қажымұқан тұңғыш рет Киевте
күреске түсіп, Иван Заикин секілді екі-үш айтулы спортшыны жеңеді. Алайда
орыстың атақты палуаны Иван Поддубныйдан ұтылып қалады.
Онымен артынша қайта белдесіп, жеңіске жетеді. Бірақ шешуші белдесуде
Поддубный басымдау түседі де, Қажымұқан жүлделі екінші орынды иеленеді.
Поддубныймен өмірлік достығы осы сәттен басталған Қажымұқан ол туралы:
Ондай адамды жер жүзінен кездестірген емеспін. Адам десең – адам, палуан
десең – палуан, арыстан десең – арыстан еді, – деп үнемі айтып өткен
деседі.
Қазақстанда күрестің қазақша күрес, грек-рим күресі, еркін күрес, дзю-до
және самбо сияқты жекпе-жек түрлері кең дамыған.
Қазақ күресі – ұлттық спорт түрі. Оның тәсілдері сан алуан. Жекпе-жек
барысында бір қолмен белдіктен немесе күрте жағасынан, жеңінен ұстап шалу,
үйіріп, сүріндіре, жұлқу, тізеден қағу, іліп немесе кеудеден асыра лақтыру,
т.б. көптеген тәсілдер қолданылды.
1928 жылы қазақша күрестің бірыңғай ережесі қабылданып, ол 1938 ж.
республикалық спорттық жарыстың бағдарламасына енгізілді.
Қазақша күрес балуандары халықаралық аренада тұңғыш рет 1952 ж. Ашғабат
қаласында сынға түсті. Қазақша күрестің салмақ дәрежелері де, ережесі де
жиі өзгерістерге ұшырады. Кей жылдары үш, төрт, бес, сегіз, он салмақ
дәрежелері бойынша жарыстар өтіп жүрді.
1998 жылдан еліміздің балуандары үш салмақ дәрежесі бойынша күш
сынасады. 60 кг-ға дейінгі балуандар – кіші балуан, 74 кг-ға дейінгілер –
орта балуан, 74 кг-нан жоғарылар – бас балуан деп аталады.
Грек-рим күресі, классикалық күрес – қол және тұтас дене қозғалысына
негізделген тәсілдерді пайдаланатын спорттық күрес түрі. Бұл күресте
қарсыласын белден төмен ұстауға, аяқтан шалуға, т.б. болмайды. Грек-рим
күресінің мақсаты – қарсыласының жауырынын жерге тигізу немесе күрес
тәсілдерін шебер қолдана отырып, ұпай санымен жеңу.
Грек-рим күресі 1896 жылғы 1-Олимпиялық ойындардың бағдарламасына енді.
1904 жылдан дүниежүзілік чемпионаттар өткізіліп келеді.
20-ғасырдың 60-жылдарының аяғынан бастап күрестің бұл түрі Қазақстанда
жедел дами түсті. Қазақ халқынан шыққан Қажымұқан Мұңайтпасов, Шәміл
Серіков, Жақсылық Үшкемпіров, Дәулет Тұрлыханов, Бақтияр Байсейітов,
Нұрбақыт Теңізбаев, Әсет Мәмбетов сияқты Дүниежүзілік олимпиада чемпиондары
мен жүлдегерлерінің есімдері көпшілікке белгілі.
Еркін күрес. Мұнда қарсыластарға әр түрлі техникалық тәсілдерді
(қарсыласын лақтыру, аударып түсіру, қапсыра ұстау, белден төмен ұстау,
т.б.) кеңінен қолдануға мүмкіндік беріледі.
Еркін күрес 19-ғасырдың аяғында Англияда пайда болған.
1904 жылдан олимпиялық ойындар бағдарламасына енген.
1951 жылдан дүниежүзілік, 1928 жылдан Еуропа чемпионаттары өткізіледі.
1. ПАЛУАНДАРДЫ ТЕСТІЛЕУДІҢ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1. Палуандардың дене тәрбиесідегі әдістері.
Қазақстанда еркін күрес жарыстары 1955 жылдан өткізіліп келеді. Қабден
Байдосов, Әбілсейіт Айқанов, Амангелді Ғабсаттаров, Аманжол Бұғыбаев,
Сейітжан Әбдікәрімов, Алмас Мұсабеков, т.б. халықаралық аренада халқымызды
әлемге танытты. Мәулен Мамыров Атлантада (АҚШ) өткен Олимпиялық ойындарда
(1996) және дүниежүзілік чемпионатта (1998) қола жүлдені еншіледі.
Дзю-до (жапонша дзю – жұмсақ, до – жол). 19-ғасырдың аяғында Жапонияда
джиу-джицу күресі негізінде пайда болған.
1956 жылдан дүниежүзілік чемпионаттар өткізіледі, Олимпиада ойындарына
1964 жылдан енген. Дзю-дошылар арнайы кілем (татами) үстінде күреседі.
Киімдері – кимоно, белбеу және шалбар. Күрес ережесі бойынша қылқындыруға,
қолды бұрауға болады. Жаңадан қатысып жүргендер беліне ақ белбеу, ал жоғары
разрядшылар қара белбеу орап шығады. Қазақстанда дзю-до күресі 20-ғасырдың
60-жылдарынан бері дамып келеді. Асхат Жіткеев Пекинде (Қытай) өткен 29-
Олимпиялық ойындарда (2008) күміс, дүниежүзілік чемпионатта (2004, Корея)
қола жүлдені иеленді. 1995 жылдан Алматыда Ораз Жандосов атындағы
халықаралық турнир өтіп келеді.
Самбо (орыстың “самозащита без оружия” – қарусыз қорғану деген сөзінің
қысқартылған түрі). Күрестің бұл түрін қазақ, грузин, татар, Әзірбайжан,
т.б. халықтардың ұлттық күрестерінің айла-тәсілдері негізінде белгілі маман
Аркадий Харлампиев (1938) құрған. Спорттық және әскери түрі бар. Әскери
самбоның қорғаныс және арнайы деген екі түрі бар. Самбо күресінде балуандар
арнайы белдікті шапан киеді, күрес кезінде белдіктен, жеңнен, шапанның кез
келген жерінен, сондай-ақ қол мен аяқтан ұстап, әдіс қолдануға болады.
Самбода әдіс қолданушы балуан тік тұрып, қарсыласының жауырынын кілемге
тигізсе немесе буындарды ауырту әдісін қолданғанда, қарсыласы жеңілгендік
белгісін берсе ғана таза жеңіс деп есептеледі.
Самбодан КСРО біріншілігі 1939 жылдан бастап өткізілген. Ал Еуропа
чемпионаты 1972 жылдан өткізіледі. Қазақстанда самбо 1953 жылдан бері
дамуда, республикалық алғашқы біріншілік 1955 жылы ұйымдастырылды. Самбо
күресінен Асхат Шахаров әлемнің үш дүркін чемпионы болса, Қанат Байшолақов,
Бауыржан Садықанов, Асқар Шайхиев, Арсен Хатип әлем чемпионы, Айтжан
Шаңғараев, А.Мұсабеков Еуропа чемпионы атанды. Әйелдер арасында Сәуле
Ғабдоллина, Айсара Керімбекова, Жамал Бозова, т.б. әлем, Азия чемпионы
болып, әлем чемпионаттарының жүлдесін алды.
Қажымұқанның күрес өнеріндегі жеңісті жолы одан әрі қарай Париж, Лондон,
Варшава, Гамбург, Стамбул, Рим, Прага, Вена, Мадрид, Одесса, Лодзь, Минск,
Симферополь, Ялта, Орел, Вильнюс, Ковна, Бағдат, Дамаск топырағында
жалғасады және 1905 жылға дейін-ақ палуан әлемнің 24 елінде болып үлгереді.
Бірқатар деректерге сүйенсек, күш жағынан алып қарағанда Қажымұқанның
теңдесі болмаған. Оның алапат күшінен қарсылас палуандарының қорыққандығы
соншалық, кейбірі тіпті чемпионаттан шығып қалуға мәжбүр болған.
Сол себепті де Қажымұқан көбінесе шын күрестен аласталып, шартты
күрестің маңында пайдаланылған. Оған көнбей, шындай бастаған жағдайда
күрестің ережесін бұзды деп, белдесуге қатысушылар тобынан шығарып
отырған деген де пікірлер бар. Осылайша, Қажымұқанның спорттық
өмірбаянында әртүрлі жағдайлар кездеседі. Тіпті кейбір жекпе-жектері
халқымыздың ұлы перзенті үшін шын мәніндегі өмір мен өлім айқасына
айналған. Мысалы, бұған палуанның Саракики, Георг тәрізді басқа да көптеген
қарсыласымен жекпе-жектері дәлел бола алады. Әсілі, жақсының бағасын білу
де – зор қасиет.
Осы орайда, мейірбан халқымыз Қажымұқандай біртуар ұлын шексіз
махаббатымен мейлінше аялай білген де. Ел-жұртының ыстық ықыласына тәнті
болған палуанның Ә.Тәжібаевқа: Мен Қажымұқан болғалы қазақ думаны қасымнан
арылып көрген емес, – дегені бар.
Дегенмен күні кеше ғана күллі Алаш жұрты аялаған Қажымұқанға бүгінгі
қауымның қырғи қабақ танытып қоятыны қынжылтады. Мысалы, ол туралы
Қажымұқан әлем чемпионы болмаған, тек халықаралық деңгейде күрескен деп
қызылкеңірдек болатындар да жетіп-артылады.
Бұл ретте олардың Қажымұқанның әлемнің 60-қа жуық елінде күш сынасып,
алтын, күміс, қоласын қоса есептегенде, барлығы 48 медальды олжалағанын,
сондай-ақ көптеген дүниежүзілік біріншілікке қатысып, Азия, Африка
чемпионы, Әлем чемпионы атақтарын бірнеше дүркін жеңіп алғандығын естен
шығарып алатындары өкінішті. Бірақ ел не десе, о десін, Қажымұқан – әріден
айтсақ, шын мәнінде, Жер жүзінің балуаны, беріден айтсақ, күллі Қазақ
даласының батыры. Енді бірегей тұлға өмірінің былайғы жұртқа беймәлім
беттеріне үңіліп көрелік...
Туған жері әлі нақтыланған жоқ.
Ресми деректерге жүгінсек, Қажымұқан 1871 жылы 12 тамызда Ақмоладағы
Қараөткел дуанына қарасты Қоспа деген жерде дүниеге келген. Алайда палуанды
Оңтүстік Қазақстан топырағының тумасы ретінде танитындар да бар. Бұған
негіз болатын жайт – палуанның атасы Ернақ зиратының Отырар ауданы Шілік
ауылындағы ескі қорымда жатқандығы және сол маңайда Ернақтың жайлауы деген
жайлаудың болғандығы.
Көнекөз қариялар Ернақтың баласы Мұңайтпастың Ақмола маңына қоныс аударуы
ағайын арасындағы араздықтың салдары екендігін айтады. Бұл жөнінде
палуанның ұлы Жанәбіл кезінде: Шіліктегі Ақтөбе дейтін жерде Қызылшекпен
деген қыпшақтар ауылы бар, түбіміз сол жақтан шықса керек. Әкеміз бір жасқа
толар-толмаста ағайын арасында келіспеушілік туыпты. Мұңайтпас атамыз
айтқанынан қайтпайтын бірбеткей адам екен. Ауылдағы ағайынға ренжіп қалған
соң, қыпшақтар тұратын Ақмолаға кетемін деп жолға шығыпты.
Соңынан 40 жігіт қуып барып, басу айтып: Өкпеңді қой, елге қайт. Көшті
кейін қайтар, – десе: Жарайды. Бірақ мына Қажымұқанымды жерге бір-ақ ұрып
қарбызша жарамын. Сосын қайтамын – депті. Барған 40 жігіт: Онда жолың
болсын! – деп бата беріп, кері қайтыпты. Онда барған соң өкімет құжат
берген, сөйтіп, сонда туылды деп жазылып кеткен, – деген түсінік беріпті.
Алайда Астана маңындағы қыпшақтар палуанның өмір тарихын өздеріне жақын
етіп таратады. Қалай болғанда да, Қажымұқанның нақты қайда туғаны жөнінде
әлі түпкілікті байлам жасалған жоқ.
Алаш партиясына ақша аударған.
Жалшылықты тастап, кәсіби спорт жолына түскен Қажымұқан содан былайғы
уақытта көбінесе туған жерінен жырақта жүреді. Қазақтың зиялы азаматтары
көп шоғырланған Омбы мен Орынборда жиі болады. Міржақып Дулатовпен танысып,
Алашорданың қайраткерлерімен араласады. Бұл ретте мәдениеттанушы Қалиәкпар
Әміржанов:
– 1910-1937 жылдар аралығында Қажекеңнің Омбыда тұрақтап қалуы бекер емес.
1917 жылғы төңкерістен кейін қазақ зиялылары егемендік үшін күресуге бел
шеше кіріскен.
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаевтардың арасында
Қажымұқан да жүрген. Қажымұқан алашордашылар жиналатын жер – Семейге де жиі
барып тұрған, – дейді. Кейіннен алашордашылар жаппай қудаланғанда 1929 жылы
Қажымұқан да ұсталып, түрмеге түседі. Сөйтіп, Новосибирскіде бес-алты ай
жатып шығады.
Одан кейін де қудалау тыйылмағандықтан, тынышы кеткен палуан отбасын
тастап, Омбыдан Оңтүстік Қазақстан, Өзбекстан аумағына кетуге мәжбүр
болады. Бірақ қай елде қандай жағдайда жүрсе де, Қажымұқан құшақ жая қарсы
алып, зор құрмет көрсеткен қарапайым халқын тамашаға кенелтіп, таңғажайып
өнерін көрсетуден танбаған.
Сондай-ақ Алашорда қайраткерлерінен де ешқашан қол үзбеген. Ауған
соғысының ардагері Бақытбек Смағұлдың пікірінше, Қажымұқан өзге елдерде
жүрсе де, қазақтың зиялылары құрған Алаш партиясына бірнеше рет ақша
аударған. Ұлт зиялыларының барлығы халық жауы атанып, жазалана бастаған
уақытта палуан елден жырақта, негізінен шет мемлекеттерде жүргендіктен ғана
аман қалған болуы мүмкін. Бір анығы, өмірінің сол бір кезеңі туралы
Қажымұқан тірі кезінде ешкімге тіс жарып, ештеңе айтпаған...
Сенген адамына шық жуытпаған
Аты аңызға айналғаны соншалық, бүгінгі ұрпаққа ертегі батырындай болып
елестейтін Қажымұқан бабамыздың сырт бейнесі де ерекше болғанға ұқсайды.
Бұл ретте Қажекеңді спорт журналисі И.Д.Булгаков: Ол Геркулес десе,
дегендей екен. Бір қарағанда, ол адамнан гөрі, шойыннан құйған сом тұлғаға
ұқсайтын сияқты, бойы ұзын және қанжырдай тартылған. Бұлт-бұлт ойнаған
бұлшық еттері бір керемет! – деп сипаттаса, жазушы Дихан Әбілев: Жартас
кеудесі жалғанның жартысындай, бұлшықты білектері дөңбектей, бура сан, піл
сирақ денесіне лайық құж-құж құлақтары, жырым-жырым еріндері жартасқа
түнеген қара бұлттай қалың қабағының астында жанған ошақтай қос жанарлы
ұясы үлкен екі көзі, соқтала біткен сом бітімді мұрны – бәрі-бәрі ертегіден
естіген дәулеріміз тәрізді қияпат береді, – деп суреттейді. Осыған қарап,
жұртшылықтың Қажымұқанды тек қана қара күш иесі деп ойлайтыны рас.
Шындығында, Қажекең ақындығы, әншілігі, сөзге ұсталығы бір басына жетіп-
артылатын сан қырлы тұлға болыпты. Мәселен, Қажымұқан өмірін
зерттеушілердің бірі, әдебиетші-ғалым Ә.Қоңыратбаев: Қазақтың қара сөзіне,
ұтымды әзіліне Қажекеңнен ұста адамды сирек кездестірдім. Мақал-мәтелдерді,
ел аузындағы шешендік сөздерді араластырып, орынды қолданатын. Әзіл үстінде
біреуді сөзбен ұтып кетуге де ұста, – дейді. Сонымен бірге ол өте қазақы,
мейлінше табиғи адам болған. Біреуге сеніп қалса, оған шық жуытпаған, ал
өтірігін бір байқаған адамға ешқашан қайтып сенбеген. Батырларға тән
аңғалдығы да басым Қажекең көңілді отырған кезінде жастық шағынан естелік
айтып, қызықты әңгімелерімен айналасын серпілтіп отырған. Және ол кісінің
құлаққа жағымды қоңыр даусы болған және көбінесе домбырасын қолына алып,
ғашықтық әндерін, әсіресе Балуан Шолақтың Ғалия, Біржан салдың Жонып
алды, Сәкен Сейфуллиннің Тау ішінде әндерін айтқан. Осы орайда,
Қажымұқан жайлы еңбек жазғандардың бірі, белгілі жазушы Сәуірбек
Бақбергенов: Оның қолынан Қаратаудың үшқатынан жасаған кішкене сұр домбыра
түспейтін. Күй емес, қоңырлата әдемі саз тартатын. Кейде оған қосылып,
үңгірден шыққан дауыстай, күмбірлеген қоңыр үнмен ән салатын, – деп
жазған.
Қажымұқан әкем еді деушілер көп болған
Қажымұқан ең алғаш рет 36 жасында үйленіпті. Алғашқы әйелі – өзі шын
ұнатып қосылған және мұсылманша некесін қиып, Бәтима деп ат берген
Надежда Чепковская. Палуанның бұл әйелден көрген баласы – Халиолла. Ал
екінші әйелі – Ырыстыдан София, Рәшида, Әзия атты үш қызы болған. Үшінші
әйелі – әмеңгерлікпен үйленген Мінәйімнен ұлы Айдархан туылады. Соңғы рет
үйленгенде палуанның жасы – 75-те, ал әйелі Бибіжан 32 жаста болған
көрінеді.
Бибіжаннан Жанәбіл атты ұл сүйген. Бұлар – палуан әйелдерінің жалпы
жұртшылыққа белгілісі ғана. Негізі, бірқатар әңгімелерде Қажымұқанның көп
әйел алғандығы айтылады. Мысалы, сондай әйелдерінің бірі ноғай қызы болған
көрінеді және одан палуанның Мұхтар атты ұлы болса керек. Сол сияқты
Қажымұқан орыстан да, башқұрттан да, тіпті француздан да әйел алған деген
әңгіме бар. Бұлай дейтініміз, әр жылдарда палуанды әкем еді... деп
әлемнің әр түкпірінен арнайы іздеп келгендер кейінгі жылдарға дейін
толастамаған көрінеді. Мысалы, 1960 жылы Николаев деген палуан өзін
Қажымұқанның баласымын деп жариялаған.
Сол сияқты Қажымұрат деген біреу Қажымұқан әкем еді деп, 1970 жылдары
Башқұртстаннан келіпті. Ал Караван газетінің 2009 жылғы 10 сәуірдегі
нөмірінде жарияланған мақалада Қажымұқанның немересі Шаттық Айдарханұлы
1996 жылы атасының Франциядағы балаларынан шақырту алғандықтарын, бірақ
әкесі Айдарханның буржуйларға барудан үзілді-кесілді бас тартқандығын
айтады.
Мұндай жағдайлар өте көп болған. Мүмкін, оның барлығы бірдей шындыққа
жанаспайтын да шығар. Өз атын шығару үшін әркімнің Қажымұқан есімін
пайдалануға тырысуы да мүмкін ғой. Ал енді Қажымұқан неге көп әйел алған
десек, бұл жақсыдан ұрпақ алып қалуға тырысқан баяғы дәстүрдің көрінісі
болуы мүмкін. Екінші жағынан, алты құрлыққа есімі аян Қажымұқандай атақты
тұлғаға көрсеткен құрметі есебінде әрі онымен туыстық байланыс орнату
мақсатында да жұртшылық түрлі әрекеттерге барған сыңайлы.
Үлкен қарны жіптіктей болып жиырылатын.
Қажымұқанның алып палуан ғана емес, сонымен бірге, ғажайып цирк әртісі
ретінде де аса танымал болғаны анық. Ол небір қызық та қауіпті, қиын да
таңқаларлық қойылымдармен көрермен алдына шыққан, цирк манеждерінде өнер
көрсеткен. Жары Бәтима апайдың естелігіне сүйенсек, Қажымұқан қалыңдығы бір
еліден жуан сом темірді мойнына галстук, беліне белбеу қылып орап, темірді
қамырдай илесе, Парижде цирк алаңына мініп шыққан түйесін арқасына салып,
қайта алып кеткен. 75 пұт жүк тиелген арбаны тісімен сүйреп, сахнаға
шыққан. Адам баласына бітпеген алып кеудесіне 20 пұттық тас қойғызып, екі
пұттық балғамен уаттырған, тақтайдың астына жатып, оның үстінен адам толы
автокөлік жүргізген. Және бұл өнерлерінің бәрін Қажымұқан еш қиындықсыз-ақ
көрсеткен. Орыстың атақты палуаны Иван Заикиннің ғажап көпір деп аталатын
қиын нөмірін палуандар арасында тек Қажымұқан ғана орындай алыпты. Палуан
өзін тірідей молаға салдырып, топырақ астында 30 минут жата алады екен. Бұл
нөмірін ол 1936 жылы Қызылжар қаласында соңғы рет орындаған.
Өмірінің соңғы жылдарында Оңтүстік Қазақстан облысы, Темірлан ауылында күн
кешкен палуанды күш сынасып көрмек болып,іргелес елдерден арнайы іздеп
келетін спортшылар да болыпты. Бірақ сол кезде жасы 74-75-ке келіп қалған
Қажекеңе жергілікті басшылар: Жасыңыз болса, ұлғайды. Сізді бүкіл әлем
таниды. Қазақтың, бүкіл Кеңестер Одағының мақтанышысыз. Енді күресуді
тоқтатыңыз. Қартайған шағыңызда жығылып қалсаңыз, барлық абыройдан айырылып
қаламыз деп қолқа салса керек. Содан кейін күресуді қойғанымен, Қажекеңнің
өнерін көрсетуді өле-өлгенше тоқтатпағанын көзкөргендер бүгінде ерекше
тебіреніспен айтады. Мысалы, Шілік ауылының тұрғыны Ихан Исаевтың: Қажекең
ауыл адамдарына өнер көрсетер алдында бойын сілкілеп кеп жіберетін. Қатты
сілкігенде үлкен қарны жіптіктей болып жиырылып қалатын. Тіпті екі қолы мен
екі аяғы да шымырланып кететін. Ал керілген мезетте мойны құрықтай болып
шыға келеді. Бұлшық еттері білем-білем болып кететін. Палуан алаңға
шыққанда тек спорттық үлгідегі киімімен, яғни қысқа іш киім және майкамен
шығатын. Сондай кездерде еркектің үстінен тек қазақша тігілген кең дамбалды
ғана көретін ауылдың әйелдері: Ойбуй-й, ұят болды-ау, ұят болды-ау. Палуан
осындай екен-ау! – деп беттерін баса қоятын, – деп еске алғаны бар.
Ерлікпен тұйықталған тағылымды тағдыр.
Белгілі қаламгер Жанболат Аупбаев айтпақшы, Қажымұқан ерлікпен өмір
сүрді, ерлікпен ғұмыр кешті. Оның өмірі тек қана ерліктерден тұрды. Адамзат
атаулының аңызға айналған алыбы өмірінің соңғы кезінде тағы бір ерлік
жасады. Ұлы Отан соғысы басталып, ел басына күн туған қиын заманда белін
бекем буған Қажекең ел аралап, өнер көрсетті. Сөйтіп, маңдай терімен
жинаған қыруар қаржысының бір тиынын да шашау шығармастан майдан қорына
қосты. Сөйтіп, қаһарлы Сталиннің өзін өтінішіне иліктіріп, болат құсты
арнайы жасатқан Қажымұқан да, Аманкелді Иманов атын алған осынау қанатты
сұңқармен жау шебін неше мәрте шабуылдаған қаһарман жас Қажытай Шалабаев та
қазақ деген халықтың қайсар рухын, бекзат болмысын күллі дүниеге тағы бір
рет паш етті. Өзінің шиеттей бала-шағасын, жеке мүддесін былай ысырып
қойып, елдік мақсатқа дәл Қажымұқанша қызмет ету бұл маңайда бұрын-соңды
ешкімнің қолынан келген емес. Отанға пайдам тисе, еш арманым жоқ деп
білген ұлы тұлға сырлы аяқтың сыры кетсе де сыны кетпейтінін осылайша
дәлелдеді де. 1945 жылы Абайдың Семейде өткен 100 жылдық тойына баруының
өзі Қажымұқанның жасы ұлғайған шағында да ел ішіндегі маңызды шаралардың
ешқайсысынан сырт қалмағандығын көрсетсе керек. Араға 26 жыл салып сол жүз
жасқа Қажымұқанның өзі де келді, әрине, палуан ол күнді көре алған жоқ.1948
жылы 12-тамызда атажұрты – Оңтүстік Қазақстан облысы, Ордабасы ауданы,
Темірлан ауылында дүние салды. Осы орайда Өмірінің соңғы жылдарында палуан
тұрмыста таршылық көріп, қиын жағдайда күн кешкен деген әңгіме бар. Күш-
қуаты қайтқан соң қауқарсыз қарияға айналып шыға келген қайран қарт
күнкөрісінің қиындап кеткендігін айтып, тиісті мекемелерге бірнеше мәрте
хат жолдаған. Бірақ бәрі жауапсыз қалған. Ең өкініштісі, ел-жұрты да
біртуар тұлғасын өмірден өтісімен-ақ ұмытып үлгерген. Содан да болар, алты
құрлықты даңқымен дүрілдеткен палуанның 100 жылдығы да, одан кейінгі
мерейтойлары да лайықты дәрежеде аталып өткен емес. Сол сияқты өмірбаянының
бұлыңғыр тұстарын зерттеп, зерделеу, жоғалып кеткен орден-медальдарын
іздестіру, әлемдегі палуанның ізі қалған жерлерге арнайы экспедициялар
ұйымдастыру, қайталанбас тұлғаның әдебиет пен кинодағы, бейнелеу өнеріндегі
шынайы бейнесін жасау шаралары да шын мәнісінде қолға алынбай отыр.
Ұлы адамдардан кейде балалық пәктіктің де байқалатыны бар. Сол сияқты
Қажекең де кезінде Сәбит Мұқанов пен Қалмақан Әбдіқадыровқа: Мен туралы
неге жазбайсыңдар? деп орынды наз айтып: Жалшыдан шығып, жер жүзіне
палуандықпен атын жайған қазақта менен басқа кімің бар еді?! – деп балаша
бұртиған көрінеді. Шынымен де, бұл қазақтың төрткүл дүниеге түгел мәшһүр
Қажымұқан сияқты арда азаматтары көп пе еді?! Тұлғаның қадіріне жетуді біз
қашан үйренер екенбіз?!
Алда Қажымұқанның 140 жылдық мерейтойы келе жатыр. Айтулы даталар
таянғанда ғана қыбырлайтын қазақ, бәлкім, осы жолы тағылымды бір іс
тындырар...
Бiлгiм келген бiр сұрақ
Қажымұқан ұшағы қазір қайда?
Ұлы Отан соғысы кезінде Қажекеңнің қаржысымен Қазанда жасалған арнайы
ұшақ қазақ ұшқышы Қажытай Шалабаевқа табыс етілген екен. Ұшақтың одан
кейінгі тағдыры қалай болған? Ол қазір қайда?
Нұржігіт АМАНЖОЛОВ, Шымкент қаласы
Қажымұқан аманатын көзінің қарашығындай сақтаған Қ.Шалабаевтың айтуынша,
ұшқыштық жеке кітапшасында оның соғыс кезінде аспанға 217 рет көтерілгені
жазылыпты. Соның 70-тен астамы Қажымұқан ұшағының еншісіне тиген. Ұлы
Жеңістің хабарын Курляндия майданында естіген ол Мәскеуде өтетін Жеңіс
парадына қатысатын болған, бірақ сол күнгі ауа райы өте қолайсыз
болғандықтан, Қызыл алаңдағы мерекеге әуе күштері ұшып шыға алмаған. Жеңіс
парады аяқталғаннан кейін бір айдан соң әскер қатарынан босанған Қ.Шалабаев
Қажымұқан ұшағын Иваново қаласының жанындағы Керпач деген елді мекендегі
аэродромға өткізіпті.
Оңтүстік Қазақстан облысы, Ордабасы ауданы, Темірлан ауылындағы Қажымұқан
мұражайының директоры Ш.Жарқынбекұлы: Қажекеңнің қаржысына жасалған ПО-2
ұшағы Мәскеудегі соғыс техникалары қойылған ашық аспан астындағы мұражайда
тұр дегенді естідік. Бірақ анығын білмейміз, – дейді.
Күш атасының тұлғасы қандай болған?
Көне суреттердегі бейнесінен байқағаным, Қажымұқан алып тұлғалы кісі
болғанға ұқсайды. Дене бітімінің нақты өлшемдері белгілі ме?
Айтжан НҰРҚАСЫМҰЛЫ, Талдықорған қаласы
Қажымұқан өмірін зерттеушілердің бірі, ғалым Ә.Қоңыратбаевтың жазбасына
сүйенсек, Қажымұқанның 75 жасындағы дене бітімі, тұлғасы мынадай болған:
таза салмағы – 174 кг, бойы –195 см (өз айтуы бойынша күресіп жүрген
кезіндегі салмағы – 215 кг, бойы 200 см болған). Төбелігінен беліне дейін –
77 см, белінен аяғына дейін – 118 см, кеудесі – 146 см, кіндік тұсы – 173
см, жуан қара санының қалыңдығы – 71 см, сан жілігінің ұзындығы (жамбастан
тізеге дейін) – 65 см, балтыр аумағы – 49 см. Балтырының ұзындығы – 58 см,
табаны – 35 см, аяқ киімі шамамен 54-размер болған. Шалбарының белдігі –
220, жауырынының жалпақтығы – 60 см, қолтық еттің қалыңдығы – 50 см,
жатқанда – 60 см, саусақ басынан білекке дейін – 25 см, ортаңғы саусақтың
ұзындығы – 14 см, саусағының жуандығы – 10 см, білек жуандығы – 2,75 см,
самайы – 9 см, жақ ұзындығы – 24 см, мұрын ұзындығы – 7 см, құлақтың
айналасы – 10 см, үстіңгі еріннің ұзындығы – 10 см, бас аумағы – 65 см.
1.2. Оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын жүргізудің әдістемелік
ерекшеліктері.
Оқушылар көп қимылдағысы келеді. Біркелкі, ұзаққа созылатын ойындар
оларды жалықтырып жібереді. Сондықтан да ойындар, жаттығулар әр түрлі,
қысқа демалу аралықтарымен болса жақсы.
1-сынып оқушылары шыдамсыз, өздерін тоқтата алмайды, зейіні тұрақты
емес. Бірте-бірте оларға жаттығуларды кеңістікте орындау түрінде бергенде
ойланып, еске сақтап орындауға қызығып, ықыластана бастайды.
Бастауыш сынып оқушыларына денені дамыту жаттығуларын бергенде, ұл
балалар мен қыз балалардың дене дамуы ерекшеліктерін ескеру қажет. Ұлдардың
салмағы, бойлары үлкен, кеуделері кең, өкпенің тіршілік көлемі жоғары
болады. Бұлшық ет күштері қыздарға қарағанда дамыған. Олар тез
жүгіреді,ұзаққа, биікке секіреді, алысқа лақтырады, күшті, әрі шыдамды.
Сондықтан 2-сыныптан бастап ұлдарға ауырлық көтергенде, қашыққа,
жүгіргенде, секіргенде, лақтырғанда көбірек жүктеме беруге болады. (Өйткені
1,2-ші сыныпта ұлдар мен қыздардың дене тәрбиесі жаттығулары амалдары
бірге, бөлуге келмейді). Қыздарға 3-ші сыныпта ұлдарға қарағанда көбірек
бірқалыпты, ырғақты, би жаттығуларын беруге болады.
Дене тәрбиесі сабағын жүргізудің төмендегідей ерекшеліктері бар:
1. Бастауыш сынып оқушыларына негізгі үйрететін жаттығулар тобы табиғи
қимыл-әрекеттерді жетілдіру түрінде болып келеді. Олар: жүру, жүгіру,
секіру, лақтыру, өрмелеу т.с.с.
2. Бір сабақ кезінде оқу материалын меңгеру және жетілдіру үрдісінің 2-3
міндетін ғана орындаса жеткілікті болады.
3. Сынып төмен болған сайын табан бұлшық еттерін нығайту және түзу тұлға
қалыптастыру жаттығуларын беруге айрықша көңіл бөлу қажет.
4. Әрбір сабақта міндетті түрде қозғалмалы ойындар ойнату керек. 3-4
сынып оқушыларымен сабақ өткізгенде ойын жаттығулары сабақтың 50% уақытын
алса дұрыс болады.
5. Оқушыларға негізгі жаттығулардың техникасын үйреткенде, оны дұрыс және
нақты орындауға көп көңіл бөлу керек. Оқу үрдісі кезінде жаттығуды үйрету
және жетілдірумен бірге дене қасиеттерін дамытуға бірдей көңіл бөлген
дұрыс.
Балалардың қимыл-әрекеттерді есте сақтау қабілеттері 7-12 жас
аралықтарында тез дамиды да, 13 жастан ары қарай баяулай бастайды.
Қимыл-әрекетке үйрету әдістерін қолданғанда көбінесе толық орындау әдісін
пайдаланамыз. Жаттығуды бөлшектеп үйретуді анда-санда ғана, қосымша түрде
қолданамыз.
Қозғалыс тапсырмасын берген кезде балалар дұрыс түсінуі үшін нақты не
істейтінін, қалай істейтінін айту керек. Мысалы, ұстау, жетіп алу, допты
ойыншыға тигізу және т.с.с. 2, 3 сыныптарда қимыл жиілігін дамыту
жаттығуларын көбірек берген дұрыс болады. Жылдамдықты дамыту жаттығуларын
қысқа түрде 6-8 секунд уақытқа беру қажет.
Бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабақтарын жүргізгенде
негізінен білім беру міндеттерін шешеміз. Ол міндеттер: қозғалыс түрлерін
меңгеру, дене тәрбиесі негіздері және салауатты өмір салты туралы негізгі
теориялық мағлұматтар беру.
Елімізде қазіргі кездерде жалпы білім беретін мектептердегі бастауыш
сыныптарда дене тәрбиесі сабағын көбінесе сол сыныпқа сабақ беретін
бастауыш сынып мұғалімдері жүргізеді. Ол мұғалімдер арнайы және жоғарғы оқу
орындарында оқығанда дене тәрбиесі мен әдістемесі пәнінен дәрістер алды,
сынақтар тапсырды. Сондықтан да ол мұғалімдер дене тәрбиесі сабақтарын
жүргізгенде көп ізденіп, дайындалып, мектептің дене тәрбиесі мұғалімдерінің
сабақтарына қатысып, олардан үйреніп, сабақтарды мектеп бағдарламасы
материалдарына сай жүргізуі керек.
Ал дене тәрбиесі мұғалімдері келешек өздеріне келетін оқушылардың төрт
жыл уақытын бос өткізуіне жол бергізбей, бастауыш сыныптардың оқушыларының
оқу жоспарын қадағалап, көмектесіп, бастауыш сынып мұғалімдеріне арнап
әдістемелік сабақтар өткізіп отырулары керек.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің міндеті:
- бағдарлама бойынша сапалы, әдістемелік тұрғыдан дұрыс сабақ өткізу;
- дәрігерлік бақылауды дәрігерлермен бірге өткізу, бақылау қорытындысын
жұмыста пайдалану;
- сабақ өткізу кезінде санитарлық-гигиеналық жағдай жасау;
- оқушылардың бәрі қолайлы спорт киім кигенін қадағалау;
- сыныптан тыс дене тәрбиесі жұмыстарына қатысу, оған барлық оқушыларды
тарту;
- ата-аналар арасында тұрақты түрде дене тәрбиесі мен спорттың маңызы
туралы әңгіме өткізу;
- оқушылардың дене тәрбиесі көлеміндегі алған білімін тұрақты жетілдіру;
- балаларды дене тәрбиесі мен спортпен тұрақты айналысуға қызығушылығын
арттырып, ынтасын ояту;
- жоғарғы сыныптағы дене тәрбиесі мұғалімдерінің сабақтарына,
әдістемелік кеңестеріне қатысу.
1.3. Орта сынып оқушыларының дене дамуының ерекшеліктері.
Орта сынып оқушылары қатарына 5-8 сыныптарда оқитын 12-15 жастағы
оқушылар жатады. Осы жастағы оқушылардың дене тәрбиесі міндеттері
төмендегідей:
- денені жан-жақты, үйлесімді дамыту, дұрыс дене түзулігі мен сыртқы
ортаның жағымсыз әсеріне қарсылық әдеттерін, жеке бас гигиенасы мен
салауатты өмір салтын сақтау әдеттерін қалыптастыру;
- негізгі базалық спорт түрлері жеңіл атлетика, гимнастика, спорттық
ойындар, шаңғы спорты, суда жүзу жаттығуларын ары қарай үйрену, жетілдіру;
- дене қасиеттерін, кеңістікте үйлесімді, епті қозғалуды, жылдамдықты,
күш-жылдамдығын, күшті, төзімділікті, икемділікті әрі қарай дамыту;
- жеке бас гигиенасы, дене тәрбиесі жаттығуларының ағзаның негізгі
жүйелеріне әсері, өнегелік және жігерлілік қасиеттерін дамыту, өзін-өзі
бақылаудың тәсілдері туралы білім мағлұматтарын беру;
- негізгі спорт түрлері, жарыстар, снарядтар мен құрал-жабдықтар, сабақ
кезіндегі техника қауіпсіздігі және жарақат алған кезде алғашқы көмек
көрсету туралы мағлұматтарды тереңдете оқыту, іскерлік дағдысын
қалыптастыру;
- таңдап алған спорт түрлерінің жаттығуларымен өз бетімен күнделікті
дене тәрбиесі жаттығуларымен тұрақты, жүйелі айналысу әдеттерін тәрбиелеу;
- сабақ бөлімдерін, жарыстар, әр түрлі жаттықтыру жұмыстарын жүргізудегі
төрешінің, команда капитанының, спорт нұсқаушысының ұйымдастыру
іскерліктерін қалыптастыру;
- өзінің дене мүмкіншіліктерін бағалау біліктілігін қалыптастыру;
- тәртіптілікті, жауапкершілікті, дербестікті, ынталықты тәрбиелеу;
- психикалық үрдістерді дамыту, психикалық өзін-өзі реттеу негіздеріне
үйрету.
Орта мектеп жасындағы оқушылардың бойлары, денелері жылдам өседі.
Бойларының ұзаруы негізінен аяқтардың өсуіне байланысты болып, жылына 4-7
см өседі. Салмақтарына жылына 3-6 кг қосылып отырады. Ұл балалардың ең тез
өсетін кезі 13-14 жас, ол кезде бойлары жылына 7-9 см өседі. Қыз балалардың
бойларының тез өсетін кезі 11-12 жас, ол жастарда қыздар орташа 7 см-ге
өседі.
Жасөспірім кезде аяқтың және қолдың ұзын сүйектері, омыртқа сүйектерінің
көлемі жылдам өседі. Жасөспірімдердің омыртқалары өте жылжымалы болып
келеді. Көп, жоғары жүктемелер сүйектің қатаюын тездетеді де қол, аяқтың
сирақ, ортан жілік сүйектерінің өсуін баяулатып жібереді.
Осы жас кезінде бұлшық ет жүйесі де жылдам дамиды. 13 жастан бастап
бұлшық еттердің көлемдері үлкейе бастайды. Көлемдерінің үлкеюі олардың
бұлшық ет талшықтарының жуандауына байланысты өседі. Бұлшық ет көлемінің
дамуы, әсіресе ұлдарда 13-14 жаста, қыздарда 11-12 жастарда көбірек болады.
Жыныстық жетілу ер балаларда 10-11 жаста, қыз балаларда 9-10 жаста
басталады. Ер балалардың жыныс мүшелері өсе бастайды, жыныс бездері
жетіледі. 12 жаста көмекейі өсіп, дауысы қатаяды. 12-13 жаста ер адамға
лайық қаңқа ерекшеліктері пайда болады, баланың сымбаты өзгереді, 15 жаста
сақал-мұрты тебіндеп шыға бастайды,сперматогенез басталады.
Қыз баланың жыныстық жетілуі ер балалардан ертерек басталады. 8 жаста -
қаңқа ерекшеліктері пайда бола бастайды.Жамбас сүйектері өседі де, жамбас
қуысы кеңейеді. 10 жасқа жақындағанда омырауы өседі. 13-15 жастан бастап
бойлары жылдам өсіп, қолтығында, қасағасында әйелдерге тән түктері шығады,
етеккір келеді. Жыныстық жетілу кезеңдерін, әсіресе қыз балалардың
етеккірі келу кездерін, ол келген кезде жүктемені дұрыс беруді дене
тәрбиесі мұғалімдері жақсы білуі керек. Біздің қазақ халқының сыпайылығына,
менталитетіне байланысты ата-аналар мен мұғалімдердің көбі жыныстық тәрбие
мәселерлерінен аулақ жүруге тырысады. Балалар мен жасөспірімдердің
көпшілігі өзінің жыныстық даму жайындағы сыпайы сауалдарына жауапты
ересек жолдастары мен достарынан алады, 20%-ы әке-шешесінен, 9%-ы ғана
мұғалімдер мен тәрбиешілерінен алады деген зерттеу нәтижелері бар.
Сондықтан дене тәрбиесі мұғалімдері жыныстық даму физиологиясы мен дене
тәрбиесі жаттығуларының жүктемесі туралы балаларға дұрыс мағлұматтар бере
білуі керек.
Орта мектеп жасындағы оқушылардың тыныс алу жүйесі жақсы, тез дамиды. 11-
14 жас кезінде балалардың өкпесі екі есеге дейін өседі. Дем алу көлемдері
13 жаста 707 см болады. Өкпенің ауа сыйымдылығы артады.
Сіздер физиология пәнін оқыған кезден білесіздер, өкпенің ауа сыйымдылығы
адамның жасына, жынысына, спорт түрлерімен айналысуына байланысты өзгеріп
тұратынын. Өкпенің ауа сыйымдылығы – бала дем алған кездегі және өкпедегі
(қордағы) бар ауаның қосындысы. Өкпенің тіршілік көлемін спирометр деген
арнайы аспаппен өлшейді, біз өкпенің тіршілік көлемі туралы толық түсінік
болу үшін төмендегі кестені беріп отырмыз (2-кесте). (Қ.Дүйсембин, З.
Алиакпарова, 2003).
2-кесте – Балалар мен жасөспірімдер өкпесінің ауа сыйымдылығы.
Балалар Жасы
6 7 10 12 15 17
Ер балалар 1400 1630 1975 2600 3520
1200
Қыз балалар 1100 1200 1460 1905 2530 2760
Тыныс алу жиілігінің де дене дамуына үлкен маңызы бар. Дене тәрбиесі,
спорттық жаттығулармен айналысқан балалардың тыныс алу жиілігі сирек
болады. Дене тәрбиесі жаттығулары кезіндегі тыныс алу оқушылардың өкпесін
ғана емес, олардың кеуде бұлшық еттерін, бүкіл тыныс алу жүйесін жақсы
дамытады.
Бір демалу циклінде жасөспірім ағзасы 14 мл ауа пайдаланса, үлкен
жастағы адам 20 мл ауа пайдаланады. Олар үлкендерге қарағанда тыныс алу
уақытын көп тоқтатып отыра алмайды. Олардың ағзасына келіп жатқан ауа аз
кездеріндегі жұмысқа іскерлігі тез төмендейді. Адамның жасқа байланысты
тыныс алу жиілігі өзгеру кестесін қараңыз (3-кесте). (Қ. Дүйсембин, З.
Алиакпарова, 2003).
3-кесте - Тыныс алу жиілігінің адамның жасына байланысты өзгеруі.
Жасы 1 минуттағы тыныс алу жиілігі,
рет
1 44
5 26
15-20 20
20-25 18
25-30 16
30-35 18
Жасөспірімдердің жүрек-қан тамыры және орталық жүйке жүйесінің әлі толық
функционалдық жетілмегені, ол жүйелерді реттейтін, бағыттайтын әр түрлі
қызметтік мүмкіншіліктері толық іске қосылмағаны себепті, балалардың
ағзалары дене жүктемелеріне қалыптасу уақыты ұзағырақ болып келеді.
Жасөспірімдердің жүрек – қан тамыры жүйесі жүктеме кездерінде
экономикалық тиімді жұмыс істеуі өздерінен үлкен жастардағы жастарға
қарағанда төмен болып келеді. Жүректің функционалдық қызметінің жетілуі 20
жасқа келгенде толық аяқталады.
Жасөспірім кезеңде дене қасиеттері өздерінің жетілулерін ары қарай
жалғастыра береді. Бұл кезең дененің қозғалыс қасиеттерінің жақсы даму
кезеңі болып келеді. Негізгі дене қасиетерінің орта сынып жастары
кезеңінде даму мүмкіншіліктерін (Ж.К. Холодов, В. С. Кузнецов, 2003) 4
кестеде беріп отырмыз.
4-кесте – Орта мектеп жасындағы оқушылардың дене қасиеттерінің өсу
қарқыны ( %)
Дене қасиеттері Бір жылдағы орташа Жалпы
дамуы дамуы
ұлдар қыздар ұлдар қыздар
Жылдамдық 3,9 2,9 15,4 11,5
Күш 15,8 18,4 79,0 92,0
Жалпы төзімділік 3,3 2,1 13,0 8,4
Жылдамдық 4,1 1,0 16,4 4,0
төзімділігі
Күш төзімділігі 9,4 3,3 37,5 13,1
Орта сыныптар жасындағы оқушылардың кеңістікте үйлесімді, епті қозғалу
қабілеттіліктері жақсы дамиды. Ол қасиеттер: кіші доптарды дәлдікке
лақтырулар, доптарды, гранаталарды алысқа лақтырулар спорттық, қозғалмалы
ойындардағы әрекеттер, 10 метрге 3 рет қайта жүгірулер т.с.с. әрекеттер
кездерінде дамиды. Сонымен қатар осы жас кезінде күш, күш-жылдамдығы
қасиеттері, бірқалыпты жылдамдық және төзімділік қасиеттері жақсы дамиды.
Икемділік қасиетінің дамуы аз байқалады.
1.4. Жоғарғы сынып оқушыларының дене дамуының ерекшеліктері.
Жоғары сынып оқушылары қатарына 9-11 сыныптарда оқитын 16-18 жастағы
оқушылар жатады. Осы жастағы оқушылардың дене тәрбиесі міндеттері
төмендегідей:
- денені мақсатты түрде жан-жақты, үйлесімді дамыту; дене тәрбиесі
жаттығуларын, гигиеналық және сыртқы орта әсерлерін денсаулықты нығайтуға
қолдану іскерлігін, қобалжуға (стресс) қарсылық мүмкіншіліктерін
қалыптастыру; жоғары денсаулық деңгейінің, жан-жақты дене дайындығының
қазіргі қоғамға да, өзі үшін де қажет екенін саналарында қалыптастыру;
- негізгі базалық спорт түрлері (жеңіл атлетика, гимнастика, спорттық
ойындар, шаңғы спорты, суда жүзу) жаттығуларын ары қарай үйрену,
жетілдіру, жоғары қимыл ептілігіне дейін меңгеру;
- дене қасиеттерін, күшті, күш-жылдамдығын, төзімділікті, икемділікті,
қозғалыс әрекеттерін тез басқара, құра алу ептілігін, ағзаның тез қалпына
келе алу қабілеттілігін т.б. қасиет, қабілеттерді ары қарай дамыту;
- қозғалыс белсенділігінің, спорттық жаттығудың заңдылықтары туралы,
дене тәрбиесі жаттығуларының келешек өмірлеріндегі еңбек етулеріне, әскер
қатарында болатын кездеріндегі, ата-ана қызметтерін орындайтын кездеріндегі
маңызы туралы, білім негіздерін қалыптастыру;
- дене тәрбиесі жаттығуларымен, өздерінің айналысып жүрген спорт
түрлерімен тұрақты, жүйелі жаттығу әдеттері мен дағдыларын қалыптастыру;
бекіту;
- өнегелік, көпшілдік, өмірге дұрыс көзқарас, өзін-өзі бағалай білу
қасиеттерін қалыптастыру, алдыға қойған мақсатқа ұмтылушылық, өзіне
сенімділік, шыдамдылық, ұстамдылық, сабырлылық қасиеттерін дамыту;
- тұлға ретінде психикалық және өзіндік қасиеттерін ары қарай дамытуға
көмектесу, психикалық өзін-өзі реттеу негіздеріне үйрету.
Жоғары сынып жасындағы оқушылардың денесінің өсуі мен даму үрдісі
біртіндеп ары қарай жалғаса береді. Оқушы ағзасының мүшелері мен жүйелері
бірқалыпты жағдайда дамиды. Жыныстық жетілу осы кезеңде толық аяқталады.
Осы жас кезеңінде бойдың өсуі ақырындап, кеуденің кеңдігі, дене салмағы
көбірек өсе бастайды. Жасөспірім ұл балалар қыздарды бой және дене салмағы
жағынан қуып жетіп асып кетеді. Олардың бойлары қыздардан 10-12 см биік,
салмақтары 5-8 кг артық болады. Олардың жалпы дене көлемімен
салыстырғандағы бұлшық ет көлемі қыздардікіне қарағанда 13 % көп, ал тері
астындағы май ткані 10% аз болады. Жасөспірім ұлдардың қыздарға қарағанда
кеуделері қысқа, ал аяқ-қолдары ұзын болып келеді.
Жоғарғы сынып оқушыларының негізгі сүйектері өздерінің өсіп болу, қатаю
кезеңдеріне жете бастайды. Атап айтқанда, жауырын сүйектері жігіттерде 19-
20 жаста, қыздарда 18 жаста, тоқпан жілік немесе иық сүйектері 20-25 жаста
қатаяды. Кәрі жіліктің қатаюы 20-25 жаста жігіттерде, 17-20 жаста қыздарда
аяқталады. Шынтақ сүйегінің өсуі жігіттерде 18-20 жаста аяқталады,
бойжеткендерде сәл ерте қатаяды. Білезік сүйектерінің қатаюы 14-16 жаста,
саусақ сүйектері 16-18 жаста қатып, аяқталады.
Жамбас белдеуінің сүйектері: ортан жілік 18-20 жаста өсуін тоқтатады,
асықты жілік пен оның шыбығының сүйектері қыздарда 16-18, жігіттерде 19-20
жасқа дейін өсіп, одан әрі қарай өсуін тоқтатады. Табан сүйектерінің: өкше,
бақайшақ және аяқ саусақтарының өсуі бойжеткендерде 16-18, жігіттерде 18-20
жасқа дейін байқалады. Табан күмбезі 13-17 жасқа дейін қалыптасады.
Сондықтан да бойжеткендерге 17-18 жасқа дейін биік өкшелі аяқ киімді киюге
болмайды.
Себебі ондай аяқ киімдер табан күмбезінің дұрыс қалыптаспауына
байланысты аяқты тез шаршатады. Балалар мен жастардың аяқ киімдерінің
өкшесі 1,5-2 см болғанда табан күмбезі жақсы болып, табан еттері мен
сіңірлері жақсы дамиды. Осы кезеңде сүйектері қатайған жастар ағзасы үлкен
жүктемелерді төзімді қабылдайды.
Сүйек аппаратының бекуі бұлшық ет, сіңір дамуымен қатар жүреді. Бұлшық
еттер тез, біркелкі дамиды. Жастардың бұлшық еттерінің көлемі, күштері
өседі. Осы кезең – жастардың бұлшық еттерінің күші мен төзімділігін
дамытуға тиімді уақыт.
Жігіттермен салыстырғанда қыздардың иық белдеуі бұлшық еттері аздап,
жамбас бұлшық еттері жылдам қарқында дами бастайды. Кеуде клеткасы, жүрек,
өкпе, өкпенің ауа сыйымдылығы, тыныс алу бұлшық еттерінің күші, ауаны
қабылдау көлемі де қыздарда жігіттерге қарағанда аз болып келеді. Сондықтан
да қыздардың қан айналу және тыныс алу органдарының функционалдық
мүмкіншіліктері төмен болады.
Жігіттердің жүректерінің көлемі қыздарға қарағанда 10-15 %-ға үлкен,
жүрек соғу жиілігі 6-8 соғу минут аз, жүректің жиырылу күші күшті болып
келеді де, қан тамырларына көп қан мөлшерін жібереді. Сондықтан да
жігіттердің қан қысымдары қыздарға қарағанда жоғары болады. Қыздар
жігіттерге қарағанда терең дем алмайды, жиі дем алады. Олардың
өкпелерінің ауа сыйымдылығы жігіттерге қарағанда 100 см аз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Палуандарды тестілеудің мазмұны және әдістері
Содержание и методы тестирования борцов
The content and methods of testing fighters
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
1. ПАЛУАНДАРДЫ ТЕСТІЛЕУДІҢ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1. Палуандардың дене тәрбиесідегі әдістері.
1.2. Оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын жүргізудің әдістемелік
ерекшеліктері.
1.3. Орта сынып оқушыларының дене дамуының ерекшеліктері.
1.4. Жоғарғы сынып оқушыларының дене дамуының ерекшеліктері.
1.5. Дене тәрбиесі әдістемесінің ерекшеліктері.
2. ЖЕҢІЛ АТЛЕТИКАДАҒЫ СЕКІРУДІ ҮЙРЕТУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
2.1. Секіруді үйретудің түрлерінің әдістемелік ерекшеліктері.
2.2.Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығуы - жүгіру.
2.3. Сыныптан тыс дене шынықтыру
3. ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕГІ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ЖҰМЫСТАРЫН ЖОСПАРЛАУ.
3.1. Жоспарлау жұмыстарын ұйымдастыруы.
3.2. Дене тәрбиесі және спорт жұмыстарының жалпы жылдық жоспары.
3.3. Мектептің дене тәрбиесі ұжымы.
3.4. Мектептегі дене тәрбиесі жұмыстарын бақылау және есепке алу.
4. ҚОРЫТЫНДЫ.
5. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
КIРIСПЕ
Жер жүзіне палуандықпен атын жайған... қазақтың Қажымұқаннан басқа кімі
бар?
Күллі қазақ күш атасы ретінде қадір тұтқан Қажымұқан – ғибратты ғұмыр
кешкен сан қырлы тұлға. 15 жасынан топқа түскен Қажекеңнің жасы 70-ке
келгенше күресті тастамауының өзі – оның жаратылысы бөлек саңлақ спортшы
екендігінің айғағы. Бір айта кетерлігі, 11-атасы Қарақыпшақ Қобыланды болып
келетін Қажымұқанның дара бітімі бала жасынан-ақ байқалған.
Өзі құралпылас балалармен ойнап жүргенде әлдекімге жазатайым қолы тиіп
кетсе, оңдырмайды екен. Соған байланысты шағым айтып келген адамдарға әжесі
Айсары: Өгізге мініп ойнап жүреді де, ол зорығып жатып қалса, лақтай
көтеріп, иығына салып, үйге әкеледі. Өгіз көтеріп ойнайтын бала менің
ұрғанымды елең қыла ма? – дейтін көрінеді. Толағайлық күш-қуат тумысынан
дарыған Қажымұқан осылайша бала күнінен ерекшеленіп, 12-13 жасында 20-дағы
жігіттің кейпіне енеді. Жоқшылық салдарынан еңбекке ерте араласуға мәжбүр
болған ол Қызылжарда Масликов деген саудагерге жалданып, соның жұмысын
істейді: малын бағады, шөбін шабады, жүгін тасиды. Бірде қыстыгүні шанамен
шөп алып келе жатқанда жеккен аты болдырып, алға аттап баспай, төрт аяқтап
тұрып алады. Ыза кернеген шөпші бала қарға көмілген шананы артынан итеріп
кеп жібергенде, ортаға жеккен ат шананың астына түсіп өледі.
Оны таудай маяның үстіне тастай салып, екінші атты шананың артына бос
байлаған Қажымұқан дәу шананы өзі сүйреп, ауылға жеткізеді. Қабырғасы әлі
қатпаған қаршадай ғана баланың жойқын күші маңайдағы үлкен-кішіні түгелдей
таң-тамаша қалдырады. Қажымұқан 18 жасында Омбыға келіп, қалалық циркте
өтіп жатқан күресті көреді. Сондай кезекті сайыстардың бірінде чемпионаттың
күшті палуандарының бірі А.Злобин: Көрермендер арасында күрескісі келетін
адам бар ма? – деп сұрайды. Ортаға Қажымұқан шығады. 18 минутқа созылған
белдесуде орыстың кәсіпқой палуаны жасөспірім баланы әрең жеңеді.
Осы белдесуден соң-ақ Қажымұқанның спорттағы үлкен жолы басталады.
А.Злобин оған күрес мектебінде оқуға кеңес береді.
Оның ақылын құп алған Мұқан Петербургте Ваня аға деген атпен жұртшылық
құрметіне бөленген И.Лебедевтің тәрбиесінде болып, француз күресі мен цирк
өнерін ынты-шынтысымен беріле үйренеді, жалықпай жаттығады. Содан алты
айдан кейін Одессаға барып, Ветлижинскийдің жекеменшік мектебіне түсіп,
Еуропа мен Американың күрес түрлерін үйренеді. Күрес тәсілдерін жете
меңгеріп, өз мүмкіндігін іштей шамалаған Қажымұқан тұңғыш рет Киевте
күреске түсіп, Иван Заикин секілді екі-үш айтулы спортшыны жеңеді. Алайда
орыстың атақты палуаны Иван Поддубныйдан ұтылып қалады.
Онымен артынша қайта белдесіп, жеңіске жетеді. Бірақ шешуші белдесуде
Поддубный басымдау түседі де, Қажымұқан жүлделі екінші орынды иеленеді.
Поддубныймен өмірлік достығы осы сәттен басталған Қажымұқан ол туралы:
Ондай адамды жер жүзінен кездестірген емеспін. Адам десең – адам, палуан
десең – палуан, арыстан десең – арыстан еді, – деп үнемі айтып өткен
деседі.
Қазақстанда күрестің қазақша күрес, грек-рим күресі, еркін күрес, дзю-до
және самбо сияқты жекпе-жек түрлері кең дамыған.
Қазақ күресі – ұлттық спорт түрі. Оның тәсілдері сан алуан. Жекпе-жек
барысында бір қолмен белдіктен немесе күрте жағасынан, жеңінен ұстап шалу,
үйіріп, сүріндіре, жұлқу, тізеден қағу, іліп немесе кеудеден асыра лақтыру,
т.б. көптеген тәсілдер қолданылды.
1928 жылы қазақша күрестің бірыңғай ережесі қабылданып, ол 1938 ж.
республикалық спорттық жарыстың бағдарламасына енгізілді.
Қазақша күрес балуандары халықаралық аренада тұңғыш рет 1952 ж. Ашғабат
қаласында сынға түсті. Қазақша күрестің салмақ дәрежелері де, ережесі де
жиі өзгерістерге ұшырады. Кей жылдары үш, төрт, бес, сегіз, он салмақ
дәрежелері бойынша жарыстар өтіп жүрді.
1998 жылдан еліміздің балуандары үш салмақ дәрежесі бойынша күш
сынасады. 60 кг-ға дейінгі балуандар – кіші балуан, 74 кг-ға дейінгілер –
орта балуан, 74 кг-нан жоғарылар – бас балуан деп аталады.
Грек-рим күресі, классикалық күрес – қол және тұтас дене қозғалысына
негізделген тәсілдерді пайдаланатын спорттық күрес түрі. Бұл күресте
қарсыласын белден төмен ұстауға, аяқтан шалуға, т.б. болмайды. Грек-рим
күресінің мақсаты – қарсыласының жауырынын жерге тигізу немесе күрес
тәсілдерін шебер қолдана отырып, ұпай санымен жеңу.
Грек-рим күресі 1896 жылғы 1-Олимпиялық ойындардың бағдарламасына енді.
1904 жылдан дүниежүзілік чемпионаттар өткізіліп келеді.
20-ғасырдың 60-жылдарының аяғынан бастап күрестің бұл түрі Қазақстанда
жедел дами түсті. Қазақ халқынан шыққан Қажымұқан Мұңайтпасов, Шәміл
Серіков, Жақсылық Үшкемпіров, Дәулет Тұрлыханов, Бақтияр Байсейітов,
Нұрбақыт Теңізбаев, Әсет Мәмбетов сияқты Дүниежүзілік олимпиада чемпиондары
мен жүлдегерлерінің есімдері көпшілікке белгілі.
Еркін күрес. Мұнда қарсыластарға әр түрлі техникалық тәсілдерді
(қарсыласын лақтыру, аударып түсіру, қапсыра ұстау, белден төмен ұстау,
т.б.) кеңінен қолдануға мүмкіндік беріледі.
Еркін күрес 19-ғасырдың аяғында Англияда пайда болған.
1904 жылдан олимпиялық ойындар бағдарламасына енген.
1951 жылдан дүниежүзілік, 1928 жылдан Еуропа чемпионаттары өткізіледі.
1. ПАЛУАНДАРДЫ ТЕСТІЛЕУДІҢ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1. Палуандардың дене тәрбиесідегі әдістері.
Қазақстанда еркін күрес жарыстары 1955 жылдан өткізіліп келеді. Қабден
Байдосов, Әбілсейіт Айқанов, Амангелді Ғабсаттаров, Аманжол Бұғыбаев,
Сейітжан Әбдікәрімов, Алмас Мұсабеков, т.б. халықаралық аренада халқымызды
әлемге танытты. Мәулен Мамыров Атлантада (АҚШ) өткен Олимпиялық ойындарда
(1996) және дүниежүзілік чемпионатта (1998) қола жүлдені еншіледі.
Дзю-до (жапонша дзю – жұмсақ, до – жол). 19-ғасырдың аяғында Жапонияда
джиу-джицу күресі негізінде пайда болған.
1956 жылдан дүниежүзілік чемпионаттар өткізіледі, Олимпиада ойындарына
1964 жылдан енген. Дзю-дошылар арнайы кілем (татами) үстінде күреседі.
Киімдері – кимоно, белбеу және шалбар. Күрес ережесі бойынша қылқындыруға,
қолды бұрауға болады. Жаңадан қатысып жүргендер беліне ақ белбеу, ал жоғары
разрядшылар қара белбеу орап шығады. Қазақстанда дзю-до күресі 20-ғасырдың
60-жылдарынан бері дамып келеді. Асхат Жіткеев Пекинде (Қытай) өткен 29-
Олимпиялық ойындарда (2008) күміс, дүниежүзілік чемпионатта (2004, Корея)
қола жүлдені иеленді. 1995 жылдан Алматыда Ораз Жандосов атындағы
халықаралық турнир өтіп келеді.
Самбо (орыстың “самозащита без оружия” – қарусыз қорғану деген сөзінің
қысқартылған түрі). Күрестің бұл түрін қазақ, грузин, татар, Әзірбайжан,
т.б. халықтардың ұлттық күрестерінің айла-тәсілдері негізінде белгілі маман
Аркадий Харлампиев (1938) құрған. Спорттық және әскери түрі бар. Әскери
самбоның қорғаныс және арнайы деген екі түрі бар. Самбо күресінде балуандар
арнайы белдікті шапан киеді, күрес кезінде белдіктен, жеңнен, шапанның кез
келген жерінен, сондай-ақ қол мен аяқтан ұстап, әдіс қолдануға болады.
Самбода әдіс қолданушы балуан тік тұрып, қарсыласының жауырынын кілемге
тигізсе немесе буындарды ауырту әдісін қолданғанда, қарсыласы жеңілгендік
белгісін берсе ғана таза жеңіс деп есептеледі.
Самбодан КСРО біріншілігі 1939 жылдан бастап өткізілген. Ал Еуропа
чемпионаты 1972 жылдан өткізіледі. Қазақстанда самбо 1953 жылдан бері
дамуда, республикалық алғашқы біріншілік 1955 жылы ұйымдастырылды. Самбо
күресінен Асхат Шахаров әлемнің үш дүркін чемпионы болса, Қанат Байшолақов,
Бауыржан Садықанов, Асқар Шайхиев, Арсен Хатип әлем чемпионы, Айтжан
Шаңғараев, А.Мұсабеков Еуропа чемпионы атанды. Әйелдер арасында Сәуле
Ғабдоллина, Айсара Керімбекова, Жамал Бозова, т.б. әлем, Азия чемпионы
болып, әлем чемпионаттарының жүлдесін алды.
Қажымұқанның күрес өнеріндегі жеңісті жолы одан әрі қарай Париж, Лондон,
Варшава, Гамбург, Стамбул, Рим, Прага, Вена, Мадрид, Одесса, Лодзь, Минск,
Симферополь, Ялта, Орел, Вильнюс, Ковна, Бағдат, Дамаск топырағында
жалғасады және 1905 жылға дейін-ақ палуан әлемнің 24 елінде болып үлгереді.
Бірқатар деректерге сүйенсек, күш жағынан алып қарағанда Қажымұқанның
теңдесі болмаған. Оның алапат күшінен қарсылас палуандарының қорыққандығы
соншалық, кейбірі тіпті чемпионаттан шығып қалуға мәжбүр болған.
Сол себепті де Қажымұқан көбінесе шын күрестен аласталып, шартты
күрестің маңында пайдаланылған. Оған көнбей, шындай бастаған жағдайда
күрестің ережесін бұзды деп, белдесуге қатысушылар тобынан шығарып
отырған деген де пікірлер бар. Осылайша, Қажымұқанның спорттық
өмірбаянында әртүрлі жағдайлар кездеседі. Тіпті кейбір жекпе-жектері
халқымыздың ұлы перзенті үшін шын мәніндегі өмір мен өлім айқасына
айналған. Мысалы, бұған палуанның Саракики, Георг тәрізді басқа да көптеген
қарсыласымен жекпе-жектері дәлел бола алады. Әсілі, жақсының бағасын білу
де – зор қасиет.
Осы орайда, мейірбан халқымыз Қажымұқандай біртуар ұлын шексіз
махаббатымен мейлінше аялай білген де. Ел-жұртының ыстық ықыласына тәнті
болған палуанның Ә.Тәжібаевқа: Мен Қажымұқан болғалы қазақ думаны қасымнан
арылып көрген емес, – дегені бар.
Дегенмен күні кеше ғана күллі Алаш жұрты аялаған Қажымұқанға бүгінгі
қауымның қырғи қабақ танытып қоятыны қынжылтады. Мысалы, ол туралы
Қажымұқан әлем чемпионы болмаған, тек халықаралық деңгейде күрескен деп
қызылкеңірдек болатындар да жетіп-артылады.
Бұл ретте олардың Қажымұқанның әлемнің 60-қа жуық елінде күш сынасып,
алтын, күміс, қоласын қоса есептегенде, барлығы 48 медальды олжалағанын,
сондай-ақ көптеген дүниежүзілік біріншілікке қатысып, Азия, Африка
чемпионы, Әлем чемпионы атақтарын бірнеше дүркін жеңіп алғандығын естен
шығарып алатындары өкінішті. Бірақ ел не десе, о десін, Қажымұқан – әріден
айтсақ, шын мәнінде, Жер жүзінің балуаны, беріден айтсақ, күллі Қазақ
даласының батыры. Енді бірегей тұлға өмірінің былайғы жұртқа беймәлім
беттеріне үңіліп көрелік...
Туған жері әлі нақтыланған жоқ.
Ресми деректерге жүгінсек, Қажымұқан 1871 жылы 12 тамызда Ақмоладағы
Қараөткел дуанына қарасты Қоспа деген жерде дүниеге келген. Алайда палуанды
Оңтүстік Қазақстан топырағының тумасы ретінде танитындар да бар. Бұған
негіз болатын жайт – палуанның атасы Ернақ зиратының Отырар ауданы Шілік
ауылындағы ескі қорымда жатқандығы және сол маңайда Ернақтың жайлауы деген
жайлаудың болғандығы.
Көнекөз қариялар Ернақтың баласы Мұңайтпастың Ақмола маңына қоныс аударуы
ағайын арасындағы араздықтың салдары екендігін айтады. Бұл жөнінде
палуанның ұлы Жанәбіл кезінде: Шіліктегі Ақтөбе дейтін жерде Қызылшекпен
деген қыпшақтар ауылы бар, түбіміз сол жақтан шықса керек. Әкеміз бір жасқа
толар-толмаста ағайын арасында келіспеушілік туыпты. Мұңайтпас атамыз
айтқанынан қайтпайтын бірбеткей адам екен. Ауылдағы ағайынға ренжіп қалған
соң, қыпшақтар тұратын Ақмолаға кетемін деп жолға шығыпты.
Соңынан 40 жігіт қуып барып, басу айтып: Өкпеңді қой, елге қайт. Көшті
кейін қайтар, – десе: Жарайды. Бірақ мына Қажымұқанымды жерге бір-ақ ұрып
қарбызша жарамын. Сосын қайтамын – депті. Барған 40 жігіт: Онда жолың
болсын! – деп бата беріп, кері қайтыпты. Онда барған соң өкімет құжат
берген, сөйтіп, сонда туылды деп жазылып кеткен, – деген түсінік беріпті.
Алайда Астана маңындағы қыпшақтар палуанның өмір тарихын өздеріне жақын
етіп таратады. Қалай болғанда да, Қажымұқанның нақты қайда туғаны жөнінде
әлі түпкілікті байлам жасалған жоқ.
Алаш партиясына ақша аударған.
Жалшылықты тастап, кәсіби спорт жолына түскен Қажымұқан содан былайғы
уақытта көбінесе туған жерінен жырақта жүреді. Қазақтың зиялы азаматтары
көп шоғырланған Омбы мен Орынборда жиі болады. Міржақып Дулатовпен танысып,
Алашорданың қайраткерлерімен араласады. Бұл ретте мәдениеттанушы Қалиәкпар
Әміржанов:
– 1910-1937 жылдар аралығында Қажекеңнің Омбыда тұрақтап қалуы бекер емес.
1917 жылғы төңкерістен кейін қазақ зиялылары егемендік үшін күресуге бел
шеше кіріскен.
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаевтардың арасында
Қажымұқан да жүрген. Қажымұқан алашордашылар жиналатын жер – Семейге де жиі
барып тұрған, – дейді. Кейіннен алашордашылар жаппай қудаланғанда 1929 жылы
Қажымұқан да ұсталып, түрмеге түседі. Сөйтіп, Новосибирскіде бес-алты ай
жатып шығады.
Одан кейін де қудалау тыйылмағандықтан, тынышы кеткен палуан отбасын
тастап, Омбыдан Оңтүстік Қазақстан, Өзбекстан аумағына кетуге мәжбүр
болады. Бірақ қай елде қандай жағдайда жүрсе де, Қажымұқан құшақ жая қарсы
алып, зор құрмет көрсеткен қарапайым халқын тамашаға кенелтіп, таңғажайып
өнерін көрсетуден танбаған.
Сондай-ақ Алашорда қайраткерлерінен де ешқашан қол үзбеген. Ауған
соғысының ардагері Бақытбек Смағұлдың пікірінше, Қажымұқан өзге елдерде
жүрсе де, қазақтың зиялылары құрған Алаш партиясына бірнеше рет ақша
аударған. Ұлт зиялыларының барлығы халық жауы атанып, жазалана бастаған
уақытта палуан елден жырақта, негізінен шет мемлекеттерде жүргендіктен ғана
аман қалған болуы мүмкін. Бір анығы, өмірінің сол бір кезеңі туралы
Қажымұқан тірі кезінде ешкімге тіс жарып, ештеңе айтпаған...
Сенген адамына шық жуытпаған
Аты аңызға айналғаны соншалық, бүгінгі ұрпаққа ертегі батырындай болып
елестейтін Қажымұқан бабамыздың сырт бейнесі де ерекше болғанға ұқсайды.
Бұл ретте Қажекеңді спорт журналисі И.Д.Булгаков: Ол Геркулес десе,
дегендей екен. Бір қарағанда, ол адамнан гөрі, шойыннан құйған сом тұлғаға
ұқсайтын сияқты, бойы ұзын және қанжырдай тартылған. Бұлт-бұлт ойнаған
бұлшық еттері бір керемет! – деп сипаттаса, жазушы Дихан Әбілев: Жартас
кеудесі жалғанның жартысындай, бұлшықты білектері дөңбектей, бура сан, піл
сирақ денесіне лайық құж-құж құлақтары, жырым-жырым еріндері жартасқа
түнеген қара бұлттай қалың қабағының астында жанған ошақтай қос жанарлы
ұясы үлкен екі көзі, соқтала біткен сом бітімді мұрны – бәрі-бәрі ертегіден
естіген дәулеріміз тәрізді қияпат береді, – деп суреттейді. Осыған қарап,
жұртшылықтың Қажымұқанды тек қана қара күш иесі деп ойлайтыны рас.
Шындығында, Қажекең ақындығы, әншілігі, сөзге ұсталығы бір басына жетіп-
артылатын сан қырлы тұлға болыпты. Мәселен, Қажымұқан өмірін
зерттеушілердің бірі, әдебиетші-ғалым Ә.Қоңыратбаев: Қазақтың қара сөзіне,
ұтымды әзіліне Қажекеңнен ұста адамды сирек кездестірдім. Мақал-мәтелдерді,
ел аузындағы шешендік сөздерді араластырып, орынды қолданатын. Әзіл үстінде
біреуді сөзбен ұтып кетуге де ұста, – дейді. Сонымен бірге ол өте қазақы,
мейлінше табиғи адам болған. Біреуге сеніп қалса, оған шық жуытпаған, ал
өтірігін бір байқаған адамға ешқашан қайтып сенбеген. Батырларға тән
аңғалдығы да басым Қажекең көңілді отырған кезінде жастық шағынан естелік
айтып, қызықты әңгімелерімен айналасын серпілтіп отырған. Және ол кісінің
құлаққа жағымды қоңыр даусы болған және көбінесе домбырасын қолына алып,
ғашықтық әндерін, әсіресе Балуан Шолақтың Ғалия, Біржан салдың Жонып
алды, Сәкен Сейфуллиннің Тау ішінде әндерін айтқан. Осы орайда,
Қажымұқан жайлы еңбек жазғандардың бірі, белгілі жазушы Сәуірбек
Бақбергенов: Оның қолынан Қаратаудың үшқатынан жасаған кішкене сұр домбыра
түспейтін. Күй емес, қоңырлата әдемі саз тартатын. Кейде оған қосылып,
үңгірден шыққан дауыстай, күмбірлеген қоңыр үнмен ән салатын, – деп
жазған.
Қажымұқан әкем еді деушілер көп болған
Қажымұқан ең алғаш рет 36 жасында үйленіпті. Алғашқы әйелі – өзі шын
ұнатып қосылған және мұсылманша некесін қиып, Бәтима деп ат берген
Надежда Чепковская. Палуанның бұл әйелден көрген баласы – Халиолла. Ал
екінші әйелі – Ырыстыдан София, Рәшида, Әзия атты үш қызы болған. Үшінші
әйелі – әмеңгерлікпен үйленген Мінәйімнен ұлы Айдархан туылады. Соңғы рет
үйленгенде палуанның жасы – 75-те, ал әйелі Бибіжан 32 жаста болған
көрінеді.
Бибіжаннан Жанәбіл атты ұл сүйген. Бұлар – палуан әйелдерінің жалпы
жұртшылыққа белгілісі ғана. Негізі, бірқатар әңгімелерде Қажымұқанның көп
әйел алғандығы айтылады. Мысалы, сондай әйелдерінің бірі ноғай қызы болған
көрінеді және одан палуанның Мұхтар атты ұлы болса керек. Сол сияқты
Қажымұқан орыстан да, башқұрттан да, тіпті француздан да әйел алған деген
әңгіме бар. Бұлай дейтініміз, әр жылдарда палуанды әкем еді... деп
әлемнің әр түкпірінен арнайы іздеп келгендер кейінгі жылдарға дейін
толастамаған көрінеді. Мысалы, 1960 жылы Николаев деген палуан өзін
Қажымұқанның баласымын деп жариялаған.
Сол сияқты Қажымұрат деген біреу Қажымұқан әкем еді деп, 1970 жылдары
Башқұртстаннан келіпті. Ал Караван газетінің 2009 жылғы 10 сәуірдегі
нөмірінде жарияланған мақалада Қажымұқанның немересі Шаттық Айдарханұлы
1996 жылы атасының Франциядағы балаларынан шақырту алғандықтарын, бірақ
әкесі Айдарханның буржуйларға барудан үзілді-кесілді бас тартқандығын
айтады.
Мұндай жағдайлар өте көп болған. Мүмкін, оның барлығы бірдей шындыққа
жанаспайтын да шығар. Өз атын шығару үшін әркімнің Қажымұқан есімін
пайдалануға тырысуы да мүмкін ғой. Ал енді Қажымұқан неге көп әйел алған
десек, бұл жақсыдан ұрпақ алып қалуға тырысқан баяғы дәстүрдің көрінісі
болуы мүмкін. Екінші жағынан, алты құрлыққа есімі аян Қажымұқандай атақты
тұлғаға көрсеткен құрметі есебінде әрі онымен туыстық байланыс орнату
мақсатында да жұртшылық түрлі әрекеттерге барған сыңайлы.
Үлкен қарны жіптіктей болып жиырылатын.
Қажымұқанның алып палуан ғана емес, сонымен бірге, ғажайып цирк әртісі
ретінде де аса танымал болғаны анық. Ол небір қызық та қауіпті, қиын да
таңқаларлық қойылымдармен көрермен алдына шыққан, цирк манеждерінде өнер
көрсеткен. Жары Бәтима апайдың естелігіне сүйенсек, Қажымұқан қалыңдығы бір
еліден жуан сом темірді мойнына галстук, беліне белбеу қылып орап, темірді
қамырдай илесе, Парижде цирк алаңына мініп шыққан түйесін арқасына салып,
қайта алып кеткен. 75 пұт жүк тиелген арбаны тісімен сүйреп, сахнаға
шыққан. Адам баласына бітпеген алып кеудесіне 20 пұттық тас қойғызып, екі
пұттық балғамен уаттырған, тақтайдың астына жатып, оның үстінен адам толы
автокөлік жүргізген. Және бұл өнерлерінің бәрін Қажымұқан еш қиындықсыз-ақ
көрсеткен. Орыстың атақты палуаны Иван Заикиннің ғажап көпір деп аталатын
қиын нөмірін палуандар арасында тек Қажымұқан ғана орындай алыпты. Палуан
өзін тірідей молаға салдырып, топырақ астында 30 минут жата алады екен. Бұл
нөмірін ол 1936 жылы Қызылжар қаласында соңғы рет орындаған.
Өмірінің соңғы жылдарында Оңтүстік Қазақстан облысы, Темірлан ауылында күн
кешкен палуанды күш сынасып көрмек болып,іргелес елдерден арнайы іздеп
келетін спортшылар да болыпты. Бірақ сол кезде жасы 74-75-ке келіп қалған
Қажекеңе жергілікті басшылар: Жасыңыз болса, ұлғайды. Сізді бүкіл әлем
таниды. Қазақтың, бүкіл Кеңестер Одағының мақтанышысыз. Енді күресуді
тоқтатыңыз. Қартайған шағыңызда жығылып қалсаңыз, барлық абыройдан айырылып
қаламыз деп қолқа салса керек. Содан кейін күресуді қойғанымен, Қажекеңнің
өнерін көрсетуді өле-өлгенше тоқтатпағанын көзкөргендер бүгінде ерекше
тебіреніспен айтады. Мысалы, Шілік ауылының тұрғыны Ихан Исаевтың: Қажекең
ауыл адамдарына өнер көрсетер алдында бойын сілкілеп кеп жіберетін. Қатты
сілкігенде үлкен қарны жіптіктей болып жиырылып қалатын. Тіпті екі қолы мен
екі аяғы да шымырланып кететін. Ал керілген мезетте мойны құрықтай болып
шыға келеді. Бұлшық еттері білем-білем болып кететін. Палуан алаңға
шыққанда тек спорттық үлгідегі киімімен, яғни қысқа іш киім және майкамен
шығатын. Сондай кездерде еркектің үстінен тек қазақша тігілген кең дамбалды
ғана көретін ауылдың әйелдері: Ойбуй-й, ұят болды-ау, ұят болды-ау. Палуан
осындай екен-ау! – деп беттерін баса қоятын, – деп еске алғаны бар.
Ерлікпен тұйықталған тағылымды тағдыр.
Белгілі қаламгер Жанболат Аупбаев айтпақшы, Қажымұқан ерлікпен өмір
сүрді, ерлікпен ғұмыр кешті. Оның өмірі тек қана ерліктерден тұрды. Адамзат
атаулының аңызға айналған алыбы өмірінің соңғы кезінде тағы бір ерлік
жасады. Ұлы Отан соғысы басталып, ел басына күн туған қиын заманда белін
бекем буған Қажекең ел аралап, өнер көрсетті. Сөйтіп, маңдай терімен
жинаған қыруар қаржысының бір тиынын да шашау шығармастан майдан қорына
қосты. Сөйтіп, қаһарлы Сталиннің өзін өтінішіне иліктіріп, болат құсты
арнайы жасатқан Қажымұқан да, Аманкелді Иманов атын алған осынау қанатты
сұңқармен жау шебін неше мәрте шабуылдаған қаһарман жас Қажытай Шалабаев та
қазақ деген халықтың қайсар рухын, бекзат болмысын күллі дүниеге тағы бір
рет паш етті. Өзінің шиеттей бала-шағасын, жеке мүддесін былай ысырып
қойып, елдік мақсатқа дәл Қажымұқанша қызмет ету бұл маңайда бұрын-соңды
ешкімнің қолынан келген емес. Отанға пайдам тисе, еш арманым жоқ деп
білген ұлы тұлға сырлы аяқтың сыры кетсе де сыны кетпейтінін осылайша
дәлелдеді де. 1945 жылы Абайдың Семейде өткен 100 жылдық тойына баруының
өзі Қажымұқанның жасы ұлғайған шағында да ел ішіндегі маңызды шаралардың
ешқайсысынан сырт қалмағандығын көрсетсе керек. Араға 26 жыл салып сол жүз
жасқа Қажымұқанның өзі де келді, әрине, палуан ол күнді көре алған жоқ.1948
жылы 12-тамызда атажұрты – Оңтүстік Қазақстан облысы, Ордабасы ауданы,
Темірлан ауылында дүние салды. Осы орайда Өмірінің соңғы жылдарында палуан
тұрмыста таршылық көріп, қиын жағдайда күн кешкен деген әңгіме бар. Күш-
қуаты қайтқан соң қауқарсыз қарияға айналып шыға келген қайран қарт
күнкөрісінің қиындап кеткендігін айтып, тиісті мекемелерге бірнеше мәрте
хат жолдаған. Бірақ бәрі жауапсыз қалған. Ең өкініштісі, ел-жұрты да
біртуар тұлғасын өмірден өтісімен-ақ ұмытып үлгерген. Содан да болар, алты
құрлықты даңқымен дүрілдеткен палуанның 100 жылдығы да, одан кейінгі
мерейтойлары да лайықты дәрежеде аталып өткен емес. Сол сияқты өмірбаянының
бұлыңғыр тұстарын зерттеп, зерделеу, жоғалып кеткен орден-медальдарын
іздестіру, әлемдегі палуанның ізі қалған жерлерге арнайы экспедициялар
ұйымдастыру, қайталанбас тұлғаның әдебиет пен кинодағы, бейнелеу өнеріндегі
шынайы бейнесін жасау шаралары да шын мәнісінде қолға алынбай отыр.
Ұлы адамдардан кейде балалық пәктіктің де байқалатыны бар. Сол сияқты
Қажекең де кезінде Сәбит Мұқанов пен Қалмақан Әбдіқадыровқа: Мен туралы
неге жазбайсыңдар? деп орынды наз айтып: Жалшыдан шығып, жер жүзіне
палуандықпен атын жайған қазақта менен басқа кімің бар еді?! – деп балаша
бұртиған көрінеді. Шынымен де, бұл қазақтың төрткүл дүниеге түгел мәшһүр
Қажымұқан сияқты арда азаматтары көп пе еді?! Тұлғаның қадіріне жетуді біз
қашан үйренер екенбіз?!
Алда Қажымұқанның 140 жылдық мерейтойы келе жатыр. Айтулы даталар
таянғанда ғана қыбырлайтын қазақ, бәлкім, осы жолы тағылымды бір іс
тындырар...
Бiлгiм келген бiр сұрақ
Қажымұқан ұшағы қазір қайда?
Ұлы Отан соғысы кезінде Қажекеңнің қаржысымен Қазанда жасалған арнайы
ұшақ қазақ ұшқышы Қажытай Шалабаевқа табыс етілген екен. Ұшақтың одан
кейінгі тағдыры қалай болған? Ол қазір қайда?
Нұржігіт АМАНЖОЛОВ, Шымкент қаласы
Қажымұқан аманатын көзінің қарашығындай сақтаған Қ.Шалабаевтың айтуынша,
ұшқыштық жеке кітапшасында оның соғыс кезінде аспанға 217 рет көтерілгені
жазылыпты. Соның 70-тен астамы Қажымұқан ұшағының еншісіне тиген. Ұлы
Жеңістің хабарын Курляндия майданында естіген ол Мәскеуде өтетін Жеңіс
парадына қатысатын болған, бірақ сол күнгі ауа райы өте қолайсыз
болғандықтан, Қызыл алаңдағы мерекеге әуе күштері ұшып шыға алмаған. Жеңіс
парады аяқталғаннан кейін бір айдан соң әскер қатарынан босанған Қ.Шалабаев
Қажымұқан ұшағын Иваново қаласының жанындағы Керпач деген елді мекендегі
аэродромға өткізіпті.
Оңтүстік Қазақстан облысы, Ордабасы ауданы, Темірлан ауылындағы Қажымұқан
мұражайының директоры Ш.Жарқынбекұлы: Қажекеңнің қаржысына жасалған ПО-2
ұшағы Мәскеудегі соғыс техникалары қойылған ашық аспан астындағы мұражайда
тұр дегенді естідік. Бірақ анығын білмейміз, – дейді.
Күш атасының тұлғасы қандай болған?
Көне суреттердегі бейнесінен байқағаным, Қажымұқан алып тұлғалы кісі
болғанға ұқсайды. Дене бітімінің нақты өлшемдері белгілі ме?
Айтжан НҰРҚАСЫМҰЛЫ, Талдықорған қаласы
Қажымұқан өмірін зерттеушілердің бірі, ғалым Ә.Қоңыратбаевтың жазбасына
сүйенсек, Қажымұқанның 75 жасындағы дене бітімі, тұлғасы мынадай болған:
таза салмағы – 174 кг, бойы –195 см (өз айтуы бойынша күресіп жүрген
кезіндегі салмағы – 215 кг, бойы 200 см болған). Төбелігінен беліне дейін –
77 см, белінен аяғына дейін – 118 см, кеудесі – 146 см, кіндік тұсы – 173
см, жуан қара санының қалыңдығы – 71 см, сан жілігінің ұзындығы (жамбастан
тізеге дейін) – 65 см, балтыр аумағы – 49 см. Балтырының ұзындығы – 58 см,
табаны – 35 см, аяқ киімі шамамен 54-размер болған. Шалбарының белдігі –
220, жауырынының жалпақтығы – 60 см, қолтық еттің қалыңдығы – 50 см,
жатқанда – 60 см, саусақ басынан білекке дейін – 25 см, ортаңғы саусақтың
ұзындығы – 14 см, саусағының жуандығы – 10 см, білек жуандығы – 2,75 см,
самайы – 9 см, жақ ұзындығы – 24 см, мұрын ұзындығы – 7 см, құлақтың
айналасы – 10 см, үстіңгі еріннің ұзындығы – 10 см, бас аумағы – 65 см.
1.2. Оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын жүргізудің әдістемелік
ерекшеліктері.
Оқушылар көп қимылдағысы келеді. Біркелкі, ұзаққа созылатын ойындар
оларды жалықтырып жібереді. Сондықтан да ойындар, жаттығулар әр түрлі,
қысқа демалу аралықтарымен болса жақсы.
1-сынып оқушылары шыдамсыз, өздерін тоқтата алмайды, зейіні тұрақты
емес. Бірте-бірте оларға жаттығуларды кеңістікте орындау түрінде бергенде
ойланып, еске сақтап орындауға қызығып, ықыластана бастайды.
Бастауыш сынып оқушыларына денені дамыту жаттығуларын бергенде, ұл
балалар мен қыз балалардың дене дамуы ерекшеліктерін ескеру қажет. Ұлдардың
салмағы, бойлары үлкен, кеуделері кең, өкпенің тіршілік көлемі жоғары
болады. Бұлшық ет күштері қыздарға қарағанда дамыған. Олар тез
жүгіреді,ұзаққа, биікке секіреді, алысқа лақтырады, күшті, әрі шыдамды.
Сондықтан 2-сыныптан бастап ұлдарға ауырлық көтергенде, қашыққа,
жүгіргенде, секіргенде, лақтырғанда көбірек жүктеме беруге болады. (Өйткені
1,2-ші сыныпта ұлдар мен қыздардың дене тәрбиесі жаттығулары амалдары
бірге, бөлуге келмейді). Қыздарға 3-ші сыныпта ұлдарға қарағанда көбірек
бірқалыпты, ырғақты, би жаттығуларын беруге болады.
Дене тәрбиесі сабағын жүргізудің төмендегідей ерекшеліктері бар:
1. Бастауыш сынып оқушыларына негізгі үйрететін жаттығулар тобы табиғи
қимыл-әрекеттерді жетілдіру түрінде болып келеді. Олар: жүру, жүгіру,
секіру, лақтыру, өрмелеу т.с.с.
2. Бір сабақ кезінде оқу материалын меңгеру және жетілдіру үрдісінің 2-3
міндетін ғана орындаса жеткілікті болады.
3. Сынып төмен болған сайын табан бұлшық еттерін нығайту және түзу тұлға
қалыптастыру жаттығуларын беруге айрықша көңіл бөлу қажет.
4. Әрбір сабақта міндетті түрде қозғалмалы ойындар ойнату керек. 3-4
сынып оқушыларымен сабақ өткізгенде ойын жаттығулары сабақтың 50% уақытын
алса дұрыс болады.
5. Оқушыларға негізгі жаттығулардың техникасын үйреткенде, оны дұрыс және
нақты орындауға көп көңіл бөлу керек. Оқу үрдісі кезінде жаттығуды үйрету
және жетілдірумен бірге дене қасиеттерін дамытуға бірдей көңіл бөлген
дұрыс.
Балалардың қимыл-әрекеттерді есте сақтау қабілеттері 7-12 жас
аралықтарында тез дамиды да, 13 жастан ары қарай баяулай бастайды.
Қимыл-әрекетке үйрету әдістерін қолданғанда көбінесе толық орындау әдісін
пайдаланамыз. Жаттығуды бөлшектеп үйретуді анда-санда ғана, қосымша түрде
қолданамыз.
Қозғалыс тапсырмасын берген кезде балалар дұрыс түсінуі үшін нақты не
істейтінін, қалай істейтінін айту керек. Мысалы, ұстау, жетіп алу, допты
ойыншыға тигізу және т.с.с. 2, 3 сыныптарда қимыл жиілігін дамыту
жаттығуларын көбірек берген дұрыс болады. Жылдамдықты дамыту жаттығуларын
қысқа түрде 6-8 секунд уақытқа беру қажет.
Бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабақтарын жүргізгенде
негізінен білім беру міндеттерін шешеміз. Ол міндеттер: қозғалыс түрлерін
меңгеру, дене тәрбиесі негіздері және салауатты өмір салты туралы негізгі
теориялық мағлұматтар беру.
Елімізде қазіргі кездерде жалпы білім беретін мектептердегі бастауыш
сыныптарда дене тәрбиесі сабағын көбінесе сол сыныпқа сабақ беретін
бастауыш сынып мұғалімдері жүргізеді. Ол мұғалімдер арнайы және жоғарғы оқу
орындарында оқығанда дене тәрбиесі мен әдістемесі пәнінен дәрістер алды,
сынақтар тапсырды. Сондықтан да ол мұғалімдер дене тәрбиесі сабақтарын
жүргізгенде көп ізденіп, дайындалып, мектептің дене тәрбиесі мұғалімдерінің
сабақтарына қатысып, олардан үйреніп, сабақтарды мектеп бағдарламасы
материалдарына сай жүргізуі керек.
Ал дене тәрбиесі мұғалімдері келешек өздеріне келетін оқушылардың төрт
жыл уақытын бос өткізуіне жол бергізбей, бастауыш сыныптардың оқушыларының
оқу жоспарын қадағалап, көмектесіп, бастауыш сынып мұғалімдеріне арнап
әдістемелік сабақтар өткізіп отырулары керек.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің міндеті:
- бағдарлама бойынша сапалы, әдістемелік тұрғыдан дұрыс сабақ өткізу;
- дәрігерлік бақылауды дәрігерлермен бірге өткізу, бақылау қорытындысын
жұмыста пайдалану;
- сабақ өткізу кезінде санитарлық-гигиеналық жағдай жасау;
- оқушылардың бәрі қолайлы спорт киім кигенін қадағалау;
- сыныптан тыс дене тәрбиесі жұмыстарына қатысу, оған барлық оқушыларды
тарту;
- ата-аналар арасында тұрақты түрде дене тәрбиесі мен спорттың маңызы
туралы әңгіме өткізу;
- оқушылардың дене тәрбиесі көлеміндегі алған білімін тұрақты жетілдіру;
- балаларды дене тәрбиесі мен спортпен тұрақты айналысуға қызығушылығын
арттырып, ынтасын ояту;
- жоғарғы сыныптағы дене тәрбиесі мұғалімдерінің сабақтарына,
әдістемелік кеңестеріне қатысу.
1.3. Орта сынып оқушыларының дене дамуының ерекшеліктері.
Орта сынып оқушылары қатарына 5-8 сыныптарда оқитын 12-15 жастағы
оқушылар жатады. Осы жастағы оқушылардың дене тәрбиесі міндеттері
төмендегідей:
- денені жан-жақты, үйлесімді дамыту, дұрыс дене түзулігі мен сыртқы
ортаның жағымсыз әсеріне қарсылық әдеттерін, жеке бас гигиенасы мен
салауатты өмір салтын сақтау әдеттерін қалыптастыру;
- негізгі базалық спорт түрлері жеңіл атлетика, гимнастика, спорттық
ойындар, шаңғы спорты, суда жүзу жаттығуларын ары қарай үйрену, жетілдіру;
- дене қасиеттерін, кеңістікте үйлесімді, епті қозғалуды, жылдамдықты,
күш-жылдамдығын, күшті, төзімділікті, икемділікті әрі қарай дамыту;
- жеке бас гигиенасы, дене тәрбиесі жаттығуларының ағзаның негізгі
жүйелеріне әсері, өнегелік және жігерлілік қасиеттерін дамыту, өзін-өзі
бақылаудың тәсілдері туралы білім мағлұматтарын беру;
- негізгі спорт түрлері, жарыстар, снарядтар мен құрал-жабдықтар, сабақ
кезіндегі техника қауіпсіздігі және жарақат алған кезде алғашқы көмек
көрсету туралы мағлұматтарды тереңдете оқыту, іскерлік дағдысын
қалыптастыру;
- таңдап алған спорт түрлерінің жаттығуларымен өз бетімен күнделікті
дене тәрбиесі жаттығуларымен тұрақты, жүйелі айналысу әдеттерін тәрбиелеу;
- сабақ бөлімдерін, жарыстар, әр түрлі жаттықтыру жұмыстарын жүргізудегі
төрешінің, команда капитанының, спорт нұсқаушысының ұйымдастыру
іскерліктерін қалыптастыру;
- өзінің дене мүмкіншіліктерін бағалау біліктілігін қалыптастыру;
- тәртіптілікті, жауапкершілікті, дербестікті, ынталықты тәрбиелеу;
- психикалық үрдістерді дамыту, психикалық өзін-өзі реттеу негіздеріне
үйрету.
Орта мектеп жасындағы оқушылардың бойлары, денелері жылдам өседі.
Бойларының ұзаруы негізінен аяқтардың өсуіне байланысты болып, жылына 4-7
см өседі. Салмақтарына жылына 3-6 кг қосылып отырады. Ұл балалардың ең тез
өсетін кезі 13-14 жас, ол кезде бойлары жылына 7-9 см өседі. Қыз балалардың
бойларының тез өсетін кезі 11-12 жас, ол жастарда қыздар орташа 7 см-ге
өседі.
Жасөспірім кезде аяқтың және қолдың ұзын сүйектері, омыртқа сүйектерінің
көлемі жылдам өседі. Жасөспірімдердің омыртқалары өте жылжымалы болып
келеді. Көп, жоғары жүктемелер сүйектің қатаюын тездетеді де қол, аяқтың
сирақ, ортан жілік сүйектерінің өсуін баяулатып жібереді.
Осы жас кезінде бұлшық ет жүйесі де жылдам дамиды. 13 жастан бастап
бұлшық еттердің көлемдері үлкейе бастайды. Көлемдерінің үлкеюі олардың
бұлшық ет талшықтарының жуандауына байланысты өседі. Бұлшық ет көлемінің
дамуы, әсіресе ұлдарда 13-14 жаста, қыздарда 11-12 жастарда көбірек болады.
Жыныстық жетілу ер балаларда 10-11 жаста, қыз балаларда 9-10 жаста
басталады. Ер балалардың жыныс мүшелері өсе бастайды, жыныс бездері
жетіледі. 12 жаста көмекейі өсіп, дауысы қатаяды. 12-13 жаста ер адамға
лайық қаңқа ерекшеліктері пайда болады, баланың сымбаты өзгереді, 15 жаста
сақал-мұрты тебіндеп шыға бастайды,сперматогенез басталады.
Қыз баланың жыныстық жетілуі ер балалардан ертерек басталады. 8 жаста -
қаңқа ерекшеліктері пайда бола бастайды.Жамбас сүйектері өседі де, жамбас
қуысы кеңейеді. 10 жасқа жақындағанда омырауы өседі. 13-15 жастан бастап
бойлары жылдам өсіп, қолтығында, қасағасында әйелдерге тән түктері шығады,
етеккір келеді. Жыныстық жетілу кезеңдерін, әсіресе қыз балалардың
етеккірі келу кездерін, ол келген кезде жүктемені дұрыс беруді дене
тәрбиесі мұғалімдері жақсы білуі керек. Біздің қазақ халқының сыпайылығына,
менталитетіне байланысты ата-аналар мен мұғалімдердің көбі жыныстық тәрбие
мәселерлерінен аулақ жүруге тырысады. Балалар мен жасөспірімдердің
көпшілігі өзінің жыныстық даму жайындағы сыпайы сауалдарына жауапты
ересек жолдастары мен достарынан алады, 20%-ы әке-шешесінен, 9%-ы ғана
мұғалімдер мен тәрбиешілерінен алады деген зерттеу нәтижелері бар.
Сондықтан дене тәрбиесі мұғалімдері жыныстық даму физиологиясы мен дене
тәрбиесі жаттығуларының жүктемесі туралы балаларға дұрыс мағлұматтар бере
білуі керек.
Орта мектеп жасындағы оқушылардың тыныс алу жүйесі жақсы, тез дамиды. 11-
14 жас кезінде балалардың өкпесі екі есеге дейін өседі. Дем алу көлемдері
13 жаста 707 см болады. Өкпенің ауа сыйымдылығы артады.
Сіздер физиология пәнін оқыған кезден білесіздер, өкпенің ауа сыйымдылығы
адамның жасына, жынысына, спорт түрлерімен айналысуына байланысты өзгеріп
тұратынын. Өкпенің ауа сыйымдылығы – бала дем алған кездегі және өкпедегі
(қордағы) бар ауаның қосындысы. Өкпенің тіршілік көлемін спирометр деген
арнайы аспаппен өлшейді, біз өкпенің тіршілік көлемі туралы толық түсінік
болу үшін төмендегі кестені беріп отырмыз (2-кесте). (Қ.Дүйсембин, З.
Алиакпарова, 2003).
2-кесте – Балалар мен жасөспірімдер өкпесінің ауа сыйымдылығы.
Балалар Жасы
6 7 10 12 15 17
Ер балалар 1400 1630 1975 2600 3520
1200
Қыз балалар 1100 1200 1460 1905 2530 2760
Тыныс алу жиілігінің де дене дамуына үлкен маңызы бар. Дене тәрбиесі,
спорттық жаттығулармен айналысқан балалардың тыныс алу жиілігі сирек
болады. Дене тәрбиесі жаттығулары кезіндегі тыныс алу оқушылардың өкпесін
ғана емес, олардың кеуде бұлшық еттерін, бүкіл тыныс алу жүйесін жақсы
дамытады.
Бір демалу циклінде жасөспірім ағзасы 14 мл ауа пайдаланса, үлкен
жастағы адам 20 мл ауа пайдаланады. Олар үлкендерге қарағанда тыныс алу
уақытын көп тоқтатып отыра алмайды. Олардың ағзасына келіп жатқан ауа аз
кездеріндегі жұмысқа іскерлігі тез төмендейді. Адамның жасқа байланысты
тыныс алу жиілігі өзгеру кестесін қараңыз (3-кесте). (Қ. Дүйсембин, З.
Алиакпарова, 2003).
3-кесте - Тыныс алу жиілігінің адамның жасына байланысты өзгеруі.
Жасы 1 минуттағы тыныс алу жиілігі,
рет
1 44
5 26
15-20 20
20-25 18
25-30 16
30-35 18
Жасөспірімдердің жүрек-қан тамыры және орталық жүйке жүйесінің әлі толық
функционалдық жетілмегені, ол жүйелерді реттейтін, бағыттайтын әр түрлі
қызметтік мүмкіншіліктері толық іске қосылмағаны себепті, балалардың
ағзалары дене жүктемелеріне қалыптасу уақыты ұзағырақ болып келеді.
Жасөспірімдердің жүрек – қан тамыры жүйесі жүктеме кездерінде
экономикалық тиімді жұмыс істеуі өздерінен үлкен жастардағы жастарға
қарағанда төмен болып келеді. Жүректің функционалдық қызметінің жетілуі 20
жасқа келгенде толық аяқталады.
Жасөспірім кезеңде дене қасиеттері өздерінің жетілулерін ары қарай
жалғастыра береді. Бұл кезең дененің қозғалыс қасиеттерінің жақсы даму
кезеңі болып келеді. Негізгі дене қасиетерінің орта сынып жастары
кезеңінде даму мүмкіншіліктерін (Ж.К. Холодов, В. С. Кузнецов, 2003) 4
кестеде беріп отырмыз.
4-кесте – Орта мектеп жасындағы оқушылардың дене қасиеттерінің өсу
қарқыны ( %)
Дене қасиеттері Бір жылдағы орташа Жалпы
дамуы дамуы
ұлдар қыздар ұлдар қыздар
Жылдамдық 3,9 2,9 15,4 11,5
Күш 15,8 18,4 79,0 92,0
Жалпы төзімділік 3,3 2,1 13,0 8,4
Жылдамдық 4,1 1,0 16,4 4,0
төзімділігі
Күш төзімділігі 9,4 3,3 37,5 13,1
Орта сыныптар жасындағы оқушылардың кеңістікте үйлесімді, епті қозғалу
қабілеттіліктері жақсы дамиды. Ол қасиеттер: кіші доптарды дәлдікке
лақтырулар, доптарды, гранаталарды алысқа лақтырулар спорттық, қозғалмалы
ойындардағы әрекеттер, 10 метрге 3 рет қайта жүгірулер т.с.с. әрекеттер
кездерінде дамиды. Сонымен қатар осы жас кезінде күш, күш-жылдамдығы
қасиеттері, бірқалыпты жылдамдық және төзімділік қасиеттері жақсы дамиды.
Икемділік қасиетінің дамуы аз байқалады.
1.4. Жоғарғы сынып оқушыларының дене дамуының ерекшеліктері.
Жоғары сынып оқушылары қатарына 9-11 сыныптарда оқитын 16-18 жастағы
оқушылар жатады. Осы жастағы оқушылардың дене тәрбиесі міндеттері
төмендегідей:
- денені мақсатты түрде жан-жақты, үйлесімді дамыту; дене тәрбиесі
жаттығуларын, гигиеналық және сыртқы орта әсерлерін денсаулықты нығайтуға
қолдану іскерлігін, қобалжуға (стресс) қарсылық мүмкіншіліктерін
қалыптастыру; жоғары денсаулық деңгейінің, жан-жақты дене дайындығының
қазіргі қоғамға да, өзі үшін де қажет екенін саналарында қалыптастыру;
- негізгі базалық спорт түрлері (жеңіл атлетика, гимнастика, спорттық
ойындар, шаңғы спорты, суда жүзу) жаттығуларын ары қарай үйрену,
жетілдіру, жоғары қимыл ептілігіне дейін меңгеру;
- дене қасиеттерін, күшті, күш-жылдамдығын, төзімділікті, икемділікті,
қозғалыс әрекеттерін тез басқара, құра алу ептілігін, ағзаның тез қалпына
келе алу қабілеттілігін т.б. қасиет, қабілеттерді ары қарай дамыту;
- қозғалыс белсенділігінің, спорттық жаттығудың заңдылықтары туралы,
дене тәрбиесі жаттығуларының келешек өмірлеріндегі еңбек етулеріне, әскер
қатарында болатын кездеріндегі, ата-ана қызметтерін орындайтын кездеріндегі
маңызы туралы, білім негіздерін қалыптастыру;
- дене тәрбиесі жаттығуларымен, өздерінің айналысып жүрген спорт
түрлерімен тұрақты, жүйелі жаттығу әдеттері мен дағдыларын қалыптастыру;
бекіту;
- өнегелік, көпшілдік, өмірге дұрыс көзқарас, өзін-өзі бағалай білу
қасиеттерін қалыптастыру, алдыға қойған мақсатқа ұмтылушылық, өзіне
сенімділік, шыдамдылық, ұстамдылық, сабырлылық қасиеттерін дамыту;
- тұлға ретінде психикалық және өзіндік қасиеттерін ары қарай дамытуға
көмектесу, психикалық өзін-өзі реттеу негіздеріне үйрету.
Жоғары сынып жасындағы оқушылардың денесінің өсуі мен даму үрдісі
біртіндеп ары қарай жалғаса береді. Оқушы ағзасының мүшелері мен жүйелері
бірқалыпты жағдайда дамиды. Жыныстық жетілу осы кезеңде толық аяқталады.
Осы жас кезеңінде бойдың өсуі ақырындап, кеуденің кеңдігі, дене салмағы
көбірек өсе бастайды. Жасөспірім ұл балалар қыздарды бой және дене салмағы
жағынан қуып жетіп асып кетеді. Олардың бойлары қыздардан 10-12 см биік,
салмақтары 5-8 кг артық болады. Олардың жалпы дене көлемімен
салыстырғандағы бұлшық ет көлемі қыздардікіне қарағанда 13 % көп, ал тері
астындағы май ткані 10% аз болады. Жасөспірім ұлдардың қыздарға қарағанда
кеуделері қысқа, ал аяқ-қолдары ұзын болып келеді.
Жоғарғы сынып оқушыларының негізгі сүйектері өздерінің өсіп болу, қатаю
кезеңдеріне жете бастайды. Атап айтқанда, жауырын сүйектері жігіттерде 19-
20 жаста, қыздарда 18 жаста, тоқпан жілік немесе иық сүйектері 20-25 жаста
қатаяды. Кәрі жіліктің қатаюы 20-25 жаста жігіттерде, 17-20 жаста қыздарда
аяқталады. Шынтақ сүйегінің өсуі жігіттерде 18-20 жаста аяқталады,
бойжеткендерде сәл ерте қатаяды. Білезік сүйектерінің қатаюы 14-16 жаста,
саусақ сүйектері 16-18 жаста қатып, аяқталады.
Жамбас белдеуінің сүйектері: ортан жілік 18-20 жаста өсуін тоқтатады,
асықты жілік пен оның шыбығының сүйектері қыздарда 16-18, жігіттерде 19-20
жасқа дейін өсіп, одан әрі қарай өсуін тоқтатады. Табан сүйектерінің: өкше,
бақайшақ және аяқ саусақтарының өсуі бойжеткендерде 16-18, жігіттерде 18-20
жасқа дейін байқалады. Табан күмбезі 13-17 жасқа дейін қалыптасады.
Сондықтан да бойжеткендерге 17-18 жасқа дейін биік өкшелі аяқ киімді киюге
болмайды.
Себебі ондай аяқ киімдер табан күмбезінің дұрыс қалыптаспауына
байланысты аяқты тез шаршатады. Балалар мен жастардың аяқ киімдерінің
өкшесі 1,5-2 см болғанда табан күмбезі жақсы болып, табан еттері мен
сіңірлері жақсы дамиды. Осы кезеңде сүйектері қатайған жастар ағзасы үлкен
жүктемелерді төзімді қабылдайды.
Сүйек аппаратының бекуі бұлшық ет, сіңір дамуымен қатар жүреді. Бұлшық
еттер тез, біркелкі дамиды. Жастардың бұлшық еттерінің көлемі, күштері
өседі. Осы кезең – жастардың бұлшық еттерінің күші мен төзімділігін
дамытуға тиімді уақыт.
Жігіттермен салыстырғанда қыздардың иық белдеуі бұлшық еттері аздап,
жамбас бұлшық еттері жылдам қарқында дами бастайды. Кеуде клеткасы, жүрек,
өкпе, өкпенің ауа сыйымдылығы, тыныс алу бұлшық еттерінің күші, ауаны
қабылдау көлемі де қыздарда жігіттерге қарағанда аз болып келеді. Сондықтан
да қыздардың қан айналу және тыныс алу органдарының функционалдық
мүмкіншіліктері төмен болады.
Жігіттердің жүректерінің көлемі қыздарға қарағанда 10-15 %-ға үлкен,
жүрек соғу жиілігі 6-8 соғу минут аз, жүректің жиырылу күші күшті болып
келеді де, қан тамырларына көп қан мөлшерін жібереді. Сондықтан да
жігіттердің қан қысымдары қыздарға қарағанда жоғары болады. Қыздар
жігіттерге қарағанда терең дем алмайды, жиі дем алады. Олардың
өкпелерінің ауа сыйымдылығы жігіттерге қарағанда 100 см аз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz