Қазақстан Республикасының мұнайгаз өнеркәсібі: тарихи аспектісі (1991-2007 жж. )
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қазақстан Республикасының мұнайгаз өнеркәсібі: тарихи аспектісі (1991-2007
жж.)
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 РЕСПУБЛИКАМЫЗДА МҰНАЙГАЗ ӨНДІРІСІНІҢ ДАМУЫ
(1991-2007 жж)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 7
1.1 Қазақстан Республикасының мұнайгаз саласының жалпы даму тарихы
(1991-2007жж)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 7
1.2 Тәуелсіздік жағдайында мұнайгаз саласындағы орын алған қиыншылықтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2 МҰНАЙГАЗ САЛАСЫНЫҢ ЕҢБЕК РЕСУРСЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІ:
ТАРИХЫ ЖӘНЕ БҮГІНГІ КҮНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
29
1. Мәселенің Кеңес үкіметі тұсындағы жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2. Егеменді еліміздегі мұнайгаз саласының мамандармен қамтылуы ... ... ...
36
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Жер көлемі жөнінде әлемдегі ең ірі мемлекеттің
бірі саналатын Қазақстан сондай – ақ орасан зор табиғат байлығы мен адам
ресурстарына да ие. Еліміздің басшылығы осы ресурстарды тұрғындардың
әлауқаты деңгейін көтеру бағытында пайдалану үшін табанды жұмыс жүргізеді.
Қазақстанда мұнай өндіру тарихы 1899 жылдан бастау алады. Ең алдымен,
Қазақстандағы мұнай өндіру өнеркәсібі бастауында мұнай және газ жобалары
экономикаға құйылар инвестицияның өсуіне ықпал ететін өз мәніндегі
катализаторға айналады. Арада жүз жыл өткен соң, Қазақстан Республикасы
Президенті Нұрсұлтан Назарбаев “..мұнай ұлттық индустрияның тек маңызды
саласына айналған жоқ, ол мемлекет тәуелсіздігінің символына, жарқын
болашаққа деген үмітке айналады. Бүгінде Қазақстан мұнайы Қазақстан
халқының игілігі үшін жұмыс істеуде ” деген тарихи мәні бар сөзін айтты
[1]. Шынында да тәуелзіздік жылдарында мұнайгаз саласы өз дамуында
таңқаларлық прогреске ие болды. Бұл табыс ең алдымен еліміз басшылығының
тұрақты да белсенді, әрі дәйекті саясатының , оның ішінде шетелдік
инвестиция тартуға жұмсаған күш – жігерінің арқасында мүмкін болды.
Мұнай, газ, көмір өнеркәсібі–дүниежүзілік энергетиканың негізі. Мұнай
өнеркәсібінің ерекше үлкен маңызы бар. Мұнай мен табиғи туындылардың Жердің
бетіне шығатыны туралы жергілікті халыққа ежелгі кезден белгілі болды.
Бұған Майтөбе (масляный холм), Қараарна (черное русло), Майкөмген (место
захоронения масла), Қарашүңгіл (черная впадина), Жақсымай (хорошее масло),
Қарамай (черное масло), Қаратоң (черный затвердевший грунт), Мұнайлы
(нефтяное) және басқалары сияқты көптеген орографиялық және гидрографиялық
объектілер: шатқалдардың, бұлақтардың, құдықтардың және т.с.с. қазақша
атаулары соған айғақ..
Мұнайгаз және энергетика кешені Қазақстандық экономика дамуының басты
стратегиялық ресурсы болып табылады және Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
қабілетті 50 ел қатарына кіру стратегиясының жүзеге асырылуында өзекті рөл
атқарады. Білікті мамандар мен сарапшылардың пікірінше, еліміздің мұнай-
химия саласын дамыту дегеніміз – экономиканың екінші тынысын ашу деген сөз.
Бұған дейін Қазақстан экономикасы нақ осы қуатты мұнай-газ секторының
арқасында жедел көтерілгені белгілі. Біз соның нәтижесінде басқа салаларды
да едәуір дамыта алдық. Демек Қазақстанға осы жеделділікті одан әрі ұстап
тұруы үшін аталған сектордың өнімдерін одан әрі тереңдетіп өңдеу мәселесін
қолға алатын уақыт жетті.
Осыдан келе мынадай ой түйіндейміз, біріншіден, қарастырып отырған
Қазақстан Республикасының мұнайгаз өнеркәсібі мәселесі көп жылдар бойынан
бергі енді ғалымдардың назарына ілініп, оның тарихи аспектісі ашыла
бастады, бұл тақырыптың тарих ғылымында теориялық және практикалық және
еліміздің экономикасын көтеруде зор маңызы бар, өз зерттеуін күтіп тұрған
мәселе деген қорытынды жасауға болады. Бұл зерттеліп отырылған тақырыптың
өзектілігінің айғағы.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың маңыздылығы мен
оның бүгінгі күндегі өзектілігін ескере отырып, автор нақты тарихи
материалдар негізінде Қазақстан Республикасындағы мұнай-газ өнеркәсібі
мәселесін ашып көрсету, жоспар бойынша алынған мәселелерге қатысты
жекелеген авторлар еңбегін, ондағы негізгі мәселеміздің бейнелену дәрежесін
талдап баға беру мен зерттеуді диплом жұмысының басты мақсаты етіп алды.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер белгіленген:
- Ең бастысы әрине, қарастырып отырған мәселеміздің пайда болуына түрткі
болған Қазақстан Республикасында мұнай-газ өнеркәсібінің дамуы мен сол
тұстардағы тарихи жағдайға баға беру:
- Қазақстан Республикасындағы мұнайгаз саласының мамандармен қамтылуы
немесе осы жайындағы негізігі өзекті мәселелердегі орын алған
олқылықтар мен оларды жеңу жолдары
- Тәуелсіздік жылдарындағы егеменді еліміздің осы мұнай-газ саласының
мамандарының негізгі идеяларын талдау
- Қазіргі таңдағы кейбір олқылықтар немесе қазір таңдағы айтылуы тиіс
мәселелерді көрсетіп беру.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Зерттеу 1991-2007 жылдар
аралығын қамтиды. Осы аралықта ұзақ жылдық үрдіс нәтижесінде Қазақстан
Республкасының құрылуы мен мемлекеттілігінің қалыптасуы басты себепкері
ретінде қарастырыла келе, осындай мемлекеттің экономикалық секторында
өзекті мәселеге айналған мұнай-газ саласының дамуы мен ондағы негізгі
мәселелер талданады. Осы мәселеге қатысты өз зерттеу жұмыстарын жүргізген
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының зерттеушілерінің еңбегін көрсетеді және
барынша талданады. Әрине, әр еңбектің табиғатына жете мән беріліп,
зерттеудің пайда болған уақытымен санасады. Сол тұстағы тарихи жағдай мен
еңбектің құндылығы толықтай ашылып көрсетілген.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Жалпы, Қазақстан Республикасының
мұнайгаз мәселесі Отандық тарихнамада толығымен талданған деп айту
асығыстық болар. Себебі, қазіргі таңдағы тарихшылардан гөрі аталған мәселе
көлемінде осы саланың мамандары, яғни экономистер мен тағы да басқалары
айналысуда. Аталған мәселе Отандық тарихнамадан бұрын, Кеңестік кезеңде де
өз зерттеушілерін тауып отырған. Алайда, Кеңес үкіметі тұсында ғылым мен
қоғамдық өмір комунисттік партияның қатаң бақылауында болғаны белгілі. Аз
ұлттардың тарихы, соның ішінде тамыры тереңнен бастау алатын қазақ халқының
тарихы барынша бұрмаланып, батырлық еңбектерін жасыруға тырысқаны бүгінгі
күні анықталып отыр. Қарастырып отырған мәселеміздің Кеңестік кезеңіндегі
зерттеушілерінің қатарында мынандай авторларды атауға болады. Мысалы:
Г.Чулановтың Промышленность дореволюционного Казахстана (Историко –
экономический очерк.) [2], Т. Шаукенбаевтың Экономика нефтяной
промышленности Казахстана [3], К.Е Темиргалиевтың Борьба за нефть
Казахстана. Партийное руководство развитием нефтяной промышленности [4],
М. Козыбаевтың Казахстан – арсенал фронта [5] және тағы да басқа
еңбектер.
Аталған авторлар еңбектерінде қарастырып отырған мәселеміз туралы
едәуір стаистикалық мәліметтер мен Кеңестік кезеңдегі Қазақстан мұнай-газ
саласының даму тарихы жөнінде мол мәлімет келтірген.
Ал, тәуелсіздік тұсындағы еңбектерде біршама шынайы жазушылық
байқалады. Себебі, жоғарыда айтып өткеніміздей қазіргі таңда тарих ғылымы
ешбір идеолгияға тәуелді немесе қандай бір топ өкілдерінің мүддесіне қарай
жазылып жатқан жоқ. Алайда, барлығымыз байқап жүргеніміздей бүгінде
Қазақстан тарих ғылымы үлкен бір өтпелі дағдарысты бастан өткізуде. Тарихи
зерттеулерде компелятивті зерттеулер көбейіп бара жатқаны шындық. Дегенмен,
аталған мәселеміз туралы М.М Есалиеваның Рабочие кадры нефтяной
промышленности Казахстана [6], И.Кожыбай мен К.Джакиевтің Ембі мұнайы 100
жылда (1899-1999) [7], А.Ш Алтаев Социальное развитие рабочих
промышленности Казахстана (1970-1990гг) [8], М.Ж Ташеневтың Рабочий
класс Казахстана в 1960-1985 гг. (на примере промышленности) [9], Т.С.
Садыков Жезқазған өнеркәсіп аймағының қалыптасу және даму тарихы (XIX ғ.
ортасы-XXғ) [10] және М.Х Асылбеков пен В.В Козинаның Казахи
(Демографические тенденции 80-90-х гг.) [11] атты еңбектерін атап өтуге
болады.
Аталған авторлар еңбегінде қазіргі таңда Қазақстан Республикасының
экономикалық саясатының шешуші секторына айналған мұнайгаз саласының
қарастырып отырған кезеңдегі жай-күйі мен орын алған күрделі мәселелері
жөнінде қарастырып өткен.
Сонымен қатар, аталған мәселеміздің басқа да зерттеулері бар. Осы да
және де басқа да зерттеулер диплом жұмысы барысында барынша қолданылды.
Жоғарыда аталған зерттеулер мен мақалалар диплом жұмысы барысында
кеңінен әрі, барынша қолданылды.
Ғылыми жұмыстың методологиялық негізі. Зерттеудің методологиялық
негізін тарих ғылымының мынадай жалпы теориялық принциптері құрады: қажетті
деректерді табу және оларға сипаттама берудегі тарихи таным; оқиғалар мен
жағдайларды зерттеуде тарихи объективтілік, нақтылық; қоғамдық
құбылыстардың дамуын және өзгеруін зертеудегі нақтылы-тарихи әрекет;
танымдағы жан-жақтылық, олардың бір-бірімен ара қатынасы және
байланыстары.
Ғылыми жұмыста қоғамдық ғылымдар саласындағы зерттеушілердің еңбектері
және ондағы көтерілген концептуалдық мәселелер өткен және қазіргі кезеңдегі
байланыстық мағына дәрежесінде пайдаланылды.
Қойылған міндеттерді орындау барысында жалпыға мәлім зерттеу әдістері
қолданылды. Ғылыми әдістің жалпыдан жалқыға көшу принципін сақтай
отырып,еңбекте анализ, синтез, салыстыру және басқада әмбебаптық зерттеу
әдістері барынша пайдаланылды.
Диплом жұмысының деректік негізі. Қарастырып отырған мәселеміздің
деректік негізін осы кезеңдегі мәселемізге қатысты Үкіметтің қаулылары мен
елбасының Жарлықтары және түрлі статистикалық мәлімет сақтаған құжаттар
құрайды. Мысалы: Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудiң
мемлекеттiк бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003
жылғы 16 мамырдағы N 1095 Жарлығы [12] және Казахстан в цифрах [13] атты
құжаттар жинағын атауға болады. Аталған деректер диплом жұмысы барысында
толығымен қолданылып, өзіндік тұжырым жасауға пайдаланылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Аталған диплом жұмысын жазу барысында
мен алдыма қойған мақсаттарыма жете отырып, өзім үшін төмендегідей
жаңалықтар жасадым. Мысалы:
- ғылыми жұмыста мәселеміздің пайда болуына әсер еткен негізгі мәселеге
барынша талдау жасалынады.
- Қазақстан Республикасының мұнай-газ саласы жайлы өз зерттеуін жүргізген
авторлардың еңбектерін тарихилық принцип тұрғысынан заңдастырдық, яғни
еңбектің пайда болу уақытымен санастық
- қолда бар, яғни табылған деректер мен зерттеулер негізінде авторлардың
еңбектерін, ондағы мәселеміздің бейнелену дәрежесін барынша шынайы
көрсеттік және ең бастысы мұнайгаз саласының осы жылдар аралығындағы
дамуына жете тоқталдық:
- Экономикамызда шешуші факторға ие болып отырған осы бір салада
мамандардың қамтылуы жайлы толық мәлімет келтіріп, ондағы орын алған
олқылықарға тоқталдық:
- Егеменді еліміздің мамандар зерттеулеріндегі қазақ мемлекетінің мұнай-
газ мәселесінің жазылу шамасына да өзімізше талдау жасадық.
Диплом жұмысының сыннан өтуі. Диплом жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық университеті Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы
кафедрасында дайындалып, талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диплом жұмысының құрлымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 РЕСПУБЛИКАМЫЗДА МҰНАЙГАЗ ӨНДІРІСІНІҢ ДАМУЫ
(1991-2007 жж.)
1.1 Қазақстан Республикасының мұнайгаз саласының жалпы даму
тарихы (1991-2007 жж.)
Мұнай, газ, көмір өнеркәсібі–дүниежүзілік энергетиканың негізі.
Мұнай өнеркәсібінің ерекше үлкен маңызы бар.
Адам мұнайды өте ертеден білген. Оны жарық, жылыту, дәрі дайындау үшін
пайдалануға болатынын Геродот пен Плутарх та айтқан. ХІХ ғасырда алдымен
керосин шамның, одан соң іштен жанатын двигательдің ойлап табылуы оны
өндіруді арттыруға түрткі болды. ХХ ғасырда бастапқы энергетика
байлықтарының басқа бірде-бір түрі адамзаттың экономикалық және әлеуметтік
дамуына мұнай секілді үлкен ықпал ете алмады.
Мұнайды дүние жүзінің 80 елінде өндіреді. Бірақ бұл саланың
географиясын “бірінші одаққа” жаятын елдер анықтайды. Олардың көпшілігі
үшін мұнай өнеркәсібі халықаралық маманданудың маңызды, кейде бірден-бір
саласы болды.
Күні бүгінге дейін еліміздің әр қиырындағы мұнай және газ өндірісі
кеніштері мен жаңадан салынып жатқан мұнай, газқұбырлары салынып жатыр.
Осыдан он жыл бұрын еліміз тарихта тұңғыш рет төл тәуелсіздігін
жариялап, өз алдына дербес өмір сүре бастағанда, Жетісу өнірінен–ару Ақ
Жайыққа қазалы Маңғыстау жерінен сонау Алтай тауларына дейінгі жерге ғана
емес, сол бір қасиетті қара жердің астындағы бар байлығына да ие болып
қалған едік қой. Дегенмен, сондай мол байлыққа ие болу деген бар да, оны
ұқсатып, ел игілігіне айналдыра білу деген мәселе тағы бар ғой.
Еліміз осындай үлкен таңдаудың алдында тұрып, Қазақстанның санды жас
тәуелсіз мемлекет үшін қазіргі таңдағы басты міндет төл тәуелсіздігіміздің
тұғырын биіктетіп, ел экономикасының күш–қуатын арттыра түсу деп білді де,
келешекте осынау биік мақсат–мұратты жүзеге асыруға бірден–бір қолайлы
стратегиялық бағыт–бағдар- мұнай мен газ өндірісі саласын өркендетуді қолға
алды. Ол кезіндегі мұнай мен газ өндірісі еліміздің бүтіндей энергетикалық
алыбымыздың 13 бөлігі мазут пен көгілдір отынды (газды) пайдалану арқылы
жасалып келгендігін ескерсек, онда бұл көрсеткіш 37% дейін жетіп жығылар
еді[20. 54б].
Қазақстан Республикасы да әлемдегі ежелден мұнай өндіруші елдер
қатарына жатады. Оның тарихы 1899 жылы Атырау облысының Қарашұңғыл елді
мекеніндегі С. Леман экспедициясы қазған №7 ұңғыдағы (барлығы 21 ұңғы
бұрғыланған) 40 метр тереңдіктен жеңіл мұнай атқылауынан бастау алғаны
белгілі. Сөйтіп 1997 жылға дейін Қазақстан қойнауынан 617 миллион тонна
мұнай, 110,969 миллиард текше метр жаңғыш газ өндірілді. Еліміз өз
тәуелсіздігін алғаннан кейін жүргізілген барлау жұмыстары оның алынбаған
қорлары әлі де мол екендігін анықтап берді. Барлау жұмыстарының алғашқы
кезеңінің өзінде 5,3 миллиард тонна қара алтын қорының барлығы айқындалып,
мұның өзі елімізді мұнайдың дәлелденген қоры жөнінен әлемдегі он екінші
орынға шығарды. Сонымен қатар 2015 жылға таман мұнай өндірудің көлемі
бойынша әлемдегі алғашқы ондық елдерінің қатарына қосыламыз деген болжам да
бар [23.45-52бб].
Ал, осы мұнай-газ өнеркәсібінің тарихы тіпті тереңнен бастау алады.
XVI ғасырдың аяғында Патшалық Ресей Қазақстанның байтақ еліне назар аудара
бастады және XVIІ ғасырда империяның шығыс шекараларын нығайту, оңтүстік
елдерге сауда жолдарын іздеу мақсатында көпестер отрядын, әскери
типографтар мен табиғат зерттеушілерді оқтын-оқтын жіберіп тұрды. Атырау
облысының аймағындағы мұнай туралы алғашқы мәліметтер 1717 жылы І Петрдың
Жарлығымен Ембі өзенінің төменгі ағыны арқылы Хиуаға әскери-топографиялық
экспедицияны ұйымдастырған Бекович-Черкасскийдің жазуларында, одан кейін
1869 жылы географ Н. Северцевтің жарияланған есебінде (Ш.Есенов және
басқалары, 1968) анықталды.
1768 жылы ұйымдастырылған ғылыми экспедицияның (С. Гмелин, И. Лепехин,
П. Паллас) есептерінде Батыс Қазақстанның геологиясы мен пайдалы қазбалары
– көмір, мұнай, жанғыш жіктастар мен минералдық заттар туралы кейбір
мәліметтер бар. 1874 жылы Қарашүңгілдегі, Доссор мен Иманқарадағы мұнайдың
шығуын зерттеген Ресейдің Геологиялық комитетінің тау-кен инженері
Д.Кирпичников: Мұнайдың қорлары бар екені сөзсіз, алайда, ауызсу, елді
мекендермен қатынасу жолдары, пішендікке ыңғайлы шабындықтар мен дала
болмағандықтан, бұл байлақты пайдалану өту қиын деп жазған.
Сол кездегі білімді адамдардың бірі Григорий Силыч Карелин 1827 жылы
Қазақ даласының батыс аймағына барып, топографиялық түсіруді жүргізді,
өңірдің флорасы мен фаунасын зерттеді. Осы жерде Бөкей ханның баласы Жәңгір
ханмен кездесті. Г.С. Карелин Жәңгір ханға қатты әсер қалдырды және Жәңгір
хан оған кеңесші болып жұмыс істеуді ұсынды. 1832 жылы Карелин Каспий
теңізінің солтүстік-шығыс бөлігін зерттеу бойынша ірі экспедицияның
жетекшісі болып тағайындалды. Экспедиция журналының кіріспесінде ол:
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауларына географиялық тұрғыдан лайық
назар аударылған жоқ. Бұл елсіз далаға жолшыбай болмаса, теңізшілер де
сирек келетін. Кемінде 900 шақырым жердегі Гурьев пен ескі Маңғышлақ
арасындағы жерге бірде-бір табиғат зерттеуші де келген жоқ. Жері байтақ
болғандықтан, Орта Азиямен болашақта сауда жасауға және саяси
қатынастарымызға негіз болатын жерге қатыстылығының біз үшін маңызы зор
деп жазды [19.47-56бб].
Содан бері, қазақ даласында бірнеше мұнай-газ саласындағы мекемелер мен
қызметкерлер өз жұмысын атқарды. Мысалы: Орал-Каспий мұнай қоғамы (ОКМҚ),
Ембі-Каспий, Ағайынды Нобельдердің серіктестігі, Ембі, Орал мұнайы
және басқалары ең ірілері болды. 1894 ж. петербургтық кәсіпкерлер тобы
мұнай кен орындарын іздеуге және барлауға концессия алды.
Мұнай өндіру тарихында 1912 жылғы 10 сәуірдегі үкіметтік актімен құрылған
Ембі мұнай-кәсіпшілік және сауда акционерлік қоғамы (1911-1919 жж.)
ерекше орын алады. Оның құрылтайшылары толық стат кеңесшісі Э.Л.Нобель,
стат кеңесшісі Т.В.Белозерский және текті құрметті азамат И.И.Стахеев (ҚР
ОММ, 681-қор, 1-тізімдеме, 13-іс) болды. Мұнай-кәсіпшілік акционерлік
қоғамының барлық қаржы операциялары Орыс-Азия банкі арқылы жүргізілді.
Қазақ даласындағы мұнай-газ өндірісі сонымен қатар, Кеңес үкіметі
тұсында өз дамуын тапты. Батыс Қазақстанның жер қойнауын кешенді зерттеу
бойынша республикалық ғылыми зерттеулердің қалыптасуында академик
Қ.И.Сәтбаевтың бастамашылығымен 1949 жылы Гурьев қаласында жүргізілген
ҚазКСР ҒА-ның көшпелі сессиясының маңызы зор болды. Сол кезде оның
басшылығымен, мұнай геологиясы, игеру, бұрғылау техникасы мен технологиясы
саласындағы белгілі ғалымдар мен мамандардың қатысуымен көмірсутегіні іздеу
мен барлаудың, өндіру мен тасымалдаудың негізгі проблемалары қаралды. Мұнда
В.Федынскийдің, Н.Байбақовтың, П.Авровтың, Б.Дьяковтың, П.Неволиннің,
Ю.Васильевтің, Н.Чарыгинның, С.Оруджевтың, П.Еникеевтің, С.Өтебаевтың,
Н.Калининнің, Ж.Досмұхамбетовтың, Н.Имашевтың, Г.Хәкімовтың және
басқаларының еңбектерін атап өткен жөн.
1956 жылы, тұтастай алғанда, республиканың минералдық-шикізат ресурстарын,
оның ішінде көмірсутегі шикізатын одан әрі өсіруге бағытталған геологиялық-
барлау жұмыстарының бүкіл кешенін орталықтандырылған жоспарлау және
мақсатты жүргізу бойынша Қазақ КСР Геология министрлігі ұйымдастырылды [22.
12б].
1958 жылдың аяғында ҚазКСР-дің Геология және жер қойнауын қорғау
министрлігі Гурьев қаласында Батыс Қазақстанның барлық мұнай өңдейтін
бұрғылау кәсіпорындарын біріктірген Батыс Қазақстан геологиялық басқармасын
құрды. БҚГБ өз қызметінің уақытында Каспий ойпаңындағы (Теңізден басқа),
Маңғыстауда және Бозащы түбегіндегі ең маңызды мұнай-газ кен орындарын
ашуға тікелей қатысты.
1959-1960 жылдары Кеңқияқта (Ақтөбе облысы) және Прорвада үлкен мұнай
кен орны анықталды. 1960 жылдың 11 тамызында Прорвадағы алғашқы терең
ұңғымадан мұнай мен газ фонтаны атқылады. Орал-Ембі өзен аралығында
геологиялық-барлау жұмыстарын күшейту нәтижесінде Мартыши (1962), Оңтүстік
Батыс Қамысты (1962), Жаңаталап (1964), Гран және Октябрьское (1969) жаңа
кен орындары ашылды. Ембіде мұнай өндіру 1968 жылы 2 млн. тонна, ал 1972
жылы – 3 млн. тонна болды.
60-шы жылдардың басында роторлық бұрғылаудың орнына анағұрлым жылдам
турбиналық бұрғылау енгізіле басталды, бұрғылау станоктардың паркі ұлғайды,
3,0-4,0 мың метрге дейінгі тереңдікті игеруге мүмкіндік берген олардың
техникалық мүмкіндіктері айтарлықтай өсті, бұл, ең алдымен, терең, тіреу
және параметрлік ұңғымаларды бұрғылау, кешенді зерттеудің барлық
кезеңдерінде барлаудың геофизикалық әдістерді (сейсмикалық-барлау,
гравибарлау, ГЗС пен каротаждың барлық түрлері) қолдану арқылы Каспий маңы
ойпаңын аймақтық зерттеуден көрінді [24.13-19бб].
Міне, осындай даму тарихы бар қазақ елінің мұнай-газ өндірісі
тәуелсіздік жағдайында да өз даму тарихына ие.
Еліміздегі кен байлықтың бірі мұнай мен газ өнеркәсібінің қарқынды
дамуы айырықша екенін жақсы білеміз. Шетел инвесторларын Қазақстанға
өндіріске, мұнай-газ саласына ауқымды инвестиция салуда. Мұнайгаз саласы
Атырау өңірінде ғана емес, ел эканомикасының өркендеуіне тың серпін берген
бірнеше жоба іске асырылды. Әрине, айтуға жеңіл болғанымен Теңіз
Новороссиск бағытындағы мұнай құбырын тарту үшін қаншама келіссөздер
жүргізілді. Осы жобаның қазақ мұнайын Қара теңізге тіке шығаратын төте
дәліз болатыны біраз елдің қызығушылығын тудырады. Ал, Теңіз кен орын мол
көлемде инвестиция құйған Шеврон секілді әлемдік тәжірибиесі бар
компанияның біздің еліміге бет бұруында.
Қазіргі кезде Каспий қайраңын игеру бағытында мүдделестік танытқан
шетелдік компаниялар мұнай мен газ дайындау зауытын тұрғызуды қолға алды.
Таяудағы жылдарда теңіз мұнайын игеру басталмақ.
Атасу-Алашанқай құбырының іске қосылуы да қазақ мұнайының және бір
бағытқа тасымалдауына кең жол ашты. Міне осындай жобаларға инветиция салған
шетелдік енвесторларға мұнай мен газ секілді байлықты игеріп қана қоймай,
елдің әлеуметтік дамуына, инфра құрылымдарды жетілдіруге барынша қолдау
білдіруді тапсыруының маңызы айрықша.
Еліміз осы зор көлемдегі шетелдік инвестицияларды игеру арқылы өзінің
өндірістік әлеуетін күшейте бастады. Тек 1992-2001 жылдар ішінде мұнай-газ
саласына 8 млрд. доллар көлемінде шетелдік инвестиция тартылды.
Ресми айғақтарға сүйенсек, республика мұнай қоры жағынан әлемде 13-ші
орын алады екен. Шетел инвесторларының Қазақстанға қызығушылығы жоғарылай
бермек. Ал, республиканың мұнай компаниялары өздерінің стратегиялық
серіктестеріне жайлы инвестициялық климат жасауды қолдайды [23.10-12бб].
1993 жылдың сәуірінде Қазақстан Республикасы 40 жыл мерзімде
американдық Шеврон компаниясымен инвестициялық келісім шарт жасасты. Бұл
аса бай кен орны – Теңізді игеруге бағытталды. 1997 жылдың қарашасында
Қарашығанақ газ конденсаты өнімін бөлісу туралы АҚШ-пен ұзақ мерзімге
келіссөз жасалды. Арнайы құрылған Қарашығанақ интеграциялық ұйымына
Аджип (Италия) 32,5%-бен Тексако (АҚШ) 20%-бен, Лукойл (Ресей) 15%-
бен компаниялар енді. Инвесторлар Қарашығанақты игеру мен барлауға 11 млрд.
доллар беруді жоспарлады. 1997 жылдың маусымында Қазақстан Республикасы
Қытай ұлттық мұнай компаниясымен Ақтөбемұнай акциясының 60%-ын сату
туралы шарт жасады.
Сөйтіп: мемлекетіміздің алдында қазірде әрекет етуші инвестициялық
жобаға мемлекеттік тұрғыда қатысуды кеңейту мақсаты қойылды. Жалғыз
мемлекеттік Қазақойл компаниясы елімізде өндірілетін мұнайдың 15-16%-ын
ғана бере алады.
2001 жылы Қазақстан мұнайгаз саласы өзінің жеке дамуының 10 жылдығын
атады. 55 мұнай кен орындарында тәулігіне 109485 тонна мұнай өндіріледі.
Республика аумағында ірі мұнай қорының болуы шетел инвесторларының табысты
қызметін қамтамасыз етеді. Алынған инвестицияның басым бөлігі Қазақстан
экономикасының минералды – шикізат қорын дамытуға бағытталған. Тек 2001
жылдың жарты жылдығында кенді пайдалануға 1920,1 млн. доллар жұмсауды оның
80%-ын тікелей шетеледік инвесторлардың түсті, 20%-ы отандық компаниялар
үлесінде. Қазақстан сарапшыларының анықтауышна, кен көздерінің пайдалану
компанияларының белсенді инвестициялық қызметі республиканың әлеуметтік-
экономикалық жағдайына жағымды әсер етеді. Қазақстан Республикасының
статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтеріне сүйенетін болсақ, кенді
пайдалану объектілеріне 2001 жылдың 1 шілдесіне дейін тартылған жұмысшы
саны 179337 болған, оның 177572-сі Қазақстан жұмыс күштері (жұмысшылар мен
білікті мамандар) қазіргі уақытта [25. 17б].
Қазақстан экономикасының негізгі өзегі – мұнайгаз кешені. Бұл сала
еліміздің стратегиялық дамуында үлкен маңызды орында. Мұнай ұлттық
экономиканың әрі қарай дамуының басым бағыттарын айқындайды.
Қазіргі таңда осы саладағы негізгі компаниялар мен олардың өнім
өндірудегі үлесін мына кестеден байқауға болады:
мекемелер қаңтар маусым желтоқсан Жыл
басынан
бері
1 2 3 4 5
ННК Казахойл 529.0 559.9 556.1 6570.1
ПО Өзенмұнайгаз 335.2 353.0 354.8 4169.8
ОАО Казахойл-Эмба 193.8 206.9 201.3 2400.3
ННК Казахойл 1134.6 1159.7 1154.1 13743.0
СП Тенгизшевройл 1043.6 1045.1 1046.1 12480.9
СП Арман 15.8 25.2 24.9 272.3
СП Эмбаведьойл 1.2 0.9 1.5 12.0
СП Гюрал 0.9 0.8 0.9 10.0
СП Казахойл-Тельф 11.1 17.9 14.2 173.0
СП Казтуркмунай 25.5 27.8 18.4 273.5
СП Карақұдықмунай 19.9 25.3 28.8 305.7
СП Матин 16.3 15.6 18.3 202.2
СП Тенге 0.4 1.1 0.9 13.4
Прочие предприятия 1637.0 1654.7 1967.9 19649.3
АО Мангистаумунайгаз 364.3 369.0 369.7 4409.0
АО Актобемунайгаз 235.6 261.3 339.1 3258.2
АО Карачаганак Петролеум 455.5 368.2 472.1 3999.2
Оперейтинг
СП Харрикейн Кумколь Лтд. 284.7 308.1 355.1 3607.0
СП Тургай Петролеум 80.5 118.2 173.2 1500.2
АО Каражанбасмунай 93.0 69.6 133.9 1248.4
1 2 3 4 5
АО НПЦ Мунай 1.5 2.1 0.6 17.2
АО Анако 9.1 8.2 9.5 102.9
СП Казгермунай 43.4 74.2 50.5 808.7
СП Светландойл 0.2 0.7 0.5 4.5
СП Сазан курак 14.0 12.7 14.2 166.4
СП Куатамлонмунай 14.7 16.7 14.8 201.4
ЗАО Алмаз Интернейшнл 0.8 0.4 0.9 12.0
Трейдинг Компани
Тексако Норс Бузачи Инк. 10.8 16.5 26.7 226.2
СП Партекс (Казахстан) Корп.
- 5.6 5.4 62.7
СП Алтиес Петролеум Инт. 3.0 3.2 1.7 29.1
Барлығы 3300.6 3374.3 3678.0 39962.4
Қазмұнайгаз ұлттық компаниясы – геологиялық барлау, бұрғылау, өндіру,
тасымалдау, көмірсутегі ресурстарын қайта өңдеу сияқты мәнді мәселелерді
шеше алатын көптармақты, күрделі құрылым, әлемдік банктің мәліметтері
бойынша Қазақстан Республикасы инвестициялық қатынас жағынан әлем елдерінің
арасында 20-шы орында. Ресми мәліметтерге сүйенсек тек 1999 жылы Қазақстан
Республикасына 1,5 млрд. АҚШ доллары тартылған. Ал еліміздің
тәуелсіздігінің 10 жылы ішінде оның көлемі 10 млрд. долларға өсті.
Еуропалық қайта құру мен даму банкі инвестиция тарту көлемі жағынан
еліміздің ТМД елдері ішінде Польша мен Венгриядан кейін үшінші орынды
иеленетінін анықтаған.
Ірі мұнай компаниялары, атап айтқанда Шеврон, Эксон, Амоко және
басқа әлеуметтік компаниялардың инвестициялық ресурстарының басым бөлігі
көмірсутегі орындарын барлау мен өңдеуге және мұнайгаз қайта өңдеу
жұмыстарына жұмсалды. Мәселен, 60 жылдардың аяғы мен 70 жылдардың басында
ОПЕК елдерінің мұнай өнеркәсібінде аса мәнді құрылымдық өзгерістер жүрді.
Бұл мұнай өндіруге мемлекеттік бақылау қойылуымен тығыз байланысты. Ирак,
Венесуэла, Иран, Индонезия, Кувейт, Катарда - 100%, Ливияда - 80%, Сауд
Арабиясында - 60% болды. Бұл саладағы мемлекеттік сектордың маңызды міндеті
- ұлттық мұнай компанияларының қызмет ауқымын кеңейте түсті.
Яғни бүгінгі таңда еліміздің мұнайгаз кешенінің қарқынды дамуы аймақтық
салаларда әлеуметтік-экономикалық түбегейлі өзгерістердің болуына ықпал
етеді. Ол факторлардың сыртқы инвестиция арқылы шешімін табуы осы
аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық түбегейлі өзгерістердің болуына ықпал
етуі сөзсіз.
Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасы құрылымындағы мұнай-газ
секторы:
Еліміздің мұнайгаз кешенінің меншікті ішкі құрылымы бар, оның құрамында
мынадай құрылымдық элементтерді бөліп көрсетуге болады:
• өндіру;
• тасымалдау;
• мұнай мен газды өңдеу.
Өндіретін және тасымалдайтын кәсіпорындар үшін қажетті мұнайгаз
жабдығын, сондай-ақ сауданың көтерме-сауда желісін (автомобильге май құю
станцияларын және басқа) өндіретін кәсіпорындарды да осында (яғни мұнайгаз
кешенінің құрамына) жатқызған дұрыс. Дәл қазір мұнай өндіру саласы
Қазақстан ұлттық экономикасының құрылымында жетекші орын алып отыр. Салық
түсімдері есебінен ол бюджеттік кіріс бөлігіне едәуір үлес қосуда,
сондықтан да экономика басқа да (экспортталмаған) салаларын және әлеуметтік
саланы қаржылай қолдауға, сондай-ақ тұрғындардың өмір сапасы стандарттарын
орнатуға мүмкіндік береді [25.21-23бб].
Қазақстан Республикасының көмірсутегі әлеуеті бағамдар бойынша әлемдік
қордың жалпы көлемінде айтарлықтай маңызды. Мұнайдың расталған қоры бойынша
Қазақстан әлемнің жетекші елдері қатарына кіреді. Қазақстан барлық ТМД
республикалары арасында Ресей Федерациясынан кейін көмірсутегі қоры бойынша
екінші орынды иеленеді. Құрлықты қоса алғанда, Қазақстан Республикасының
көмірсутегі шикізатының бекітілген алынатын қоры мынадай: мұнай – 30
млрд.барр. (4.0 млрд.тонна); газ – 3.0 трлн.м3
Қазіргі уақытта мұнай мен газконденсатының расталған қоры шамамен 2,7
млрд.тоннаны құрайды. Егер өндіру жылына 17,5 % өссе және 2015 жылға қарай
қазіргі 35 млн.тоннадан шын мәнінде 400 млн.тоннаға дейін жететін болса,
онда оның барлық көлемі сол 2,7 млрд.тоннаға жететін еді. Мұнайдың болжамды
ресурстарының бағалаулары 3,4 млрд.тонна мен 12 млрд.тонна арасында
өзгеруде, бұл ретте осы тақырыптағы жарияланымдарда қандай қорлар –
геологиялық, яғни жалпы немесе тиімді алынуы мүмкін (каспийлік өңірдің
кенорындарындағы алынатын қор геологиялық қордан 4-5 есе аз) қорлар ма
екендігі туралы сирек айтылатындығы түсініспеушілік тудырады. Мәселен, әлі
барланбаған алынатын қор шамамен 6 млрд. құрасын (АҚШ Геологиялық
қызметінің күрделі еңбектерінде көрсетілген бағамдар бойынша, орташа
есеппен алғанда 2,8 млрд.тонна кезінде, Қазақстан ресурстарының 1млрд. пен
7 млрд.тонна арасында өзгеретіндігін есекеретін болсақ, бұл өте қуанарлық
болжам). Онда, мұнай өндіруді 2015 жылға қарай 400 млн.тоннаға жеткізе
отырып және оны одан әрі осы деңгейді сақтай отырып "саудтық" нұсқа
қолданылған жағдайда, Қазақстанға мұнай 2030 жылға дейін жетер еді. Әрине
бұл Норвегия, Англия, Канада, Қытай және басқа да мұнай өндіруші елдердің
мұнай өндірісінің болжанып отырған 8 және 15 жыл аралығында өзгеретін
пайдалану уақытынан көп. Бірақ, Сауд Аравиясының (өндірудің қазіргі деңгейі
сақталғанда және болжамды ресурстарды ескермегенде 85 жыл) және Ирактың
(120 жыл) қорларын пайдалану мерзімінен және біздің қалауымыздан анағұрлым
аз. Ресурстар туралы жоғарыда айтылған болжамдар кезінде өндіруді 2015
жылға дейін жылына 10 % өсіре отырып және оны кейіннен 150 млн.тонна
деңгейінде ұстап, біркелкі пайдалану нұсқасын қолданған дұрыс болар еді,
бұл жағдайда – мұнай 2067 жылға дейін жетеді. Келтірілген есептер көп
жағдайда шартты сипатқа ие екендігі түсінікті. Бір жағдай анық: мұнай
өндірісін дамыту стратегиясы ұзақ мерзімді негізде және барланған мұнай
қорын ескере отырып, құрылуы және түзетілуі тиіс.
Қазақстанның мұнай мен газын тасымалдауды екі компания жүзеге асырады:
КазТрансОйл және КазТрансГаз , бұлар ҚазМұнайГаз МК АҚ бала
компаниялары болып табылады. ҚазТрансОйл кіріспесінде алты жарым мың
шақырымнан астам магистральды мұнайқұбырлары орналасқан олардың ішінде –
Өзен-Атырау-Самара, Қаламқас-Қаражанбас-Ақтау, Жаңажол-Кеңқияқ-Орск,
Омск-Павлодар-Шымкент-Шарджоу, қырыққа жуық насосты-тарту стансалары
болса, мұнайқоймасының жалпы көлемі миллион шаршы метрін алып жатыр.
Теміржол цистерналарына құюдағы терминал қуаттылығы жылына 5 млн. тоннаны
құрайды [25. 20-24бб].
ҚазмұнайГаз АҚ қарамағында 300 газалу агрегаттары орнатылған 9 мыңнан
астам магистралды газқұбырлары, 26 компрессорлы стансалары бар. Компания
халықаралық газ транзиті бойынша қызмет көрсетеді, қазақстандық газды
экспертерлерге жеткізуді жүзеге асырады, сонымен қатар газды ішкі рынокқа
жеткізумен айналысады. Газды Қазақстан территориясы арқылы халықаралық
транзиттеу Оренбург-Новопсков және Союз (Ресей газы), Орта Азия-
Орталық (түркімен мен өзбек газы) магистралды газқұбырлары бойынша,
сонымен қатар Бұқара-Орал және Бұқара газсору ауданы – Ташкент - Алматы
(өзбек газы) құбырлары арқылы жүзеге асады. Жалпы көлемдегі тасымалдаудағы
Қазақстандық магистралды газқұбыры бойынша халықаралық транзит 90 процентті
құрайды.
Көлемі жағынан ірі Газды тасымалдау бағыты Орта Азия-орталық (ОАО МГ)
магистралды газқұбыры болып саналады. Газ құбырларын жаңарту бағдарламасы
ОАО МГ қуатының жылына біртіндеп 54,6 млрд. шаршы метрден 100 млрд. шаршы
метрге ұлғаюында қаралады.
Газдың экспорттық бағыттағы даму аясында ҚМГ қазақстандық және мүмкін
ортаазиялық және ресейлік газдарды Қытайға жеткізуді талқылайды. Қытайдағы
жаңа салынған газқұбырының (Батыс-Шығыс жобасы) қатарына енгізу есебімен
қытай жағы газды Қазақстаннан импорттау мәселесіне қызығушылық танытқан
болатын.
Қазақстандық газды экспорттау мәселесі ҚазМұнайГазМК АҚ мен
Газпром ААҚ әлеуетті негізінде құрылған біріккен кәсіпорын болып
табылатын КазРосГаз компаниясы қызметі аясында қарастырылады.
Бүгінгі таңда, Қазақстанда Атырау, Павлодар, Шымкент мұнай өндіру
зауыты және Теңіз, Қазақ, Жаңажол газ өңдеу зауыттары істеп жатыр. Мұнай
зауыттарының жалпы өндірістік қуаты жылына 20 млн тонна құрайды. Осымен
қатар, олардың қуат қабілеттілігі тек 40 %-ға пайдаланып келеді, бұл
қондырғылардың жұмысына және 60 % құрайтын шикізат өңдеу тереңдігіне
кедергі келтіреді. Газ өңдеу зауыттары 6,25 млрд текше метр газды өңдеп,
ілеспе газдың тек 60 % өңдейді. Осының салдарынан, жалпы көмірсутегін өңдеу
мұнай мен газды айырумен ғана шектеліп, мұнай-химия шикізаты пайдаланудан
тыс қалады. Ал осы шикізат полистирол, техникалық резина, шиналар сияқты
бұйымдар өндіретін кәспорындардың іске қосылып, қалыпты жұмыс жасауына аса
қажет.
Мұнай өнімдері өндірісін және айналымын мемлекеттік реттеуді Қазақстан
Республикасы Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі жүзеге
асырады.
Өзге мемлекеттік органдар Қазақстан Республикасының заңнамасында
белгіленген өз құзыреті шегінде мұнай өнімдері өндірісінің және (немесе)
айналымының жекелеген мәселелерін реттеуге құқылы. Мұнай өнімдері өндірісін
және айналымын мемлекеттік реттеу мыналардан тұрады:
• мұнай өнімдерін өндіру жөніндегі қызметті лицензиялау;
• мұнай өнімдерін өндірудің уәкілетті орган бекіткен ең аз көлемін, шикі
мұнайды және (немесе) газ конденсатын жеткізу көлемдерін белгілеу;
• Қазақстан Республикасы Үкіметінің, ол белгілейтін уәкілетті және өзге
де мемлекеттің органдардың құзыреттеріне сәйкес, сондай-ақ мұнай
өнімдері өндірісінің және айналымының бірыңғай деректер қоры арқылы
мониторинг жүргізу жолымен, ілеспе жүкқұжатын енгізу және жариялау
тәртібін белгілеу арқылы мұнай өнімдері айналымына бақылау жасауды
жүзеге асыру;
• мұнай өнімдерінің сапасын бақылау.
Ал Қазақстан мұнайына шетелдік инвесторлардың келуі 1993 жылы “Шеврон”
корпорациясымен Теңіз кен орны бойынша келісім жасаудан бастау алғаны
белгілі. Қазіргі күні Қазақстанда “Эксон Мобил”, “Шелл”, “Эни”, “Шеврон
Тексако”, “Тоталь”, “Бритиш петролеум”, “Лукойл”, Қытай ұлттық мұнай
корпорациясы секілді әлемге танымал аса ірі компаниялар жұмыс істеуде.
Шетелдік инвесторлар мен Қазақстан Республикасы еліміздің табиғи
ресурстарын игеруді бірлесе отырып, табысты жүргізуде. Сондай бірлескен
кәсіпорындардың бірі – Теңіз мұнай кен алаңын игеру мақсатында құрылған
“Теңізшевройл” жауапкершілікгі шектеулі серіктестігі. Аталған жоба бойынша
шетелдік инвестиция қаржысының көлемі 20 млрд. АҚШ доллар. Күні бүгін
жарғылық қордағы үлестері бойынша “Қазмұнайгаз” ( 20% ), “Шеврон Оверсиз
Компани” ( 50% ), “ Эксон Мобил Қазақстан Венчурс Инк.” ( 25% ) және
ЛукАрко (5%) компаниялары ТШО – ның серіктестері болып саналады.
1993 жылдың 3 желтоқсанында ҚР Үкіметі SHELL (Голландия), STATOIL
(Норвегия), MOBIL (АҚШ), BP (Англия), TOTAL (Франция), AGIP (Италия)
шетелдік компанияларымен операторы Қазақстанкаспийшельф МК, ал
консорциумның директоры Ж.Н.Марабаев болған халықаралық консорциумды құру
туралы халықаралық келісімге қол қойды.1994-1996 жылдары кемінде 100 мың
км2 алаңындағы су айдынында сейсмикалық, экологиялық, инфрақұрылымдық және
басқа да зерттеулер жүргізілді. Сейсмикалық жұмыстармен Каспийдің
қазақстандық секторының аймақтық құрылымы зерттелді, өте көп локалдық
тұтқыштар, оның ішінде Қашаған, Құрманғазы, Қаламқас-теңіз және басқалары
анықталды, олардың үлкен бөлігі іздеу бұрғылауды орнату үшін нақтыланды.
1997 жылы Қаазсқтанның Үкіметі ОКИОК консорциумымен өнімді бөлу туралы
келісімге (ӨБК) қол қойды және 1999 жылы іздеу бұрғылау басталды. 20 жылдың
шілдесінде Консорциум Шығыс Қашағандағы №1 ұңғымада мұнайдың табылғаны
туралы жариялады. Сол кезде, ұңғымадан алынған мұнайы бар капсуланы қолында
ұстап тұрып, Қазақстанның Президенті Нұрсұлтан Назарбаев: Бүгін Қазақстан
халықы үшін бақытты күн. Қашағанда мұнайдың ашылуы - біздің
тәуелсіздігіміз, болашақта гүлденуіміз, халқымыздың өмірін жақсарту үшін
үлкен көмек. Қазақстандықтардың үміттері ақталды деді.
2003 жылы ТШО – да шикі мұнай өндіру көлемі тәулігіне орта есеппен 35
мұнай тонна ( 277 мың баррель ) деп есептегенде 12,75 млн. тоннаға жетті.
Бүгінгі өнім көлемін 1993 жылғы жылдық көрсеткіш – 940 мың тоннамен
салыстырғанда, арада өткен жылдарда өндіріс деңгейінің қаншалықты
өскендігін көреміз [26.9-12бб].
Еліміз өз тәуелсіздігіне ие болғаннан бастап Қазақстанның мұнайы мен
газын тасымалдау және сыртқы рыноктарға шығару мәселесі де республиканың
өзіндік мүддесіне сәйкес жаңаша шешімін табуда және барынша жедел дамып
келеді. Мәселен, мұнай және газ құбырларының жалпы ұзындығы 1990 жылы 3,5
мың шақырымды құраса, 1997 жылы ол 10,8 мың шақырымға жеткізілді. Мұнан
кейінгі жылдардың өзінде мұнайды құбыр арқылы тасымалдаудың жаңа бағыттары
ашылды. КТҚ желісі іске қосылып, Батыс елдері нарығына шығу мүмкіндігі
қамтамасыз етілсе, Қазақстан мұнайын өте шапшаң қарқынмен дамып келе жатқан
жаңа рынок Қытай Халық Республикасына жеткізетін мың шақырымдық Атасу –
Алашаңқай мұнай құбырының салынуы әлем назарын аударған үлкен оқиға болды.
Жерінен табылған көмірсутегінің мол қоры сол елдің күрт дамуына негіз
қалағанымен, егер осы мүмкіндік өз уақытында дұрыс пайдаға асырылмаса, сол
байлықтың ақыр соңында бақ орнына сорға айналуы да ғажап емес екендігін
бірқатар елдердің тәжірибесі көрсетіп отыр. Бұған ең әуелі африкалық
мемлекеттер мысал бола алады. Бұл құрлықта жер шарындағы мұнайдың барланған
қорының 7,2 пайызы сақталынып отырғанымен, одан халықтың шекесі шылқып
отырғандығы шамалы. Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарынан бастап қолдарына
жаппай тие бастаған тәуелсіздіктің қадір-қасиетін дұрыс бағалауға
мүмкіндіктері жетпеді ме (бұл құрлық елдері халықтарының білім деңгейі
төмен екені белгілі), жоқ әлде заман ағымына сәйкес лайықты саясат түзей
алмай қалды ма (кейбір сарапшылар қара құрлықтың дамуына осында етек алып
кеткен сыбайлас жемқорлық пен тәртіптің осалдығы кері әсер етіп отыр
дейді), әлде сол тәуелсіздік қолдарына тым кештеу келіп тиді ме (Африка
елдеріне жаппай тәуелсіздік берілуінің себебін құрлықтағы маңызды шикізат
қорларының таусыла бастауымен байланыстыратындар да бар), әйтеуір Африканың
көп халқы кедейлік пен кикілжің шырмауынан шыға алмай-ақ қойды.
Мамандардың пікіріне қарағанда, көмірсутегі шикізатын тиімді пайдалана
білу мәселесі көп жағдайда сол ел үкіметінің іскерлігіне байланысты болып
келеді. Өйткені, жер қойнауынан табылған мұнайдың мол қоры осы саланың
шикізаттық бағытының жеделдетіле дамуына мүмкіндік ашады да экономикалық
қызметтің басқа салаларының тең дәрежеде дамуын бұзады. Осыдан барып
көмірсутегі шикізатына тікелей қатысы жоқ салалар зардап шеге бастайды. Әр
сала бойынша еңбек ететін адамдардың алып отырған жалақыларында үлкен
айырмашылықтар пайда болады. Демек, Үкімет елдің мұнай-газ саласында
игеріліп жатқан үлкен байлық көзіне екінші бір сала адамдарының, мәселен
ауыл халқының қол жетімділігін қамтамасыз етуге тиіс. Мұны қалай жүзеге
асыруға болады?
Екіншіден, жерінен табылған мол шикізат көзі, халықты жеңіл күнкөріс
жолына қарай жетектеп, сапалық тұрғыдан дамуына кері әсер етуі де ғажап
емес. Мәселен, араб мемлекеттері шылқыған байлық үстінде отырғанымен
бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштері жөнінен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінен
көп төмен жатыр. Мұндай жағдайда “өгізді де өлтірмей, арбаны да сындырмай”
дегендей халықты да сын тезіне салып, экономиканы да талап дәрежесінде
дамытудың қандай жолдары бар. Үкімет міне, осындай күрделі мәселелерге дер
кезінде жауап беріп, соған сай әрекет жасауы тиіс.
Шетелдік сарапшылардың деректеріне қарағанда, бірқатар елдердің
үкіметтері осындай мәселелермен дер кезінде шұғылданбағандықтан артынан
үлкен қиындықтарға ұшыраған екен. Мәселен, әлемдік барланған мұнай қорының
6,3 пайызына иелік еткен Венесуэла елі өз экономикасының жоғарыдағыдай
айықпас дертке душар болғандығын 40 жыл бойы ұға алмай келген. Ал Бразилия
экономикасы, серпінділік стратегиясы дер кезінде жасалынбағандықтан,
дамудың 4 пайыздық қарқынына да төтеп бере алмай, шабандықтың күйін кешкен
[18.2-6бб].
Қазақстанның мұнай дәурені 40 жылға есептелгені белгілі. Міне, осы
уақыт аралығында Қазақстан мұнай мен газ арқылы кіретін инвестиция мен оны
сатудан түсетін қаржыны пайдаланып, өзінің әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейін жаңа сапалық арнаға көшіріп, әлемдегі бәсекеге қабілетті елдердің
бірі ретінде қалыптасып үлгеруі керек. Елімізде мұның айқын тұжырымдамасы
бар. Ол – “Қазақстан-2030” стратегиясы. Бұл стратегияны тәуелсіз
Қазақстанның тұңғыш Президенті, қазіргі Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың
алға қойған басты мақсаты, келер ұрпаққа тапсырар үлкен аманаты десе де
болады. Елбасы болашақ Қазақстанды Орталық Азия барысы бейнесінде көргісі
келеді. Осы үшін қазіргі қалыптаса бастаған материалдық игіліктерді
интеллектуалдық игілікке айналдырудың, яғни адам сапасын арттырудың, сөйтіп
қазақстандықтарды әлемдік бәсекеге қабілетті ұлт ретінде қалыптастырудың
барлық амалдарын қарастырып бағуда.
Қазақстан үшін таңдауға лайық осындай маңызды стратегиялық өнім
түрлерінің бірі мұнай мен газ екендігі дау тудырмаса керек. Жоғарыда айтып
кеткеніміздей, осы өнімдерді шикізат күйінде сыртқа сату арқылы біз
еліміздің басына түскен қиындықтарды аз жылда ескере алдық. Енді оны өңдеп
іс қылу арқылы экономикалық дамудың жаңа да неғұрлым сапалы кезеңіне
кіріспекпіз. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін Қазақстан Үкіметі шетелдік
Nexant компаниямен бірлесіп, мұнай-химия өнеркәсібін дамытудың алдағы он
жыл мерзімге арналған Бас жоспарын әзірлеген болатын.
Жоспар бойынша 2025 жылға дейін мұнай мен газдан қосымша құны жоғары
көптеген өнім түрлерін алатын өндірістік кешендердің тұтас жүйесі
қалыптаспақ. Жобаның бірінші кезеңін іске асырған жағдайдың өзінде ғана
еліміздің батысындағы Теңіз, Қарашығанақ, Қашаған кен орындарының шикізатын
пайдаланатын бірнеше зауыт тұрғызылып, олар елімізге мұнай мен газдан
түсетін табысты еселей түсетін болады.
Ал бас жоспарды жасауға қатысқан сарапшылардың болжауынша, алдағы
уақытта әлемдік қауымдастықтың мұнай-газ өнімдерінің өзіне ғана емес,
олардан жасалған бұйымдарға деген зәрулігі де арта беретін болады. Осы
зәрулікті өтеу үшін ғана таяудағы 15 жылдың ішінде әлем бойынша этилен
өндіретін 100, пластмасса өндіретін 400 және аралық өнімдерге арналған 200
мұнай-химия зауыттарын тұрғызу қажет екен. Демек мұнай-газ шикізатына бай
Қазақстанның халықаралық рыноктарда туындауы мүмкін осы бір олқылықтардың
орнын толтыруға бағытталып отырған бұл ізгі ниеті әлемдік қауымдастықтың
іскер топтары тарапынан қолдауға ие болуы әбден мүмкін.
Екіншіден, соңғы уақытта мұнай мен газ шикізатының және олардан
өндірілетін өнімдер бағасының жылдан жылға ғана емес, айдан айға шарықтап
өсіп келе жатқандығын бұқаралық ақпарат құралдарының дүркін-дүркін
хабарлауы бүгінгі қоғамның еті үйренген ағымдағы үрдісіне айналғанына да
біраз болды. Мәселен, мұнайдың бір баррелі осыдан екі жыл бұрын ғана
халықаралық рынокта 20-22 доллардан саудаланса, қазір 60 долларға дейін
шарықтап отыр. Мұның өзі мұнай мен газдан жасалынған бұйымдар бағасының да
артатындығын, демек аталған жоспар жүзеге асқан жағдайда одан үлкен
тиімділік күтуге болатындығын аңғартады.
Дегенмен, мұнайды шикізат күйінде алуға қарағанда Бас жоспарды жүзеге
асырып, оны өңдеу ісін жолға қоюдың әлдеқайда күрделірек міндет екендігін
де мойындауымыз керек. Өйткені, оған тек қаржы инвестициясы ғана емес,
білім мен ғылымның, жаңа технологиялардың инвестициясы да қажет болатыны
түсінікті. Демек “Үлкен істің басы қалай басталса, аяғы солай аяқталады”
дегендей, Бас жоспардың ойдағыдай жүзеге асуы Қазақстан мұнай-химия
саласына қандай инвесторлардың келетіндігіне, олардың қандай технологияға
сүйеніп жұмыс істейтіндігіне де көп байланысты. Сондықтан бұл жерде әңгіме
жаңа технология, білім, менеджерлер, контрактлер мен клиенттер секілді
кешенді инвестициялар жайында болып отыр” деп ендігі инвесторларға қойылар
талаптың да бұрынғыға қарағанда күрделене түскендігін орынды ескертіп өтті.
Әрине, Қазақстан Үкіметі еліміздің мұнай-химия өнеркәсібін дамыту ісінде
тек сыртқы инвесторлардың келуін ғана күтіп отыра бермейтіні түсінікті.
Айта кететін бір мәселе, Қазақстан мұнай-химия кешенін дамытуда жаңа
өндірістік бағыт ретінде халықаралық рыноктарда сұраныс көлемі ұлғайып келе
жатқан газ өнімдерін өңдеу мәселелеріне басымдықтар беру көзделуде. Себебі,
газды этанға өңдеу арқылы оның әр 1 мың текше метріне 300 доллар қосымша
құн қосуға толық мүмкіндік бар екен. Сонда әр жыл сайын осы істің өзінен
ғана 1 миллиард АҚШ долларынан астам табыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қазақстан Республикасының мұнайгаз өнеркәсібі: тарихи аспектісі (1991-2007
жж.)
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 РЕСПУБЛИКАМЫЗДА МҰНАЙГАЗ ӨНДІРІСІНІҢ ДАМУЫ
(1991-2007 жж)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 7
1.1 Қазақстан Республикасының мұнайгаз саласының жалпы даму тарихы
(1991-2007жж)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 7
1.2 Тәуелсіздік жағдайында мұнайгаз саласындағы орын алған қиыншылықтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2 МҰНАЙГАЗ САЛАСЫНЫҢ ЕҢБЕК РЕСУРСЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІ:
ТАРИХЫ ЖӘНЕ БҮГІНГІ КҮНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
29
1. Мәселенің Кеңес үкіметі тұсындағы жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2. Егеменді еліміздегі мұнайгаз саласының мамандармен қамтылуы ... ... ...
36
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Жер көлемі жөнінде әлемдегі ең ірі мемлекеттің
бірі саналатын Қазақстан сондай – ақ орасан зор табиғат байлығы мен адам
ресурстарына да ие. Еліміздің басшылығы осы ресурстарды тұрғындардың
әлауқаты деңгейін көтеру бағытында пайдалану үшін табанды жұмыс жүргізеді.
Қазақстанда мұнай өндіру тарихы 1899 жылдан бастау алады. Ең алдымен,
Қазақстандағы мұнай өндіру өнеркәсібі бастауында мұнай және газ жобалары
экономикаға құйылар инвестицияның өсуіне ықпал ететін өз мәніндегі
катализаторға айналады. Арада жүз жыл өткен соң, Қазақстан Республикасы
Президенті Нұрсұлтан Назарбаев “..мұнай ұлттық индустрияның тек маңызды
саласына айналған жоқ, ол мемлекет тәуелсіздігінің символына, жарқын
болашаққа деген үмітке айналады. Бүгінде Қазақстан мұнайы Қазақстан
халқының игілігі үшін жұмыс істеуде ” деген тарихи мәні бар сөзін айтты
[1]. Шынында да тәуелзіздік жылдарында мұнайгаз саласы өз дамуында
таңқаларлық прогреске ие болды. Бұл табыс ең алдымен еліміз басшылығының
тұрақты да белсенді, әрі дәйекті саясатының , оның ішінде шетелдік
инвестиция тартуға жұмсаған күш – жігерінің арқасында мүмкін болды.
Мұнай, газ, көмір өнеркәсібі–дүниежүзілік энергетиканың негізі. Мұнай
өнеркәсібінің ерекше үлкен маңызы бар. Мұнай мен табиғи туындылардың Жердің
бетіне шығатыны туралы жергілікті халыққа ежелгі кезден белгілі болды.
Бұған Майтөбе (масляный холм), Қараарна (черное русло), Майкөмген (место
захоронения масла), Қарашүңгіл (черная впадина), Жақсымай (хорошее масло),
Қарамай (черное масло), Қаратоң (черный затвердевший грунт), Мұнайлы
(нефтяное) және басқалары сияқты көптеген орографиялық және гидрографиялық
объектілер: шатқалдардың, бұлақтардың, құдықтардың және т.с.с. қазақша
атаулары соған айғақ..
Мұнайгаз және энергетика кешені Қазақстандық экономика дамуының басты
стратегиялық ресурсы болып табылады және Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
қабілетті 50 ел қатарына кіру стратегиясының жүзеге асырылуында өзекті рөл
атқарады. Білікті мамандар мен сарапшылардың пікірінше, еліміздің мұнай-
химия саласын дамыту дегеніміз – экономиканың екінші тынысын ашу деген сөз.
Бұған дейін Қазақстан экономикасы нақ осы қуатты мұнай-газ секторының
арқасында жедел көтерілгені белгілі. Біз соның нәтижесінде басқа салаларды
да едәуір дамыта алдық. Демек Қазақстанға осы жеделділікті одан әрі ұстап
тұруы үшін аталған сектордың өнімдерін одан әрі тереңдетіп өңдеу мәселесін
қолға алатын уақыт жетті.
Осыдан келе мынадай ой түйіндейміз, біріншіден, қарастырып отырған
Қазақстан Республикасының мұнайгаз өнеркәсібі мәселесі көп жылдар бойынан
бергі енді ғалымдардың назарына ілініп, оның тарихи аспектісі ашыла
бастады, бұл тақырыптың тарих ғылымында теориялық және практикалық және
еліміздің экономикасын көтеруде зор маңызы бар, өз зерттеуін күтіп тұрған
мәселе деген қорытынды жасауға болады. Бұл зерттеліп отырылған тақырыптың
өзектілігінің айғағы.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың маңыздылығы мен
оның бүгінгі күндегі өзектілігін ескере отырып, автор нақты тарихи
материалдар негізінде Қазақстан Республикасындағы мұнай-газ өнеркәсібі
мәселесін ашып көрсету, жоспар бойынша алынған мәселелерге қатысты
жекелеген авторлар еңбегін, ондағы негізгі мәселеміздің бейнелену дәрежесін
талдап баға беру мен зерттеуді диплом жұмысының басты мақсаты етіп алды.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер белгіленген:
- Ең бастысы әрине, қарастырып отырған мәселеміздің пайда болуына түрткі
болған Қазақстан Республикасында мұнай-газ өнеркәсібінің дамуы мен сол
тұстардағы тарихи жағдайға баға беру:
- Қазақстан Республикасындағы мұнайгаз саласының мамандармен қамтылуы
немесе осы жайындағы негізігі өзекті мәселелердегі орын алған
олқылықтар мен оларды жеңу жолдары
- Тәуелсіздік жылдарындағы егеменді еліміздің осы мұнай-газ саласының
мамандарының негізгі идеяларын талдау
- Қазіргі таңдағы кейбір олқылықтар немесе қазір таңдағы айтылуы тиіс
мәселелерді көрсетіп беру.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Зерттеу 1991-2007 жылдар
аралығын қамтиды. Осы аралықта ұзақ жылдық үрдіс нәтижесінде Қазақстан
Республкасының құрылуы мен мемлекеттілігінің қалыптасуы басты себепкері
ретінде қарастырыла келе, осындай мемлекеттің экономикалық секторында
өзекті мәселеге айналған мұнай-газ саласының дамуы мен ондағы негізгі
мәселелер талданады. Осы мәселеге қатысты өз зерттеу жұмыстарын жүргізген
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының зерттеушілерінің еңбегін көрсетеді және
барынша талданады. Әрине, әр еңбектің табиғатына жете мән беріліп,
зерттеудің пайда болған уақытымен санасады. Сол тұстағы тарихи жағдай мен
еңбектің құндылығы толықтай ашылып көрсетілген.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Жалпы, Қазақстан Республикасының
мұнайгаз мәселесі Отандық тарихнамада толығымен талданған деп айту
асығыстық болар. Себебі, қазіргі таңдағы тарихшылардан гөрі аталған мәселе
көлемінде осы саланың мамандары, яғни экономистер мен тағы да басқалары
айналысуда. Аталған мәселе Отандық тарихнамадан бұрын, Кеңестік кезеңде де
өз зерттеушілерін тауып отырған. Алайда, Кеңес үкіметі тұсында ғылым мен
қоғамдық өмір комунисттік партияның қатаң бақылауында болғаны белгілі. Аз
ұлттардың тарихы, соның ішінде тамыры тереңнен бастау алатын қазақ халқының
тарихы барынша бұрмаланып, батырлық еңбектерін жасыруға тырысқаны бүгінгі
күні анықталып отыр. Қарастырып отырған мәселеміздің Кеңестік кезеңіндегі
зерттеушілерінің қатарында мынандай авторларды атауға болады. Мысалы:
Г.Чулановтың Промышленность дореволюционного Казахстана (Историко –
экономический очерк.) [2], Т. Шаукенбаевтың Экономика нефтяной
промышленности Казахстана [3], К.Е Темиргалиевтың Борьба за нефть
Казахстана. Партийное руководство развитием нефтяной промышленности [4],
М. Козыбаевтың Казахстан – арсенал фронта [5] және тағы да басқа
еңбектер.
Аталған авторлар еңбектерінде қарастырып отырған мәселеміз туралы
едәуір стаистикалық мәліметтер мен Кеңестік кезеңдегі Қазақстан мұнай-газ
саласының даму тарихы жөнінде мол мәлімет келтірген.
Ал, тәуелсіздік тұсындағы еңбектерде біршама шынайы жазушылық
байқалады. Себебі, жоғарыда айтып өткеніміздей қазіргі таңда тарих ғылымы
ешбір идеолгияға тәуелді немесе қандай бір топ өкілдерінің мүддесіне қарай
жазылып жатқан жоқ. Алайда, барлығымыз байқап жүргеніміздей бүгінде
Қазақстан тарих ғылымы үлкен бір өтпелі дағдарысты бастан өткізуде. Тарихи
зерттеулерде компелятивті зерттеулер көбейіп бара жатқаны шындық. Дегенмен,
аталған мәселеміз туралы М.М Есалиеваның Рабочие кадры нефтяной
промышленности Казахстана [6], И.Кожыбай мен К.Джакиевтің Ембі мұнайы 100
жылда (1899-1999) [7], А.Ш Алтаев Социальное развитие рабочих
промышленности Казахстана (1970-1990гг) [8], М.Ж Ташеневтың Рабочий
класс Казахстана в 1960-1985 гг. (на примере промышленности) [9], Т.С.
Садыков Жезқазған өнеркәсіп аймағының қалыптасу және даму тарихы (XIX ғ.
ортасы-XXғ) [10] және М.Х Асылбеков пен В.В Козинаның Казахи
(Демографические тенденции 80-90-х гг.) [11] атты еңбектерін атап өтуге
болады.
Аталған авторлар еңбегінде қазіргі таңда Қазақстан Республикасының
экономикалық саясатының шешуші секторына айналған мұнайгаз саласының
қарастырып отырған кезеңдегі жай-күйі мен орын алған күрделі мәселелері
жөнінде қарастырып өткен.
Сонымен қатар, аталған мәселеміздің басқа да зерттеулері бар. Осы да
және де басқа да зерттеулер диплом жұмысы барысында барынша қолданылды.
Жоғарыда аталған зерттеулер мен мақалалар диплом жұмысы барысында
кеңінен әрі, барынша қолданылды.
Ғылыми жұмыстың методологиялық негізі. Зерттеудің методологиялық
негізін тарих ғылымының мынадай жалпы теориялық принциптері құрады: қажетті
деректерді табу және оларға сипаттама берудегі тарихи таным; оқиғалар мен
жағдайларды зерттеуде тарихи объективтілік, нақтылық; қоғамдық
құбылыстардың дамуын және өзгеруін зертеудегі нақтылы-тарихи әрекет;
танымдағы жан-жақтылық, олардың бір-бірімен ара қатынасы және
байланыстары.
Ғылыми жұмыста қоғамдық ғылымдар саласындағы зерттеушілердің еңбектері
және ондағы көтерілген концептуалдық мәселелер өткен және қазіргі кезеңдегі
байланыстық мағына дәрежесінде пайдаланылды.
Қойылған міндеттерді орындау барысында жалпыға мәлім зерттеу әдістері
қолданылды. Ғылыми әдістің жалпыдан жалқыға көшу принципін сақтай
отырып,еңбекте анализ, синтез, салыстыру және басқада әмбебаптық зерттеу
әдістері барынша пайдаланылды.
Диплом жұмысының деректік негізі. Қарастырып отырған мәселеміздің
деректік негізін осы кезеңдегі мәселемізге қатысты Үкіметтің қаулылары мен
елбасының Жарлықтары және түрлі статистикалық мәлімет сақтаған құжаттар
құрайды. Мысалы: Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудiң
мемлекеттiк бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003
жылғы 16 мамырдағы N 1095 Жарлығы [12] және Казахстан в цифрах [13] атты
құжаттар жинағын атауға болады. Аталған деректер диплом жұмысы барысында
толығымен қолданылып, өзіндік тұжырым жасауға пайдаланылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Аталған диплом жұмысын жазу барысында
мен алдыма қойған мақсаттарыма жете отырып, өзім үшін төмендегідей
жаңалықтар жасадым. Мысалы:
- ғылыми жұмыста мәселеміздің пайда болуына әсер еткен негізгі мәселеге
барынша талдау жасалынады.
- Қазақстан Республикасының мұнай-газ саласы жайлы өз зерттеуін жүргізген
авторлардың еңбектерін тарихилық принцип тұрғысынан заңдастырдық, яғни
еңбектің пайда болу уақытымен санастық
- қолда бар, яғни табылған деректер мен зерттеулер негізінде авторлардың
еңбектерін, ондағы мәселеміздің бейнелену дәрежесін барынша шынайы
көрсеттік және ең бастысы мұнайгаз саласының осы жылдар аралығындағы
дамуына жете тоқталдық:
- Экономикамызда шешуші факторға ие болып отырған осы бір салада
мамандардың қамтылуы жайлы толық мәлімет келтіріп, ондағы орын алған
олқылықарға тоқталдық:
- Егеменді еліміздің мамандар зерттеулеріндегі қазақ мемлекетінің мұнай-
газ мәселесінің жазылу шамасына да өзімізше талдау жасадық.
Диплом жұмысының сыннан өтуі. Диплом жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық университеті Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы
кафедрасында дайындалып, талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диплом жұмысының құрлымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 РЕСПУБЛИКАМЫЗДА МҰНАЙГАЗ ӨНДІРІСІНІҢ ДАМУЫ
(1991-2007 жж.)
1.1 Қазақстан Республикасының мұнайгаз саласының жалпы даму
тарихы (1991-2007 жж.)
Мұнай, газ, көмір өнеркәсібі–дүниежүзілік энергетиканың негізі.
Мұнай өнеркәсібінің ерекше үлкен маңызы бар.
Адам мұнайды өте ертеден білген. Оны жарық, жылыту, дәрі дайындау үшін
пайдалануға болатынын Геродот пен Плутарх та айтқан. ХІХ ғасырда алдымен
керосин шамның, одан соң іштен жанатын двигательдің ойлап табылуы оны
өндіруді арттыруға түрткі болды. ХХ ғасырда бастапқы энергетика
байлықтарының басқа бірде-бір түрі адамзаттың экономикалық және әлеуметтік
дамуына мұнай секілді үлкен ықпал ете алмады.
Мұнайды дүние жүзінің 80 елінде өндіреді. Бірақ бұл саланың
географиясын “бірінші одаққа” жаятын елдер анықтайды. Олардың көпшілігі
үшін мұнай өнеркәсібі халықаралық маманданудың маңызды, кейде бірден-бір
саласы болды.
Күні бүгінге дейін еліміздің әр қиырындағы мұнай және газ өндірісі
кеніштері мен жаңадан салынып жатқан мұнай, газқұбырлары салынып жатыр.
Осыдан он жыл бұрын еліміз тарихта тұңғыш рет төл тәуелсіздігін
жариялап, өз алдына дербес өмір сүре бастағанда, Жетісу өнірінен–ару Ақ
Жайыққа қазалы Маңғыстау жерінен сонау Алтай тауларына дейінгі жерге ғана
емес, сол бір қасиетті қара жердің астындағы бар байлығына да ие болып
қалған едік қой. Дегенмен, сондай мол байлыққа ие болу деген бар да, оны
ұқсатып, ел игілігіне айналдыра білу деген мәселе тағы бар ғой.
Еліміз осындай үлкен таңдаудың алдында тұрып, Қазақстанның санды жас
тәуелсіз мемлекет үшін қазіргі таңдағы басты міндет төл тәуелсіздігіміздің
тұғырын биіктетіп, ел экономикасының күш–қуатын арттыра түсу деп білді де,
келешекте осынау биік мақсат–мұратты жүзеге асыруға бірден–бір қолайлы
стратегиялық бағыт–бағдар- мұнай мен газ өндірісі саласын өркендетуді қолға
алды. Ол кезіндегі мұнай мен газ өндірісі еліміздің бүтіндей энергетикалық
алыбымыздың 13 бөлігі мазут пен көгілдір отынды (газды) пайдалану арқылы
жасалып келгендігін ескерсек, онда бұл көрсеткіш 37% дейін жетіп жығылар
еді[20. 54б].
Қазақстан Республикасы да әлемдегі ежелден мұнай өндіруші елдер
қатарына жатады. Оның тарихы 1899 жылы Атырау облысының Қарашұңғыл елді
мекеніндегі С. Леман экспедициясы қазған №7 ұңғыдағы (барлығы 21 ұңғы
бұрғыланған) 40 метр тереңдіктен жеңіл мұнай атқылауынан бастау алғаны
белгілі. Сөйтіп 1997 жылға дейін Қазақстан қойнауынан 617 миллион тонна
мұнай, 110,969 миллиард текше метр жаңғыш газ өндірілді. Еліміз өз
тәуелсіздігін алғаннан кейін жүргізілген барлау жұмыстары оның алынбаған
қорлары әлі де мол екендігін анықтап берді. Барлау жұмыстарының алғашқы
кезеңінің өзінде 5,3 миллиард тонна қара алтын қорының барлығы айқындалып,
мұның өзі елімізді мұнайдың дәлелденген қоры жөнінен әлемдегі он екінші
орынға шығарды. Сонымен қатар 2015 жылға таман мұнай өндірудің көлемі
бойынша әлемдегі алғашқы ондық елдерінің қатарына қосыламыз деген болжам да
бар [23.45-52бб].
Ал, осы мұнай-газ өнеркәсібінің тарихы тіпті тереңнен бастау алады.
XVI ғасырдың аяғында Патшалық Ресей Қазақстанның байтақ еліне назар аудара
бастады және XVIІ ғасырда империяның шығыс шекараларын нығайту, оңтүстік
елдерге сауда жолдарын іздеу мақсатында көпестер отрядын, әскери
типографтар мен табиғат зерттеушілерді оқтын-оқтын жіберіп тұрды. Атырау
облысының аймағындағы мұнай туралы алғашқы мәліметтер 1717 жылы І Петрдың
Жарлығымен Ембі өзенінің төменгі ағыны арқылы Хиуаға әскери-топографиялық
экспедицияны ұйымдастырған Бекович-Черкасскийдің жазуларында, одан кейін
1869 жылы географ Н. Северцевтің жарияланған есебінде (Ш.Есенов және
басқалары, 1968) анықталды.
1768 жылы ұйымдастырылған ғылыми экспедицияның (С. Гмелин, И. Лепехин,
П. Паллас) есептерінде Батыс Қазақстанның геологиясы мен пайдалы қазбалары
– көмір, мұнай, жанғыш жіктастар мен минералдық заттар туралы кейбір
мәліметтер бар. 1874 жылы Қарашүңгілдегі, Доссор мен Иманқарадағы мұнайдың
шығуын зерттеген Ресейдің Геологиялық комитетінің тау-кен инженері
Д.Кирпичников: Мұнайдың қорлары бар екені сөзсіз, алайда, ауызсу, елді
мекендермен қатынасу жолдары, пішендікке ыңғайлы шабындықтар мен дала
болмағандықтан, бұл байлақты пайдалану өту қиын деп жазған.
Сол кездегі білімді адамдардың бірі Григорий Силыч Карелин 1827 жылы
Қазақ даласының батыс аймағына барып, топографиялық түсіруді жүргізді,
өңірдің флорасы мен фаунасын зерттеді. Осы жерде Бөкей ханның баласы Жәңгір
ханмен кездесті. Г.С. Карелин Жәңгір ханға қатты әсер қалдырды және Жәңгір
хан оған кеңесші болып жұмыс істеуді ұсынды. 1832 жылы Карелин Каспий
теңізінің солтүстік-шығыс бөлігін зерттеу бойынша ірі экспедицияның
жетекшісі болып тағайындалды. Экспедиция журналының кіріспесінде ол:
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауларына географиялық тұрғыдан лайық
назар аударылған жоқ. Бұл елсіз далаға жолшыбай болмаса, теңізшілер де
сирек келетін. Кемінде 900 шақырым жердегі Гурьев пен ескі Маңғышлақ
арасындағы жерге бірде-бір табиғат зерттеуші де келген жоқ. Жері байтақ
болғандықтан, Орта Азиямен болашақта сауда жасауға және саяси
қатынастарымызға негіз болатын жерге қатыстылығының біз үшін маңызы зор
деп жазды [19.47-56бб].
Содан бері, қазақ даласында бірнеше мұнай-газ саласындағы мекемелер мен
қызметкерлер өз жұмысын атқарды. Мысалы: Орал-Каспий мұнай қоғамы (ОКМҚ),
Ембі-Каспий, Ағайынды Нобельдердің серіктестігі, Ембі, Орал мұнайы
және басқалары ең ірілері болды. 1894 ж. петербургтық кәсіпкерлер тобы
мұнай кен орындарын іздеуге және барлауға концессия алды.
Мұнай өндіру тарихында 1912 жылғы 10 сәуірдегі үкіметтік актімен құрылған
Ембі мұнай-кәсіпшілік және сауда акционерлік қоғамы (1911-1919 жж.)
ерекше орын алады. Оның құрылтайшылары толық стат кеңесшісі Э.Л.Нобель,
стат кеңесшісі Т.В.Белозерский және текті құрметті азамат И.И.Стахеев (ҚР
ОММ, 681-қор, 1-тізімдеме, 13-іс) болды. Мұнай-кәсіпшілік акционерлік
қоғамының барлық қаржы операциялары Орыс-Азия банкі арқылы жүргізілді.
Қазақ даласындағы мұнай-газ өндірісі сонымен қатар, Кеңес үкіметі
тұсында өз дамуын тапты. Батыс Қазақстанның жер қойнауын кешенді зерттеу
бойынша республикалық ғылыми зерттеулердің қалыптасуында академик
Қ.И.Сәтбаевтың бастамашылығымен 1949 жылы Гурьев қаласында жүргізілген
ҚазКСР ҒА-ның көшпелі сессиясының маңызы зор болды. Сол кезде оның
басшылығымен, мұнай геологиясы, игеру, бұрғылау техникасы мен технологиясы
саласындағы белгілі ғалымдар мен мамандардың қатысуымен көмірсутегіні іздеу
мен барлаудың, өндіру мен тасымалдаудың негізгі проблемалары қаралды. Мұнда
В.Федынскийдің, Н.Байбақовтың, П.Авровтың, Б.Дьяковтың, П.Неволиннің,
Ю.Васильевтің, Н.Чарыгинның, С.Оруджевтың, П.Еникеевтің, С.Өтебаевтың,
Н.Калининнің, Ж.Досмұхамбетовтың, Н.Имашевтың, Г.Хәкімовтың және
басқаларының еңбектерін атап өткен жөн.
1956 жылы, тұтастай алғанда, республиканың минералдық-шикізат ресурстарын,
оның ішінде көмірсутегі шикізатын одан әрі өсіруге бағытталған геологиялық-
барлау жұмыстарының бүкіл кешенін орталықтандырылған жоспарлау және
мақсатты жүргізу бойынша Қазақ КСР Геология министрлігі ұйымдастырылды [22.
12б].
1958 жылдың аяғында ҚазКСР-дің Геология және жер қойнауын қорғау
министрлігі Гурьев қаласында Батыс Қазақстанның барлық мұнай өңдейтін
бұрғылау кәсіпорындарын біріктірген Батыс Қазақстан геологиялық басқармасын
құрды. БҚГБ өз қызметінің уақытында Каспий ойпаңындағы (Теңізден басқа),
Маңғыстауда және Бозащы түбегіндегі ең маңызды мұнай-газ кен орындарын
ашуға тікелей қатысты.
1959-1960 жылдары Кеңқияқта (Ақтөбе облысы) және Прорвада үлкен мұнай
кен орны анықталды. 1960 жылдың 11 тамызында Прорвадағы алғашқы терең
ұңғымадан мұнай мен газ фонтаны атқылады. Орал-Ембі өзен аралығында
геологиялық-барлау жұмыстарын күшейту нәтижесінде Мартыши (1962), Оңтүстік
Батыс Қамысты (1962), Жаңаталап (1964), Гран және Октябрьское (1969) жаңа
кен орындары ашылды. Ембіде мұнай өндіру 1968 жылы 2 млн. тонна, ал 1972
жылы – 3 млн. тонна болды.
60-шы жылдардың басында роторлық бұрғылаудың орнына анағұрлым жылдам
турбиналық бұрғылау енгізіле басталды, бұрғылау станоктардың паркі ұлғайды,
3,0-4,0 мың метрге дейінгі тереңдікті игеруге мүмкіндік берген олардың
техникалық мүмкіндіктері айтарлықтай өсті, бұл, ең алдымен, терең, тіреу
және параметрлік ұңғымаларды бұрғылау, кешенді зерттеудің барлық
кезеңдерінде барлаудың геофизикалық әдістерді (сейсмикалық-барлау,
гравибарлау, ГЗС пен каротаждың барлық түрлері) қолдану арқылы Каспий маңы
ойпаңын аймақтық зерттеуден көрінді [24.13-19бб].
Міне, осындай даму тарихы бар қазақ елінің мұнай-газ өндірісі
тәуелсіздік жағдайында да өз даму тарихына ие.
Еліміздегі кен байлықтың бірі мұнай мен газ өнеркәсібінің қарқынды
дамуы айырықша екенін жақсы білеміз. Шетел инвесторларын Қазақстанға
өндіріске, мұнай-газ саласына ауқымды инвестиция салуда. Мұнайгаз саласы
Атырау өңірінде ғана емес, ел эканомикасының өркендеуіне тың серпін берген
бірнеше жоба іске асырылды. Әрине, айтуға жеңіл болғанымен Теңіз
Новороссиск бағытындағы мұнай құбырын тарту үшін қаншама келіссөздер
жүргізілді. Осы жобаның қазақ мұнайын Қара теңізге тіке шығаратын төте
дәліз болатыны біраз елдің қызығушылығын тудырады. Ал, Теңіз кен орын мол
көлемде инвестиция құйған Шеврон секілді әлемдік тәжірибиесі бар
компанияның біздің еліміге бет бұруында.
Қазіргі кезде Каспий қайраңын игеру бағытында мүдделестік танытқан
шетелдік компаниялар мұнай мен газ дайындау зауытын тұрғызуды қолға алды.
Таяудағы жылдарда теңіз мұнайын игеру басталмақ.
Атасу-Алашанқай құбырының іске қосылуы да қазақ мұнайының және бір
бағытқа тасымалдауына кең жол ашты. Міне осындай жобаларға инветиция салған
шетелдік енвесторларға мұнай мен газ секілді байлықты игеріп қана қоймай,
елдің әлеуметтік дамуына, инфра құрылымдарды жетілдіруге барынша қолдау
білдіруді тапсыруының маңызы айрықша.
Еліміз осы зор көлемдегі шетелдік инвестицияларды игеру арқылы өзінің
өндірістік әлеуетін күшейте бастады. Тек 1992-2001 жылдар ішінде мұнай-газ
саласына 8 млрд. доллар көлемінде шетелдік инвестиция тартылды.
Ресми айғақтарға сүйенсек, республика мұнай қоры жағынан әлемде 13-ші
орын алады екен. Шетел инвесторларының Қазақстанға қызығушылығы жоғарылай
бермек. Ал, республиканың мұнай компаниялары өздерінің стратегиялық
серіктестеріне жайлы инвестициялық климат жасауды қолдайды [23.10-12бб].
1993 жылдың сәуірінде Қазақстан Республикасы 40 жыл мерзімде
американдық Шеврон компаниясымен инвестициялық келісім шарт жасасты. Бұл
аса бай кен орны – Теңізді игеруге бағытталды. 1997 жылдың қарашасында
Қарашығанақ газ конденсаты өнімін бөлісу туралы АҚШ-пен ұзақ мерзімге
келіссөз жасалды. Арнайы құрылған Қарашығанақ интеграциялық ұйымына
Аджип (Италия) 32,5%-бен Тексако (АҚШ) 20%-бен, Лукойл (Ресей) 15%-
бен компаниялар енді. Инвесторлар Қарашығанақты игеру мен барлауға 11 млрд.
доллар беруді жоспарлады. 1997 жылдың маусымында Қазақстан Республикасы
Қытай ұлттық мұнай компаниясымен Ақтөбемұнай акциясының 60%-ын сату
туралы шарт жасады.
Сөйтіп: мемлекетіміздің алдында қазірде әрекет етуші инвестициялық
жобаға мемлекеттік тұрғыда қатысуды кеңейту мақсаты қойылды. Жалғыз
мемлекеттік Қазақойл компаниясы елімізде өндірілетін мұнайдың 15-16%-ын
ғана бере алады.
2001 жылы Қазақстан мұнайгаз саласы өзінің жеке дамуының 10 жылдығын
атады. 55 мұнай кен орындарында тәулігіне 109485 тонна мұнай өндіріледі.
Республика аумағында ірі мұнай қорының болуы шетел инвесторларының табысты
қызметін қамтамасыз етеді. Алынған инвестицияның басым бөлігі Қазақстан
экономикасының минералды – шикізат қорын дамытуға бағытталған. Тек 2001
жылдың жарты жылдығында кенді пайдалануға 1920,1 млн. доллар жұмсауды оның
80%-ын тікелей шетеледік инвесторлардың түсті, 20%-ы отандық компаниялар
үлесінде. Қазақстан сарапшыларының анықтауышна, кен көздерінің пайдалану
компанияларының белсенді инвестициялық қызметі республиканың әлеуметтік-
экономикалық жағдайына жағымды әсер етеді. Қазақстан Республикасының
статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтеріне сүйенетін болсақ, кенді
пайдалану объектілеріне 2001 жылдың 1 шілдесіне дейін тартылған жұмысшы
саны 179337 болған, оның 177572-сі Қазақстан жұмыс күштері (жұмысшылар мен
білікті мамандар) қазіргі уақытта [25. 17б].
Қазақстан экономикасының негізгі өзегі – мұнайгаз кешені. Бұл сала
еліміздің стратегиялық дамуында үлкен маңызды орында. Мұнай ұлттық
экономиканың әрі қарай дамуының басым бағыттарын айқындайды.
Қазіргі таңда осы саладағы негізгі компаниялар мен олардың өнім
өндірудегі үлесін мына кестеден байқауға болады:
мекемелер қаңтар маусым желтоқсан Жыл
басынан
бері
1 2 3 4 5
ННК Казахойл 529.0 559.9 556.1 6570.1
ПО Өзенмұнайгаз 335.2 353.0 354.8 4169.8
ОАО Казахойл-Эмба 193.8 206.9 201.3 2400.3
ННК Казахойл 1134.6 1159.7 1154.1 13743.0
СП Тенгизшевройл 1043.6 1045.1 1046.1 12480.9
СП Арман 15.8 25.2 24.9 272.3
СП Эмбаведьойл 1.2 0.9 1.5 12.0
СП Гюрал 0.9 0.8 0.9 10.0
СП Казахойл-Тельф 11.1 17.9 14.2 173.0
СП Казтуркмунай 25.5 27.8 18.4 273.5
СП Карақұдықмунай 19.9 25.3 28.8 305.7
СП Матин 16.3 15.6 18.3 202.2
СП Тенге 0.4 1.1 0.9 13.4
Прочие предприятия 1637.0 1654.7 1967.9 19649.3
АО Мангистаумунайгаз 364.3 369.0 369.7 4409.0
АО Актобемунайгаз 235.6 261.3 339.1 3258.2
АО Карачаганак Петролеум 455.5 368.2 472.1 3999.2
Оперейтинг
СП Харрикейн Кумколь Лтд. 284.7 308.1 355.1 3607.0
СП Тургай Петролеум 80.5 118.2 173.2 1500.2
АО Каражанбасмунай 93.0 69.6 133.9 1248.4
1 2 3 4 5
АО НПЦ Мунай 1.5 2.1 0.6 17.2
АО Анако 9.1 8.2 9.5 102.9
СП Казгермунай 43.4 74.2 50.5 808.7
СП Светландойл 0.2 0.7 0.5 4.5
СП Сазан курак 14.0 12.7 14.2 166.4
СП Куатамлонмунай 14.7 16.7 14.8 201.4
ЗАО Алмаз Интернейшнл 0.8 0.4 0.9 12.0
Трейдинг Компани
Тексако Норс Бузачи Инк. 10.8 16.5 26.7 226.2
СП Партекс (Казахстан) Корп.
- 5.6 5.4 62.7
СП Алтиес Петролеум Инт. 3.0 3.2 1.7 29.1
Барлығы 3300.6 3374.3 3678.0 39962.4
Қазмұнайгаз ұлттық компаниясы – геологиялық барлау, бұрғылау, өндіру,
тасымалдау, көмірсутегі ресурстарын қайта өңдеу сияқты мәнді мәселелерді
шеше алатын көптармақты, күрделі құрылым, әлемдік банктің мәліметтері
бойынша Қазақстан Республикасы инвестициялық қатынас жағынан әлем елдерінің
арасында 20-шы орында. Ресми мәліметтерге сүйенсек тек 1999 жылы Қазақстан
Республикасына 1,5 млрд. АҚШ доллары тартылған. Ал еліміздің
тәуелсіздігінің 10 жылы ішінде оның көлемі 10 млрд. долларға өсті.
Еуропалық қайта құру мен даму банкі инвестиция тарту көлемі жағынан
еліміздің ТМД елдері ішінде Польша мен Венгриядан кейін үшінші орынды
иеленетінін анықтаған.
Ірі мұнай компаниялары, атап айтқанда Шеврон, Эксон, Амоко және
басқа әлеуметтік компаниялардың инвестициялық ресурстарының басым бөлігі
көмірсутегі орындарын барлау мен өңдеуге және мұнайгаз қайта өңдеу
жұмыстарына жұмсалды. Мәселен, 60 жылдардың аяғы мен 70 жылдардың басында
ОПЕК елдерінің мұнай өнеркәсібінде аса мәнді құрылымдық өзгерістер жүрді.
Бұл мұнай өндіруге мемлекеттік бақылау қойылуымен тығыз байланысты. Ирак,
Венесуэла, Иран, Индонезия, Кувейт, Катарда - 100%, Ливияда - 80%, Сауд
Арабиясында - 60% болды. Бұл саладағы мемлекеттік сектордың маңызды міндеті
- ұлттық мұнай компанияларының қызмет ауқымын кеңейте түсті.
Яғни бүгінгі таңда еліміздің мұнайгаз кешенінің қарқынды дамуы аймақтық
салаларда әлеуметтік-экономикалық түбегейлі өзгерістердің болуына ықпал
етеді. Ол факторлардың сыртқы инвестиция арқылы шешімін табуы осы
аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық түбегейлі өзгерістердің болуына ықпал
етуі сөзсіз.
Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасы құрылымындағы мұнай-газ
секторы:
Еліміздің мұнайгаз кешенінің меншікті ішкі құрылымы бар, оның құрамында
мынадай құрылымдық элементтерді бөліп көрсетуге болады:
• өндіру;
• тасымалдау;
• мұнай мен газды өңдеу.
Өндіретін және тасымалдайтын кәсіпорындар үшін қажетті мұнайгаз
жабдығын, сондай-ақ сауданың көтерме-сауда желісін (автомобильге май құю
станцияларын және басқа) өндіретін кәсіпорындарды да осында (яғни мұнайгаз
кешенінің құрамына) жатқызған дұрыс. Дәл қазір мұнай өндіру саласы
Қазақстан ұлттық экономикасының құрылымында жетекші орын алып отыр. Салық
түсімдері есебінен ол бюджеттік кіріс бөлігіне едәуір үлес қосуда,
сондықтан да экономика басқа да (экспортталмаған) салаларын және әлеуметтік
саланы қаржылай қолдауға, сондай-ақ тұрғындардың өмір сапасы стандарттарын
орнатуға мүмкіндік береді [25.21-23бб].
Қазақстан Республикасының көмірсутегі әлеуеті бағамдар бойынша әлемдік
қордың жалпы көлемінде айтарлықтай маңызды. Мұнайдың расталған қоры бойынша
Қазақстан әлемнің жетекші елдері қатарына кіреді. Қазақстан барлық ТМД
республикалары арасында Ресей Федерациясынан кейін көмірсутегі қоры бойынша
екінші орынды иеленеді. Құрлықты қоса алғанда, Қазақстан Республикасының
көмірсутегі шикізатының бекітілген алынатын қоры мынадай: мұнай – 30
млрд.барр. (4.0 млрд.тонна); газ – 3.0 трлн.м3
Қазіргі уақытта мұнай мен газконденсатының расталған қоры шамамен 2,7
млрд.тоннаны құрайды. Егер өндіру жылына 17,5 % өссе және 2015 жылға қарай
қазіргі 35 млн.тоннадан шын мәнінде 400 млн.тоннаға дейін жететін болса,
онда оның барлық көлемі сол 2,7 млрд.тоннаға жететін еді. Мұнайдың болжамды
ресурстарының бағалаулары 3,4 млрд.тонна мен 12 млрд.тонна арасында
өзгеруде, бұл ретте осы тақырыптағы жарияланымдарда қандай қорлар –
геологиялық, яғни жалпы немесе тиімді алынуы мүмкін (каспийлік өңірдің
кенорындарындағы алынатын қор геологиялық қордан 4-5 есе аз) қорлар ма
екендігі туралы сирек айтылатындығы түсініспеушілік тудырады. Мәселен, әлі
барланбаған алынатын қор шамамен 6 млрд. құрасын (АҚШ Геологиялық
қызметінің күрделі еңбектерінде көрсетілген бағамдар бойынша, орташа
есеппен алғанда 2,8 млрд.тонна кезінде, Қазақстан ресурстарының 1млрд. пен
7 млрд.тонна арасында өзгеретіндігін есекеретін болсақ, бұл өте қуанарлық
болжам). Онда, мұнай өндіруді 2015 жылға қарай 400 млн.тоннаға жеткізе
отырып және оны одан әрі осы деңгейді сақтай отырып "саудтық" нұсқа
қолданылған жағдайда, Қазақстанға мұнай 2030 жылға дейін жетер еді. Әрине
бұл Норвегия, Англия, Канада, Қытай және басқа да мұнай өндіруші елдердің
мұнай өндірісінің болжанып отырған 8 және 15 жыл аралығында өзгеретін
пайдалану уақытынан көп. Бірақ, Сауд Аравиясының (өндірудің қазіргі деңгейі
сақталғанда және болжамды ресурстарды ескермегенде 85 жыл) және Ирактың
(120 жыл) қорларын пайдалану мерзімінен және біздің қалауымыздан анағұрлым
аз. Ресурстар туралы жоғарыда айтылған болжамдар кезінде өндіруді 2015
жылға дейін жылына 10 % өсіре отырып және оны кейіннен 150 млн.тонна
деңгейінде ұстап, біркелкі пайдалану нұсқасын қолданған дұрыс болар еді,
бұл жағдайда – мұнай 2067 жылға дейін жетеді. Келтірілген есептер көп
жағдайда шартты сипатқа ие екендігі түсінікті. Бір жағдай анық: мұнай
өндірісін дамыту стратегиясы ұзақ мерзімді негізде және барланған мұнай
қорын ескере отырып, құрылуы және түзетілуі тиіс.
Қазақстанның мұнай мен газын тасымалдауды екі компания жүзеге асырады:
КазТрансОйл және КазТрансГаз , бұлар ҚазМұнайГаз МК АҚ бала
компаниялары болып табылады. ҚазТрансОйл кіріспесінде алты жарым мың
шақырымнан астам магистральды мұнайқұбырлары орналасқан олардың ішінде –
Өзен-Атырау-Самара, Қаламқас-Қаражанбас-Ақтау, Жаңажол-Кеңқияқ-Орск,
Омск-Павлодар-Шымкент-Шарджоу, қырыққа жуық насосты-тарту стансалары
болса, мұнайқоймасының жалпы көлемі миллион шаршы метрін алып жатыр.
Теміржол цистерналарына құюдағы терминал қуаттылығы жылына 5 млн. тоннаны
құрайды [25. 20-24бб].
ҚазмұнайГаз АҚ қарамағында 300 газалу агрегаттары орнатылған 9 мыңнан
астам магистралды газқұбырлары, 26 компрессорлы стансалары бар. Компания
халықаралық газ транзиті бойынша қызмет көрсетеді, қазақстандық газды
экспертерлерге жеткізуді жүзеге асырады, сонымен қатар газды ішкі рынокқа
жеткізумен айналысады. Газды Қазақстан территориясы арқылы халықаралық
транзиттеу Оренбург-Новопсков және Союз (Ресей газы), Орта Азия-
Орталық (түркімен мен өзбек газы) магистралды газқұбырлары бойынша,
сонымен қатар Бұқара-Орал және Бұқара газсору ауданы – Ташкент - Алматы
(өзбек газы) құбырлары арқылы жүзеге асады. Жалпы көлемдегі тасымалдаудағы
Қазақстандық магистралды газқұбыры бойынша халықаралық транзит 90 процентті
құрайды.
Көлемі жағынан ірі Газды тасымалдау бағыты Орта Азия-орталық (ОАО МГ)
магистралды газқұбыры болып саналады. Газ құбырларын жаңарту бағдарламасы
ОАО МГ қуатының жылына біртіндеп 54,6 млрд. шаршы метрден 100 млрд. шаршы
метрге ұлғаюында қаралады.
Газдың экспорттық бағыттағы даму аясында ҚМГ қазақстандық және мүмкін
ортаазиялық және ресейлік газдарды Қытайға жеткізуді талқылайды. Қытайдағы
жаңа салынған газқұбырының (Батыс-Шығыс жобасы) қатарына енгізу есебімен
қытай жағы газды Қазақстаннан импорттау мәселесіне қызығушылық танытқан
болатын.
Қазақстандық газды экспорттау мәселесі ҚазМұнайГазМК АҚ мен
Газпром ААҚ әлеуетті негізінде құрылған біріккен кәсіпорын болып
табылатын КазРосГаз компаниясы қызметі аясында қарастырылады.
Бүгінгі таңда, Қазақстанда Атырау, Павлодар, Шымкент мұнай өндіру
зауыты және Теңіз, Қазақ, Жаңажол газ өңдеу зауыттары істеп жатыр. Мұнай
зауыттарының жалпы өндірістік қуаты жылына 20 млн тонна құрайды. Осымен
қатар, олардың қуат қабілеттілігі тек 40 %-ға пайдаланып келеді, бұл
қондырғылардың жұмысына және 60 % құрайтын шикізат өңдеу тереңдігіне
кедергі келтіреді. Газ өңдеу зауыттары 6,25 млрд текше метр газды өңдеп,
ілеспе газдың тек 60 % өңдейді. Осының салдарынан, жалпы көмірсутегін өңдеу
мұнай мен газды айырумен ғана шектеліп, мұнай-химия шикізаты пайдаланудан
тыс қалады. Ал осы шикізат полистирол, техникалық резина, шиналар сияқты
бұйымдар өндіретін кәспорындардың іске қосылып, қалыпты жұмыс жасауына аса
қажет.
Мұнай өнімдері өндірісін және айналымын мемлекеттік реттеуді Қазақстан
Республикасы Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі жүзеге
асырады.
Өзге мемлекеттік органдар Қазақстан Республикасының заңнамасында
белгіленген өз құзыреті шегінде мұнай өнімдері өндірісінің және (немесе)
айналымының жекелеген мәселелерін реттеуге құқылы. Мұнай өнімдері өндірісін
және айналымын мемлекеттік реттеу мыналардан тұрады:
• мұнай өнімдерін өндіру жөніндегі қызметті лицензиялау;
• мұнай өнімдерін өндірудің уәкілетті орган бекіткен ең аз көлемін, шикі
мұнайды және (немесе) газ конденсатын жеткізу көлемдерін белгілеу;
• Қазақстан Республикасы Үкіметінің, ол белгілейтін уәкілетті және өзге
де мемлекеттің органдардың құзыреттеріне сәйкес, сондай-ақ мұнай
өнімдері өндірісінің және айналымының бірыңғай деректер қоры арқылы
мониторинг жүргізу жолымен, ілеспе жүкқұжатын енгізу және жариялау
тәртібін белгілеу арқылы мұнай өнімдері айналымына бақылау жасауды
жүзеге асыру;
• мұнай өнімдерінің сапасын бақылау.
Ал Қазақстан мұнайына шетелдік инвесторлардың келуі 1993 жылы “Шеврон”
корпорациясымен Теңіз кен орны бойынша келісім жасаудан бастау алғаны
белгілі. Қазіргі күні Қазақстанда “Эксон Мобил”, “Шелл”, “Эни”, “Шеврон
Тексако”, “Тоталь”, “Бритиш петролеум”, “Лукойл”, Қытай ұлттық мұнай
корпорациясы секілді әлемге танымал аса ірі компаниялар жұмыс істеуде.
Шетелдік инвесторлар мен Қазақстан Республикасы еліміздің табиғи
ресурстарын игеруді бірлесе отырып, табысты жүргізуде. Сондай бірлескен
кәсіпорындардың бірі – Теңіз мұнай кен алаңын игеру мақсатында құрылған
“Теңізшевройл” жауапкершілікгі шектеулі серіктестігі. Аталған жоба бойынша
шетелдік инвестиция қаржысының көлемі 20 млрд. АҚШ доллар. Күні бүгін
жарғылық қордағы үлестері бойынша “Қазмұнайгаз” ( 20% ), “Шеврон Оверсиз
Компани” ( 50% ), “ Эксон Мобил Қазақстан Венчурс Инк.” ( 25% ) және
ЛукАрко (5%) компаниялары ТШО – ның серіктестері болып саналады.
1993 жылдың 3 желтоқсанында ҚР Үкіметі SHELL (Голландия), STATOIL
(Норвегия), MOBIL (АҚШ), BP (Англия), TOTAL (Франция), AGIP (Италия)
шетелдік компанияларымен операторы Қазақстанкаспийшельф МК, ал
консорциумның директоры Ж.Н.Марабаев болған халықаралық консорциумды құру
туралы халықаралық келісімге қол қойды.1994-1996 жылдары кемінде 100 мың
км2 алаңындағы су айдынында сейсмикалық, экологиялық, инфрақұрылымдық және
басқа да зерттеулер жүргізілді. Сейсмикалық жұмыстармен Каспийдің
қазақстандық секторының аймақтық құрылымы зерттелді, өте көп локалдық
тұтқыштар, оның ішінде Қашаған, Құрманғазы, Қаламқас-теңіз және басқалары
анықталды, олардың үлкен бөлігі іздеу бұрғылауды орнату үшін нақтыланды.
1997 жылы Қаазсқтанның Үкіметі ОКИОК консорциумымен өнімді бөлу туралы
келісімге (ӨБК) қол қойды және 1999 жылы іздеу бұрғылау басталды. 20 жылдың
шілдесінде Консорциум Шығыс Қашағандағы №1 ұңғымада мұнайдың табылғаны
туралы жариялады. Сол кезде, ұңғымадан алынған мұнайы бар капсуланы қолында
ұстап тұрып, Қазақстанның Президенті Нұрсұлтан Назарбаев: Бүгін Қазақстан
халықы үшін бақытты күн. Қашағанда мұнайдың ашылуы - біздің
тәуелсіздігіміз, болашақта гүлденуіміз, халқымыздың өмірін жақсарту үшін
үлкен көмек. Қазақстандықтардың үміттері ақталды деді.
2003 жылы ТШО – да шикі мұнай өндіру көлемі тәулігіне орта есеппен 35
мұнай тонна ( 277 мың баррель ) деп есептегенде 12,75 млн. тоннаға жетті.
Бүгінгі өнім көлемін 1993 жылғы жылдық көрсеткіш – 940 мың тоннамен
салыстырғанда, арада өткен жылдарда өндіріс деңгейінің қаншалықты
өскендігін көреміз [26.9-12бб].
Еліміз өз тәуелсіздігіне ие болғаннан бастап Қазақстанның мұнайы мен
газын тасымалдау және сыртқы рыноктарға шығару мәселесі де республиканың
өзіндік мүддесіне сәйкес жаңаша шешімін табуда және барынша жедел дамып
келеді. Мәселен, мұнай және газ құбырларының жалпы ұзындығы 1990 жылы 3,5
мың шақырымды құраса, 1997 жылы ол 10,8 мың шақырымға жеткізілді. Мұнан
кейінгі жылдардың өзінде мұнайды құбыр арқылы тасымалдаудың жаңа бағыттары
ашылды. КТҚ желісі іске қосылып, Батыс елдері нарығына шығу мүмкіндігі
қамтамасыз етілсе, Қазақстан мұнайын өте шапшаң қарқынмен дамып келе жатқан
жаңа рынок Қытай Халық Республикасына жеткізетін мың шақырымдық Атасу –
Алашаңқай мұнай құбырының салынуы әлем назарын аударған үлкен оқиға болды.
Жерінен табылған көмірсутегінің мол қоры сол елдің күрт дамуына негіз
қалағанымен, егер осы мүмкіндік өз уақытында дұрыс пайдаға асырылмаса, сол
байлықтың ақыр соңында бақ орнына сорға айналуы да ғажап емес екендігін
бірқатар елдердің тәжірибесі көрсетіп отыр. Бұған ең әуелі африкалық
мемлекеттер мысал бола алады. Бұл құрлықта жер шарындағы мұнайдың барланған
қорының 7,2 пайызы сақталынып отырғанымен, одан халықтың шекесі шылқып
отырғандығы шамалы. Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарынан бастап қолдарына
жаппай тие бастаған тәуелсіздіктің қадір-қасиетін дұрыс бағалауға
мүмкіндіктері жетпеді ме (бұл құрлық елдері халықтарының білім деңгейі
төмен екені белгілі), жоқ әлде заман ағымына сәйкес лайықты саясат түзей
алмай қалды ма (кейбір сарапшылар қара құрлықтың дамуына осында етек алып
кеткен сыбайлас жемқорлық пен тәртіптің осалдығы кері әсер етіп отыр
дейді), әлде сол тәуелсіздік қолдарына тым кештеу келіп тиді ме (Африка
елдеріне жаппай тәуелсіздік берілуінің себебін құрлықтағы маңызды шикізат
қорларының таусыла бастауымен байланыстыратындар да бар), әйтеуір Африканың
көп халқы кедейлік пен кикілжің шырмауынан шыға алмай-ақ қойды.
Мамандардың пікіріне қарағанда, көмірсутегі шикізатын тиімді пайдалана
білу мәселесі көп жағдайда сол ел үкіметінің іскерлігіне байланысты болып
келеді. Өйткені, жер қойнауынан табылған мұнайдың мол қоры осы саланың
шикізаттық бағытының жеделдетіле дамуына мүмкіндік ашады да экономикалық
қызметтің басқа салаларының тең дәрежеде дамуын бұзады. Осыдан барып
көмірсутегі шикізатына тікелей қатысы жоқ салалар зардап шеге бастайды. Әр
сала бойынша еңбек ететін адамдардың алып отырған жалақыларында үлкен
айырмашылықтар пайда болады. Демек, Үкімет елдің мұнай-газ саласында
игеріліп жатқан үлкен байлық көзіне екінші бір сала адамдарының, мәселен
ауыл халқының қол жетімділігін қамтамасыз етуге тиіс. Мұны қалай жүзеге
асыруға болады?
Екіншіден, жерінен табылған мол шикізат көзі, халықты жеңіл күнкөріс
жолына қарай жетектеп, сапалық тұрғыдан дамуына кері әсер етуі де ғажап
емес. Мәселен, араб мемлекеттері шылқыған байлық үстінде отырғанымен
бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштері жөнінен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінен
көп төмен жатыр. Мұндай жағдайда “өгізді де өлтірмей, арбаны да сындырмай”
дегендей халықты да сын тезіне салып, экономиканы да талап дәрежесінде
дамытудың қандай жолдары бар. Үкімет міне, осындай күрделі мәселелерге дер
кезінде жауап беріп, соған сай әрекет жасауы тиіс.
Шетелдік сарапшылардың деректеріне қарағанда, бірқатар елдердің
үкіметтері осындай мәселелермен дер кезінде шұғылданбағандықтан артынан
үлкен қиындықтарға ұшыраған екен. Мәселен, әлемдік барланған мұнай қорының
6,3 пайызына иелік еткен Венесуэла елі өз экономикасының жоғарыдағыдай
айықпас дертке душар болғандығын 40 жыл бойы ұға алмай келген. Ал Бразилия
экономикасы, серпінділік стратегиясы дер кезінде жасалынбағандықтан,
дамудың 4 пайыздық қарқынына да төтеп бере алмай, шабандықтың күйін кешкен
[18.2-6бб].
Қазақстанның мұнай дәурені 40 жылға есептелгені белгілі. Міне, осы
уақыт аралығында Қазақстан мұнай мен газ арқылы кіретін инвестиция мен оны
сатудан түсетін қаржыны пайдаланып, өзінің әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейін жаңа сапалық арнаға көшіріп, әлемдегі бәсекеге қабілетті елдердің
бірі ретінде қалыптасып үлгеруі керек. Елімізде мұның айқын тұжырымдамасы
бар. Ол – “Қазақстан-2030” стратегиясы. Бұл стратегияны тәуелсіз
Қазақстанның тұңғыш Президенті, қазіргі Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың
алға қойған басты мақсаты, келер ұрпаққа тапсырар үлкен аманаты десе де
болады. Елбасы болашақ Қазақстанды Орталық Азия барысы бейнесінде көргісі
келеді. Осы үшін қазіргі қалыптаса бастаған материалдық игіліктерді
интеллектуалдық игілікке айналдырудың, яғни адам сапасын арттырудың, сөйтіп
қазақстандықтарды әлемдік бәсекеге қабілетті ұлт ретінде қалыптастырудың
барлық амалдарын қарастырып бағуда.
Қазақстан үшін таңдауға лайық осындай маңызды стратегиялық өнім
түрлерінің бірі мұнай мен газ екендігі дау тудырмаса керек. Жоғарыда айтып
кеткеніміздей, осы өнімдерді шикізат күйінде сыртқа сату арқылы біз
еліміздің басына түскен қиындықтарды аз жылда ескере алдық. Енді оны өңдеп
іс қылу арқылы экономикалық дамудың жаңа да неғұрлым сапалы кезеңіне
кіріспекпіз. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін Қазақстан Үкіметі шетелдік
Nexant компаниямен бірлесіп, мұнай-химия өнеркәсібін дамытудың алдағы он
жыл мерзімге арналған Бас жоспарын әзірлеген болатын.
Жоспар бойынша 2025 жылға дейін мұнай мен газдан қосымша құны жоғары
көптеген өнім түрлерін алатын өндірістік кешендердің тұтас жүйесі
қалыптаспақ. Жобаның бірінші кезеңін іске асырған жағдайдың өзінде ғана
еліміздің батысындағы Теңіз, Қарашығанақ, Қашаған кен орындарының шикізатын
пайдаланатын бірнеше зауыт тұрғызылып, олар елімізге мұнай мен газдан
түсетін табысты еселей түсетін болады.
Ал бас жоспарды жасауға қатысқан сарапшылардың болжауынша, алдағы
уақытта әлемдік қауымдастықтың мұнай-газ өнімдерінің өзіне ғана емес,
олардан жасалған бұйымдарға деген зәрулігі де арта беретін болады. Осы
зәрулікті өтеу үшін ғана таяудағы 15 жылдың ішінде әлем бойынша этилен
өндіретін 100, пластмасса өндіретін 400 және аралық өнімдерге арналған 200
мұнай-химия зауыттарын тұрғызу қажет екен. Демек мұнай-газ шикізатына бай
Қазақстанның халықаралық рыноктарда туындауы мүмкін осы бір олқылықтардың
орнын толтыруға бағытталып отырған бұл ізгі ниеті әлемдік қауымдастықтың
іскер топтары тарапынан қолдауға ие болуы әбден мүмкін.
Екіншіден, соңғы уақытта мұнай мен газ шикізатының және олардан
өндірілетін өнімдер бағасының жылдан жылға ғана емес, айдан айға шарықтап
өсіп келе жатқандығын бұқаралық ақпарат құралдарының дүркін-дүркін
хабарлауы бүгінгі қоғамның еті үйренген ағымдағы үрдісіне айналғанына да
біраз болды. Мәселен, мұнайдың бір баррелі осыдан екі жыл бұрын ғана
халықаралық рынокта 20-22 доллардан саудаланса, қазір 60 долларға дейін
шарықтап отыр. Мұның өзі мұнай мен газдан жасалынған бұйымдар бағасының да
артатындығын, демек аталған жоспар жүзеге асқан жағдайда одан үлкен
тиімділік күтуге болатындығын аңғартады.
Дегенмен, мұнайды шикізат күйінде алуға қарағанда Бас жоспарды жүзеге
асырып, оны өңдеу ісін жолға қоюдың әлдеқайда күрделірек міндет екендігін
де мойындауымыз керек. Өйткені, оған тек қаржы инвестициясы ғана емес,
білім мен ғылымның, жаңа технологиялардың инвестициясы да қажет болатыны
түсінікті. Демек “Үлкен істің басы қалай басталса, аяғы солай аяқталады”
дегендей, Бас жоспардың ойдағыдай жүзеге асуы Қазақстан мұнай-химия
саласына қандай инвесторлардың келетіндігіне, олардың қандай технологияға
сүйеніп жұмыс істейтіндігіне де көп байланысты. Сондықтан бұл жерде әңгіме
жаңа технология, білім, менеджерлер, контрактлер мен клиенттер секілді
кешенді инвестициялар жайында болып отыр” деп ендігі инвесторларға қойылар
талаптың да бұрынғыға қарағанда күрделене түскендігін орынды ескертіп өтті.
Әрине, Қазақстан Үкіметі еліміздің мұнай-химия өнеркәсібін дамыту ісінде
тек сыртқы инвесторлардың келуін ғана күтіп отыра бермейтіні түсінікті.
Айта кететін бір мәселе, Қазақстан мұнай-химия кешенін дамытуда жаңа
өндірістік бағыт ретінде халықаралық рыноктарда сұраныс көлемі ұлғайып келе
жатқан газ өнімдерін өңдеу мәселелеріне басымдықтар беру көзделуде. Себебі,
газды этанға өңдеу арқылы оның әр 1 мың текше метріне 300 доллар қосымша
құн қосуға толық мүмкіндік бар екен. Сонда әр жыл сайын осы істің өзінен
ғана 1 миллиард АҚШ долларынан астам табыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz