Қазақша күрестің жаттығу методикасы
Қазақша күрестің дамуы және спортшының дайындығы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
І-тарау.
1.1. Ұлттық күрестің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Күресшілердің жан-жақты
дайындығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
1.3. Күш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.4. Шапшаңдық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.5. Ептілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.6. Шегініс
әдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ІІ-тарау.
2.1. Қазақша күрестің жаттығу
методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Саналық, белсенділік, жүйелілік және күнделікті
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.3. Жаттығу кезінде спортшының күйін бақылау
үрдісі ... ... ... .
ІІІ-тарау.
3.1. Спорттық құрал –жабдық туралы және жаттығу орнын
әзірлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
3.2. Жазғы жаттығу алаңдарын жабдықтап
дайындау ... ... ... ... ...
3.3. Палуандардың салмақ
дәрежелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4. Психологиялық
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ...
3.5. Спортшылар үшін тамақтану
режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қортынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Ұлттық күрестің дамуының тарихы.
Күрес өнерін қай халық болмасын бұл спорт түрін жан –тәнімен сүйеді.
Ғасырдан ғасырға, ұрпақтан –ұрпаққа оны байытып, жаңғырта біздің бүгінгі
күнімізге дейін жеткізіп отыр. Бұл әрине, ең алдымен көңіл қуантатын
нәтиже. Иә спорттың халықтық және ұлттық түрлеріне мұнша қамқорлық
жасауның арқасында советтік физкультураның әрі қарай гүлденуіне игі әсерін
тигізді. Өзіміз қырын сырын сөз еткелі отырған қазақтың ұлттық спорттық
өнерлерінің ішіндегі шоқтығы биік, ежелден халық арасына кең тараған
қазақша күресті алайық.Алдымен тарихқа үңілейік.
Қазақ халқы революцияға дейін негізінен көшпелі сипат алған. Яғни
елін, жерін сыртқы жаулардан қорғау үшін әрбір қазақтың ұлы жауынгері болуы
тиіс еді. Жауынгер күшіті де, айлакер болмаса ол жауынгер емес, мінекей,
осы тұрғыдан келіп әрбір қазақтың қара домалақ баласы күреспен айналысатын.
Той домалақтар немесе бас қосулар күрессіз өтпейтіні дәстүрге айналған. Жай
палуан мен түйе палуан арасындағы күрес өнері шеберлерінің есімдері
марапатталып, оларды халық басына көтерді
Жалпы қазақша күрес өнерін сөз еткенде алдымен ауызға ілінетін мына
есімді кім білмейді? Ес білгеннен бастап қай –қайсымыз болмасын ол есімді
құдірет тұта жаттық, сондай күшті де, алып болсам деп армандап өскеніміз
айдан анық. Ол күш атасы Қажымұхан әрбір күрес өнеріне келген қазақтың осы
есімге зор қарыздар екені сөзсіз. Кезінде әлемді аузына қаратқан, кейіннен
аты аңызға айналған қазақтың батыр ұлы, күш атасы Қажымұханның өзіде
халқының төл өнерінен алғаш сусындап, үйрегені хақ. Ендеше бүгінгі жарқын
өміріміздің Қажымұхандардың алғаш күрес тұсауланы кесті, тәй –тәй
басқаннан бұл төл өнердің әдіс –айлаларын бес саусақтай беске біліп өскен
олар өзге күрес тәсілдерін жатсынған жоқ. өйткені қазақша күрес бүгінгі
ареналардағы күрес түрлерінің қай –қайсына болсын жақын да, ұқсас. Яғни бұл
кіріспеміздің басындағы пікірімізде жанданды деген сөз.
Бүгінгі күннің әлем назарын аударған есімдерінде халық жатқа біледі:
Амангелді Гавсаттаров, Әбілсейт Айханов, Қабден Байдосов, Нұрғали Оспанов.
Айта берсек көш құлаш тізім жалғаса береді. Бұлардың қай –қайсы болмасын ә
дегеннен шындықта күресіп, күрес әліппесін қазақша күреспен ашқаны айқын.
Күрес әліппесі осыдан барып тағыда бір шындық алдымыздан шығады. Болашақ
әлем чемпиондары осы күрес әліппесін енді енді парақтап ашып ауылда жүргені
айдан анық нәрсе.
Енді сол күрес талапкерлеріне, алыс ауылдардан келіп, біздің
институтымыздың табалдырығынан аттаған қазақ жастарын осы күрес әліппесі
керек пе, керек емеспе? Керек болғанда қандай ? ауадай қажет десек тіптен
қателеспейміз әсіресе бұл күрес әліппесі қазақ тілінде қолдарына тисе,
тіптен нұр үсіне нұр болар еді. Бұл біздің күрес әліппесін, яғни
ережелерін, айла тәсілдерін тағыда басқа қырларын, тіптен өткен тарихын
болашақ жас палуанға кедергісіз үйретуге зор көмегін тигізетіні сөзсіз.
Мінекей алпыс айлалы ұлттық күресіміздің осы айтылғандарын зердесіне
тоқи білген институт түлектері республикамыздың түкпір –түкпірлеріне
аттанып сол жерлердегі талапкерлерге күрес өнерін үйреткен кезде бұл күрес
әліппесі олардың ойынынан, көңілінен шығып жатса кұба –құп әзірге жас
палуандарға сәт сапар тілейміз.
І-тарау.
1. Ұлттық күрестің даму тарихы.
Ұлттық өнерімізді сөз еткенде алдымен ілігетіндерінің бірі қазақша
күрес. Ертеден –ақ бұл күш сынасу өнері той -томалақта әрдайм көрнекті орын
алып отырды.
Иә сан ғасырлар бойы айдыны аспасы, тұғырдан түспеген осынау ұлттық
өнеріміздің бір –түрі қазақша күрес советтік заманымызда да жойылып кеткен
жоқ. Үкіметіміз бен партимыздың әкелік қамқорылығың арқасында қазақша күрес
қайта өзгеше бір жаңа серпінмен өркен жая дамып, халықтық өнерге айналды.
Спорттың халықтық өнері және ұлттық түрлері советтік физкультурамыздың
одан әрі дамуына зор ықпал жасайтындығы баршамызға белгілі жайт. Қазақша
күрес жөнінде де айтарымыз осы. Ол ертеден ақ қазақ халқының бір жағынан
көңіл көңіл көтеретін ұлттық өнері ойыны болса , екінші жағынан
жауынгерлерді алғырлыққа, ептілікке үйретіп, жаумен бетпе –бет шайқасқа
алдын –ала осы қазақша күрес арқылы баулыйтын еді. Қазақша күресте тік
қалыпта аяқпен қимыл жасай жүріп, қос қолды қарсыласының белінен немесе
арнайы жасалған белдеуден, киімнен ұстап жығуға әрекеттер жасалады.
Техникалық жағынан қазақша күрестің қалыптасқан әр қилы әдіс айлалары
өте көп. Бұл көбнесе қазіргі еркін және классикалық күреске ұқсас. Аяқтан
қаға іліп –шалып, бастан асыра лақтыру, жамбасқа алу, сондай –ақ шалқая
бере кеуде арқылы лақтырып жіберу сияқты әдістерді ауылда өскен әрбір
қазақ баласының білетіні сөзсіз.
Бұрын қазақша күрестен өткен жарыстар ешқандай салмақ дәрежелеріне
қарамай өткізіле беретін. Өзінен әлде қайда салмақты қарсыласымен күресу,
әрине кімге де болса қолайсыз болады. 1938 жылы Алматыда өткізілген
қолхозшылардың тұңғыш республикалық спартакиядасының программасына қазақша
күресте енгізілді. Осы спартакиядада палуандар алғаш рет үш салмақ
дәрежесі бойынша жеңіл салмақ-65 килограмға дейін орташа салмақ-75 кг.
Дейін, ауыр салмақ-75 кг жоғары күресті. Салмақ дәрежесі бойынша Семей
облысының өкілдері С. Адасқанов, К.Алтыбасаров және И.Туменов жеңіс
тұғырына көтеріліп, чемпион тәжін киді.
1939 жылы Семей қаласында республика біріншілігі өтті. Палуандар үш
салмақ дәрежесі бойынша күресті. Салмақ дәрежелері бойынша жеңіл салмақта
Құрбанбаев (алматы облысы) орташа салмақта Досқалиев (Батыс Қазақстан
облысы), ауыр салмақта Мусин (Павлодар) жеңіс тұғырына көтеріліп, чемпион
тәжін киді.
Мұнда республикалық абсолюттік чемпион атағын Батыс Қазақстан өкілі
Досқалиев жеңіп алды. 1940 жылғы Қазақ ССР –інің 20 жылдығына орай
өткізілген біріншілік 5 (бес) салмақ дәрежесі (аса жеңіл, жеңіл орташа,
жартылай ауыр, ауыр салмақтар бойынша өткізілді. Осы жарыстың республикалық
біріншілікте салмақ дәрежесі бойынша Байдәулетов, Төлегенов, Макманов,
,Жұмабаев жеңіс тұғырына көтеріліп чемпион тәжін киді. 1952 жылы Ашхабад
қаласында Орта Азия республикаларының Қазақстан бойынша өткен кезекті
Спартакияданың программасына ұлттық күрестерде енді. Бұл жарыста класикалық
күреске неғұрлым Нұрбай Жармағанбетов, Алмас Мұсабеков, Қанат Байшалов,
Рахым Оспанов және басқалар ауылда өсіп, онда қазақша күрестің
бапкерлерінен тәлім алған. Қазақстанда бірінші рет СССР спорт шебері
атанған Қабден Байдосов еркін күрестен Орта Азия мен Қазақстан бойынша ең
күшті палуан.
1981 жылы 10-14 шілде күндері Жезқезған қаласында қазақша күрестен
ІІІ- бүкіл Қазақстандық жастар ойындарының программасындағы турнир болып
өтті. Төрт күнге созылған жарыс ұлттық өнеріміздің бір түрі қазақша
күрестен небір дүлдүл палуандарымыздың өсіп келе жатқандығын толық дәлелі
болғандай. Әрине бұл жарысқа тек әр жылы республикамызда қазақша күрестен
болып жатқан үлкенді –кішілі жарыстарды қоссақ, ұлттық өнеріміздің
бұқаралық спорт түрінің біріне айналғанын аңғарғандаймыз. Мұндай ведмство
аралық жарыс республикамызда тұіңғыш рет өткізіліп отыр. Бұл жарыстың тағы
бір ерекшелігі бұған 1960-1963 жылдардың ралығындағы туған ең үздік жас
палуандар ғана қатыса алды. Жарыс қызықты да, табысты өтті.
Осы ұлттық өнеріміздің дамуына өздерінің зор үлесін қосып жүрген,
Қазақстанның әлде неше дүркін чемпионы Жұмажан Экенов, Қазақ ССР-нің еңбек
сіңірген жаттықтырушылары, СССР спрот шеберлері Марат Жақитов, Диханбай
Биткозов, кезінде талай рет әлемді аузына қаратқан палуан Аманжол Бұғыбаев,
СССР біріншілігінің чемпионы, самбодан халықаралық дәрежедегі спортшебері
Алмас Мұсабеков, әлем чемпионы, халықаралық дәрежедегі СССР спорт шебері
Қанат Байшолов сияқты белгілі маман, белгілі палуандарымызды көрермендер
қатарында бұл жарыста болуы жас палуандар үшін үлкен сыи болды. Иа тағы бір
ескертіп кететініміз, бұл жарысқа үздіктердің үздігі, күштілердің күштісі
ғана қатысты. Шынында да, алмастың жүзіндей жарық –жарық жас өрендер
көпшілікті өнерімен тәнті етті, күрес кілемі үстінде естен кетпес қызықты
белдесулерге қарап отырып, қазақша күрестің тағыда алпыс айлалы өнер
екендігіне көзіміз жетті. Сонымен төртінші күні әділ қазылар жеңімпаздарды
атады. Командалық есепте Қайрат ерікті спорт қоғамы бірінші орынды жеңіп
алды. Қайратерікті спорт қоғамының командасын бұл жарысқа, Қазақ ССР-інің
еңбек сіңірген жаттықтырушы, СССР спорт шебері Марат Жакитов пен оның
шәкірті СССР біріншілігінің чемпионы, халықаралық дәрежедегі спорт шебері
Алмас Мұсабеков дайындағын болатын. Қалған жүлделі екі орынды Еңбек
ерікті спорт қоғамы мен Буревестник студенттер қоғамы бөлісті.
Еңбек ерікті спорт қоғамның командасын бұл жарысқа дзю –до күресінің
аға жаттықтырушысы, СССР спорт шебері Бауыржан Жаналин дайындады.
Буревестник студенттер қоғамының командасын бұл жарысқа Қазақтың
политехникалық институтының аға оқытушысы Нығмет Ордабаев физкультура және
спорт комитеті Совет Одағының Батыры С.Жақсыгүловтың жүлдесі үшін қазақша
күрестен республикалық турнир өткізіп отыруды бекітті. Бұл жарыс Каменка
ауданы, Камаенка селосында алғаш рет өтті. 1977 жылы Ұлы Октябрь
революциясының 60 жылдығы құрыметіне еліміздің астанасы Москвада әр
республиканың күрес түрлерінен палуандар өнер көрсетті. Мұнда біздің
республикамыздан Қазақтың физкультура институтының қазақша күрес бөлімінің
студенттері Қазақ ССР –нің спорт шеберлері Байжан Абдуллаев пен Дәулет
Байжігітов кілемге шықты. Мінекей, осы салтанатта қазақша күрес
көрермендерге қатты ұнады, жоғары бағаланды. 1978 жылы Қызорда қаласында
қазақша күрестен Қазақстан чемпионының біріншілігі өтті. Үш күнге созылған
жарыстың қортындысында Қызылорда облысының командасы І-ші орынды жеңіп
алды. Екінші, үшінші орынды Алматы қаласы мен Жамбыл облысының командалары
бөлісті. 1980 жылы Семей қаласында ҚАЗАҚ ССР- нің кубогы үшін жарыс болып
өтті. Жарыс қортындысында Семей облысының командасы бірінші орынды жеңіп
алды. Екінші, үшінші орынды Алматы қаласымен Жамбыл облысының командалары
бөлісті. Мұнда республиканың абсалюттік чемпионы атағын Семей облысының
құрама командасының мүшесі Казақ ССР-нің спорт шебері Х.Ысқақов жеңіп
алды.
Москвада болып өткен мына бір көңіл аударарлық оқиға көңілден
кетпейді. Қазақтың физкультура институтының 3 курс туденті Жақсылық
Үшкемпіров қазақ жастары арасында тұңғыш рет олимпияда чемпионы қазақтың
қаршығадай жігітінің класикалық күрестен жарық-жарық еткен қағлез қимылмен,
өнерімен ешкімді де бет қаратпай, олимпияда чемпионы болу шынында да зор
мерей, айта қаларлықтай қуаныш еді.
Мұндай жетістікрге жетуіңіздің сыры неде ?- деген журналистердің
сауалына Жақсылық көп кідірмей: Осындай биікке жеткізген айналайын қазақша
күреске мың мәрте рақымет деген болатын.
Рас-ау, қазақша күрес әрбір қазақтың ұлына жақында етене емеспе?
Жоғарыда бұл аталмыш күресіміздің әлемдік аренада берік орын алған самбо
мен класикалық күрестен аса айырмашылығы жоқ екенін айттық. Ендеше қай
күрестің түрімен болса да, талай –талай чемпиондық тәжі киіп жатқан қазақ
жігіттерінің есімдерін осы орайда тағы бір атап өткенді жөн көрдік.
Өйткені олар Жақсылық тәрізді қаршадайынан айналысып келген қазақша күреске
қарыздар екені даусыз.
Кезінде Француз күресінен талай халықаралық турнирлердің жеңіпазы
атанған күш атасы Қажмұхан Мұңайтпасовты кім білмейді?! Еркін күрестен СССР
–дің спорт шеберлері Қабден Байдосов, Абілсейт Айханов, Аманкелді
Габсаттаров , Аманжол Бұғыбаев, Амантай Иманқұлов, Сайлау Мұхашев сондай
–ақ самбодан СССР спорт шеберлері Е.Қалдыбеков, жақын болғандықтан біздің
қазақша күрестің ережелері алынды. 1953-1954 жылдары қазақша күрестен
өткізілген республикалық жарыстарда бұл ұлттық спорт өнеріміздің техникалық
жағынан класикалық күреске жақындай түскеніне куә боламыз. 1955 жылы
қазақша күрес бойынша тұңғыш ереже жарыққа шықты. Алғашқы жазбаша түрінде
шыққан ереже кітапшаның авторы Мұзафар Рақымкулов.
1959 жылы СССР халықтарының екінші спартакиядасы кезінде Москвада
ұлттық спорттық күрестің түрлері бойынша жаттығулар мен спортшылардың
Бүкіл Одақтық семинары болды. Семинарға одақтық және автономиялық
республикалардан 20 өкіл қатысты. Мұнда жарыс ережелері талқыланды.
Қортындыда біздің қазақша күрес грузиндердің чида обасы және
молдавиялық триньта жоғарғы баға алды. Спартакияданың чемпиондары,
Қарағандылықтар Ж.Татиев пен С.Аманжолов осында өз өнерлерін көрсетті. Қай
халықта да болсын, ұлдарының денсаулығы мықты, күшті, сұлу, денелі, күш
сынасқанда қарсыласын алып жығар әдіс –айласы мол болғанын қалайтынын
қалайтыны белгілі. Қай елді алсақта, күресусіз ел жоқ. Әр елде өзіндік
ерекшелігі бар күрес дамыған. Республикамызда кең тараған күресімізді
мақтан тұта отырып, оның одан әрі дамуына жанашырлар қолдан келген үлесін,
көмегін тигізіп келді. Қазақша күрестің өсіп -өркен жая беруіне Қазақтың
мемлекеттік физкультура институты көп көмегін көрсетті. 1970 жылы Қазақтың
мемлекеттік физкультура институтында алғаш рет қазақша күрес бойынша бөлім
ашылды. Осы жылы қазақша күрес ережесі қайта өңделіп, бүгінгі талапқа сай
жарық көрді. Ұлттық спортық күресіміз, қазақша күрестің жарыс ережесі қайта
өңдеген қазақтың мемелекеттік қыздар институтының дене тәрбиесі
кафедрасының меңгерушісі доцент міндетін атқарушы М.Р.Рақымқұлов, Қазақтың
физкультура интитутының күрес кафедрасының меңгерушісі, СССР –дің және
Қазақ ССР –нің еңбегін сіңірген жаттықтырушы, доцент міндетін атқарушы
П.Ф.Матущак, Қазақтың мемлекеттік физкультура институты күрес кафедрасының
аға оқытушысы, СССР спорт шебері, Қазақ ССР-нің еңбегі сіңген жаттықтырушы
С.К. Сатыбалдиев, Қазақ ССР-нің күрес педерациясының мүшелері, СССР спорт
шеберлері К.Р.Байдосов, А.К.Қазымбетов, А.Р.Габсаттаров, Р.Айханов,
М.Сұлтанбаев, Л.Отешевтер.
Биыл он жеті жыл қатарынан істеп жатқан бұл бөлім талай қазақтың
баласының тұсауын кесті, бағын жандырды. Бұл бөлімде екі жылдай оқыған
жастарымыз күрестің класикалық, самбо, дзю-до, еркін күрес түрлерін тез
арада меңгеріп латынына көзіміз жетті. Яғни бұл қолға алған ісіміздің
болашақ чемпиондарды дайындауда ұшан теңіз көмегі тиеді екен.
Қазір біздің институт түлектері республиканың түкпір –түкпірінде
қазақша күрестен сабақ береді. Қазақша күрестен тұңыш рет Қазақ ССР –нің
спорт шеберлері атанғандар Есімов, Садықов, Оразбековтер. Ал олардың
ізбасарлары жыл сайын көбейіп келеді. 1973 жылы Өзбекістанның астансы
Ташкент қаласында ұлттық спорттық күрестердің түрлері бойынша Орта Азия мен
Қазақстанның біріншілігі өткізілді. Бұл жарықа қатысқан құрама командасының
палуандарыда қатысты. Орта Азия мен Қазақстанның біріншілігінде тұңғыш рет
аса жеңіл салмақта Қазастан мемлекеттік фикультура институның І-курс
студенттері Қазақ ССР –нің спорт шебері Мейірхан Аманбаев жеңіс тұғырына
көтеріліп, чемпион атанды. Жеңіл салмақта ұлтттық күресімізден Қазақстан
құрама командасының мүшесі, Қазақ ССР-нің спот шебері Рашид Сапарғалиевта
(Семей облысынан) жеңіс тұғырына көтеріліп, чемпион тәжін киді. 1974 жылы
Жамбыл облысындағы Қайрат ерікті спорт қоғамының бастамасымен Қазақ ССР
Министірлер Советінің жанындағы физкультура және спорт комитеті екі мәрте
Социалистік Еңбек Ері атанған Жазылбек Қуанышбаевтың жүлдесі үшін қазақша
күрестен болған републикалық турнир өткізіп отыруды бекітті. Бұл жарыс
Мойынқұм ауданы, Фурмнов селосында алғаш рет өтті. 1975 жылы Жамбыл
облысындағы Мойынқұм ауданында фурмнов селосында екі мәрте Социалистік
Еңбек Ері Жазылбек Қуанышбаевтың жүлдесі үшін қазақша күрестен болған
републикалық турнирге Алматы қаласының палуандар командасы да қатысуға
жолдама алды. Алматы қаласының құрама командасы құрамының көбі Қазақтың
мемлекеттік физкультура институтының студенттері еді.
Бұл республикалық турнирде палуандарымыз табыспен оралды. Қазақтың
мемлекеттік физкультура институтының студенттері: Мәлік Сүлейменов, Серғали
Жақсылықбаев, Бақтияр Жүнісов жеңіс тұғырына көтеріліп чемпион атанды.
Сонымен қатар, Қазақ ССР –нің спорт шебері (норамысн орындады) деген
атаққа ие болды. 1995 жылы Ашхабад қаласында Орта Азия мен Қазақстан
біріншілігі өтті. Бұл жарыста Қазақстанның палуандарыда қатысты. Орта Азия
мен Қазақстанның біріншілігінде алғаш рет аса жеңіл салмақта Қазақстанның
мемлекеттік физкультура институтының ІІІ-курс студенті, Қазақстан құрама
командасының мүшесі, ұлттық күресіміздің Қазақ ССР –нің спорт шебері
Мейірхан Аманбаев жеңіс тұғырынан екінші рет көтеріліп, чемпиондық атақты
жеңіп алды.
1976 жылы Жезқазған облысы, Жанарқа селосында Қазақша күрестен Қазақ
ССР –нің кубогын 12 облыстан келген 100-ден аса палуан сарапқа салды.
Нәтижесінде түгелдей студенттерден құралған Алматы қаласының командасы
бірінші орынды имденсе, екінші, үшінші орындарды Жезқазған, Алматы
облыстарының командалары бөлісті. Бұл жарыста республиканың абсолюттік
чемпионы атағын Жамбыл облысының өкілі Қазақ ССР-нің спорт шебері, самбодан
СССР спорт шебері Ерген қалдыбеков жеңіп алды. 1977 жылы Қазақ ССР
Министірлер Советінің жанындағы дайындаған болатын. Он салмақ дәрежесі
бойынша 48-ден 100-ге дейін чемпиондық тәжді киген жігіттердің есімдерімен
таныс болыңыздар: Б.Отарбаев, Қайрат, Е.Сабитов Еңбек, С.Верегин,
А.Верегин екеуіде Еңбек К.Адиябеков Еңбек, Е.Қалдыбеков Қайрат,
И.Удовиченко, О.Пономеренко, Е.Цукенов Еңбек, Г.Абуов Қайрат, бұдан
кейін ақ жарыстар жиіледі. Жаңа жарыс, жаңа чемпиондар осы уақыт ішінде
170-ке жуық палуан Қазақ ССР-нің спорт шебері атағын жеңіп алды. Шындығын
айтсақ, қазақша күрестің республикамызда жан –жақты дамуы әлемдік аренадағы
басқа күрес түрлері мен қазақ жастарының етене араласуына жол ашты. Иә,
Қазақ ССР –нің спорт шеберлері бұл жолда табысты өнер көрсетуде. Бақтияр
Жүнісов, Мейірхан Аманбаев, Ерген Қалдыбек, Дәулет Байжігітов, Хамит
Ысқақов және басқалар самбодан, Серғали Жақсылықбаев дзю-додан, Сейдаптал
Байбукашев еркін күрестен СССР спорт шеберлері атағын жеңіп алысты.
Қазақша күрес ... Бұл ұлттық спорт өнеріміздің келешегі зор екенін
жоғарыдан толық дәлелдеп айтып шыққан секілдіміз. Сөз соңында айтарымыз
қазақша күрестің бүдан да әрі кен тыныспен, соны серпінмен дамуына
физкультура ұйымдарын, спорт өнерін сүйетін қалың бұқара, әсіресе ертең осы
аталмыш өнеріміздің маманы ретінде институт бітіретін сенің тигізер
үлесін, көмегінің зор екендігінде дау жоқ.
2. Күресшілердің жан-жақты дайындығы
Қазақша күрес- ұлттық спорттық өнеріміздің ішіндегі күрделі
түрлерінің бірі болып саналады. Мұнда жан-жақты дайындығы мол, күшті
төзімді, қайратты, епті палуан болмай жеңістен –жеңіске жету, табыстан
–табысқа жету мүмкүн емес. Кілем үстінде белдескен екі палуанның қайсында
жоғарыда айтылған қасиеттерін мол болса, сөз жоқ сонысы жеңіске жетеді.
Қазақша күреспен айналысатын палуанның бойында күш қайраты мол болумен
қатар, ол өте сезімтал болу керек. Себебі кейбір белдесулер аз уақыттың
ішінде, көзді ашып жұмғанша өте шығады. Белдесулер кезінде аданың бойындағы
сан қасиеттер сынға түседі. Бірнеше секунтқа, кейде 10 минутқа созылатын
жекпе –жектерде, жаттығу барысында бойға жинаған әдіс –айла, күш,
шапшаңдық, бәрі –бәрі сынға түсетін болады. Кейде жеңісті осы қасиеттердің
бірі қамтамасыз етсе, екінші бір жолы жетпей жатады. Сондықтанда палуанның
жан –жақты дайындығы туралы әңгіме қозғалғанда оның тактикалық,
психологиялық дайындығы және жылдамдық, төзімділік сияқты қасиеттердің
бірлесе бас қосуын жиынтығын айтамыз. Міне өмірде осындай жан –жақты
дайындықтан өткен палуан ірі –ірі жарыстарда табыстан –табысқа жетіп, жақсы
өнер көрсететінімізді байқап жүрміз. Жан –жақты дайындығы жақсы палуандар
белдесу кезінде тактикалық айла –тәсілдерді де дер кезінде қолдана алады.
Оған өмірімізде кездесіп жүрегн мына бір мысалды келтірейік. Кілем
үстінде (кездесіп жүрегн) белдесу басталғаннан соң үстін –үстін үдемелі
шабуыл жасап, өзіне керекті ұпайын жинап алады. Содан соң толық қорғанысқа
көшеді. Ол өзінің белдескен бәсекелесінің мықты шабуылын нәтижелі аяқтауына
мүмкүндік бермейді. Осындай кезде палуанға күш –жігер, қайрат, төзімділік
қажет. Міне осындай жағдайда ғана ол бәсекелесінің мықты қорғанысын бұзып,
жіберген есесін қайталап, алға шығып жеңіс тұғырына көтеріледі. Палуан жан-
жақты дайындық кілемдергі белдесулер, жарыстар барысында және көптеген
жаттығулар жаттығулар арқылы шыңдалады. Арнаулы жаттығулар дегенде біз күш,
шапшаңдық сияқты қасиеттерді адам бойында қалыптастыруға, дамытуға, әсерін
тигізетін спорт түрлерін айтамыз.
Ал жас талапкерлерге күшті палуан атану үшін құрыштай күш, жарық
еткен шапшаңдық керек.
3. Күш.
Күш атасын танымайды -дейді халқымыз. Табиғи күш немесе қара күштің
ролін ешкім жоққа шығармайды. Бұл әсіресе палуан үшін қарсыласының дүлей
шабуылына қояр қалқан немесе қарсы шабуылдарға ауадай қажет. Күш –бала
жастан спортпен айналысатындарға бағынатын биіктік. Жекпе –жек кезінде
түскен зор қысымнан, үлкен салмақтың нәтижесінде бүлк –бүлік ойнаған бұлшық
ет сан түрге, сан күйге түседі. Сондай –ақ, жекпе –жек кезінде палуан
әрқилы күшке түсетін тәсілдер, әдістер қолданады, дене ширығады, жекпе –жек
басында өзінше, аяғында өзінше күш жұмсалады. Күш неғұрлым көп болса,
соғұрлым әдістерді ақпа –нақ қолданасың, ойын әрі жылдам, әрі шапшаң жүзеге
асады.
Мінекей, осы ерекшеліктер қай палуанға болсын күш керек екенін
айқындап бергендей. Табмғм күштің өзі жекпе –жек кезінде тез сарқылады.
Оның әрдайым көзін ашып, байтып отыру керек. Бұл үшін арнаулы жаттығулар
бар. Оған керекті нәрселер мыналар: алдымен өз денеңді күтіп баптау.
Спорттық киімдер, штанга, гирлер, гантелдер, доп, блоктар, эспондар, резина
амартизаторлар және т.б құрал жабдықтар керек. Палуанның өз күшін арттыру
үшін жеке әдістерді іске асыруға әріптес палуан қажет. Ол палуанның айта
қаларлықтай күші, әйтпесе ауыр салмағы болуы тиіс. Жоғарыда аталған
спорттық құрал –жабдықтар арқылы күнделікті жұмыс істеп отыру керек.
а\ Жаттығуларды қайталап істеп, қашан бұлшық еттер талып, шаршағанша
орындай беру керек. Неғұрлым ол жаттығулар жеңілдеген сайын, оның санында,
қайталау жиілігінде арттырған жөн. Әрбір жаттығулардың бір сериясы –бірнеше
рет қайталанып болған соң палуан үзіліс (2-5 мин) жасайды. Бұл үзілісте
бірнеше тыныс жаттығуларын орындайды және ширыққан бұлшық еттерді бір уақыт
босаңсытып, әлсіздікке берілесің. Күн сайынғы жаттығу ойындарының
күрделілігі артқан сайын, оның саныда артады. Бұл әдіс арқылы күштің көп
уақытқа дейінгі шыдамдылығы арта береді.
б\ Үлкенді –кішілі жаттығулардың ауқымын, қысымын арттыру, оларды
қайталау (жұлқу, лақтыру, итеру, серпілу, тартылу, отырып- тұру, еңкейю
және басқалар).
Жаттығулардың өзі жоғары, төмен, орта болып бөлінеді. Палуан түсер
салмақта арта береді. Мысалы гирлерді, тастарды лақтыру, сонан соң бас
арқылы екі қолмен лақтырып, қайта қағып алуға дағдылану, әрине ондай кезде
(қолмен лақтырып), кейін шалқайғаның дұрыс. Бұларды қас –қағым сәтте, әрі
дәл істегенше қайталай берген абзал. Осы әдісті қолдану күшті дамытуға көп
әсерін тигізеді, екіншіден палуанның жылдамдығын, шалттығын, шапшаңдығын
арттырады.
в\ Әріптесіңмен күш сынасу, қарсыластың тежеп отыру, яғни тер төге
отырып үйренген, жаттыққан серияларды қайталап отыру.
Изотетрикалық әдіс.
Бұл әдіс жаттығуларды жиі –жиі қайталау арқылы (5-10 рет) бұлшық
еттерді жетілдіру. Осы қайталаулар уақытпен (2-ден 8-секундқа дейін)
өлшеніп отырды.
Бұл жаттығулар құрал жабдықтармен, немесе оларсыз, тіптен әріптес
арқылы да жүзеге асырылады. Техникалық әдістерді жүйелі түрде қолдануға
статикалық қысым тиімді. Сондықтанда, арнаулы жаттығулар әрқилы
жүргізіледі. Сонымен бұл әдістің көмегімен бұлшық еттердің, арқаның аяқтың
күшін арттыруға болады. Әртүрлі лақтырудан тұратын осы жаттығулар, дененің
барлық нүктесіне қысы түсіреді. Бұл үшін қарсыласыңды дененің әр қилы иілу
бұрышында ұстап тұруға тырысу керек. Бұлшық еттерді шырықтырудың сан –түрлі
ортақ әдістері бар. ( мысалы: турникке тартылу). Мұны істеу қолды ию
арқылы, денені әртүрлі жағдайда ұстау керек. Тартылған кезде әрқилылықты
сақтаған жөн.
4. Шапшаңдық
Көзді ашып жұмғанша ... мінекей, бұл ұғым төзімділікке, жылдамдыққа
бағытталып айтылған. Ал, палуан немесе, спортшыға бұл аса қажет қасиет. Аса
күшті палуан бола тұрып, шапшаң болмасаң онда өзіңді бесаспап палуан деп
атау әбестік болар еді. Шапшаңдық, жылдамдық, арқылы ойына алған әдіс
–айланы көзді ашып- жұмғанша, тез қолданасың, бұл арқылы жекпе –жек тағдыры
шешіліп қалуы да мүмкүн. Реакцмя тез шешімге келу, жалт –жұлт еткен
қозғалыс ... әрине, шапшаңдықтың өзі әдістерді тез, әрі жылдам қолдану,
сөйтіп жеңістің биігінен көріну.
Палуанның шапшаңдығы, қозғалғыштығы оның нервтік процестеріне
байланысты. әрбір кішігірім өзгерістерге сезімталдықпен жауап беру, жекпе
–жек кезінде әдіс –тәсілдерді жағдайға қарай тез қолдана білу де шапшыңдық.
Қарсыласының жағдайы, шыдамдылығы, денесінің қозғалыс күші... бәрі –бәрі
есепке алыну керек. Соған сәикес шапшаңдықпен қарсы әрекетке көшіп,
шабуылдап, қарсыласының есін жиғызбау керек. Күш бүлік –бүлік ойнаған
бұлшық ет, шапшаңдық... осылар тізе қоса кетсе, палуанның алмайтын қамалы,
жеңбейтін қарсыласы бола қояр ма екен? Бұлшық еттің дер кезінде босаңсыта,
қатайта алмаған палуан ешуақытта шапшаң қимылдай алмайды. Тез, әрі ойдағы
әдістерді тап басып қолдануға қосымша шыдамдылық керек. Шапшаңдықтың
сапасын, бағасын, әрқилы әдістерді, айлаларды қолдануға шеберлік деңгей
беретіні анық.
І. Жаттығуларды көптеген әдістерді жеңілдетілген жағдайда жасау әдісі
де бар. Мысалыға әдістерді жүзеге асыруда жеңілдеу әріптес қажет. Бұл
тездікке, шапшаңдыққа баулыиды. Еңкейіп тұрып жүгіру, шатанганы жұлқи және
итеріп көрегенде жеңіл салмақты қалаған дұрыс.
ІІ. Бұл кезекті әдіс қарама –қарсы жағдайды сыбаға етіп тартады. Бұл
қиын да, ауыр, күрделі жаттығулар болады. Бұл жоғарғы қарқынды қимылдағанда
өте керек ... қарқын... Ауыр мен жеңіл қабаттасқан күрес өнері жалпы қиын
өнер. Қарқынды қимыл ғана сені биікке жетелейді, жеңістің шыңына
ентіктірмей жеткізеді. Сондықтанда жаттығу жасағанда қарқынды шабуылға
біртін-біртін ауысып отырған жөн. Бұл алқын –жұлқын қимыл қашан әбден
қалжырап шаршағанша жалғаса берген жөн. Қимыл мейлі қарқынды болсын, мейлі
бәсең болсын, әрбір -әдіс айла нақпа –нақ қолдануыды жүзеге асыру керек.
(Сондай –ақ инитационды жаттығуды да қол қалт еткенде қолданған абзал).
Яғни, ешқандай қарсылассыз, әріптессіз әдіс –айланы ойша, өзінше жасау.
ІІІ. Жаттығуды команда арқылы ойда жоқ жерден жасау. Мұнда қимыл тездігі
қатар жүру тиіс. Себебі, ойда жоқ жерден әдіс қолданғанда сенде қапы
қалмауың керек. Мұндайда екінші бір адам команда береді. Команда дауыспен
де, шапалақтаумен де, ысқырықпен де беріледі. Бұл сонымен бірге қол және
дене қымылы арқылы берілуі ықтимал. Нағыз палуанға дұрысыда осы. Белгі
берілгенде палуан ол әдісті аса бір тездікпен, шапшаңдықпен орындауы тиіс.
Сондай-ақ, шапшаңдықты арттыру үшін қозғалысы мол спорттық ойындарды
да пайдаланса нұр үстіне нұр. Жүгіру акработикалық жне гимнастикалық
жаттығулар. Оншақты рет арқа және мойын арқылы лақтыруды жүзеге асыру да
шапшаңдыққа баулиды. Мұндай жаттығулар, әрине өте көп. Оны шапшаңдықпен
көзі ашып –жұмғанша орындай білу ғана шеберлік деп танылса керек.
Күш пен шапшаңдық... осы екі ғажайып қасиетті жалғастырып, толықтырып
тұратын тағы бір тамаша қасиет бар. Ол -шыдамдылық. Көп палуанға осы
қасиет жетпей жатады. Жетпегендіктен де жекпе –жектерді ала –құла өткізіп
жарыс соңына жете алмай, бәйгенің қалың шаңына көміліп қалады. әрбір жекпе
–жек, әрбір дүбірлі жарыстың құрыш шыдамдылығы бар палуан ғана жететіні
күмәнсіз.
Шыдамдылық организімінің мүмкүндігіне байланысты. Организм, нерв
клеткаларының еңбекқорлығы, тыныс системасы мен қан айналымы. Бұлардың бәрі
жүк, қысым көбейген кезде жұмыс істей бастайды. Спорттық тәжірбиеде екі
түрлі шыдамдылықтың түрі болады екен. Жалпы және арнаулы.
Жалпы шыдамдылық –физикалық ауыртпалық кезінде организімнің
мүмкүндігі.
Арнаулы шыдамдылық –ұзақ уақыт болған спорттық жарыстар кезіндегі
қозғалыс пен әрекетке, жекпе –жек кететін энергия.
Қазіргі кезде қайбір жекпе –жек болсын қозғалыста, қимылда, әрекет те
өте жоғарғы шапшаңдықпен жасалынады, немесе қаншама шыдамдылық керек
десеңішші. әрине, арнаулы шыдамдылық жалпы шыдамдылықтың жалғасы ретінде
дамиды, шыдамдылықты дамыту үшін мынадай әдістер қолданылып жүр:
жаттығулардың көлемі мен интенсивтілігін арттыру, оларды қайталау;
ауыспалылық:
Көлемін арттыру әдісі –орындалған физикалық жаттығулардың уақытын
сабақтан –сабаққа ұзарту. Бұл әдіс жаттығу сабақтарының санын да көбейтуге
мәжбүр етеді. 9 минут (3-3-3) уақыт. Осы уақыт ішінде шыдамды болу, осы
уақытқа шыдамдылықтың жетуі тиіс. Әрине бұл аз. Жекпе –жек осындай уақытқа
жетсе, сенің шыдамдылығың 13-15 минутқа жетуі (мүмкүн) керек. Сонда палуан
шаршамайды, шалдықпайды.
Интенсивтілікті арттыру әдісі де осыған ұқсас. Сабақтан –сабаққа
физикалық жаттығулардағы (жекпе –жек мерзімінің) қарқынды артуы. Артырғанда
да бір қалыпты арттырып отырғанын қадағалау керек.
Ауыспалы әдіс. Мұнда физикалық жаттығулар (жекпе –жектер) әрқилы
қарқынды жүреді.
Аралық әдісі. Бұл жекпе –жектердің араларындағы демалыс сәттерін
дұрыс пайдалану, яғни бір үзілістен соң басқа жаттығуларды орындап отыру.
әрине, бұл палуандардың өте тамаша жаттыққан кезде қолданатын әдіс.
Қайталау әдісі. Болып жатқан сабақта өткен сабақтағы болған
жаттығуларды қайталау. Яғни бірнеше сабақ қатарынан интенсивті жаттығуларды
қайталау, жепе –жектің әр бөлімін палуан әрқилы қарсыласпен өткізген жөн.
Жекпе –жектерді қарқынды өткізе отырып, қарсылас палуанның да күшті де
шыдамдысын таңдаған абзал.
5. Ептілік
Әдетте адамдардың бұл икемділігін –мысықтай епті екен деп екі үш
ауыз сөзбен бере саламыз. Расында да, палуанға ептілік керек-ақ. Бұл
мүмкүндік арқылы қозғалысты қас –қағым сәтте болжамдап, тез әрі тап басып,
жекпе –жектегі әрі күрт өзгерістерге тез-тез икемделіп, әдіс қолдану кез
–келгеннің қолынан келе бермейді.
Епті палуан күрес техникасын тамаша меңгереді, меңгере отырып, ол
әдіс –айланы жеріне жеткізе орындайды, өзінің қимыл – қозғалысын да үнемдеп
жұмсай береді. Мұндай палуандар бір әдіспен қимылдап, екіншісіне тез ауыса
алады, өте қауіпті жағдайлардың шырмауынан оп –оңай құтылып кете береді,
өте шешімді, батыл да сенімді, жүреді.
Ептілік ойда –жоқ жерде пайда болған нәрсе емес. Күнделікті өмірден
жаттығулардан мысалдап жиналған тәжирбие жиынтығы. Жекпе –жектер әрқилы
болады. Жаттығу неғұрлым қиын болса, айқаста жеңіл болады, -деген қанатты
сөз палуандарға тән. Жаттығуларда неғұрлым тер көп төгілсе, неғұрлым олар
күрделі, ізденісі мол болса, онда ептілік те күрделене түседі.
Арнаулы жаттығулар ептілікті дамытуға көп әсерін тигізеді: ұзындыққа,
биіктікке секіру, жүгіру, үштік секіріс, сондай –ақ акроботикалық
жаттығулар, баскетбол, футбол ойындарын үзбей ойнау, баспен дөңгелеп асу,
екеу ара алға, артқа домалау, итерісу, гранат лақтыру т.б. Бұлардан басқа
арнаулы жаттығулар: көпірге тұру, күрес әдістері.
Икемділік, орамдылық. Күшті, шыдамдылықты, ептілікті дамытумен бірге
икемділік қасиетін дамытуды да ұмытпаған абзал. Икемділіксіз жоқ жерде өте
икемді әдіс –айларады үйрену оңай болмаса керек. Әсіресе көпір әдісін
қолдану мұнсыз бас имейді, бағынбайды.
Икемділік қасиеті арқылы әдіс –айлалардың көпшлігін тез үйренуге
болады. Икемділікті дамыту үшін әріптесімен арнаулы жаттығулар өткізу
қажет.
Икемділік қасиетін ұйқыдан тұрғаннан бастаған жөн. әрине, бұл
таңертеңгі физзариядка. Мойын мен арқаның бұлшық еттерін күрес іліппесін
үйренгеннен бастап күш салған жөн. әрине, бұликемділіктің, иілгіштіктің
өзін жас кезден бастап дамытпаса кейін бәріне де кеш болатыны сөзсіз. Ал
арнаулы жаттығулар не дейді, соны тыңдап көрелік:
1. Басты алға, артқа, екі жақа ию. Басты бір жақа қарай бұру,
айналдыру.
2. Денені алға ию және жан –жақты иілу, бұрыс және денені шыр
айналдыру.
3. Кілемге қолды тіреп тұрып, маңдайды тигізу және аяқтарыңды кеңге
салып еңкейіп әлгі қимылды қайталау, мойынды алға, артқа ию және
айналдыру.
4. Көпір жағдайда тұрып, алға, артқа қозғалу (қолсыз және қолдың
көмегімен).
5. Бас пен қол арқылы тіреу жасау, аяқтарды ию, оңға, солға.
6. Көпірден бас арқылы аунап түсу.
7. Қайтадан көпірге айналып тұру.
8. Арқанды қабырғаға қаратып, қолмен артқа еңкейіп, тіреуіш еткенше
еңкеию.
9. Жаңағы қимылды әріптесіне белден ұстатып қайталау.
10. Сонсың өзін қолдың көмегімен осы қимылды қайталау.
11. Өзәнше арқа құлау және келесі бұрылғанда ішіңмен, басыңды тигізе
түсу.
12. Сонсоң қарама –қарсы.
Әрине осы айтылғандарды ылғи, үздіксіз істеп, жаттығып отырған абзал.
6. Шегініс әдісі.
Әрине, бұл әдіс те күшті көбейтуге бағытталған. Бұл әдіс те денеге
қысым түседі. Ауыр жүк көтеру немесе әріптесінің өзі де түйдек –түйдек
шабуыл жасауы тиіс.
Мысалы, штанганы жайлап қана денеге қысым түсіре отырып, төменді
–жоғарылы көтеру. Ал мойнын бұлшық еттерін өсіру әріптесін басының артқы
жағынан (қарақұстан) итеріп, төменгіе июге тырысады. Ақтың бұлшық еттерін
өсіру үшін жоғарлы –төменді секіру қажет. Өте жоғары қысым түсетін
жаттығуларды жеңіл жасалатын жаттығулармен ауыстырып отыру керек. Бір ғана
түрлі жаттығу жасауға әдеттенбеген жөн. Мінекей, осындай жаттығулар
жасағанда жылдамдықты, шапшаңдықты арттыруға көңіл аударған жөн. Кезекті
жекпе –жектен кейін бірден күшті жаттығу жасауға болмайды. Араға біраз
уақыт салып барып істеген абзал. Сонымен күшті арттыруға бағытталған
жаттығула бара –бара күрделене түседі. Мысалыға айырықша (жарыс алдындағы)
маусымды арнаулы жаттығуларға көңіл аударылады.!
ІІ -ТАРАУ.
1. Қазақша күрестің жаттығу методикасы.
Методика. Осы бір сөз тілге оралғанда палуанның жалпы физикалық
дайындығы, шеберлігі еске түседі. Содан барып, ауыр жаттығулар кезінде біз
сөз етіп отырған ұлттық спорт түрін меңгеріп, өнерін ұштап жүрген палуанның
көңіл күйі, рухани жан дүниесі туралы көптеген ойлар жанғырып. өзінше
арналған пікірге шақырады. Біз сөз етеп отырған палуан жай адамдар емес, ол
совет адамы. Ол қай жерде болсын, әсіресе оқу жаттығу кезінде өзінің ішкі
дүниесінің рухани байлығын арттырып отыру тиіс. Бұл жерде тағыда
жаттықтырушының ролін жоққа шығара алмаймыз. Тамаша қасиеттерді
шәкірттерінің бойына құя білетін бірден -бір тұлға сол ғана. Ал, тамаша
қасиеттерді санай бастасақ, олар біршама. Олардың бәрін бойға сіңіру, ол
дамдық парызың.
Сөзден сөз туарды, әрекет әрекетен жалғасып жатады. Сондай –ақ
осыдан келіп, мынадай міндеттердің туындайтынын айта кеткен жөн.
1. Денсаулықты сақтау.
2. Қайсарлық, жігерлікті және жалпы физикалық дайындық.
3. Теориялық білім алу және оны нығайту.
4. Күрес техникасы мен тактикасын меңгеру.
5. Жаттығу мен жарыстарға жүйелі түрде қатысу.
1.2 Саналық, белсенділік, жүйелілік және күнделікті үрдісі .
Жаттығулардың өзіндік принциптері бар. Енді солар туралы бірер сөз:
І. Саналық принципі. Жаттықтырушының араласпайтын жері жоқ десе
боларлық. Себебі осы принцип негізінде де атқарар жұмыс біршама. өйткені
шәкіртінің жаттығу кезінде қандай күйде жүретіні оған алақандағыдай
көрініп жүреді емеспе? Әрине. Бұл ең алдымен жаттықтырушының елгезектігіне,
сезімталдығына байланысты. Шәкіртінің жаттығу сабақтарына деген ықыласы
қандай екендігі тәжірбиелі жаттықтырушы бірден аңғарады. Оған жаттығуға
қандай мақсатпен келгенін түсіндіре білу, жеткізе білі керек. Сабақтың
мақсаты неде жатыр, ол несімен маңызды? Мінекей, осының бәрін, санқилы
әдістерді түсінікті де, әрі тез үйренуге, тез меңгеруге жағдай туғыза
білген абзал.
ІІ. Белсенділік принципі. Бұл принципте палуанның ерік –жігері зор роль
атқарады. Күреске деген таудай талабы бар палуан бұл қиындықты да жеңіп
шығатыны сөзсіз. Жаттықтырушының айтқанын бұлжытпай орындап отыруды өзінше
талдап, қағидаға айналдырған жөн. Жігерлікте, бәріде белсінділікпен ұласып,
осындай жаттығуларда кімнің –кім екені білінеді. Себебі, атақ құмарлық
спортшыны жарға жығады. өзімшілдікті, өркөкіректі бойына таратқан
спортшыдан да жақсы палуан шықпайды.
ІІІ. Жүйелік және күнделікті принципі. Болашағынан үміт күттіртетін палуан
өзінің күнделікті жаттығуларын бір жүйеге түсіріп алады, онымен ешқайысын
жібермейді. Иә, жақсы палуан шығуға бұл принциптің тигізер көмегі өте зор.
Жүйелілік және күнделілік палуанның шеберлігін шындап, биіктен –биікке
жетелейді.
Енді жарыс жүйесі жайлы бірер сөз. Қазақша күрестен өтетін барлық
жарыстар қазақша күрестің ережесі бойынша өтуі керек. Жарыстар айналым
айналым жүйесі және жарыстан шығып қалу тәртібі бойынша жүргізіледі.
Айналым жүйесі бойынша әрбір спортшы (команда) барлық қарсыластары мен
(командалармен) кездеседі. Бұл жүйе жарысқа түскен палуандардың сол сияқты
командалардың нешінші орынды икемденгенін айқындап береді.
Жарыстан шығып қалу жүйесінің мәні –палуан (команда) қазақша күрестің
белгіленген ережесі бойынша алған айып ұпайлары алтыға, сегізге жеткен соң
жарыстан шығып қалады.
Ауыл –селолық, қалалық, облыстық, республикалық жарыстарды
ұйымдастыруға сол жердегі спорт қоғамдары жауапты. Көп жылдық тәжірбие
көрсеткендей күрес секциясына жаңа қатынасулар 4-5 ай жаттыққан саны ғана,
ал разряд бар палуандарды екі жарым ай өткеннен кейін жарысқа қатысқаны
жөн. Өйткені оның спорттық техникалық шеберлігі жарыста ғана артады.
Қазақша күрес секциясының әрқайсысының жеке календарлық жарыс жоспары
болуы керек. Осы календарлық жарыс жоспарында спортшылардың бірнеше рет
ашық кілем жарыстарында, өзінің физкультура колективінің біріншілігінде
басқа колектив палуандары мен жолдастық кездесулерге, ауыл, село, аудан,
қала, облыс, республика және басқа да ауқымдағы жарыстарға қатынасуы,
қамтылуы тиіс. Жарыстар –спорттық тәжірбие алмасудың ең бір жақсы жолы.
Онда жаттығу сабақтарында кеткен кемшіліктері, қателері айқын байқалады.
Жарыстарды жиі –жиі ұйымдастыру, ұлттық күресіміздің ел арасында кең өріс
алуына спорт секциясына қатынасушы талапкерлер қатарының көбейюіне көп
әсерін тигізеді. Жарыс физкультура колективтерінің өміріндегі үлкен мереке,
сондықтан да оған жауапты қарап, тыңғылықты әзірлену керек.
Жарыс жайлы нұсқаулар ол өткізілісімен екі –үш ай бұрын жасалуға
тиіс. Онымен болашақ жарысқа қатынасушылар түгел танысып шығулары керек.
Жарысқа әзірлену барысында кілем, төсеніш, жол төсеніштер қатар таразы,
қоңырау және қажетті документациялар да алдын –ала дайындалып қойылады.
Палуандардың белдесулер өтетін жері әдемі безендірілуге тиіс.
Жарыс басталар алдында оған қатынасушылардың парағын, жарыс туын
салтанатпен көтеруді ұйымдастырып, жарыс аяқталған соң жеңімпаздарды
(құттықтау) награттауды, туды түсіруді салтанатпен өткізу керек. Жарысты
ұйымдастыруды, даярлауды белгілі бір жауапты адамдарға міндеттеген жөн.
Жарыстың ойдағыдай өткізілуі тыңғылықты даярлық жұмыстарының қандай
дәрежеде жүргізілуіне тікелей байланысты. Оны бірнеше кезеңдерге бөлген
дұрыс.
Мол тәжірбие ол жүйеліліктің арқасында көп жылдарды араға салып,
біртіндеп жиналады. Алғаш рет күрес аренасының табалдырығын аттаған жас
палуан осы өнерге келгеніне төрт-бес жыл болған кәнігі палуанның
жаттығуларын жасай алмайды. Сондықтан да, тез арада жас палуаннан көпті
талап ету, ол өрескелдік болар еді. Мұндай талап жас палуанның күрес
өнеріне деген ынтасын азайтады. Жаттықтырушы мұндай жағдайды есте тұтқаны
абзал.
Керекті құралдармен жұмыс істеу бұл әдіспен жұмыс істей білу, жас
палуанның көңіл көкжиегін кеңейтумен бірге осы күрес өнерін меңгеруіне көп
көмегін тигізеді. Осы мәселеге диафрагмалар, кинограммалар, оқу –жаттығу
кезінде фильмдер қызмет етеді. Көрнекі құралдармен жұмыс істеу,
республикамыздың түкпір- түкпіріндегі қаладан шалғай жатқан ауылдарды
тиімді, әрі керекті тәсіл. Тек бір қашатын нәрсе сол көрсетілген филімдерді
қатарынан, бірнешеуін қою, онша көп пайда бермейді, жас палуан әдіс
–айлаларды шатастырып алуы мүмкүн.
ІҮ. Мегеру принципі. Жоғарыда айтқанымыздай жас талапкерлерге бірден
күрделі әдістерді үйрену өте зиян. Ондай әдістерді алдымен үйретіп, содан
соң күрделі, қиын әдістерді біртіндеп меңгерткен абзал. Бұл меңгеру
принциптерін жаттықтырушылар әрқашанда көкейде ұстап, жас палуанның үйрену
мүмкүндігін ескерген дұрыс. Әйтпесе ә дегенде күрделі әдістерге баулыимын
деп жүріп, енді ғана күрес өнерінің табалдырығын аттаған жас талапкерді
үркітіп алуымыз мүмкүн.
Ү.тұрақтылық принципі. Дүбірлі жарыс өтіп жатады. Мұндай кезде талай –талай
атақты палуандарда жүреді. Қырағы көз, күрес әдістерін жақсы білетін
жанкүйер спортшы мына бір жайды жарыс барысында аңғаруы, ойға тоқитыны рас.
Ол әлгі мықты палуандардың 3-4 сүйікті әдістері бар екендігі, сол азғантай
ғана әдістерді жеңетіндігі. Неліктен бұлай? өйткені олар көп жылдық үйрену,
меңгеру тәжірбиесінде әлгі әдістерді өте жетік біледі. Жарысатрды тұрақты
да қапысыз қолданып, үнемі жеңіс биігінен көрініп отырады.
2. Жаттығу кезінде спортшының күйін бақылау үрдісі
Көңіл-күйдің көтеріңкі болуы әрқашанда қолға алған ісінің өнімді де,
жемісті де дамуына көп көмегін тигізеді. Спортшыда осындай. Оның көңіл
–күйінің неғұрлым көтеріңкі болуы- бұл жеңіске бір табан жақын деген сөз.
Сондықтан да, спортшының жаттығу кезінде көңіл –күй дәрежесін тексеріп
отырған дұрыс. Мінекей, бұл үшін СССР күрес федерациясының жаттықтырушылар
алқасын төмендегідей функциялы сынақ сәттерін ұсынады.
І. Ортостатикалық сынақ. Ұйқыдан соң төсекте жатып 1 минут ішінде қан
соғысы анықталады. Содан соң тұрып, тағы да осы уақыт мөлшері ішіндегі әлгі
істегенімізді қайталаймыз.
Міне, осыдан кейін барып, жатқан кездегі мен тұрған жағдайдағы қан
соғыстарынан бірін –бірінен аламыз. Егерде қортындысында 6-10 рет қан
соғысы шықса, онда спортшының көңіл –күйін жақсы деген сөз. Ал, бірақ бұл
10-18 болса, қанағаттанарлықта асып кетсе, онда организм сау емес деген
сөз. Яғни, организім қажығандығы, шаршағандығы немесе ауырғаны деп білеміз.
ІІ. Рюфье (Рюфье интекісі) сынағы. Бұл сынақ қан соғысының жиілігін
өлшеу арқылы жүргізеді. Ұйықтап тұрғаннан кейін бірден үш жағдайда
өлшенеді. Жатып (р1, р2) тұрып (р3) өлшенеді. Энергия, барлық жағдайда 1
минут ішіндегі алынған көрсеткіштерді мына формулаға саламыз:
ИР –Р1-Р2-Р3=200
10
Егер алынған нәтиже нолден кем болса, онда көңіл –күй тамаша дей
беріңіз. 0-мен 5-тің арасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
І-тарау.
1.1. Ұлттық күрестің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Күресшілердің жан-жақты
дайындығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
1.3. Күш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.4. Шапшаңдық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.5. Ептілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.6. Шегініс
әдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ІІ-тарау.
2.1. Қазақша күрестің жаттығу
методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Саналық, белсенділік, жүйелілік және күнделікті
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.3. Жаттығу кезінде спортшының күйін бақылау
үрдісі ... ... ... .
ІІІ-тарау.
3.1. Спорттық құрал –жабдық туралы және жаттығу орнын
әзірлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
3.2. Жазғы жаттығу алаңдарын жабдықтап
дайындау ... ... ... ... ...
3.3. Палуандардың салмақ
дәрежелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4. Психологиялық
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ...
3.5. Спортшылар үшін тамақтану
режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қортынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Ұлттық күрестің дамуының тарихы.
Күрес өнерін қай халық болмасын бұл спорт түрін жан –тәнімен сүйеді.
Ғасырдан ғасырға, ұрпақтан –ұрпаққа оны байытып, жаңғырта біздің бүгінгі
күнімізге дейін жеткізіп отыр. Бұл әрине, ең алдымен көңіл қуантатын
нәтиже. Иә спорттың халықтық және ұлттық түрлеріне мұнша қамқорлық
жасауның арқасында советтік физкультураның әрі қарай гүлденуіне игі әсерін
тигізді. Өзіміз қырын сырын сөз еткелі отырған қазақтың ұлттық спорттық
өнерлерінің ішіндегі шоқтығы биік, ежелден халық арасына кең тараған
қазақша күресті алайық.Алдымен тарихқа үңілейік.
Қазақ халқы революцияға дейін негізінен көшпелі сипат алған. Яғни
елін, жерін сыртқы жаулардан қорғау үшін әрбір қазақтың ұлы жауынгері болуы
тиіс еді. Жауынгер күшіті де, айлакер болмаса ол жауынгер емес, мінекей,
осы тұрғыдан келіп әрбір қазақтың қара домалақ баласы күреспен айналысатын.
Той домалақтар немесе бас қосулар күрессіз өтпейтіні дәстүрге айналған. Жай
палуан мен түйе палуан арасындағы күрес өнері шеберлерінің есімдері
марапатталып, оларды халық басына көтерді
Жалпы қазақша күрес өнерін сөз еткенде алдымен ауызға ілінетін мына
есімді кім білмейді? Ес білгеннен бастап қай –қайсымыз болмасын ол есімді
құдірет тұта жаттық, сондай күшті де, алып болсам деп армандап өскеніміз
айдан анық. Ол күш атасы Қажымұхан әрбір күрес өнеріне келген қазақтың осы
есімге зор қарыздар екені сөзсіз. Кезінде әлемді аузына қаратқан, кейіннен
аты аңызға айналған қазақтың батыр ұлы, күш атасы Қажымұханның өзіде
халқының төл өнерінен алғаш сусындап, үйрегені хақ. Ендеше бүгінгі жарқын
өміріміздің Қажымұхандардың алғаш күрес тұсауланы кесті, тәй –тәй
басқаннан бұл төл өнердің әдіс –айлаларын бес саусақтай беске біліп өскен
олар өзге күрес тәсілдерін жатсынған жоқ. өйткені қазақша күрес бүгінгі
ареналардағы күрес түрлерінің қай –қайсына болсын жақын да, ұқсас. Яғни бұл
кіріспеміздің басындағы пікірімізде жанданды деген сөз.
Бүгінгі күннің әлем назарын аударған есімдерінде халық жатқа біледі:
Амангелді Гавсаттаров, Әбілсейт Айханов, Қабден Байдосов, Нұрғали Оспанов.
Айта берсек көш құлаш тізім жалғаса береді. Бұлардың қай –қайсы болмасын ә
дегеннен шындықта күресіп, күрес әліппесін қазақша күреспен ашқаны айқын.
Күрес әліппесі осыдан барып тағыда бір шындық алдымыздан шығады. Болашақ
әлем чемпиондары осы күрес әліппесін енді енді парақтап ашып ауылда жүргені
айдан анық нәрсе.
Енді сол күрес талапкерлеріне, алыс ауылдардан келіп, біздің
институтымыздың табалдырығынан аттаған қазақ жастарын осы күрес әліппесі
керек пе, керек емеспе? Керек болғанда қандай ? ауадай қажет десек тіптен
қателеспейміз әсіресе бұл күрес әліппесі қазақ тілінде қолдарына тисе,
тіптен нұр үсіне нұр болар еді. Бұл біздің күрес әліппесін, яғни
ережелерін, айла тәсілдерін тағыда басқа қырларын, тіптен өткен тарихын
болашақ жас палуанға кедергісіз үйретуге зор көмегін тигізетіні сөзсіз.
Мінекей алпыс айлалы ұлттық күресіміздің осы айтылғандарын зердесіне
тоқи білген институт түлектері республикамыздың түкпір –түкпірлеріне
аттанып сол жерлердегі талапкерлерге күрес өнерін үйреткен кезде бұл күрес
әліппесі олардың ойынынан, көңілінен шығып жатса кұба –құп әзірге жас
палуандарға сәт сапар тілейміз.
І-тарау.
1. Ұлттық күрестің даму тарихы.
Ұлттық өнерімізді сөз еткенде алдымен ілігетіндерінің бірі қазақша
күрес. Ертеден –ақ бұл күш сынасу өнері той -томалақта әрдайм көрнекті орын
алып отырды.
Иә сан ғасырлар бойы айдыны аспасы, тұғырдан түспеген осынау ұлттық
өнеріміздің бір –түрі қазақша күрес советтік заманымызда да жойылып кеткен
жоқ. Үкіметіміз бен партимыздың әкелік қамқорылығың арқасында қазақша күрес
қайта өзгеше бір жаңа серпінмен өркен жая дамып, халықтық өнерге айналды.
Спорттың халықтық өнері және ұлттық түрлері советтік физкультурамыздың
одан әрі дамуына зор ықпал жасайтындығы баршамызға белгілі жайт. Қазақша
күрес жөнінде де айтарымыз осы. Ол ертеден ақ қазақ халқының бір жағынан
көңіл көңіл көтеретін ұлттық өнері ойыны болса , екінші жағынан
жауынгерлерді алғырлыққа, ептілікке үйретіп, жаумен бетпе –бет шайқасқа
алдын –ала осы қазақша күрес арқылы баулыйтын еді. Қазақша күресте тік
қалыпта аяқпен қимыл жасай жүріп, қос қолды қарсыласының белінен немесе
арнайы жасалған белдеуден, киімнен ұстап жығуға әрекеттер жасалады.
Техникалық жағынан қазақша күрестің қалыптасқан әр қилы әдіс айлалары
өте көп. Бұл көбнесе қазіргі еркін және классикалық күреске ұқсас. Аяқтан
қаға іліп –шалып, бастан асыра лақтыру, жамбасқа алу, сондай –ақ шалқая
бере кеуде арқылы лақтырып жіберу сияқты әдістерді ауылда өскен әрбір
қазақ баласының білетіні сөзсіз.
Бұрын қазақша күрестен өткен жарыстар ешқандай салмақ дәрежелеріне
қарамай өткізіле беретін. Өзінен әлде қайда салмақты қарсыласымен күресу,
әрине кімге де болса қолайсыз болады. 1938 жылы Алматыда өткізілген
қолхозшылардың тұңғыш республикалық спартакиядасының программасына қазақша
күресте енгізілді. Осы спартакиядада палуандар алғаш рет үш салмақ
дәрежесі бойынша жеңіл салмақ-65 килограмға дейін орташа салмақ-75 кг.
Дейін, ауыр салмақ-75 кг жоғары күресті. Салмақ дәрежесі бойынша Семей
облысының өкілдері С. Адасқанов, К.Алтыбасаров және И.Туменов жеңіс
тұғырына көтеріліп, чемпион тәжін киді.
1939 жылы Семей қаласында республика біріншілігі өтті. Палуандар үш
салмақ дәрежесі бойынша күресті. Салмақ дәрежелері бойынша жеңіл салмақта
Құрбанбаев (алматы облысы) орташа салмақта Досқалиев (Батыс Қазақстан
облысы), ауыр салмақта Мусин (Павлодар) жеңіс тұғырына көтеріліп, чемпион
тәжін киді.
Мұнда республикалық абсолюттік чемпион атағын Батыс Қазақстан өкілі
Досқалиев жеңіп алды. 1940 жылғы Қазақ ССР –інің 20 жылдығына орай
өткізілген біріншілік 5 (бес) салмақ дәрежесі (аса жеңіл, жеңіл орташа,
жартылай ауыр, ауыр салмақтар бойынша өткізілді. Осы жарыстың республикалық
біріншілікте салмақ дәрежесі бойынша Байдәулетов, Төлегенов, Макманов,
,Жұмабаев жеңіс тұғырына көтеріліп чемпион тәжін киді. 1952 жылы Ашхабад
қаласында Орта Азия республикаларының Қазақстан бойынша өткен кезекті
Спартакияданың программасына ұлттық күрестерде енді. Бұл жарыста класикалық
күреске неғұрлым Нұрбай Жармағанбетов, Алмас Мұсабеков, Қанат Байшалов,
Рахым Оспанов және басқалар ауылда өсіп, онда қазақша күрестің
бапкерлерінен тәлім алған. Қазақстанда бірінші рет СССР спорт шебері
атанған Қабден Байдосов еркін күрестен Орта Азия мен Қазақстан бойынша ең
күшті палуан.
1981 жылы 10-14 шілде күндері Жезқезған қаласында қазақша күрестен
ІІІ- бүкіл Қазақстандық жастар ойындарының программасындағы турнир болып
өтті. Төрт күнге созылған жарыс ұлттық өнеріміздің бір түрі қазақша
күрестен небір дүлдүл палуандарымыздың өсіп келе жатқандығын толық дәлелі
болғандай. Әрине бұл жарысқа тек әр жылы республикамызда қазақша күрестен
болып жатқан үлкенді –кішілі жарыстарды қоссақ, ұлттық өнеріміздің
бұқаралық спорт түрінің біріне айналғанын аңғарғандаймыз. Мұндай ведмство
аралық жарыс республикамызда тұіңғыш рет өткізіліп отыр. Бұл жарыстың тағы
бір ерекшелігі бұған 1960-1963 жылдардың ралығындағы туған ең үздік жас
палуандар ғана қатыса алды. Жарыс қызықты да, табысты өтті.
Осы ұлттық өнеріміздің дамуына өздерінің зор үлесін қосып жүрген,
Қазақстанның әлде неше дүркін чемпионы Жұмажан Экенов, Қазақ ССР-нің еңбек
сіңірген жаттықтырушылары, СССР спрот шеберлері Марат Жақитов, Диханбай
Биткозов, кезінде талай рет әлемді аузына қаратқан палуан Аманжол Бұғыбаев,
СССР біріншілігінің чемпионы, самбодан халықаралық дәрежедегі спортшебері
Алмас Мұсабеков, әлем чемпионы, халықаралық дәрежедегі СССР спорт шебері
Қанат Байшолов сияқты белгілі маман, белгілі палуандарымызды көрермендер
қатарында бұл жарыста болуы жас палуандар үшін үлкен сыи болды. Иа тағы бір
ескертіп кететініміз, бұл жарысқа үздіктердің үздігі, күштілердің күштісі
ғана қатысты. Шынында да, алмастың жүзіндей жарық –жарық жас өрендер
көпшілікті өнерімен тәнті етті, күрес кілемі үстінде естен кетпес қызықты
белдесулерге қарап отырып, қазақша күрестің тағыда алпыс айлалы өнер
екендігіне көзіміз жетті. Сонымен төртінші күні әділ қазылар жеңімпаздарды
атады. Командалық есепте Қайрат ерікті спорт қоғамы бірінші орынды жеңіп
алды. Қайратерікті спорт қоғамының командасын бұл жарысқа, Қазақ ССР-інің
еңбек сіңірген жаттықтырушы, СССР спорт шебері Марат Жакитов пен оның
шәкірті СССР біріншілігінің чемпионы, халықаралық дәрежедегі спорт шебері
Алмас Мұсабеков дайындағын болатын. Қалған жүлделі екі орынды Еңбек
ерікті спорт қоғамы мен Буревестник студенттер қоғамы бөлісті.
Еңбек ерікті спорт қоғамның командасын бұл жарысқа дзю –до күресінің
аға жаттықтырушысы, СССР спорт шебері Бауыржан Жаналин дайындады.
Буревестник студенттер қоғамының командасын бұл жарысқа Қазақтың
политехникалық институтының аға оқытушысы Нығмет Ордабаев физкультура және
спорт комитеті Совет Одағының Батыры С.Жақсыгүловтың жүлдесі үшін қазақша
күрестен республикалық турнир өткізіп отыруды бекітті. Бұл жарыс Каменка
ауданы, Камаенка селосында алғаш рет өтті. 1977 жылы Ұлы Октябрь
революциясының 60 жылдығы құрыметіне еліміздің астанасы Москвада әр
республиканың күрес түрлерінен палуандар өнер көрсетті. Мұнда біздің
республикамыздан Қазақтың физкультура институтының қазақша күрес бөлімінің
студенттері Қазақ ССР –нің спорт шеберлері Байжан Абдуллаев пен Дәулет
Байжігітов кілемге шықты. Мінекей, осы салтанатта қазақша күрес
көрермендерге қатты ұнады, жоғары бағаланды. 1978 жылы Қызорда қаласында
қазақша күрестен Қазақстан чемпионының біріншілігі өтті. Үш күнге созылған
жарыстың қортындысында Қызылорда облысының командасы І-ші орынды жеңіп
алды. Екінші, үшінші орынды Алматы қаласы мен Жамбыл облысының командалары
бөлісті. 1980 жылы Семей қаласында ҚАЗАҚ ССР- нің кубогы үшін жарыс болып
өтті. Жарыс қортындысында Семей облысының командасы бірінші орынды жеңіп
алды. Екінші, үшінші орынды Алматы қаласымен Жамбыл облысының командалары
бөлісті. Мұнда республиканың абсалюттік чемпионы атағын Семей облысының
құрама командасының мүшесі Казақ ССР-нің спорт шебері Х.Ысқақов жеңіп
алды.
Москвада болып өткен мына бір көңіл аударарлық оқиға көңілден
кетпейді. Қазақтың физкультура институтының 3 курс туденті Жақсылық
Үшкемпіров қазақ жастары арасында тұңғыш рет олимпияда чемпионы қазақтың
қаршығадай жігітінің класикалық күрестен жарық-жарық еткен қағлез қимылмен,
өнерімен ешкімді де бет қаратпай, олимпияда чемпионы болу шынында да зор
мерей, айта қаларлықтай қуаныш еді.
Мұндай жетістікрге жетуіңіздің сыры неде ?- деген журналистердің
сауалына Жақсылық көп кідірмей: Осындай биікке жеткізген айналайын қазақша
күреске мың мәрте рақымет деген болатын.
Рас-ау, қазақша күрес әрбір қазақтың ұлына жақында етене емеспе?
Жоғарыда бұл аталмыш күресіміздің әлемдік аренада берік орын алған самбо
мен класикалық күрестен аса айырмашылығы жоқ екенін айттық. Ендеше қай
күрестің түрімен болса да, талай –талай чемпиондық тәжі киіп жатқан қазақ
жігіттерінің есімдерін осы орайда тағы бір атап өткенді жөн көрдік.
Өйткені олар Жақсылық тәрізді қаршадайынан айналысып келген қазақша күреске
қарыздар екені даусыз.
Кезінде Француз күресінен талай халықаралық турнирлердің жеңіпазы
атанған күш атасы Қажмұхан Мұңайтпасовты кім білмейді?! Еркін күрестен СССР
–дің спорт шеберлері Қабден Байдосов, Абілсейт Айханов, Аманкелді
Габсаттаров , Аманжол Бұғыбаев, Амантай Иманқұлов, Сайлау Мұхашев сондай
–ақ самбодан СССР спорт шеберлері Е.Қалдыбеков, жақын болғандықтан біздің
қазақша күрестің ережелері алынды. 1953-1954 жылдары қазақша күрестен
өткізілген республикалық жарыстарда бұл ұлттық спорт өнеріміздің техникалық
жағынан класикалық күреске жақындай түскеніне куә боламыз. 1955 жылы
қазақша күрес бойынша тұңғыш ереже жарыққа шықты. Алғашқы жазбаша түрінде
шыққан ереже кітапшаның авторы Мұзафар Рақымкулов.
1959 жылы СССР халықтарының екінші спартакиядасы кезінде Москвада
ұлттық спорттық күрестің түрлері бойынша жаттығулар мен спортшылардың
Бүкіл Одақтық семинары болды. Семинарға одақтық және автономиялық
республикалардан 20 өкіл қатысты. Мұнда жарыс ережелері талқыланды.
Қортындыда біздің қазақша күрес грузиндердің чида обасы және
молдавиялық триньта жоғарғы баға алды. Спартакияданың чемпиондары,
Қарағандылықтар Ж.Татиев пен С.Аманжолов осында өз өнерлерін көрсетті. Қай
халықта да болсын, ұлдарының денсаулығы мықты, күшті, сұлу, денелі, күш
сынасқанда қарсыласын алып жығар әдіс –айласы мол болғанын қалайтынын
қалайтыны белгілі. Қай елді алсақта, күресусіз ел жоқ. Әр елде өзіндік
ерекшелігі бар күрес дамыған. Республикамызда кең тараған күресімізді
мақтан тұта отырып, оның одан әрі дамуына жанашырлар қолдан келген үлесін,
көмегін тигізіп келді. Қазақша күрестің өсіп -өркен жая беруіне Қазақтың
мемлекеттік физкультура институты көп көмегін көрсетті. 1970 жылы Қазақтың
мемлекеттік физкультура институтында алғаш рет қазақша күрес бойынша бөлім
ашылды. Осы жылы қазақша күрес ережесі қайта өңделіп, бүгінгі талапқа сай
жарық көрді. Ұлттық спортық күресіміз, қазақша күрестің жарыс ережесі қайта
өңдеген қазақтың мемелекеттік қыздар институтының дене тәрбиесі
кафедрасының меңгерушісі доцент міндетін атқарушы М.Р.Рақымқұлов, Қазақтың
физкультура интитутының күрес кафедрасының меңгерушісі, СССР –дің және
Қазақ ССР –нің еңбегін сіңірген жаттықтырушы, доцент міндетін атқарушы
П.Ф.Матущак, Қазақтың мемлекеттік физкультура институты күрес кафедрасының
аға оқытушысы, СССР спорт шебері, Қазақ ССР-нің еңбегі сіңген жаттықтырушы
С.К. Сатыбалдиев, Қазақ ССР-нің күрес педерациясының мүшелері, СССР спорт
шеберлері К.Р.Байдосов, А.К.Қазымбетов, А.Р.Габсаттаров, Р.Айханов,
М.Сұлтанбаев, Л.Отешевтер.
Биыл он жеті жыл қатарынан істеп жатқан бұл бөлім талай қазақтың
баласының тұсауын кесті, бағын жандырды. Бұл бөлімде екі жылдай оқыған
жастарымыз күрестің класикалық, самбо, дзю-до, еркін күрес түрлерін тез
арада меңгеріп латынына көзіміз жетті. Яғни бұл қолға алған ісіміздің
болашақ чемпиондарды дайындауда ұшан теңіз көмегі тиеді екен.
Қазір біздің институт түлектері республиканың түкпір –түкпірінде
қазақша күрестен сабақ береді. Қазақша күрестен тұңыш рет Қазақ ССР –нің
спорт шеберлері атанғандар Есімов, Садықов, Оразбековтер. Ал олардың
ізбасарлары жыл сайын көбейіп келеді. 1973 жылы Өзбекістанның астансы
Ташкент қаласында ұлттық спорттық күрестердің түрлері бойынша Орта Азия мен
Қазақстанның біріншілігі өткізілді. Бұл жарықа қатысқан құрама командасының
палуандарыда қатысты. Орта Азия мен Қазақстанның біріншілігінде тұңғыш рет
аса жеңіл салмақта Қазастан мемлекеттік фикультура институның І-курс
студенттері Қазақ ССР –нің спорт шебері Мейірхан Аманбаев жеңіс тұғырына
көтеріліп, чемпион атанды. Жеңіл салмақта ұлтттық күресімізден Қазақстан
құрама командасының мүшесі, Қазақ ССР-нің спот шебері Рашид Сапарғалиевта
(Семей облысынан) жеңіс тұғырына көтеріліп, чемпион тәжін киді. 1974 жылы
Жамбыл облысындағы Қайрат ерікті спорт қоғамының бастамасымен Қазақ ССР
Министірлер Советінің жанындағы физкультура және спорт комитеті екі мәрте
Социалистік Еңбек Ері атанған Жазылбек Қуанышбаевтың жүлдесі үшін қазақша
күрестен болған републикалық турнир өткізіп отыруды бекітті. Бұл жарыс
Мойынқұм ауданы, Фурмнов селосында алғаш рет өтті. 1975 жылы Жамбыл
облысындағы Мойынқұм ауданында фурмнов селосында екі мәрте Социалистік
Еңбек Ері Жазылбек Қуанышбаевтың жүлдесі үшін қазақша күрестен болған
републикалық турнирге Алматы қаласының палуандар командасы да қатысуға
жолдама алды. Алматы қаласының құрама командасы құрамының көбі Қазақтың
мемлекеттік физкультура институтының студенттері еді.
Бұл республикалық турнирде палуандарымыз табыспен оралды. Қазақтың
мемлекеттік физкультура институтының студенттері: Мәлік Сүлейменов, Серғали
Жақсылықбаев, Бақтияр Жүнісов жеңіс тұғырына көтеріліп чемпион атанды.
Сонымен қатар, Қазақ ССР –нің спорт шебері (норамысн орындады) деген
атаққа ие болды. 1995 жылы Ашхабад қаласында Орта Азия мен Қазақстан
біріншілігі өтті. Бұл жарыста Қазақстанның палуандарыда қатысты. Орта Азия
мен Қазақстанның біріншілігінде алғаш рет аса жеңіл салмақта Қазақстанның
мемлекеттік физкультура институтының ІІІ-курс студенті, Қазақстан құрама
командасының мүшесі, ұлттық күресіміздің Қазақ ССР –нің спорт шебері
Мейірхан Аманбаев жеңіс тұғырынан екінші рет көтеріліп, чемпиондық атақты
жеңіп алды.
1976 жылы Жезқазған облысы, Жанарқа селосында Қазақша күрестен Қазақ
ССР –нің кубогын 12 облыстан келген 100-ден аса палуан сарапқа салды.
Нәтижесінде түгелдей студенттерден құралған Алматы қаласының командасы
бірінші орынды имденсе, екінші, үшінші орындарды Жезқазған, Алматы
облыстарының командалары бөлісті. Бұл жарыста республиканың абсолюттік
чемпионы атағын Жамбыл облысының өкілі Қазақ ССР-нің спорт шебері, самбодан
СССР спорт шебері Ерген қалдыбеков жеңіп алды. 1977 жылы Қазақ ССР
Министірлер Советінің жанындағы дайындаған болатын. Он салмақ дәрежесі
бойынша 48-ден 100-ге дейін чемпиондық тәжді киген жігіттердің есімдерімен
таныс болыңыздар: Б.Отарбаев, Қайрат, Е.Сабитов Еңбек, С.Верегин,
А.Верегин екеуіде Еңбек К.Адиябеков Еңбек, Е.Қалдыбеков Қайрат,
И.Удовиченко, О.Пономеренко, Е.Цукенов Еңбек, Г.Абуов Қайрат, бұдан
кейін ақ жарыстар жиіледі. Жаңа жарыс, жаңа чемпиондар осы уақыт ішінде
170-ке жуық палуан Қазақ ССР-нің спорт шебері атағын жеңіп алды. Шындығын
айтсақ, қазақша күрестің республикамызда жан –жақты дамуы әлемдік аренадағы
басқа күрес түрлері мен қазақ жастарының етене араласуына жол ашты. Иә,
Қазақ ССР –нің спорт шеберлері бұл жолда табысты өнер көрсетуде. Бақтияр
Жүнісов, Мейірхан Аманбаев, Ерген Қалдыбек, Дәулет Байжігітов, Хамит
Ысқақов және басқалар самбодан, Серғали Жақсылықбаев дзю-додан, Сейдаптал
Байбукашев еркін күрестен СССР спорт шеберлері атағын жеңіп алысты.
Қазақша күрес ... Бұл ұлттық спорт өнеріміздің келешегі зор екенін
жоғарыдан толық дәлелдеп айтып шыққан секілдіміз. Сөз соңында айтарымыз
қазақша күрестің бүдан да әрі кен тыныспен, соны серпінмен дамуына
физкультура ұйымдарын, спорт өнерін сүйетін қалың бұқара, әсіресе ертең осы
аталмыш өнеріміздің маманы ретінде институт бітіретін сенің тигізер
үлесін, көмегінің зор екендігінде дау жоқ.
2. Күресшілердің жан-жақты дайындығы
Қазақша күрес- ұлттық спорттық өнеріміздің ішіндегі күрделі
түрлерінің бірі болып саналады. Мұнда жан-жақты дайындығы мол, күшті
төзімді, қайратты, епті палуан болмай жеңістен –жеңіске жету, табыстан
–табысқа жету мүмкүн емес. Кілем үстінде белдескен екі палуанның қайсында
жоғарыда айтылған қасиеттерін мол болса, сөз жоқ сонысы жеңіске жетеді.
Қазақша күреспен айналысатын палуанның бойында күш қайраты мол болумен
қатар, ол өте сезімтал болу керек. Себебі кейбір белдесулер аз уақыттың
ішінде, көзді ашып жұмғанша өте шығады. Белдесулер кезінде аданың бойындағы
сан қасиеттер сынға түседі. Бірнеше секунтқа, кейде 10 минутқа созылатын
жекпе –жектерде, жаттығу барысында бойға жинаған әдіс –айла, күш,
шапшаңдық, бәрі –бәрі сынға түсетін болады. Кейде жеңісті осы қасиеттердің
бірі қамтамасыз етсе, екінші бір жолы жетпей жатады. Сондықтанда палуанның
жан –жақты дайындығы туралы әңгіме қозғалғанда оның тактикалық,
психологиялық дайындығы және жылдамдық, төзімділік сияқты қасиеттердің
бірлесе бас қосуын жиынтығын айтамыз. Міне өмірде осындай жан –жақты
дайындықтан өткен палуан ірі –ірі жарыстарда табыстан –табысқа жетіп, жақсы
өнер көрсететінімізді байқап жүрміз. Жан –жақты дайындығы жақсы палуандар
белдесу кезінде тактикалық айла –тәсілдерді де дер кезінде қолдана алады.
Оған өмірімізде кездесіп жүрегн мына бір мысалды келтірейік. Кілем
үстінде (кездесіп жүрегн) белдесу басталғаннан соң үстін –үстін үдемелі
шабуыл жасап, өзіне керекті ұпайын жинап алады. Содан соң толық қорғанысқа
көшеді. Ол өзінің белдескен бәсекелесінің мықты шабуылын нәтижелі аяқтауына
мүмкүндік бермейді. Осындай кезде палуанға күш –жігер, қайрат, төзімділік
қажет. Міне осындай жағдайда ғана ол бәсекелесінің мықты қорғанысын бұзып,
жіберген есесін қайталап, алға шығып жеңіс тұғырына көтеріледі. Палуан жан-
жақты дайындық кілемдергі белдесулер, жарыстар барысында және көптеген
жаттығулар жаттығулар арқылы шыңдалады. Арнаулы жаттығулар дегенде біз күш,
шапшаңдық сияқты қасиеттерді адам бойында қалыптастыруға, дамытуға, әсерін
тигізетін спорт түрлерін айтамыз.
Ал жас талапкерлерге күшті палуан атану үшін құрыштай күш, жарық
еткен шапшаңдық керек.
3. Күш.
Күш атасын танымайды -дейді халқымыз. Табиғи күш немесе қара күштің
ролін ешкім жоққа шығармайды. Бұл әсіресе палуан үшін қарсыласының дүлей
шабуылына қояр қалқан немесе қарсы шабуылдарға ауадай қажет. Күш –бала
жастан спортпен айналысатындарға бағынатын биіктік. Жекпе –жек кезінде
түскен зор қысымнан, үлкен салмақтың нәтижесінде бүлк –бүлік ойнаған бұлшық
ет сан түрге, сан күйге түседі. Сондай –ақ, жекпе –жек кезінде палуан
әрқилы күшке түсетін тәсілдер, әдістер қолданады, дене ширығады, жекпе –жек
басында өзінше, аяғында өзінше күш жұмсалады. Күш неғұрлым көп болса,
соғұрлым әдістерді ақпа –нақ қолданасың, ойын әрі жылдам, әрі шапшаң жүзеге
асады.
Мінекей, осы ерекшеліктер қай палуанға болсын күш керек екенін
айқындап бергендей. Табмғм күштің өзі жекпе –жек кезінде тез сарқылады.
Оның әрдайым көзін ашып, байтып отыру керек. Бұл үшін арнаулы жаттығулар
бар. Оған керекті нәрселер мыналар: алдымен өз денеңді күтіп баптау.
Спорттық киімдер, штанга, гирлер, гантелдер, доп, блоктар, эспондар, резина
амартизаторлар және т.б құрал жабдықтар керек. Палуанның өз күшін арттыру
үшін жеке әдістерді іске асыруға әріптес палуан қажет. Ол палуанның айта
қаларлықтай күші, әйтпесе ауыр салмағы болуы тиіс. Жоғарыда аталған
спорттық құрал –жабдықтар арқылы күнделікті жұмыс істеп отыру керек.
а\ Жаттығуларды қайталап істеп, қашан бұлшық еттер талып, шаршағанша
орындай беру керек. Неғұрлым ол жаттығулар жеңілдеген сайын, оның санында,
қайталау жиілігінде арттырған жөн. Әрбір жаттығулардың бір сериясы –бірнеше
рет қайталанып болған соң палуан үзіліс (2-5 мин) жасайды. Бұл үзілісте
бірнеше тыныс жаттығуларын орындайды және ширыққан бұлшық еттерді бір уақыт
босаңсытып, әлсіздікке берілесің. Күн сайынғы жаттығу ойындарының
күрделілігі артқан сайын, оның саныда артады. Бұл әдіс арқылы күштің көп
уақытқа дейінгі шыдамдылығы арта береді.
б\ Үлкенді –кішілі жаттығулардың ауқымын, қысымын арттыру, оларды
қайталау (жұлқу, лақтыру, итеру, серпілу, тартылу, отырып- тұру, еңкейю
және басқалар).
Жаттығулардың өзі жоғары, төмен, орта болып бөлінеді. Палуан түсер
салмақта арта береді. Мысалы гирлерді, тастарды лақтыру, сонан соң бас
арқылы екі қолмен лақтырып, қайта қағып алуға дағдылану, әрине ондай кезде
(қолмен лақтырып), кейін шалқайғаның дұрыс. Бұларды қас –қағым сәтте, әрі
дәл істегенше қайталай берген абзал. Осы әдісті қолдану күшті дамытуға көп
әсерін тигізеді, екіншіден палуанның жылдамдығын, шалттығын, шапшаңдығын
арттырады.
в\ Әріптесіңмен күш сынасу, қарсыластың тежеп отыру, яғни тер төге
отырып үйренген, жаттыққан серияларды қайталап отыру.
Изотетрикалық әдіс.
Бұл әдіс жаттығуларды жиі –жиі қайталау арқылы (5-10 рет) бұлшық
еттерді жетілдіру. Осы қайталаулар уақытпен (2-ден 8-секундқа дейін)
өлшеніп отырды.
Бұл жаттығулар құрал жабдықтармен, немесе оларсыз, тіптен әріптес
арқылы да жүзеге асырылады. Техникалық әдістерді жүйелі түрде қолдануға
статикалық қысым тиімді. Сондықтанда, арнаулы жаттығулар әрқилы
жүргізіледі. Сонымен бұл әдістің көмегімен бұлшық еттердің, арқаның аяқтың
күшін арттыруға болады. Әртүрлі лақтырудан тұратын осы жаттығулар, дененің
барлық нүктесіне қысы түсіреді. Бұл үшін қарсыласыңды дененің әр қилы иілу
бұрышында ұстап тұруға тырысу керек. Бұлшық еттерді шырықтырудың сан –түрлі
ортақ әдістері бар. ( мысалы: турникке тартылу). Мұны істеу қолды ию
арқылы, денені әртүрлі жағдайда ұстау керек. Тартылған кезде әрқилылықты
сақтаған жөн.
4. Шапшаңдық
Көзді ашып жұмғанша ... мінекей, бұл ұғым төзімділікке, жылдамдыққа
бағытталып айтылған. Ал, палуан немесе, спортшыға бұл аса қажет қасиет. Аса
күшті палуан бола тұрып, шапшаң болмасаң онда өзіңді бесаспап палуан деп
атау әбестік болар еді. Шапшаңдық, жылдамдық, арқылы ойына алған әдіс
–айланы көзді ашып- жұмғанша, тез қолданасың, бұл арқылы жекпе –жек тағдыры
шешіліп қалуы да мүмкүн. Реакцмя тез шешімге келу, жалт –жұлт еткен
қозғалыс ... әрине, шапшаңдықтың өзі әдістерді тез, әрі жылдам қолдану,
сөйтіп жеңістің биігінен көріну.
Палуанның шапшаңдығы, қозғалғыштығы оның нервтік процестеріне
байланысты. әрбір кішігірім өзгерістерге сезімталдықпен жауап беру, жекпе
–жек кезінде әдіс –тәсілдерді жағдайға қарай тез қолдана білу де шапшыңдық.
Қарсыласының жағдайы, шыдамдылығы, денесінің қозғалыс күші... бәрі –бәрі
есепке алыну керек. Соған сәикес шапшаңдықпен қарсы әрекетке көшіп,
шабуылдап, қарсыласының есін жиғызбау керек. Күш бүлік –бүлік ойнаған
бұлшық ет, шапшаңдық... осылар тізе қоса кетсе, палуанның алмайтын қамалы,
жеңбейтін қарсыласы бола қояр ма екен? Бұлшық еттің дер кезінде босаңсыта,
қатайта алмаған палуан ешуақытта шапшаң қимылдай алмайды. Тез, әрі ойдағы
әдістерді тап басып қолдануға қосымша шыдамдылық керек. Шапшаңдықтың
сапасын, бағасын, әрқилы әдістерді, айлаларды қолдануға шеберлік деңгей
беретіні анық.
І. Жаттығуларды көптеген әдістерді жеңілдетілген жағдайда жасау әдісі
де бар. Мысалыға әдістерді жүзеге асыруда жеңілдеу әріптес қажет. Бұл
тездікке, шапшаңдыққа баулыиды. Еңкейіп тұрып жүгіру, шатанганы жұлқи және
итеріп көрегенде жеңіл салмақты қалаған дұрыс.
ІІ. Бұл кезекті әдіс қарама –қарсы жағдайды сыбаға етіп тартады. Бұл
қиын да, ауыр, күрделі жаттығулар болады. Бұл жоғарғы қарқынды қимылдағанда
өте керек ... қарқын... Ауыр мен жеңіл қабаттасқан күрес өнері жалпы қиын
өнер. Қарқынды қимыл ғана сені биікке жетелейді, жеңістің шыңына
ентіктірмей жеткізеді. Сондықтанда жаттығу жасағанда қарқынды шабуылға
біртін-біртін ауысып отырған жөн. Бұл алқын –жұлқын қимыл қашан әбден
қалжырап шаршағанша жалғаса берген жөн. Қимыл мейлі қарқынды болсын, мейлі
бәсең болсын, әрбір -әдіс айла нақпа –нақ қолдануыды жүзеге асыру керек.
(Сондай –ақ инитационды жаттығуды да қол қалт еткенде қолданған абзал).
Яғни, ешқандай қарсылассыз, әріптессіз әдіс –айланы ойша, өзінше жасау.
ІІІ. Жаттығуды команда арқылы ойда жоқ жерден жасау. Мұнда қимыл тездігі
қатар жүру тиіс. Себебі, ойда жоқ жерден әдіс қолданғанда сенде қапы
қалмауың керек. Мұндайда екінші бір адам команда береді. Команда дауыспен
де, шапалақтаумен де, ысқырықпен де беріледі. Бұл сонымен бірге қол және
дене қымылы арқылы берілуі ықтимал. Нағыз палуанға дұрысыда осы. Белгі
берілгенде палуан ол әдісті аса бір тездікпен, шапшаңдықпен орындауы тиіс.
Сондай-ақ, шапшаңдықты арттыру үшін қозғалысы мол спорттық ойындарды
да пайдаланса нұр үстіне нұр. Жүгіру акработикалық жне гимнастикалық
жаттығулар. Оншақты рет арқа және мойын арқылы лақтыруды жүзеге асыру да
шапшаңдыққа баулиды. Мұндай жаттығулар, әрине өте көп. Оны шапшаңдықпен
көзі ашып –жұмғанша орындай білу ғана шеберлік деп танылса керек.
Күш пен шапшаңдық... осы екі ғажайып қасиетті жалғастырып, толықтырып
тұратын тағы бір тамаша қасиет бар. Ол -шыдамдылық. Көп палуанға осы
қасиет жетпей жатады. Жетпегендіктен де жекпе –жектерді ала –құла өткізіп
жарыс соңына жете алмай, бәйгенің қалың шаңына көміліп қалады. әрбір жекпе
–жек, әрбір дүбірлі жарыстың құрыш шыдамдылығы бар палуан ғана жететіні
күмәнсіз.
Шыдамдылық организімінің мүмкүндігіне байланысты. Организм, нерв
клеткаларының еңбекқорлығы, тыныс системасы мен қан айналымы. Бұлардың бәрі
жүк, қысым көбейген кезде жұмыс істей бастайды. Спорттық тәжірбиеде екі
түрлі шыдамдылықтың түрі болады екен. Жалпы және арнаулы.
Жалпы шыдамдылық –физикалық ауыртпалық кезінде организімнің
мүмкүндігі.
Арнаулы шыдамдылық –ұзақ уақыт болған спорттық жарыстар кезіндегі
қозғалыс пен әрекетке, жекпе –жек кететін энергия.
Қазіргі кезде қайбір жекпе –жек болсын қозғалыста, қимылда, әрекет те
өте жоғарғы шапшаңдықпен жасалынады, немесе қаншама шыдамдылық керек
десеңішші. әрине, арнаулы шыдамдылық жалпы шыдамдылықтың жалғасы ретінде
дамиды, шыдамдылықты дамыту үшін мынадай әдістер қолданылып жүр:
жаттығулардың көлемі мен интенсивтілігін арттыру, оларды қайталау;
ауыспалылық:
Көлемін арттыру әдісі –орындалған физикалық жаттығулардың уақытын
сабақтан –сабаққа ұзарту. Бұл әдіс жаттығу сабақтарының санын да көбейтуге
мәжбүр етеді. 9 минут (3-3-3) уақыт. Осы уақыт ішінде шыдамды болу, осы
уақытқа шыдамдылықтың жетуі тиіс. Әрине бұл аз. Жекпе –жек осындай уақытқа
жетсе, сенің шыдамдылығың 13-15 минутқа жетуі (мүмкүн) керек. Сонда палуан
шаршамайды, шалдықпайды.
Интенсивтілікті арттыру әдісі де осыған ұқсас. Сабақтан –сабаққа
физикалық жаттығулардағы (жекпе –жек мерзімінің) қарқынды артуы. Артырғанда
да бір қалыпты арттырып отырғанын қадағалау керек.
Ауыспалы әдіс. Мұнда физикалық жаттығулар (жекпе –жектер) әрқилы
қарқынды жүреді.
Аралық әдісі. Бұл жекпе –жектердің араларындағы демалыс сәттерін
дұрыс пайдалану, яғни бір үзілістен соң басқа жаттығуларды орындап отыру.
әрине, бұл палуандардың өте тамаша жаттыққан кезде қолданатын әдіс.
Қайталау әдісі. Болып жатқан сабақта өткен сабақтағы болған
жаттығуларды қайталау. Яғни бірнеше сабақ қатарынан интенсивті жаттығуларды
қайталау, жепе –жектің әр бөлімін палуан әрқилы қарсыласпен өткізген жөн.
Жекпе –жектерді қарқынды өткізе отырып, қарсылас палуанның да күшті де
шыдамдысын таңдаған абзал.
5. Ептілік
Әдетте адамдардың бұл икемділігін –мысықтай епті екен деп екі үш
ауыз сөзбен бере саламыз. Расында да, палуанға ептілік керек-ақ. Бұл
мүмкүндік арқылы қозғалысты қас –қағым сәтте болжамдап, тез әрі тап басып,
жекпе –жектегі әрі күрт өзгерістерге тез-тез икемделіп, әдіс қолдану кез
–келгеннің қолынан келе бермейді.
Епті палуан күрес техникасын тамаша меңгереді, меңгере отырып, ол
әдіс –айланы жеріне жеткізе орындайды, өзінің қимыл – қозғалысын да үнемдеп
жұмсай береді. Мұндай палуандар бір әдіспен қимылдап, екіншісіне тез ауыса
алады, өте қауіпті жағдайлардың шырмауынан оп –оңай құтылып кете береді,
өте шешімді, батыл да сенімді, жүреді.
Ептілік ойда –жоқ жерде пайда болған нәрсе емес. Күнделікті өмірден
жаттығулардан мысалдап жиналған тәжирбие жиынтығы. Жекпе –жектер әрқилы
болады. Жаттығу неғұрлым қиын болса, айқаста жеңіл болады, -деген қанатты
сөз палуандарға тән. Жаттығуларда неғұрлым тер көп төгілсе, неғұрлым олар
күрделі, ізденісі мол болса, онда ептілік те күрделене түседі.
Арнаулы жаттығулар ептілікті дамытуға көп әсерін тигізеді: ұзындыққа,
биіктікке секіру, жүгіру, үштік секіріс, сондай –ақ акроботикалық
жаттығулар, баскетбол, футбол ойындарын үзбей ойнау, баспен дөңгелеп асу,
екеу ара алға, артқа домалау, итерісу, гранат лақтыру т.б. Бұлардан басқа
арнаулы жаттығулар: көпірге тұру, күрес әдістері.
Икемділік, орамдылық. Күшті, шыдамдылықты, ептілікті дамытумен бірге
икемділік қасиетін дамытуды да ұмытпаған абзал. Икемділіксіз жоқ жерде өте
икемді әдіс –айларады үйрену оңай болмаса керек. Әсіресе көпір әдісін
қолдану мұнсыз бас имейді, бағынбайды.
Икемділік қасиеті арқылы әдіс –айлалардың көпшлігін тез үйренуге
болады. Икемділікті дамыту үшін әріптесімен арнаулы жаттығулар өткізу
қажет.
Икемділік қасиетін ұйқыдан тұрғаннан бастаған жөн. әрине, бұл
таңертеңгі физзариядка. Мойын мен арқаның бұлшық еттерін күрес іліппесін
үйренгеннен бастап күш салған жөн. әрине, бұликемділіктің, иілгіштіктің
өзін жас кезден бастап дамытпаса кейін бәріне де кеш болатыны сөзсіз. Ал
арнаулы жаттығулар не дейді, соны тыңдап көрелік:
1. Басты алға, артқа, екі жақа ию. Басты бір жақа қарай бұру,
айналдыру.
2. Денені алға ию және жан –жақты иілу, бұрыс және денені шыр
айналдыру.
3. Кілемге қолды тіреп тұрып, маңдайды тигізу және аяқтарыңды кеңге
салып еңкейіп әлгі қимылды қайталау, мойынды алға, артқа ию және
айналдыру.
4. Көпір жағдайда тұрып, алға, артқа қозғалу (қолсыз және қолдың
көмегімен).
5. Бас пен қол арқылы тіреу жасау, аяқтарды ию, оңға, солға.
6. Көпірден бас арқылы аунап түсу.
7. Қайтадан көпірге айналып тұру.
8. Арқанды қабырғаға қаратып, қолмен артқа еңкейіп, тіреуіш еткенше
еңкеию.
9. Жаңағы қимылды әріптесіне белден ұстатып қайталау.
10. Сонсың өзін қолдың көмегімен осы қимылды қайталау.
11. Өзәнше арқа құлау және келесі бұрылғанда ішіңмен, басыңды тигізе
түсу.
12. Сонсоң қарама –қарсы.
Әрине осы айтылғандарды ылғи, үздіксіз істеп, жаттығып отырған абзал.
6. Шегініс әдісі.
Әрине, бұл әдіс те күшті көбейтуге бағытталған. Бұл әдіс те денеге
қысым түседі. Ауыр жүк көтеру немесе әріптесінің өзі де түйдек –түйдек
шабуыл жасауы тиіс.
Мысалы, штанганы жайлап қана денеге қысым түсіре отырып, төменді
–жоғарылы көтеру. Ал мойнын бұлшық еттерін өсіру әріптесін басының артқы
жағынан (қарақұстан) итеріп, төменгіе июге тырысады. Ақтың бұлшық еттерін
өсіру үшін жоғарлы –төменді секіру қажет. Өте жоғары қысым түсетін
жаттығуларды жеңіл жасалатын жаттығулармен ауыстырып отыру керек. Бір ғана
түрлі жаттығу жасауға әдеттенбеген жөн. Мінекей, осындай жаттығулар
жасағанда жылдамдықты, шапшаңдықты арттыруға көңіл аударған жөн. Кезекті
жекпе –жектен кейін бірден күшті жаттығу жасауға болмайды. Араға біраз
уақыт салып барып істеген абзал. Сонымен күшті арттыруға бағытталған
жаттығула бара –бара күрделене түседі. Мысалыға айырықша (жарыс алдындағы)
маусымды арнаулы жаттығуларға көңіл аударылады.!
ІІ -ТАРАУ.
1. Қазақша күрестің жаттығу методикасы.
Методика. Осы бір сөз тілге оралғанда палуанның жалпы физикалық
дайындығы, шеберлігі еске түседі. Содан барып, ауыр жаттығулар кезінде біз
сөз етіп отырған ұлттық спорт түрін меңгеріп, өнерін ұштап жүрген палуанның
көңіл күйі, рухани жан дүниесі туралы көптеген ойлар жанғырып. өзінше
арналған пікірге шақырады. Біз сөз етеп отырған палуан жай адамдар емес, ол
совет адамы. Ол қай жерде болсын, әсіресе оқу жаттығу кезінде өзінің ішкі
дүниесінің рухани байлығын арттырып отыру тиіс. Бұл жерде тағыда
жаттықтырушының ролін жоққа шығара алмаймыз. Тамаша қасиеттерді
шәкірттерінің бойына құя білетін бірден -бір тұлға сол ғана. Ал, тамаша
қасиеттерді санай бастасақ, олар біршама. Олардың бәрін бойға сіңіру, ол
дамдық парызың.
Сөзден сөз туарды, әрекет әрекетен жалғасып жатады. Сондай –ақ
осыдан келіп, мынадай міндеттердің туындайтынын айта кеткен жөн.
1. Денсаулықты сақтау.
2. Қайсарлық, жігерлікті және жалпы физикалық дайындық.
3. Теориялық білім алу және оны нығайту.
4. Күрес техникасы мен тактикасын меңгеру.
5. Жаттығу мен жарыстарға жүйелі түрде қатысу.
1.2 Саналық, белсенділік, жүйелілік және күнделікті үрдісі .
Жаттығулардың өзіндік принциптері бар. Енді солар туралы бірер сөз:
І. Саналық принципі. Жаттықтырушының араласпайтын жері жоқ десе
боларлық. Себебі осы принцип негізінде де атқарар жұмыс біршама. өйткені
шәкіртінің жаттығу кезінде қандай күйде жүретіні оған алақандағыдай
көрініп жүреді емеспе? Әрине. Бұл ең алдымен жаттықтырушының елгезектігіне,
сезімталдығына байланысты. Шәкіртінің жаттығу сабақтарына деген ықыласы
қандай екендігі тәжірбиелі жаттықтырушы бірден аңғарады. Оған жаттығуға
қандай мақсатпен келгенін түсіндіре білу, жеткізе білі керек. Сабақтың
мақсаты неде жатыр, ол несімен маңызды? Мінекей, осының бәрін, санқилы
әдістерді түсінікті де, әрі тез үйренуге, тез меңгеруге жағдай туғыза
білген абзал.
ІІ. Белсенділік принципі. Бұл принципте палуанның ерік –жігері зор роль
атқарады. Күреске деген таудай талабы бар палуан бұл қиындықты да жеңіп
шығатыны сөзсіз. Жаттықтырушының айтқанын бұлжытпай орындап отыруды өзінше
талдап, қағидаға айналдырған жөн. Жігерлікте, бәріде белсінділікпен ұласып,
осындай жаттығуларда кімнің –кім екені білінеді. Себебі, атақ құмарлық
спортшыны жарға жығады. өзімшілдікті, өркөкіректі бойына таратқан
спортшыдан да жақсы палуан шықпайды.
ІІІ. Жүйелік және күнделікті принципі. Болашағынан үміт күттіртетін палуан
өзінің күнделікті жаттығуларын бір жүйеге түсіріп алады, онымен ешқайысын
жібермейді. Иә, жақсы палуан шығуға бұл принциптің тигізер көмегі өте зор.
Жүйелілік және күнделілік палуанның шеберлігін шындап, биіктен –биікке
жетелейді.
Енді жарыс жүйесі жайлы бірер сөз. Қазақша күрестен өтетін барлық
жарыстар қазақша күрестің ережесі бойынша өтуі керек. Жарыстар айналым
айналым жүйесі және жарыстан шығып қалу тәртібі бойынша жүргізіледі.
Айналым жүйесі бойынша әрбір спортшы (команда) барлық қарсыластары мен
(командалармен) кездеседі. Бұл жүйе жарысқа түскен палуандардың сол сияқты
командалардың нешінші орынды икемденгенін айқындап береді.
Жарыстан шығып қалу жүйесінің мәні –палуан (команда) қазақша күрестің
белгіленген ережесі бойынша алған айып ұпайлары алтыға, сегізге жеткен соң
жарыстан шығып қалады.
Ауыл –селолық, қалалық, облыстық, республикалық жарыстарды
ұйымдастыруға сол жердегі спорт қоғамдары жауапты. Көп жылдық тәжірбие
көрсеткендей күрес секциясына жаңа қатынасулар 4-5 ай жаттыққан саны ғана,
ал разряд бар палуандарды екі жарым ай өткеннен кейін жарысқа қатысқаны
жөн. Өйткені оның спорттық техникалық шеберлігі жарыста ғана артады.
Қазақша күрес секциясының әрқайсысының жеке календарлық жарыс жоспары
болуы керек. Осы календарлық жарыс жоспарында спортшылардың бірнеше рет
ашық кілем жарыстарында, өзінің физкультура колективінің біріншілігінде
басқа колектив палуандары мен жолдастық кездесулерге, ауыл, село, аудан,
қала, облыс, республика және басқа да ауқымдағы жарыстарға қатынасуы,
қамтылуы тиіс. Жарыстар –спорттық тәжірбие алмасудың ең бір жақсы жолы.
Онда жаттығу сабақтарында кеткен кемшіліктері, қателері айқын байқалады.
Жарыстарды жиі –жиі ұйымдастыру, ұлттық күресіміздің ел арасында кең өріс
алуына спорт секциясына қатынасушы талапкерлер қатарының көбейюіне көп
әсерін тигізеді. Жарыс физкультура колективтерінің өміріндегі үлкен мереке,
сондықтан да оған жауапты қарап, тыңғылықты әзірлену керек.
Жарыс жайлы нұсқаулар ол өткізілісімен екі –үш ай бұрын жасалуға
тиіс. Онымен болашақ жарысқа қатынасушылар түгел танысып шығулары керек.
Жарысқа әзірлену барысында кілем, төсеніш, жол төсеніштер қатар таразы,
қоңырау және қажетті документациялар да алдын –ала дайындалып қойылады.
Палуандардың белдесулер өтетін жері әдемі безендірілуге тиіс.
Жарыс басталар алдында оған қатынасушылардың парағын, жарыс туын
салтанатпен көтеруді ұйымдастырып, жарыс аяқталған соң жеңімпаздарды
(құттықтау) награттауды, туды түсіруді салтанатпен өткізу керек. Жарысты
ұйымдастыруды, даярлауды белгілі бір жауапты адамдарға міндеттеген жөн.
Жарыстың ойдағыдай өткізілуі тыңғылықты даярлық жұмыстарының қандай
дәрежеде жүргізілуіне тікелей байланысты. Оны бірнеше кезеңдерге бөлген
дұрыс.
Мол тәжірбие ол жүйеліліктің арқасында көп жылдарды араға салып,
біртіндеп жиналады. Алғаш рет күрес аренасының табалдырығын аттаған жас
палуан осы өнерге келгеніне төрт-бес жыл болған кәнігі палуанның
жаттығуларын жасай алмайды. Сондықтан да, тез арада жас палуаннан көпті
талап ету, ол өрескелдік болар еді. Мұндай талап жас палуанның күрес
өнеріне деген ынтасын азайтады. Жаттықтырушы мұндай жағдайды есте тұтқаны
абзал.
Керекті құралдармен жұмыс істеу бұл әдіспен жұмыс істей білу, жас
палуанның көңіл көкжиегін кеңейтумен бірге осы күрес өнерін меңгеруіне көп
көмегін тигізеді. Осы мәселеге диафрагмалар, кинограммалар, оқу –жаттығу
кезінде фильмдер қызмет етеді. Көрнекі құралдармен жұмыс істеу,
республикамыздың түкпір- түкпіріндегі қаладан шалғай жатқан ауылдарды
тиімді, әрі керекті тәсіл. Тек бір қашатын нәрсе сол көрсетілген филімдерді
қатарынан, бірнешеуін қою, онша көп пайда бермейді, жас палуан әдіс
–айлаларды шатастырып алуы мүмкүн.
ІҮ. Мегеру принципі. Жоғарыда айтқанымыздай жас талапкерлерге бірден
күрделі әдістерді үйрену өте зиян. Ондай әдістерді алдымен үйретіп, содан
соң күрделі, қиын әдістерді біртіндеп меңгерткен абзал. Бұл меңгеру
принциптерін жаттықтырушылар әрқашанда көкейде ұстап, жас палуанның үйрену
мүмкүндігін ескерген дұрыс. Әйтпесе ә дегенде күрделі әдістерге баулыимын
деп жүріп, енді ғана күрес өнерінің табалдырығын аттаған жас талапкерді
үркітіп алуымыз мүмкүн.
Ү.тұрақтылық принципі. Дүбірлі жарыс өтіп жатады. Мұндай кезде талай –талай
атақты палуандарда жүреді. Қырағы көз, күрес әдістерін жақсы білетін
жанкүйер спортшы мына бір жайды жарыс барысында аңғаруы, ойға тоқитыны рас.
Ол әлгі мықты палуандардың 3-4 сүйікті әдістері бар екендігі, сол азғантай
ғана әдістерді жеңетіндігі. Неліктен бұлай? өйткені олар көп жылдық үйрену,
меңгеру тәжірбиесінде әлгі әдістерді өте жетік біледі. Жарысатрды тұрақты
да қапысыз қолданып, үнемі жеңіс биігінен көрініп отырады.
2. Жаттығу кезінде спортшының күйін бақылау үрдісі
Көңіл-күйдің көтеріңкі болуы әрқашанда қолға алған ісінің өнімді де,
жемісті де дамуына көп көмегін тигізеді. Спортшыда осындай. Оның көңіл
–күйінің неғұрлым көтеріңкі болуы- бұл жеңіске бір табан жақын деген сөз.
Сондықтан да, спортшының жаттығу кезінде көңіл –күй дәрежесін тексеріп
отырған дұрыс. Мінекей, бұл үшін СССР күрес федерациясының жаттықтырушылар
алқасын төмендегідей функциялы сынақ сәттерін ұсынады.
І. Ортостатикалық сынақ. Ұйқыдан соң төсекте жатып 1 минут ішінде қан
соғысы анықталады. Содан соң тұрып, тағы да осы уақыт мөлшері ішіндегі әлгі
істегенімізді қайталаймыз.
Міне, осыдан кейін барып, жатқан кездегі мен тұрған жағдайдағы қан
соғыстарынан бірін –бірінен аламыз. Егерде қортындысында 6-10 рет қан
соғысы шықса, онда спортшының көңіл –күйін жақсы деген сөз. Ал, бірақ бұл
10-18 болса, қанағаттанарлықта асып кетсе, онда организм сау емес деген
сөз. Яғни, организім қажығандығы, шаршағандығы немесе ауырғаны деп білеміз.
ІІ. Рюфье (Рюфье интекісі) сынағы. Бұл сынақ қан соғысының жиілігін
өлшеу арқылы жүргізеді. Ұйықтап тұрғаннан кейін бірден үш жағдайда
өлшенеді. Жатып (р1, р2) тұрып (р3) өлшенеді. Энергия, барлық жағдайда 1
минут ішіндегі алынған көрсеткіштерді мына формулаға саламыз:
ИР –Р1-Р2-Р3=200
10
Егер алынған нәтиже нолден кем болса, онда көңіл –күй тамаша дей
беріңіз. 0-мен 5-тің арасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz