Аяқ ұшымен соғу
Қазақстан жастарын футбол бағытындағы
спорттық қабілетін дамыту жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Бөлім. ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫН ФУТБОЛ БАҒЫТЫНДАҒЫ СПОРТТЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ
ЖОЛДАРЫ
1. Қазақстан мен әлем футболының басты тарихи
оқиғалары ... ... ... ... ... .9
2. Қазақстан спорт саласындағы аяқ доп өнерінің даму ерекшеліктері ... .15
2 бөлім. ҚАЗАҚСТАН ФУТБОЛЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
2.1. Қазақстан жастарын футбол бағытындағы спорттық қабілетін дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.2. Қазақстан мен шетелде аяқ доп өнерінің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 61
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Біздің елде де қазіргі уақытта футбол өнері
күн сайын даму үстінде. Қазақстан күрама командасы Азия құрлығы федерация
құрамынан шығып, бүкіл әлем бойынша күштілер саналатын Европа елдерінің
федерацияға мүше болып енді. Бұл өзгеріс Елімізде футбол өнерін дамыту,
дене-күш, техникалық, тактикалық, психологиялық және функционалды
дайындықтарын жетілдірудің жаңа әдістері мен құралдарын пайдалануға
септігін тигізуде. Елімізде 90-шы жылдарға қарағанда қазіргі уақытта
балалар мен жасөспірімдер арасында футбол өнерінің бұқаралық екі есеге өсіп
отыр. Балалар мен жасөспірімдер спорт мектебіндегі жаттықтырушыларға талап
күшейіп келеді. Балалар мен жасөспірімдер спорт мектебінде бірінші кезекте
шұғылданушылардың дене-күшінің және техниканың дамуына ерекше назар
аударылады.
Спорттың басқа түрінен өткізілетін жаттығуларда, көбінесе қосымша спорт
түрі ретінде футбол ойынын қолданылады. Бұл дегеніміз футбол дененің
дамуына ерекше эсер етеді, таңдаған спорт спорт түрі бойынша жақсы
дайындыққа септігін тигізеді. Футбол ойыны жалпы дене дайындығының жақсы
бір күрал болып қызмет атқарады. Әртүрлі бағытты өзгеортіп жүгіру, түрлі
секіру, құрылымы жағынан әртүрлі сипаттағы дененнің қозғалысы, допты алып
жүру, қозғалыс жылдамдығы, ерік сапасының дамуы, тактикалық ой - осының
барлығы жиылып көптеген бағалы сапаларды жетілдіреді.
Футбол - тұрғындардың кең көлемдегі денсаулығын нығайтып және дамытатын
дене тәрбиесінің көпшілік қолданылатын құралдарының бірі. Футболмен
қазірігі кезде 3 миллионға жуық адам айналысады. Бұл шындығында да халақтық
ойын, онымен ересектер, жасөспірімдер және балалар да шұғылданады.
Футбол - атлетикалық ойын. Ол адамның дене қасиеттерін, жылдамдықтың,
ептіліктің, төзімділіктің, күштің дамуына ықпал жасайды. Адамның ерік-
жігерін шыңдайды.
Футбол ойынының мақсаты екі коллективтің арасындағы бәсекелесте
екеуінің де мақсаты бір ғана - жеңіс. Жеңіске деген ұмтылыс футболшыларды
коллективтік әрекетке, өзара көмекке, достық және жолдастық сезімді
тәрбиелейді. Футбол ойыны кезінде әрбір ойыншы өзінің жеке іс - қабілетін
көрсете білуге, мүмкіндік ала отырып, сонымен бірге жеке ұмтылысты жалпы
командалық мақсатқа жетуді талап етеді.
Футболдан оқу жаттығу және жарыстар жыл бойы өтетін болғандықтан,
климаттық және метрологиялық жағдайлардың жиі өзгеріп отыруы, дененің
шынығуына ағзаның қарсы тұруын көтеріп және бейімделу мүмкіншілігін
кеңейтуге септігін тигізеді.
Біздің бұл зерттеуіміздің маңыздылығы. Олимпиадалық ойындардың
қатарындағы футбол ойыны бойынша Қазақстан футболшыларының дене-күш,
техникалық және тактикалық дайындығын жетілдіру, жаттықтыру әдістемесіндегі
әлі пайдаланылмаған қордағы жаңа мүмкіндіктерді іздестірумен тығыз
байланысты. Сондай мүмкіндіктердің бірі болып футболшылар ағзасының оқу-
жаттығу жүктемесіне жеке бейімделуі.
Футболдан оқу-жаттығу, жарыстар жыл бойы әртүрлі климаттық және
метрологиялық жағдайлардың лезде өзгеріп отыруына қарамастан өткізіліп,
соған ағзаның бейімдігін, мүмкіншілігін және қарсы тұру қабілеттілігн
арттыруды қажет етеді.
Футбол ойыны бүкіл дүние жүзі халқының жан тәнімен құмарта шұғылданатын
үлкен спорт түрі.
Оқу-жаттығу сабағында берілетін жүктеменің деңгейі шұғылданушылардың
дене-күшінің ерекшеліктеріне жүктемені көтеру қабілеттілігіне қарай берілуі
тиіс.
Сондықтан да оқу-жаттығу процесінде шұғылданушыларды жоғарыдағы
ерекшеліктеріне қарай бірнеше топқа бөлуге болады. Жаттығу барысында
жүктемені топтағы шұғылданушыларға бірдей деңгейде беру үлкен қате болып
саналады. Әрбір берілген жүктемеге ағзасының жауап беру қабілеттілігін
қатаң түрде бақылауымызда ұстау қажет. Бұл жерде жаттықтырушылар дэрігер
және психологтармен тығыз байланыста жұмыс атқарулары қажет.
Зерттеу объектісі: Қазақстан мен әлем спорт жүйесінің мазмұны.
Зерттеу пәні: Қазақстан мен шетел арасындағы спорттық қарым-
қатынасты жақсарту ерекшеліктері.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы №75 Тәуелсіздіктің 10-жылдығы
атындағы мектеп гимназиясы.
Зерттеу мақсаты: Әлем мен Қазақстан футбол жаттықтырушыларының
қабілетін дамытудың теориялық негіздеріне сүйене отырып, жаттығушылардың
қабілетін дамыту әдістемелерін іріктеп алу және оларды пайдалану арқылы
футбол өнерін дамыту.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Жаттықтырушы мен жаттығушылардың
қабілетін дамыту әдістемелерін іріктеп алу нәтижесіне сүйене отырып,
дамыту әдістемелерін жүйелі түрде пайдалану арқылы Қазақстан мен шетел
футболының дамуына мүмкіндік беру.
Зерттеу міндеттері:
- Жаттықтырушы мен жаттығушы қабілетінің даму ерекшеліктері бойынша
теориялық және әдістемелік еңбектерді талдау;
- Жаттықтырушы мен жаттығушы қабілеті мен ептілігі көрсеткіштерінің
дамуын дамытуға арналған әдістемелерді жинақтау;
- Жастардың спорттық қабілетін анықтау нәтижелеріне сүйене отырып,
балалардың футбол бағытындағы қабілетін дамытуға ықпал жасау үшін
дамыту жұмыстарын жүргізу;
- Дамыту жолдарын анықтау барысында жинақталған материалдарды талдай
отырып, дипломдық жұмыстың мәтінін жазу.
Зерттеу әдістері. Дипломдық зерттеу барысында келесі зерттеу
әдістері қолданылды: Қазақстан жастарының футбол өнеріне деген қабілетін
анықтау және дамыту проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектерді
талдау, жастардың футболдық қабілетінің даму деңгейін бағалауға алдау,
айып доп, футбол ойынының ережелері әдістері, дамыту жұмыстарын
жүргізуге Допты алып жүрутехникасы, Пас беру, Қақпаға дәлдікпен тебу,
Логикалық ойлауды дамыту әдістері және Стратегияны дамыту жаттығулары
кеңінен пайдаланды.
Зерттеу кезеңдері. Дипломдық жұмысты орындау екі кезеңде жүрді.
Бірінші кезеңде тақырып бойынша ғылыми әдістемелік әдебиеттерді талдау
жүргізілді, дипломдық жұмыстың тақырыбы, зерттеудің ғылыми аппараты,
зерттеудің жоспары анықталды. Сонымен қатар зерттеу барысында
пайдаланылатын жеткіншек балалардың футбол бағытындағы спорт қабілетін
диагностикалау әдіс-тәсілдері жинақталып, жүйеге келтірілді.
Екінші кезеңде жеткіншек балалардың даму деңгейі диагностикаланды,
жинақталған материалдар талданып, балалардың бұл қасиетінің даму деңгейі
бағаланды, жинақталған материалдар жүйеге келтіріліп талданды, балалардың
есте сақтауын дамытуға арналған арнайы жаттығулар көмегімен түзету-дамыту
жұмыстары және коррекциялық ойындар ұйымдастырылды..
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім,
қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 Бөлім. ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫН ФУТБОЛ БАҒЫТЫНДАҒЫ СПОРТТЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ
ЖОЛДАРЫ
1. Қазақстан мен әлем футболының басты тарихи оқиғалары
Футбол - спорттық ойын түрі, аты ағылшын тіліндегі foot - аяқ, ball
- доп деген сөздерінен шыққан. Футбол - әлемге аса танымал ойындардың бірі.
Футбол тарихы XII ғасырдан басталады. Алғаш рет Англияда дамыды. Саяхатшы
Гастон де Фуа өз заманында футболды бар ынтасымен бақылап, Ағылшындар
футболды ойын деп есептесе, онда төбелесті не дейді? деп жазып кеткен
екен. Футболға қарсылық көрсеткендер болды. Мысалы, шіркеудегі діндарлар,
феодалдар футболға тыйым салынуын талап еткен екен. Өйткені, бүгінгі күнге
дейін футбол өте қауіпті ойын саналып келеді.
1313 жылы белгілі феодал Эдуард II қала ішінде футбол ойнауға шектеу
қойған. Тіпті, 1314 жылдың 13 ақпанында король Лондон қаласында футболға
қарсы шаралар қолданған деседі.
1389 жылы Ричард II пашта сарайы маңында доп тепкендерді өлім
жазасына кескен. Патшаға бірнеше мәрте рұқсат сұрап барған футбол
жанкүйерлері әрдайым жағымсыз жауап алып отырған.
Футболға тыйым салған патшалар тізімі төмендегідей: Генрих IV 1399-1401,
Генрих, V 1413 - 1433 ж, Генрих VI 1449-1451 ж, Эдуард IV 1471 ж, Генрих
VII 1491 ж, ал Генрих VIII ойыншыларға шектеу қойып қана қоймай, алаң
иелеріне тыйым салып, салық салған. Бұдай қатаң қағидаларға мойымаған халық
футбол ойнаудан бас тартқан жоқ. Тек 1908 жылы футбол олимпиадалық ойындар
тізімінен орын алды. Ал, 1863 жылы Лондонда футболдың жаңа шарттары
белгіленді. Жобаға енгізілген ережелерді арнайы комиссия жіті қараған.
1872 жылдан бастап футболдан халықаралық кездесулер өткізілді.
Доданы Англия мен Шотландия футболшылар ашты.
Ойынды бар ынтасымен тамашалаған жанкүйерлер үшін ойын сәтсіз аяқталды.
Өйткені, алғашқы кездесуде есеп ашылған жоқ.
1884 жылы Ұлыбританияда алғашқы ресми кездесу өтті. Жарысқа Англия,
Шотландия, Уэльс және Ирландия командалары қатысып, бақ сынасты. Ойын
жеңімпазы -шотландықтар болды. 1920 жылы еуропалық футбол бәсекесінде
Белгия мен Чехословакия кездесті. Онда чех футболшыларын ойсырата жеңген
бельгиялықтар олимпиада чемпионы танылды. Ал, 1924 жылы Оңтүстік Америкада
ашылған олимпиадада алтынды Уругуай құрамасы ұтты. Олар Югославия,
американ, франсуз, голланд пен Швейцария ойыншыларын қапы қалдырды.
Ағылшындардан футболды үйренген Уругуай футболшылары әлдеқайда ширақ еді.
Италия мен Испания, Мажарстан, Аустрия, Чехословакия да футболдың қыр-
сырларын тең меңгере білді. Бұны 1934-38 жылдары Италия құрамасының екі рет
әлем чемпионаты атанғаны дәлелдейді.
Ежелгі Шығыс елдерінде (антикалық дәуірде Мысыр, Қытай, Греция, Рим
тіпті Франция, Италия, Англияда) футболға ұқсас ойын болған. Ежелгі
Мысырдағы футбол тектес ойын біздің эрамызға дейін 1900 жылы танылған. 19
ғасырдың аяғында футбол Еуропа мен Латын Америкада қарқынды дамыды.
1904 жылы Белгия, Дания, Нидерландия мен Швейцария елдері футбол
қауымдастығынан халықаралық федерацияның (ФИФА) құрылуына мұрындық болды.
1923 жылы Ресей құрамасы Скандинавия турнирінде Швеция мен Норвегия
командаларын қапы қалдырды. Одан кейін бірнеше мәрте Түркия ойыншыларын сан
соқтырды.
1946-48 жылдары Оңтүстік Америка үш рет қатарынан
аргентиналықтардан басым түсті. 1950-60 жылдары футболдан үздік мектептер
саналғандар мыналар еді: Лев Яшин мен Игорь Нетто, Альфреде ди Стефано мен
Франсиско Хенто, Раймон Копа мен Жюст Фонтэн, Полеи Диди, Гарринча және
Жильмар, Драгослав Шекуларац пен Драган Джаич, Иозеф Масопуст пен Ян
Поплухар, Бобби Мур мен Бобби Чарльстон, Герд Мюллер, Уве Зеелер мен Франц
Беккенбауэр, Ференц Вене мен Флориан Альберт, Джачинто Факкеттии Джанни
Ривера, Жаирзиньо және Карлос Альберте.
1956 жылы Кеңес Одағының футболшылары алғаш рет олимпиада чемпионы
атанды. Төрт жылдан кейін олар Еуропа кубогының жеңімпазы танылды.
Әлем чемпионатында жеңіске жеткендер Бразилия құрамасы - Бес рет
1958, 1962, 1970, 1996 және 2002 жылдарындағы чемпионаттарды жеңді. Италия
құрамасы - төрт рет 2006. Германия құрамасы - үш рет. Аргентина құрамасы -
үш рет. Уругвай құрамасы - екі рет. Англия құрамасы - бір рет. 1977 жылы
Тунисте алғаш рет жасөспірімдер арасында әлем чемпионаты өтті. Жасы 19-ға
дейінгі жас футболшылар 16 ұлттық құрамадан алынды. Жастар арасындағы
чемпионат тізімінің тұсауын КСРО футболшылары кесті.
Қазақстанның Футбол Федерациясы [1] (ағылшынша: Football Federation of
Kazakhstan, орысша: Футбольная Федерация Казахстана) — Қазақстанда футбол
додалары мен біріншіліктерін ұйымдастыратын мемлекеттік орган. Ол Қазақстан
Премьер-Лигасы және Қазақстан Кубогы сияқты додалар мен Қазақстан Ұлттық
құрама командасы ойындарын ұйымдастырады. Алматыда орналасқан. Құрылғаны
1914 FIFA ұйымына қосылуы 1994 UEFA ұйымына қосылуы 2002 жыл. Төрағасы
Әділбек Жақсыбеков болды.
Сонымен қатар, тағы ҚАЗАҚСТАН ФУТБОЛЫНЫҢ БАСТЫ ТАРИХИ ОҚИҒАЛАРЫ
(1913-1937 жылдар).
Қала атаулары Қазақстан тәуелсіздік алған кезде өзгертілген
қалпында көрсетілген.
Шевченко - Ақтау
Жамбыл - Тараз
Целиноград - Ақмола, кейін Астана (1913-14 жылдар).
Семей қаласында ССК, “Олимп”, “Ласточка”, “Орлята” және “Ярыш”
атты алғашқы қазақстандық командалар пайда болды. Кейбір деректерде аяқ доп
ойынын Орталық Азия мен Сібір бойынша ірі сауда орталықтарының бірі
саналған Семей қаласына ағылшын саудагерлері алып келгені айтылады. Кезінде
Ярыш футбол клубының сапында қазақ атын әлемге Абай жолы роман-
эпопеясымен танытқан әдебиет алыбы Мұхтар Омарханұлы Әуезов (1897 - 1961),
өнер көрсеткен. Оның өмірлік туындысы қырық сегіз елдің тіліне аударылып,
жалпы жиынтығы 2 000 000 данамен таратылған әлемдік әдебиеттің алтын
қорындағы құнды шығармалардың бірі. Жас Мұхтармен бірге жасыл алаңға шыққан
отандық футболдың қарлығаштары Ахметсәлім Кәрімов (капитан), Қасымхан
Мұхаммедов, Салах Хисматуллин, Зиятдин Рыспаев, Мұхаммед Сайдашев, Юнус
Нигматуллин, Әміржан Сыздықов, Ғабдулхан Ғаббасов, Мұхамедулла Құрманов,
Гусман Ямбушев, Сабыржан Ахмедшин секілді жеткіншектер біздің елде бұл
спорт түрінің кең таралуына жол ашты. Семейлік футбол жылнамашысы Евгений
Один тапқан деректерге сүйенер болсақ Ярыш халықаралық бәсекеге қатысқан
алғашқы команда болып есептеледі. Әңгіме Ярыштың Семей қаласындағы
Бірінші дүниежүзілік соғыс тұтқындарынан жасақталған командаға қарсы
өткізген кездесулеріне қатысты. Әскери тұтқындар арасында біздің командаға
қарсы 1912 жылғы Олимпиада ойындарының екі қатысушысы өнер көрсеткен.
Қазақстандық футболдың қарлығаштары алғашқы ойындарын Қазан төңкерісіне
дейін күз сайын өткізілетін атақты Семей жәрмеңкесі өтетін алаңқайда 1915-
16 жылдары өткізіп келді.
Танымалдығы күн санап артқан аяқдоп ойыны Павлодарға да жетті. Ертіс
жағасындағы қалада “Ястреб” және “Звездочка” командалары пайда болды. Семей
мен павлодарлық командалар Ресей империясының көршілес орналасқан
губернияларының командаларымен жиі кездесе отырып футболдың Орта Азия мен
Сібірде кең танылуына 1921 жылы жол ашты.
Жамбыл қаласында Қазақстандағы алғашқы футбол алаңы пайдалануға берілді.
1928 жылы Петропавл қаласында Қазақ АКСР (Автономиялы Кеңестік
Социалистік Республикасы) губернияларының командалары арасында ресми жарыс
өткізілді. Аталмыш турнирге қатысқан ойыншылардан Қазақстан тарихындағы
тұңғыш құрама команда жасақталып, бұл ұжым РКФСР (Ресей Кеңестік
Федеративті Социалистік Республикасы) облыстары мен автономиялары
халықтарының I Бүкілодақтық жұмысшылар Спартакиадасы іріктеу бәсекесіне
қатысты. Қазан қаласында өткен жарыста қазақстандық команда бес кездесу
өткізіп, турнир қортындысы бойынша екінші орынға ие болды.
1936 жылы Қазақстандық команда алғаш рет Бүкілодақтық ресми бәсекеге
қатысты. I КСРО Кубогінің 132 финалдық кездесуіне қатысудан бас тартқан
Куйбышевтік клубтастарын алмастырған Ақтөбе қаласының Динамо командасы
мәскеулік ЦДКА- мен кездесу өткізді. Матч қортындысы мәскеуліктердің
пайдасында 4:0 болып аяқталды.
1937 жылы Қазақстандық команда алғаш рет кәсіпқой клубтар арасындағы
КСРО чемпионатына қатысуға мүмкіндік алды. Кеңес Одағының ІІІ
Чемпионатындағы Шығыс қалалары тобында өнер көрсеткен алматылық Динамо
жеті қатысушының арасында үшінші орынға ие болды.
1940-1968 жылдардағы ҚАЗАҚСТАН ФУТБОЛЫНЫҢ БАСТЫ ТАРИХИ ОҚИҒАЛАРЫ
Қала атаулары Қазақстан тәуелсіздік алған кезде өзгертілген қалпында
көрсетілген.
Шевченко - Ақтау
Жамбыл - Тараз
Целиноград - Ақмола, кейін Астана
1940 жылы Қазақстандық клубтың бүкілодақтық деңгейде алғаш рет
жеңіске жеткен жылы. Алматылық Динамо Таганрогта өткен КСРО-ның
Денешынықтыру ұжымдары Кубогінің финалындағы екінші матчта жергілікті
Торпедоны 3-1 есебімен ұтып, бағалы жүлдеге қол жеткізді. Халық арасында
Миллиондар кубогі деген атқа ие бұл жарыстың бастапқы кезеңінде ұзын саны
2150(!) өнер көрсеткен.
1946 жылы Қазақстанның спорттық ұжымдар арасындағы І Чемпионаты тұсауын
кесті. Турнирдің алғашқы жеңімпазы жамбылдық Локомотив.
1948 жылы Спорттық ұжымдар арасындағы алғашқы Қазақстан Кубогі сарапқа
салынды. Аталмыш жүлденің алғашқы жеңімпазы қарағандылық Динамо
1951 жылы алғашқы кезеңдерде Баку, Одесса және Сталинградттық
ұжымдарды жеңген шымкенттік “Металлург” ВЦСПС Кубогінің финалына жолдама
алды. Ақтық сында оңтүстікқазақстандық ұжым кемеровтік“Шахтерді” 3:1
есебімен тізе бүктірді.
1957 жылы Қазақстан футболының тарихындағы алғашқы ресми
халықаралық матч. Алматыда жергілікті Қайрат финляндиялық Вааса
командасымен жолдастық кездесу өткізіп, 4 - 0 есебімен жеңіске жетті.
1959 жылы Қазақ КСР Футбол Федерация құрылды.
1960 жылы Алматылық Қайрат қазақстандық командалар арасында алғаш
рет жоғары дивизион клубтары арасындағы КСРО чемпионатына қатысуға жолдама
алды.
1960 жылы Қазақстандық футболшылар КСРО Чемпионатының жоғарғы
дивизионындағы алғашқы голдарын соқты. Мәскеулік Локомотивтің қақпасына
соғылған тарихи голдың авторы қайраттық Сергей Квочкин.
1960-61 жылдары Өскемендік “Торпедо” Миллиондар Кубогінің жартылай
финалына шықты.
1962 жылы Қарағандылық “Шахтер” қазақстандық клубтар арасында алғаш
болып КСРО-ның Б класындағы командалар өнер көрсететін чемпионатының ІІ
аймағында жеңімпаз атанды. Аталмыш турнирдің І және ІІ аймағындағы
жеңімпаздар арасында өткен екі кездесуден тұратын финалдық ойынның
қортындысы бойынша қарағандылықтар Гомель қаласының “Локомотив” командасын
ұтып (1:0 и 0:0), КСРО чемпионатының “А” класындағы командалар
бәсекесіндегі ІІ топта өнер көрсетуге мүмкіндік алды.
1963 жылы Алматылық “Қайрат”, КСРО –ның XXII Кубогінің жартылай
финалына шығып, қазақстандық клубтардың аталмыш турнирдегі ең жоғарғы
жетістігіне қол жеткізді. Финалдың жолдамасына таласқан алматылықтар мен
донецкілік “Шахтер” арасындағы жартылай финалдық кездесудің тек қосымша
уақытында ғана украиналық команда 2:1 есебімен жеңіске жете алды.
1964 жылы алғашқы кезеңдерде жоғары нәтиежелерге қол жеткізген
өскемендік Торпедо” Миллиондар Кубогінің Үлкен финалына жолдама алды.
“Динамо”-3 (Мәскеу) - 3:2 есебімен ұтып, Молодечиналық “Норочьпен” өткізген
кездесуді 0:0 нәтижесімен аяқтап, Белая Калитвалық “Трудтан” 2 : 0
есебімен жеңіліп қалған шығысқазақстандықтар турнирде үшінші орынға ие
болды. Бұл бәсекеге сол жылы тұтастай алғанда 40286(!) команда қатысқан.
Жарыс қортындысы бойынша торпедолық қақпашы А. Лазарев пен шабуылшы Ю.
Тимошенко өз ойын жүйелері бойынша үздік футболшылар болып танылса,
ұйымдастырушылар “Торпедо” футбол клубын Адал ойын жүлдесімен де
марапаттады.
1966 жылы Алматылық “Қайрат” жоғарғы лига командаларының арасындағы
КСРО чемпионатының қортындысы бойынша Жеңіске деген ынтасы үшін жүлдесіне
ие болды.
1967 жылы Қарағандылық “Шахтер” “А” класындағы ІІ топтың ІІІ
бірлестігіндегі командалар арасында жеңіске жетіп КСРО чемпионатының
жоғарғы лигасында өнер көрсетуге мүмкіндік беретін жолдама сарапқа салынар
шешуші турнирге қатысты. Бұл бәсекенің финалдық кезеңінде “Шахтер”
кировабадтық “Динамомен” бірдей ұпай жинағанымен, қосымша белгіленген
кездесуде қарсыластарынан 1:0 есебімен жеңіліп қалды.
1968 жылы КСРО Футбол федерациясы “Б” класындағы командалардың
қазақстандық аймағын құрады. Жалпы саны 21 клуб қатысқан аймақтық жарыстың
алғашқы жеңімпазы жезқазғандық “Еңбек”.
1968 жылы кәсіби клубтар арасындағы алғашқы Қазақстан Кубогінің бәсекесі
өткізіліп, бас жүлдеге целиноградтық “Динамо” қол жеткізді.
1971-1989 жылдардағы ҚАЗАҚСТАН ФУТБОЛЫНЫҢ БАСТЫ ТАРИХИ ОҚИҒАЛАРЫ Қала
атаулары Қазақстан тәуелсіздік алған кезде өзгертілген қалпында
көрсетілген.
Шевченко - Ақтау
Жамбыл - Тараз
Целиноград - Ақмола, кейін Астана
1971 жылы Қазақстанның клубтық футбол тарихындағы ең ірі жеңісі
тіркелген жыл. Алматылық “Қайрат” Кеңес Одағы клубтарының арасында алғаш
болып Теміржолшылардың Халықаралық Спорттық Одағы Кубогін жеңіп алды. Ақтық
сынға барар жолда алматылықтар Кошицелік Локомотивті (Чехия) үйде 4:1,
сырт алаңда 1:0 есебімен тізе бүктірді. Содан кейін біздің команда Алматыда
софиялық “Славиядан” (Болгария) 1:3 есебімен жеңіліп қалғанымен, сырт
алаңда 3:0 есебімен жеңіске жетіп, финалда Бухаресттің “Рапидімен” кездесіп
Румынияда өткен кездесуде 1:1 нәтижесіне қол жеткізді. Ал Алматының Орталық
стадионында 32 мың жанкүйер тамашалаған тарихи кездесуде “Қайрат” 1:0
жеңіске жетіп, мәртебелі жүлдені ұтып алды.
1971 жылы Алматылық “Қайраттың” қорғаушысы Сейілда Байшақов
“Смена” жастар апталығы жүргізген сауалнама қортындысы бойынша КСРО
чемпионатының жоғарғы дивизионындағы Үздік жаңа есім болып танылды.
1973 жылы Қазақстан жастар құрамасы Бүкілодақтық “Переправа”
турнирінің күміс жүлдегері атанды.
1975 жылы Теміртаулық “Болат” футбол клубы Қазақстандық командалар
арасында екінші болып Миллиондар Кубогін ұтып алды. Финалдық кездесуде
металлургтар Раменскінің “Сатурнды ” 1:0 есебімен ұтып кетті.
1976 жылы Алматылық “Қайрат” қазақстандық футбол тарихында алғаш
рет КСРО бірінші лига клубтарының чемпионатында жеңіске жетті.
1976 жылы Алматылық шабуылшы Александр Хапсалис пен павлодарлық
қорғаушы Александр Кадейкин жасөспірімдер арасындағы (U-19) Еуропа
чемпионатында жеңіске жетті.
1977 жылы Алматылық “Қайраттың” қорғаушысы Сейілда Байшақов
қазақстандық футболшылар арасында бірінші болып КСРО құрамасына шақырту
алды. Футболшы Кеңес Одағы құрамасы сапындағы алғашқы матчын 1978 жылғы
Әлем Чемпионатының іріктеу турнирі аясында Будапештте Венгрия құрамасына
қарсы өткізді.
1980 жылы Павлодарлық “Трактор” самарқандтық “Динамо” мен
тольяттилік “Торпедо” біріккен топтан үздік шығып, екінші лига клубтарының
арасындағы КСРО чемпионатының VII аймағында жеңіске жету арқылы Қазақстан
атынан Кеңес Одағы біріншілігінің бірінші лигасында өнер көрсетуге
мүмкіндік алды.
1980 жылы Алматылық “Қайрат” екінші рет жоғарғы лига командаларының
арасындағы КСРО чемпионатының қортындысы бойынша Жеңіске деген ынтасы
үшін жүлдесіне ие болды.
1981жылы Алматылық “Қайрат” “Неделя” газетінің жүлдесі үшін өткен
Қысқы халықаралық турнирдің жеңімпазы атанды. Алматылықтар мен мәскеулік
“Динамо” арасында өткен финалдық кездесудің негізгі уақыты нәтижесіз тең
есеппен аяқталған болатын. Жеңімпаз матч соңындағы пенальтиде анықталды.
“Қайрат” 5:4 есебімен жеңіске жетті.
1983 жылы Алматылық “Қайрат” екінші рет Бірінші Лига командаларының
арасындағы КСРО Чемпионатының алтын жүлдесін ұтып алды.
1985 жылы Қазақстандық балалар мен жасөспірімдер футболының түлектері
Бүкілодақтық аренадағы алғашқы ірі жеңістеріне қол жеткізді. Минскіде
өскемендік “Спутник-2” командасы Былғары доп турнирінің ересек жас
дәрежесіндегі футболшылар турнирінде бас жүлдеге ие болса, Қазан қаласында
өткен орта жас дәрежесіндегі балалар жарысында жамбылдық “Жалын” жеңімпаз
атанды.
1986 жылы "Футбольное обозрение" бағдарламасының жүргізген
сауалнамасының қортындысы бойынша Алматылық “Қайраттың” жартылай
қорғаушысы Вахид Масудовтың Алматыда өткен кездесуде днепропетровскілік
"Днепрдің" қақпасына соққан голы Жоғарғы Лига командаларының арасындағы
XLIX КСРО Чемпионатының үздік голы болып танылды.
1986 жылы жоғарғы Лига командаларының арасында өткен КСРО
чемпионатында қортынды жетінші орынға ие болған алматылық “Қайрат”
қазақстандық клубтардың аталған турнирдегі ең үлкен нәтижесіне қол
жеткізді.
1988 жылы Алматылық “Қайраттың” жартылай қорғаушысы Евгений
Яровенко КСРО олимпиадалық құрамасының сапында Сеулде өткен ХХIV жазғы
Олимпиалық ойындардағы футбол турнирінің алтын жүлдесін жеңіп алу арқылы
отандық футбол тарихындағы алғашқы Олимпиада чемпионы атанды.
1988 жылы Алматылық “Қайрат” КСРО Федерация Кубогінің жеімпазы
атанды. Кишиневтің Республикалық Стадионында өткен финалдық кездесуде
алматылықтар бакулік “Нефтчиді” 4:1 есебімен тізе бүктірді.
1988 жылы Қазақстандық қыздар командасы Бүкілодақтық ресми кездесуге
қатысты. Мәскеу облысындағы Кашира қаласындағы “Собеседник” апталығының
жүлдесі үшін өткен ІІ Бүкілодақтық турнирге “Претендент” қыздар командасы
атсалысты.
1989 жылы Қазақ КСР Футбол ассоциациясы құрылды.
1989 жыл. Алматылық “Қайраттың” шабуылшысы Евстафий Пехлеваниди
қазақстандық футболшылар бірінші болып шетелдік клубпен келісім-шарт
бекітті. Оның алғашқы шетелдік клубы грекиялық “Левадиакос” болды.
1.2.Қазақстан спорт саласындағы аяқ доп өнерінің даму ерекшеліктері
Футбол ойынының құдіретін төменгі цифрлардан-ақ көруге болады.
Мысалы, Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше 187 мемлекет болса, халықаралық футбол
федерациясының (ФИФА) 190-ға жуық мүше мемлекеттері бар екен.
Футбол ойынының отаны Англия екені спорт сүйер қауымға көптен мәлім.
Бірақ бұл ойынды өздерінің төл баласы етуге талапкер халықтар өте көп.
Тіпті, артадагі Грецияда футбол добының төрт түрі болыпты, олар – шүбірек
қалдықтарынан тігіліп іші адамның шашымен толдырылған пила атты доп.
Екіншісі – іші ауамен толтырылған – фоллис, үшіншісі – құс
қауырсындарымен толтырылған – паганипка, төртіншісі іші құммен
толтырылған – гарпастон добы. Ал жапондықтар өз футболын біздің
дәуірімізге дейінгі 2650 жылдарда болған деп мақтанады.
Ал философ Сенекенің айтуынша ертедегі Римдіктер – ыстық күн астында
допты шеберлікпен аяқпен қағып күн кешетін болған.
Олай болса Европа мен Британия аралдарына футбол ойынынының тұқымын
сепкен де римдік легионерлер емес пе екен деген пікірлер бар.
Ирландиялықтар осыдан мың жыл бұрын гэль футболы ойынды ерекше
құрметтепті, себебі ойын өтетін алаңның ұзындығы 3 тен 16 шақырымға дейін
жалғасып екі жақтағы әрбір ойыншылар саны 30-дан кем болмаған көрінеді. Бұл
ойын ирландиялықтар үшін қазір де беделді спорт ойыны, тек қана олар –
154х91 м, алаңда команда құрамы 15 адам күш сынасады.
Ағылшындар футбол ойынының отаны екендігін нақты құжаттар дәлелдеп
келеді. Мысалы, 1313 жылы король Эдуард ІІ өзінің арнайы жарлығымен футюол
ойынының қала халқының тынышын алатынын ескерте келіп, оны қала сыртына
шығаруға бұйырыпты. Екінші құжат бойынша футбол ойынының туған күні, жылы
туралы ағылшын куәлігі – 26 қазан 1863 жылғы футбол ойыны ережесі, онда
футболшылар дөңгелек доппен тек аяқтарымен ғана ойнауы міндетті деген
арнайы заң бар екен.
Қазіргі кезеңде қазақстан футболы Орта Азияны мекендейтін мемлекеттер
ішіндегі ең беделді команда қатарына қосылды. Бүгінде республика футбол
ассоциациясы Халықаралық футбол ассоциациясына (ФИФА) және Азия футбол
конфедерациясына (АФК) заңды мүше болып кіріп, өз алдына от жағып, қазан
асатын халге жетті. 1995 жылдың нәтижесі бойынша еліміздің 33 үздік
футболшысы – қақпашылар: О.Воскобойников, Ю.Ишутин, В.Кафанов. оң
қапталдығы қорғаушылар: Қ.Сламбеков, С.Мищенко, Б.Еңсебаев, сол қапталдағы
қорғаушылар: Б.Глушко, А.Тетушкин, орталық қорғаушылар – А.Горбунов,
С.Елескин, С.Абдуалиев, Қ.Мұсатаев, Қ.Айманов, В.Спарышев, оң қапталдағы
жартылай қорғаушылар: А. Мирошниченко, Ә. Нысанбаев, С. Әділбаев, орталық
жартылай қорғаушылар: С. Жұмаханов, С. Вишняков, А. Курдюмов, оң қапталдағы
шабуылшылар: Р. Муходов, А. Әділбаев, М. Низовцев, орталық шабуылшылар: Қ.
Әбубәкіров, О.. Литвенко, Т. Тұмағанбетов. Ең үздік футболшылар: 1. Қанат
Мұсатаев (Ордабасы-СКИФ, Шымкент). 2. Андрей Мирошниченко (Актюбинец,
Ақтөбе). 3. Максим Низовцев (Химик, Қостанай) болды.
Қазақтар арасындағы футболдан Европа елдерінде тұратын қазақ жастары
арасындағы біріншілік Германиядағы Мюнхен қаласында 1995 жылы Ұлы Абайдың
150 жылдық мерей тойына арнап өткізілді. Оған Париж, Мюнхен, Кельн, Вена
және Берлин қалаларында тұратын қазақ жігіттері қатысты. Ол тұңғыш жарыстан
оза шауып бәйге алған Париж қаласының футболшы жігіттері болды. Футбол
қорытындысы бойынша ең үздік қақпақшы болып Ибрахим Четенкөз (Мюнхен),
Айдынгулер Париж ең мерген шабуылшы болып аталды. Бұл футбол додасының
жанашыры және ұйымдастырушысы Мюнхен қаласында тұратын шағын кәсіпорын иесі
Әбубәкір мерген есімді ұлағатты кәсіпкер болды.
Дене мәдениеті тәрбиесі мен спортты ғасырлар шежіресі сипаты –
адам баласы тарихының өзегі, - деуге болады.
Олар өз дұшпандарынан қорғану, тамақ тауып ішіп күн кешу тек қана өз
денесінің күш-қуатына ғана сенді. Оның ішінде жүгіру, секіру, жұдырықтасу
өнерге айналды. Мысалы, біздің эрамызға дейінгі үш мыңыншы жылдардың өзінде-
ақ жүгіру арқылы жаяу жарысқа қатынасу дәстүрге айналғаны тарихи көздерден
белгілі болып отыр. Ал ерлер арасындағы жұдырықтасу, найзаласу нағыз күш
сынасудың құралына айналды.
Тарихтың атасы аталған Геродый ... египедтіктер спорттық мәні бар
жарыс өткізуді нағыз мейрамға айналдырды, жеңімпаздар бәйге ретінде мал,
киім, тері алып халық алдында марапатталынды, - деп жазды.
Жерорта теңізінің Крит аралында жасалған халықтардың мейрамындағы ең
беделді жарыс, сүзеген өгізбен жекпе-жек болған деген де мәлімет бар.
Адам баласының тарихындағы Ертедегі Грек халқының мәдениеті - өз
алдына бір рухани дүние. Бұл халықтың спорт өнері туралы Гомер алғашқы рет
кейінгі ұрпаққа деп мәлімет берді. Бұны қазіргі заманғы спорт репортажы,
деуге болады.
Ал спартандықтардың үздіксіз жаттығу жасау арқылы тепсе темір үзер
күш-қайраты кімді болса да тебірентпей қоймайды. Кейбір спорт тарихын
жалғастырушылардың пікірі бойынша қазіргі спорт жаттығуларының ірге тасын
қалаушылар деуге толық дәлелдер бар.
Ертедегі Гректердің кейінгі ұрпаққа қалдырған мұрасы, ол олимпиадалық
ойындар еді. Кейінгі деректерге қарағанда бірінші олимпиадалық ойындар
біздің дәуірімізге дейінгі 776 жылы Грецияның Олимпия деп аталған кішкене
қалашықта өтіп, оның бағдарламасына құдайға садақа беру, сол сияқты
жастардың қысқа аралыққа жаяу жарысы кірген. Осы олимпиаданың жеңімпазы
Кореб алғашқы олимпиада чемпионы болды.
Греция жұртында тек қана спорт ойындары ұйымдастырылып қойған жоқ,
сол сияқты арнайы жарыс алаңдары, стадиондар, тіпті спортшыларға арналған
моншалар да осы елде салынған. Сөйтіп, олимпиада жалауы 776 жылдан 394
жылға дейін желбіреді.
Кейіннен дене тәрбиесі мәдениеті мен спорт бүкіл дүние жүзі
халықтарының да еншісіне тие бастады.
1299 жылдың күзінде Англияда Соустемптондық баулинг клубы пайда
болды.
ХІХ ғасырдың орта шенінде яғни, 1801 жылы ағылшындар өз королевасы
Викторияның кубогы үшін желкенді қайықпен суда жүзу жарысын өткізді. 1837
жылы Лондон қаласына жуық орналасқан Регби деген жерде алғашқы жеңіл
атлетикалық жаттығулар жарысын өткізді. Кейіннен спорт ойындары аталған
футбол, регби, желкенді қайықпен жүзіп жарысу спорты дүние есігін ашып,
өмірге жолдама алды. Ал фехтование, велосипед және автомобиль спортының
отаны деген атаққа Франция елі осы кезеңнен бастап ие бола бастады. ХХ
ғасырдың ойыны деп аталған хоккей спорты алғашқы рет Канада елінде өмірге
жолдама алды.
Алғашқы олимпиадалық ойындар отаны аталған Грецияда қарап жата
алмады, олар 1870,1875 және 1889 жылдары олимпиада алауын қайта жақты.
Жекелеген мемлекеттердің өз біріншіліктерін өткізу 1877 жылдардын басталды.
Англия осы жылы суда жүзуден өз чемпионатын өткізіп үлгерді.
1886 жылы Гермения мемлекеті суға тұғырдан секіру чемпионатын
өткізді.
Олимпиадалық қозғалыс өміріндегі елеулі кезең – бұл 1896 жылғы
олимпиадалық ойындар еді. Бұл халықаралық додаға европалықтармен қатар
дүние жүзінің барлық елдері қатынасу құқына ие болды. Ал алғашқы
дүниежүзілік чемпионат 1889 жылы Амстердам қаласындағы мұз айдынында
конькимен жүгірушілер арасында өтті. 1893 жылы Американың Чикаго қаласында
вилосипедпен жарысудан дүниежүзілік алғашқы біріншілік ұйымдастырылды.
Акробатика мен спорттық гимнастикадан да дүниежүзілік біріншілік осы жылы
өтті.
Спорт сүйер қауым спорт жарыстарын тек өз елінің еншісіне тиген үлес
деп шектелмей, Европа біріншілігін де сарапқа сала бастады. Сөйтіп, 1890
жылы жүргіштер мен тұғырдан суға секірушілер, 1893 жылы палуандар, 1898
жылы хоккейшілер, 1910 жылы боксшылар, гимнастика, футболшылар Европа тәжі
үшін жарыс жолына шықты.
Қазіргі кезеңде спорт дүниежүзінің қауымдастығына айналған бедел иесі
атанды. Оның дәлелі 173 мемлекет дүниежүзілік федерацияға кірген толық
мүше. Олардың ішінде 173-і жеңіл атлетикадан, 161-волейболдан, 165
баскетболдан, 151 футболдан, 143 бокстан, 129 суға жүзу мен теннистен, 127
велосипед пен ауыр атлетикадан, 123 ату спортынан, 109 дзюдо күресінен, 115
күрестен, 108 көгалды хоккейден мәртебелі федерация мүшелері. Бұл спорт
халықтар достығының аренасы екендігінің толық дәлелі болмақ.
Қысқы олимпиадаға қатынасу мәртебесіне Қазақстанның спортшылары 1994
жылы ие болды. Норвегияның Лиллехаммер қаласында 12 ақпан күні салтанатты
түрде ашылған олимпиада еліміздің спортшы ұл-қыздары әлемнің 66 елінен
жиналған спортшылармен иық теңестіре сап түзеп көрермен алдынан өтті.
Лиллехаммерде тұғырдан секіруші бауырларымызҚайрат Биекенов қазақ елінің
көк байрағын желмен желбірете алып шықты. Ал үздік шаңғышы Владимир Смирнов
олимпиаданың соңғы күні өткізілген 50 шақырымға марафондық жарыста мәре
сызығын бірінші болып қиды. Сөйтіп, Лиллехаммер көзінде қазақ елінің
әнұраны шырқалып, бейне таспамен бүкіл әлемге таралды. Мақсат орындалды.
Арман алдамады.
Ал 1996 жылдың ақпан айындағы Азия қысқы ойындарына қатынасып жалпы
командалық екінші орынды жеңіп алып Азия құрылығында Қазақстан спорт
сайысынан Қытай командасынан бір алтын медаль ғана ұтылды.
Қазақстан спортшылары үшін негізгі сынның бірі Хиросимада өткен ХІІ
Азия ойындары болды. Құрлық олимпиадасы аталатын байрақты бәсекеге тұңғыш
рет Азия алпауыттарымен үзеңгі қағыстыра додаға түсудің өзі – егемен алған
еліміз үшін үлкен мәртебе. Бұл жарысқа 42 мемлекеттің спортшылары
қатынасты. Еліміздің туын көтеріп шыға даңқты палуан Дәулет Тұрлыхановқа
тапсырылды. Бұл жарыста Қахзақстан құрамасы 25 алтын, 26 күміс, 26 қола
медальмен төртінші орынға табан тіреп қоржынды қомақты қылып қайтты.
31 спорт түрінен сынға түскен жерлестеріміз алып Азия құрылығында
Қазақстан спорт сайысынан төртінші ел болып оралды, сол жарысқа осы
еңбектің авторы да қатысып қайтқан еді.
2 Бөлім. ҚАЗАҚСТАН ФУТБОЛЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
2.1. Қазақстан жастарын футбол бағытындағы спорттық қабілетін дамыту
жолдары.
Аяқпен доп соғу техникасының негіздері.Аяқ алқымының ішкі бөлігімен
допты соғу.Бұл соғу допты алыс қашықтыққа жеткізу үшін қажет тәсіл. Сонымен
бірге қысқа және орта қашықтыққа беруге, әсіресе қақпаға соғуда, сондай-ақ
айып доп және бұрыштан доп соғуда пайдаланылады. Үлкен алаңда аяққа іліккен
доп нысанаға дәл тиюімен ерекшеленеді.
Қозғалусыз жатқан доп бір қалыптыжылдамдықпен жүгіріп келіп доға
жасау арқылы тебіледі. Жүгіріп келудің соңғы адымымен бір мезгілде соғатын
аяқ тізеден бүгіліп, сыртқа сілтенгендей сыңай танытады.Мұнан соң ол жылдам
түзуленіп допқа тиген сәтте тобықтың буынында қатая ширай түседі.
Дағдылану үшін жаттығулар:
1. Екі ойыншы бірінен бірі 10 м қашықтықта тұрады. Оның біреуі допты
әріптесіне домалатып жіберген сәтте екіншісі тоқтактпай соғып қайтарады.
Әріптестер алма кезек ауысып отырады. Тапсырманың басқа түрі: әріптес
допты домалатып әкеліп қапталдас тұрған екіншісіне береді Ал ол болса
допты қақпаға соғады.
2. Төмендете соғу. Қақпадан 6-7 м қашықтықта тұрған оқушы төмендете соғуға
тырысып, допты тебеді.
3. Арақашықтықты өзгерту арқылы соғу. Екі оқушы допты бір-біріне жібере
жүгіріп, арақашықтықты өзгертебереді,бірақ доп тек төмендете соғылады.
4. Бағана арқылы соғу. Екі ойыншы бір-бірінен 20-25 м қашықтықта тұрады.
Олардың арасына бағана қойылады. Оқушылардың міндеті- допты әріптесіне
бағана арқылы бағыттау.
5. Қатты тебу. Қақпашы допты домалатып жібереді, ал ойыншы жүгірген бойы 10-
12 м жерден допты екпіндете теуіп, қақпаға бағыттайды.
Аяқ алқымының сыртқы жағымен соғу.
Бұл допты орта және алыс қашықтықта жеткізуде, қақпа алдындағы шабуылда,
сондай-ақ бұрыштан берілетін және айып добын соққанда қолданылады. Соғу
түзу немесе бұрыштай жүгіру арқылы жүзеге асырылады. Бұл үшін салмақ
түсетін аяқ тізеден ептеп бүгілген және соғатын аяқтың қимылына бөгет
жасамау үшін допқа іргелес қойылады. Соғатын аяқ барынша артқа жіберіледі,
дене салмағы екінші аяққя түседі, ал табан созылған аяқ ұшымен бірге ішкі
жаққа бұрылады.Сөйтіп, кеуденің үстіңгі бөлігі бұралғандай әсер қалдырады.
Дағдылану үшін жасалатын жаттығулар:
1.Нысанаға соғу. Оқушы 8-10 м қашықтықтан қақпа торының, белгіленген
бөлігіне дәл тию үшін допты соғады. Доп оқушының алдынан, бүйірден
домалайды.
2. Алысқа соғу. Жарысушылар допты алысқа жеткізу үшін қақпашы
алаңындағы сызықты кезек-кезегімен оң және солаяқтарыменбес-бестен соғады.
Қорытындысында допты ең күшті соғушы оқушы белгілі болады.
3. Аяқ алқымының ішкі жағымен соғуды үйренген кездегідей тапсырмалар
орындалады.
Аяқ ұшымен соғу. Бұл тәсіл ойыншы қарсыласымен доп үшін таласып, доп
әрең дегенде аяғына тигенде қолданылады. Кей жағдайларда мұндай соғу ойын
қызған шақта қарсыластар қақпасын нысанаға алғанда тиімді пайдаланылады;
соғу әдетте аз-кем серпінмен жасалып, қақпашыны қапы қалдырады.
Аяқ ұшымен соғу бір орыннан және жүгіріп келу тәсілдерімен
орындалады. Мысалы, ойыншы доптың ұшу бағытына түзу сызық бойымен жүгіріп
келеді, таяныш аяғын доптың артына-бір бүйірге қояды. Соғатын аяқ тізесі
бүгілген, таяныш аяққа соқпай өтеді де, шұғыл түзуленеді. Аяқ ұшы аздап
жоғары көтеріледі, ал өкше топырақ үстіне тиеді.Кеуде біршама артқа
жіберіліп соққы доп ортасына жасалады. Аяқ алқымының орта тұсымен соғудан
аяқ ұшымен соғудың бір айырмашылығы –ол соғатын аяқты төмен жартылай созу
арқылы жүзеге асырылады.
Аяқ ұшымен соғуды игеру және жетілдіру үшін аяқ алқымының орта
тұсымен соғуды үйренудегі тапсырмалар пайдаланылады.
Г. Ұшып келе жатқан допты соғу. Бұл соғулар допты әріптесіне тез беру,
қарсыластар қақпасына шабуылдау және өз қақпасын қорғау кезінде
қолданылады. Ойында аяқтың алқымымен және табанның ішкі жағымен соғу
көбірек пайдаланылады. Соғудағы ерекше бір қиындық –ойыншы соғу сәтін,
биіктік пен жылдамдықты, содай-ақ ұшу бағытын есепке алуы тиіс. Ойыншы соғу
сәтінде аяқты доптың ортадан жоғары тұсына, ортасына және ортасынан төменге
тигізуге тырысуы қажет, мұның өзі ойын жағдайымен айқындалады.
Бірінші жағдай. Бір бүйірден ұшып келе жатқан допты өзінен оңға
немесе солға бағыттай соғу керек. Ойыншы іс-әрекеті:а) ұшып келе жатқан
допқа бетті бұру; б) доп жақындаған сәтте таяныш аяққа салмақ түсіре оны
кеуде жаққа бұру; в) доптың орта тұсынанаяқ алқымының орта тұсымен соғу
үшін қолайлы жағдай жасау.
Екінші жағдай. Түсіп келе жатқан допты теуіп, оны өзінен жоғары-алға
бағыттау.
Ойыншының іс-әрекеті: 1) аяқ алқымының ортадан жоғары тұсымен допқа
жанасу; 2) соғатын аяқ толықтай тізеден түзелетіндей етіп, допты соғу
қажет; 3) допты төмендете беру үшін допты соғу сәтінде тебетін аяқ ұшын
жерге қарай созып, аяқ алқымының дәл орта тұсымен допқа жақындаған жөн.
Үшінші жағдай. Бас үстінен ұшқан допты соғу.
Ойыншының іс-әрекеті: 1) допты иық деңгейіне дейін түсіру; 2) осы
сәтте икеудені артқа шалқайту, таяныш аяқтың тізесін бүгу(яғни оған
жартылай жүрелеп отыру); 3) соғатын аяқты шұғыл жоғары көтеру; 4) доп
жоғары емес, кері ұшуы үшін аяқты оның орта тұсына тигізу, бұл сәтте аяқтың
ұшы әлі де жоғары қарап тұрады.
Дағдыны игеру үшін жаттығулар:
1. Жонглерлік. Ойыншылар үш-төрт адамнан топтарға бөлінеді, әрбір топта
бір доптан болады; мұғалімнің ысқырығынан кейін жарыс басталады: әр
допты түсірмей, ауада көп ұстап тұруға тырысып бағады. Допты соғу аяқ
алқымы бөлігі және табанның ішкі жағымен жүзеге асырылады.
2. Екпінмен жүгіріп келіп соғу. Екі ойыншы 10-12 м қашықтықта бір-біріне
қарама-қарсы тұрады. Біреуі жүгіріп келіп, допты жоғары соғады, доп
жерден алғаш секіріп кеткеннен кейін оны теуіп, әріптесіне дәл
бағыттауға тырысады. Әріптесі болса, ұшып келе жатқан допты ұстап
алып, кері қайтарады.
3. Допты өзіне тастау. Ойыншы допты өз алдына тастайды және жерден
бірінші секіргенде оны аяқ алқымымен теуіп, басынан асырады. Тез
бұрылып, доп жерден секірген сәтте оны тағы өзі арқылы береді. Мұнан
кейін осы ойыншы ұшып келе жатқан допты өзінің үстіне қарай тебуді
орындайды. Бұл жағдайда допты оған әріптесі береді. Бұл тапсырманы үш
оқушының орындауына болады: доп соғатын ойыншы екі әріптесінің
ортасында тұрып, берілген доптыиесіне өзі арқылы қайтарады (әріптесіне
артынан бұрылып, өзі арқылы соғады).
Жартылай ұшқан допты соғу. Жаңа ғана алаң үстінен секіре көтерілген
допты осы тәсілмен соғуға болады. Мұндай соғулар допты алыс қашықтыққа
жеткізу және қақпаға шабуыл кезінде пайдаланылады. Жартылай ұшып келе
жатқан допты табанның түрлі жағымен соғуға болады, алайда көбнесе аяқ
алқымының орта және сыртқы жағы қолданылады. Орындалу әдісі мынадай. Доп
жерге түскенде таяныш аяқ доптың алдына қойылады. Соғатын аяқтың ұшы
созылып, кейде алға еңкейеді. Доп алғашқы жоғары көтерілгенде соғылады.
Аяқтағы соққыны күшейту үшін допқа жақындағанда жылдамдықты арттыра түседі.
Дағдыны игеру жаттығулары.
1. Секірген допты торға соғу.Ойыншылар допты лақтырып, ол жерден жоғары
секірген сәтте табанның ішкі жағымен қақпа торына бағыттайды.
2. Адымдардан соғу . Оқушылар сол бір тапсырманы орындай ы. Алайда доп
бір адымнан кейін, екі адым, үш адымнан соң соғылады.
3. Қақпашы қақпадан 10-12 м жерде тұрған ойыншыға допты қолмен лақтырады,
бірақ доптың оған 2-2,5 м жетпеуін қадағалайды. Ойыншы жүгіріп келіп,
жартылай ұшқан допты қақпаға қарай қатты соғады.
Қазіргі Қазақ футбол командалары
Қазақ футболы командалардың қаржыландырылуы, жалпы қаржы айналымы
жөнінен Ресей мен Украинаны ғана алға шығарады. Қазірдің өзінде Алматының
Қайраты Ақтөбенің Ақтөбе, Астананың Астана, командаларының жылдық
бюджеті 7-10 миллион АҚШ доллары көлемінде. Ал Қостанай, Павлодар,
Петропавл, Қарағанды Атырау обылыстары командаларының қазынасы 3 млн. АҚШ
доллары шамасын құрайды. Стадиондарымызда жұртқа ұялмай көрсететін дәрежеге
жетті. Мұның бәрі әрине, ел футболының тәуір жақтарын аңғартқанымен, бұл
саладағы проблемаларды айтып тауыса алмайсың. Алдымен мемлекеттің осы
миллиондар ойынына бүйрегі бұрылмай отырғандығына тоқталайық. Біз еуропалық
футболдың көшіне ілестік деп айқайлап жүргенімізде балалар футболы, олар
жаттығатын мектеп, алаң бәз-баяғысынша мүсәпір күйінде қалып қойыпты. Жақын
аралықта оның материалдық-техникалық жағдайын жақсартайын, кемшілікті түзей
қояын деп жанашырлық танытып жатқанын да көрмедік.Ол- еңалдымен
атқамінерлердіңжаны ашымастың қасында басың ауырмасыннвң көрінісі.
Бүгінгі ұрпақ ертеңгі күні ел намысын қорғайтынын ұмытуға болмайды...
Келешек үшін біздің қазірден қамығып отыруымыздың себебі бар. Өйткені қазақ
футболының қазіргі жағдайы да оңып тұрған жоқ. Қазақстан футбол одағы ел
бірікшілігін өз дәрежесінде өткізе алмайтындығын, осы саладағы ұйымдастыру
жұмыстарын бетімен жібергендігін дәлелдегелі қашан? Әлемді арбаған теңбіл
доп қызығы Қазақстанда үлкен ақша, көлеңкелі бизнеспен қатар аталатын
болды. Ал оған бас ауыртып жатқан ешкім жоқ.
Алысқа ұзамай-ақ іргедегі елдерге қарасақ, мұндағы жағдайдың
бізден тіпті өзгеше екенін көреміз. Әсіресе өз ағам дейтін өзбектерден
үйренеріміз расыменен көп сияқты. Мысалы, бұл елде Футбол ойынын дамыту
жолдары туралы арнаулы мемлекеттік қаулы бар. Бұл құжат футболды ұлттық
маңызды іс-дәрежесіне көтеріп отыр. Сондықтан ол елде біздегідей әкімдермен
компания басшыларының қас-қабағына қарамайды. Керісінше, олар
футболшылардың көңілін аулап, бар қажетін тауып беруге, жәрдемдесуге,
бастысы ел футболын дамытуға ынталы екен. Осының нәтижесінде өзбекстандық
командаларда ерекше серпін бар. Ал футболшылары ақшаны емес, ар-абыройды
көбірек ойлайды. Командаларды қаржыландыру да жүйелі жолға түскен. Өзбектер
қазірдің өзінде Азия додасында бас жүлдені қанжығаға бөктеріп алды және
ФИФА рейтингісіндегі 64-ші орынға бір-ақ көтерілді. Ал біз... қопыраған
ақшаны құлқындарға қанша құйсақта ФИФА рейтингісіндегі 146-шы орыннан
көтерілетін емеспіз. Рейтинг дегеніміз біздің бүгінгі деңгейіміз ғой. Бір
мысал, тағы да Өзбекстан. Көршілердің ең бай деген Пахтакор, Навбахор
секілді командаларының бюджеті қазақстандық Тараз Қайсар командаларымен
салыстырғанда көп төмен. Соған қарамастан олардың ойынында әдемі өрнек,
жеңіске ұмтылыс бар. Ал бізде ол жоқ. Чемпиондар лигасында атой салған
Словакияның Артмедия немесе биылғы УЕФА кубогы жолындағы жарыста
Алматының Қайратын жерге қаратқан Венгрияның Фехервар командаларының
бюджеті 3 млн.АҚШ доллары көлемінен аспайды. Осындай мысалдарды келтіре
отырып, әңгіменің бәрі қап-қап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
спорттық қабілетін дамыту жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Бөлім. ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫН ФУТБОЛ БАҒЫТЫНДАҒЫ СПОРТТЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ
ЖОЛДАРЫ
1. Қазақстан мен әлем футболының басты тарихи
оқиғалары ... ... ... ... ... .9
2. Қазақстан спорт саласындағы аяқ доп өнерінің даму ерекшеліктері ... .15
2 бөлім. ҚАЗАҚСТАН ФУТБОЛЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
2.1. Қазақстан жастарын футбол бағытындағы спорттық қабілетін дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.2. Қазақстан мен шетелде аяқ доп өнерінің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 61
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Біздің елде де қазіргі уақытта футбол өнері
күн сайын даму үстінде. Қазақстан күрама командасы Азия құрлығы федерация
құрамынан шығып, бүкіл әлем бойынша күштілер саналатын Европа елдерінің
федерацияға мүше болып енді. Бұл өзгеріс Елімізде футбол өнерін дамыту,
дене-күш, техникалық, тактикалық, психологиялық және функционалды
дайындықтарын жетілдірудің жаңа әдістері мен құралдарын пайдалануға
септігін тигізуде. Елімізде 90-шы жылдарға қарағанда қазіргі уақытта
балалар мен жасөспірімдер арасында футбол өнерінің бұқаралық екі есеге өсіп
отыр. Балалар мен жасөспірімдер спорт мектебіндегі жаттықтырушыларға талап
күшейіп келеді. Балалар мен жасөспірімдер спорт мектебінде бірінші кезекте
шұғылданушылардың дене-күшінің және техниканың дамуына ерекше назар
аударылады.
Спорттың басқа түрінен өткізілетін жаттығуларда, көбінесе қосымша спорт
түрі ретінде футбол ойынын қолданылады. Бұл дегеніміз футбол дененің
дамуына ерекше эсер етеді, таңдаған спорт спорт түрі бойынша жақсы
дайындыққа септігін тигізеді. Футбол ойыны жалпы дене дайындығының жақсы
бір күрал болып қызмет атқарады. Әртүрлі бағытты өзгеортіп жүгіру, түрлі
секіру, құрылымы жағынан әртүрлі сипаттағы дененнің қозғалысы, допты алып
жүру, қозғалыс жылдамдығы, ерік сапасының дамуы, тактикалық ой - осының
барлығы жиылып көптеген бағалы сапаларды жетілдіреді.
Футбол - тұрғындардың кең көлемдегі денсаулығын нығайтып және дамытатын
дене тәрбиесінің көпшілік қолданылатын құралдарының бірі. Футболмен
қазірігі кезде 3 миллионға жуық адам айналысады. Бұл шындығында да халақтық
ойын, онымен ересектер, жасөспірімдер және балалар да шұғылданады.
Футбол - атлетикалық ойын. Ол адамның дене қасиеттерін, жылдамдықтың,
ептіліктің, төзімділіктің, күштің дамуына ықпал жасайды. Адамның ерік-
жігерін шыңдайды.
Футбол ойынының мақсаты екі коллективтің арасындағы бәсекелесте
екеуінің де мақсаты бір ғана - жеңіс. Жеңіске деген ұмтылыс футболшыларды
коллективтік әрекетке, өзара көмекке, достық және жолдастық сезімді
тәрбиелейді. Футбол ойыны кезінде әрбір ойыншы өзінің жеке іс - қабілетін
көрсете білуге, мүмкіндік ала отырып, сонымен бірге жеке ұмтылысты жалпы
командалық мақсатқа жетуді талап етеді.
Футболдан оқу жаттығу және жарыстар жыл бойы өтетін болғандықтан,
климаттық және метрологиялық жағдайлардың жиі өзгеріп отыруы, дененің
шынығуына ағзаның қарсы тұруын көтеріп және бейімделу мүмкіншілігін
кеңейтуге септігін тигізеді.
Біздің бұл зерттеуіміздің маңыздылығы. Олимпиадалық ойындардың
қатарындағы футбол ойыны бойынша Қазақстан футболшыларының дене-күш,
техникалық және тактикалық дайындығын жетілдіру, жаттықтыру әдістемесіндегі
әлі пайдаланылмаған қордағы жаңа мүмкіндіктерді іздестірумен тығыз
байланысты. Сондай мүмкіндіктердің бірі болып футболшылар ағзасының оқу-
жаттығу жүктемесіне жеке бейімделуі.
Футболдан оқу-жаттығу, жарыстар жыл бойы әртүрлі климаттық және
метрологиялық жағдайлардың лезде өзгеріп отыруына қарамастан өткізіліп,
соған ағзаның бейімдігін, мүмкіншілігін және қарсы тұру қабілеттілігн
арттыруды қажет етеді.
Футбол ойыны бүкіл дүние жүзі халқының жан тәнімен құмарта шұғылданатын
үлкен спорт түрі.
Оқу-жаттығу сабағында берілетін жүктеменің деңгейі шұғылданушылардың
дене-күшінің ерекшеліктеріне жүктемені көтеру қабілеттілігіне қарай берілуі
тиіс.
Сондықтан да оқу-жаттығу процесінде шұғылданушыларды жоғарыдағы
ерекшеліктеріне қарай бірнеше топқа бөлуге болады. Жаттығу барысында
жүктемені топтағы шұғылданушыларға бірдей деңгейде беру үлкен қате болып
саналады. Әрбір берілген жүктемеге ағзасының жауап беру қабілеттілігін
қатаң түрде бақылауымызда ұстау қажет. Бұл жерде жаттықтырушылар дэрігер
және психологтармен тығыз байланыста жұмыс атқарулары қажет.
Зерттеу объектісі: Қазақстан мен әлем спорт жүйесінің мазмұны.
Зерттеу пәні: Қазақстан мен шетел арасындағы спорттық қарым-
қатынасты жақсарту ерекшеліктері.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы №75 Тәуелсіздіктің 10-жылдығы
атындағы мектеп гимназиясы.
Зерттеу мақсаты: Әлем мен Қазақстан футбол жаттықтырушыларының
қабілетін дамытудың теориялық негіздеріне сүйене отырып, жаттығушылардың
қабілетін дамыту әдістемелерін іріктеп алу және оларды пайдалану арқылы
футбол өнерін дамыту.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Жаттықтырушы мен жаттығушылардың
қабілетін дамыту әдістемелерін іріктеп алу нәтижесіне сүйене отырып,
дамыту әдістемелерін жүйелі түрде пайдалану арқылы Қазақстан мен шетел
футболының дамуына мүмкіндік беру.
Зерттеу міндеттері:
- Жаттықтырушы мен жаттығушы қабілетінің даму ерекшеліктері бойынша
теориялық және әдістемелік еңбектерді талдау;
- Жаттықтырушы мен жаттығушы қабілеті мен ептілігі көрсеткіштерінің
дамуын дамытуға арналған әдістемелерді жинақтау;
- Жастардың спорттық қабілетін анықтау нәтижелеріне сүйене отырып,
балалардың футбол бағытындағы қабілетін дамытуға ықпал жасау үшін
дамыту жұмыстарын жүргізу;
- Дамыту жолдарын анықтау барысында жинақталған материалдарды талдай
отырып, дипломдық жұмыстың мәтінін жазу.
Зерттеу әдістері. Дипломдық зерттеу барысында келесі зерттеу
әдістері қолданылды: Қазақстан жастарының футбол өнеріне деген қабілетін
анықтау және дамыту проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектерді
талдау, жастардың футболдық қабілетінің даму деңгейін бағалауға алдау,
айып доп, футбол ойынының ережелері әдістері, дамыту жұмыстарын
жүргізуге Допты алып жүрутехникасы, Пас беру, Қақпаға дәлдікпен тебу,
Логикалық ойлауды дамыту әдістері және Стратегияны дамыту жаттығулары
кеңінен пайдаланды.
Зерттеу кезеңдері. Дипломдық жұмысты орындау екі кезеңде жүрді.
Бірінші кезеңде тақырып бойынша ғылыми әдістемелік әдебиеттерді талдау
жүргізілді, дипломдық жұмыстың тақырыбы, зерттеудің ғылыми аппараты,
зерттеудің жоспары анықталды. Сонымен қатар зерттеу барысында
пайдаланылатын жеткіншек балалардың футбол бағытындағы спорт қабілетін
диагностикалау әдіс-тәсілдері жинақталып, жүйеге келтірілді.
Екінші кезеңде жеткіншек балалардың даму деңгейі диагностикаланды,
жинақталған материалдар талданып, балалардың бұл қасиетінің даму деңгейі
бағаланды, жинақталған материалдар жүйеге келтіріліп талданды, балалардың
есте сақтауын дамытуға арналған арнайы жаттығулар көмегімен түзету-дамыту
жұмыстары және коррекциялық ойындар ұйымдастырылды..
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім,
қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 Бөлім. ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫН ФУТБОЛ БАҒЫТЫНДАҒЫ СПОРТТЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ
ЖОЛДАРЫ
1. Қазақстан мен әлем футболының басты тарихи оқиғалары
Футбол - спорттық ойын түрі, аты ағылшын тіліндегі foot - аяқ, ball
- доп деген сөздерінен шыққан. Футбол - әлемге аса танымал ойындардың бірі.
Футбол тарихы XII ғасырдан басталады. Алғаш рет Англияда дамыды. Саяхатшы
Гастон де Фуа өз заманында футболды бар ынтасымен бақылап, Ағылшындар
футболды ойын деп есептесе, онда төбелесті не дейді? деп жазып кеткен
екен. Футболға қарсылық көрсеткендер болды. Мысалы, шіркеудегі діндарлар,
феодалдар футболға тыйым салынуын талап еткен екен. Өйткені, бүгінгі күнге
дейін футбол өте қауіпті ойын саналып келеді.
1313 жылы белгілі феодал Эдуард II қала ішінде футбол ойнауға шектеу
қойған. Тіпті, 1314 жылдың 13 ақпанында король Лондон қаласында футболға
қарсы шаралар қолданған деседі.
1389 жылы Ричард II пашта сарайы маңында доп тепкендерді өлім
жазасына кескен. Патшаға бірнеше мәрте рұқсат сұрап барған футбол
жанкүйерлері әрдайым жағымсыз жауап алып отырған.
Футболға тыйым салған патшалар тізімі төмендегідей: Генрих IV 1399-1401,
Генрих, V 1413 - 1433 ж, Генрих VI 1449-1451 ж, Эдуард IV 1471 ж, Генрих
VII 1491 ж, ал Генрих VIII ойыншыларға шектеу қойып қана қоймай, алаң
иелеріне тыйым салып, салық салған. Бұдай қатаң қағидаларға мойымаған халық
футбол ойнаудан бас тартқан жоқ. Тек 1908 жылы футбол олимпиадалық ойындар
тізімінен орын алды. Ал, 1863 жылы Лондонда футболдың жаңа шарттары
белгіленді. Жобаға енгізілген ережелерді арнайы комиссия жіті қараған.
1872 жылдан бастап футболдан халықаралық кездесулер өткізілді.
Доданы Англия мен Шотландия футболшылар ашты.
Ойынды бар ынтасымен тамашалаған жанкүйерлер үшін ойын сәтсіз аяқталды.
Өйткені, алғашқы кездесуде есеп ашылған жоқ.
1884 жылы Ұлыбританияда алғашқы ресми кездесу өтті. Жарысқа Англия,
Шотландия, Уэльс және Ирландия командалары қатысып, бақ сынасты. Ойын
жеңімпазы -шотландықтар болды. 1920 жылы еуропалық футбол бәсекесінде
Белгия мен Чехословакия кездесті. Онда чех футболшыларын ойсырата жеңген
бельгиялықтар олимпиада чемпионы танылды. Ал, 1924 жылы Оңтүстік Америкада
ашылған олимпиадада алтынды Уругуай құрамасы ұтты. Олар Югославия,
американ, франсуз, голланд пен Швейцария ойыншыларын қапы қалдырды.
Ағылшындардан футболды үйренген Уругуай футболшылары әлдеқайда ширақ еді.
Италия мен Испания, Мажарстан, Аустрия, Чехословакия да футболдың қыр-
сырларын тең меңгере білді. Бұны 1934-38 жылдары Италия құрамасының екі рет
әлем чемпионаты атанғаны дәлелдейді.
Ежелгі Шығыс елдерінде (антикалық дәуірде Мысыр, Қытай, Греция, Рим
тіпті Франция, Италия, Англияда) футболға ұқсас ойын болған. Ежелгі
Мысырдағы футбол тектес ойын біздің эрамызға дейін 1900 жылы танылған. 19
ғасырдың аяғында футбол Еуропа мен Латын Америкада қарқынды дамыды.
1904 жылы Белгия, Дания, Нидерландия мен Швейцария елдері футбол
қауымдастығынан халықаралық федерацияның (ФИФА) құрылуына мұрындық болды.
1923 жылы Ресей құрамасы Скандинавия турнирінде Швеция мен Норвегия
командаларын қапы қалдырды. Одан кейін бірнеше мәрте Түркия ойыншыларын сан
соқтырды.
1946-48 жылдары Оңтүстік Америка үш рет қатарынан
аргентиналықтардан басым түсті. 1950-60 жылдары футболдан үздік мектептер
саналғандар мыналар еді: Лев Яшин мен Игорь Нетто, Альфреде ди Стефано мен
Франсиско Хенто, Раймон Копа мен Жюст Фонтэн, Полеи Диди, Гарринча және
Жильмар, Драгослав Шекуларац пен Драган Джаич, Иозеф Масопуст пен Ян
Поплухар, Бобби Мур мен Бобби Чарльстон, Герд Мюллер, Уве Зеелер мен Франц
Беккенбауэр, Ференц Вене мен Флориан Альберт, Джачинто Факкеттии Джанни
Ривера, Жаирзиньо және Карлос Альберте.
1956 жылы Кеңес Одағының футболшылары алғаш рет олимпиада чемпионы
атанды. Төрт жылдан кейін олар Еуропа кубогының жеңімпазы танылды.
Әлем чемпионатында жеңіске жеткендер Бразилия құрамасы - Бес рет
1958, 1962, 1970, 1996 және 2002 жылдарындағы чемпионаттарды жеңді. Италия
құрамасы - төрт рет 2006. Германия құрамасы - үш рет. Аргентина құрамасы -
үш рет. Уругвай құрамасы - екі рет. Англия құрамасы - бір рет. 1977 жылы
Тунисте алғаш рет жасөспірімдер арасында әлем чемпионаты өтті. Жасы 19-ға
дейінгі жас футболшылар 16 ұлттық құрамадан алынды. Жастар арасындағы
чемпионат тізімінің тұсауын КСРО футболшылары кесті.
Қазақстанның Футбол Федерациясы [1] (ағылшынша: Football Federation of
Kazakhstan, орысша: Футбольная Федерация Казахстана) — Қазақстанда футбол
додалары мен біріншіліктерін ұйымдастыратын мемлекеттік орган. Ол Қазақстан
Премьер-Лигасы және Қазақстан Кубогы сияқты додалар мен Қазақстан Ұлттық
құрама командасы ойындарын ұйымдастырады. Алматыда орналасқан. Құрылғаны
1914 FIFA ұйымына қосылуы 1994 UEFA ұйымына қосылуы 2002 жыл. Төрағасы
Әділбек Жақсыбеков болды.
Сонымен қатар, тағы ҚАЗАҚСТАН ФУТБОЛЫНЫҢ БАСТЫ ТАРИХИ ОҚИҒАЛАРЫ
(1913-1937 жылдар).
Қала атаулары Қазақстан тәуелсіздік алған кезде өзгертілген
қалпында көрсетілген.
Шевченко - Ақтау
Жамбыл - Тараз
Целиноград - Ақмола, кейін Астана (1913-14 жылдар).
Семей қаласында ССК, “Олимп”, “Ласточка”, “Орлята” және “Ярыш”
атты алғашқы қазақстандық командалар пайда болды. Кейбір деректерде аяқ доп
ойынын Орталық Азия мен Сібір бойынша ірі сауда орталықтарының бірі
саналған Семей қаласына ағылшын саудагерлері алып келгені айтылады. Кезінде
Ярыш футбол клубының сапында қазақ атын әлемге Абай жолы роман-
эпопеясымен танытқан әдебиет алыбы Мұхтар Омарханұлы Әуезов (1897 - 1961),
өнер көрсеткен. Оның өмірлік туындысы қырық сегіз елдің тіліне аударылып,
жалпы жиынтығы 2 000 000 данамен таратылған әлемдік әдебиеттің алтын
қорындағы құнды шығармалардың бірі. Жас Мұхтармен бірге жасыл алаңға шыққан
отандық футболдың қарлығаштары Ахметсәлім Кәрімов (капитан), Қасымхан
Мұхаммедов, Салах Хисматуллин, Зиятдин Рыспаев, Мұхаммед Сайдашев, Юнус
Нигматуллин, Әміржан Сыздықов, Ғабдулхан Ғаббасов, Мұхамедулла Құрманов,
Гусман Ямбушев, Сабыржан Ахмедшин секілді жеткіншектер біздің елде бұл
спорт түрінің кең таралуына жол ашты. Семейлік футбол жылнамашысы Евгений
Один тапқан деректерге сүйенер болсақ Ярыш халықаралық бәсекеге қатысқан
алғашқы команда болып есептеледі. Әңгіме Ярыштың Семей қаласындағы
Бірінші дүниежүзілік соғыс тұтқындарынан жасақталған командаға қарсы
өткізген кездесулеріне қатысты. Әскери тұтқындар арасында біздің командаға
қарсы 1912 жылғы Олимпиада ойындарының екі қатысушысы өнер көрсеткен.
Қазақстандық футболдың қарлығаштары алғашқы ойындарын Қазан төңкерісіне
дейін күз сайын өткізілетін атақты Семей жәрмеңкесі өтетін алаңқайда 1915-
16 жылдары өткізіп келді.
Танымалдығы күн санап артқан аяқдоп ойыны Павлодарға да жетті. Ертіс
жағасындағы қалада “Ястреб” және “Звездочка” командалары пайда болды. Семей
мен павлодарлық командалар Ресей империясының көршілес орналасқан
губернияларының командаларымен жиі кездесе отырып футболдың Орта Азия мен
Сібірде кең танылуына 1921 жылы жол ашты.
Жамбыл қаласында Қазақстандағы алғашқы футбол алаңы пайдалануға берілді.
1928 жылы Петропавл қаласында Қазақ АКСР (Автономиялы Кеңестік
Социалистік Республикасы) губернияларының командалары арасында ресми жарыс
өткізілді. Аталмыш турнирге қатысқан ойыншылардан Қазақстан тарихындағы
тұңғыш құрама команда жасақталып, бұл ұжым РКФСР (Ресей Кеңестік
Федеративті Социалистік Республикасы) облыстары мен автономиялары
халықтарының I Бүкілодақтық жұмысшылар Спартакиадасы іріктеу бәсекесіне
қатысты. Қазан қаласында өткен жарыста қазақстандық команда бес кездесу
өткізіп, турнир қортындысы бойынша екінші орынға ие болды.
1936 жылы Қазақстандық команда алғаш рет Бүкілодақтық ресми бәсекеге
қатысты. I КСРО Кубогінің 132 финалдық кездесуіне қатысудан бас тартқан
Куйбышевтік клубтастарын алмастырған Ақтөбе қаласының Динамо командасы
мәскеулік ЦДКА- мен кездесу өткізді. Матч қортындысы мәскеуліктердің
пайдасында 4:0 болып аяқталды.
1937 жылы Қазақстандық команда алғаш рет кәсіпқой клубтар арасындағы
КСРО чемпионатына қатысуға мүмкіндік алды. Кеңес Одағының ІІІ
Чемпионатындағы Шығыс қалалары тобында өнер көрсеткен алматылық Динамо
жеті қатысушының арасында үшінші орынға ие болды.
1940-1968 жылдардағы ҚАЗАҚСТАН ФУТБОЛЫНЫҢ БАСТЫ ТАРИХИ ОҚИҒАЛАРЫ
Қала атаулары Қазақстан тәуелсіздік алған кезде өзгертілген қалпында
көрсетілген.
Шевченко - Ақтау
Жамбыл - Тараз
Целиноград - Ақмола, кейін Астана
1940 жылы Қазақстандық клубтың бүкілодақтық деңгейде алғаш рет
жеңіске жеткен жылы. Алматылық Динамо Таганрогта өткен КСРО-ның
Денешынықтыру ұжымдары Кубогінің финалындағы екінші матчта жергілікті
Торпедоны 3-1 есебімен ұтып, бағалы жүлдеге қол жеткізді. Халық арасында
Миллиондар кубогі деген атқа ие бұл жарыстың бастапқы кезеңінде ұзын саны
2150(!) өнер көрсеткен.
1946 жылы Қазақстанның спорттық ұжымдар арасындағы І Чемпионаты тұсауын
кесті. Турнирдің алғашқы жеңімпазы жамбылдық Локомотив.
1948 жылы Спорттық ұжымдар арасындағы алғашқы Қазақстан Кубогі сарапқа
салынды. Аталмыш жүлденің алғашқы жеңімпазы қарағандылық Динамо
1951 жылы алғашқы кезеңдерде Баку, Одесса және Сталинградттық
ұжымдарды жеңген шымкенттік “Металлург” ВЦСПС Кубогінің финалына жолдама
алды. Ақтық сында оңтүстікқазақстандық ұжым кемеровтік“Шахтерді” 3:1
есебімен тізе бүктірді.
1957 жылы Қазақстан футболының тарихындағы алғашқы ресми
халықаралық матч. Алматыда жергілікті Қайрат финляндиялық Вааса
командасымен жолдастық кездесу өткізіп, 4 - 0 есебімен жеңіске жетті.
1959 жылы Қазақ КСР Футбол Федерация құрылды.
1960 жылы Алматылық Қайрат қазақстандық командалар арасында алғаш
рет жоғары дивизион клубтары арасындағы КСРО чемпионатына қатысуға жолдама
алды.
1960 жылы Қазақстандық футболшылар КСРО Чемпионатының жоғарғы
дивизионындағы алғашқы голдарын соқты. Мәскеулік Локомотивтің қақпасына
соғылған тарихи голдың авторы қайраттық Сергей Квочкин.
1960-61 жылдары Өскемендік “Торпедо” Миллиондар Кубогінің жартылай
финалына шықты.
1962 жылы Қарағандылық “Шахтер” қазақстандық клубтар арасында алғаш
болып КСРО-ның Б класындағы командалар өнер көрсететін чемпионатының ІІ
аймағында жеңімпаз атанды. Аталмыш турнирдің І және ІІ аймағындағы
жеңімпаздар арасында өткен екі кездесуден тұратын финалдық ойынның
қортындысы бойынша қарағандылықтар Гомель қаласының “Локомотив” командасын
ұтып (1:0 и 0:0), КСРО чемпионатының “А” класындағы командалар
бәсекесіндегі ІІ топта өнер көрсетуге мүмкіндік алды.
1963 жылы Алматылық “Қайрат”, КСРО –ның XXII Кубогінің жартылай
финалына шығып, қазақстандық клубтардың аталмыш турнирдегі ең жоғарғы
жетістігіне қол жеткізді. Финалдың жолдамасына таласқан алматылықтар мен
донецкілік “Шахтер” арасындағы жартылай финалдық кездесудің тек қосымша
уақытында ғана украиналық команда 2:1 есебімен жеңіске жете алды.
1964 жылы алғашқы кезеңдерде жоғары нәтиежелерге қол жеткізген
өскемендік Торпедо” Миллиондар Кубогінің Үлкен финалына жолдама алды.
“Динамо”-3 (Мәскеу) - 3:2 есебімен ұтып, Молодечиналық “Норочьпен” өткізген
кездесуді 0:0 нәтижесімен аяқтап, Белая Калитвалық “Трудтан” 2 : 0
есебімен жеңіліп қалған шығысқазақстандықтар турнирде үшінші орынға ие
болды. Бұл бәсекеге сол жылы тұтастай алғанда 40286(!) команда қатысқан.
Жарыс қортындысы бойынша торпедолық қақпашы А. Лазарев пен шабуылшы Ю.
Тимошенко өз ойын жүйелері бойынша үздік футболшылар болып танылса,
ұйымдастырушылар “Торпедо” футбол клубын Адал ойын жүлдесімен де
марапаттады.
1966 жылы Алматылық “Қайрат” жоғарғы лига командаларының арасындағы
КСРО чемпионатының қортындысы бойынша Жеңіске деген ынтасы үшін жүлдесіне
ие болды.
1967 жылы Қарағандылық “Шахтер” “А” класындағы ІІ топтың ІІІ
бірлестігіндегі командалар арасында жеңіске жетіп КСРО чемпионатының
жоғарғы лигасында өнер көрсетуге мүмкіндік беретін жолдама сарапқа салынар
шешуші турнирге қатысты. Бұл бәсекенің финалдық кезеңінде “Шахтер”
кировабадтық “Динамомен” бірдей ұпай жинағанымен, қосымша белгіленген
кездесуде қарсыластарынан 1:0 есебімен жеңіліп қалды.
1968 жылы КСРО Футбол федерациясы “Б” класындағы командалардың
қазақстандық аймағын құрады. Жалпы саны 21 клуб қатысқан аймақтық жарыстың
алғашқы жеңімпазы жезқазғандық “Еңбек”.
1968 жылы кәсіби клубтар арасындағы алғашқы Қазақстан Кубогінің бәсекесі
өткізіліп, бас жүлдеге целиноградтық “Динамо” қол жеткізді.
1971-1989 жылдардағы ҚАЗАҚСТАН ФУТБОЛЫНЫҢ БАСТЫ ТАРИХИ ОҚИҒАЛАРЫ Қала
атаулары Қазақстан тәуелсіздік алған кезде өзгертілген қалпында
көрсетілген.
Шевченко - Ақтау
Жамбыл - Тараз
Целиноград - Ақмола, кейін Астана
1971 жылы Қазақстанның клубтық футбол тарихындағы ең ірі жеңісі
тіркелген жыл. Алматылық “Қайрат” Кеңес Одағы клубтарының арасында алғаш
болып Теміржолшылардың Халықаралық Спорттық Одағы Кубогін жеңіп алды. Ақтық
сынға барар жолда алматылықтар Кошицелік Локомотивті (Чехия) үйде 4:1,
сырт алаңда 1:0 есебімен тізе бүктірді. Содан кейін біздің команда Алматыда
софиялық “Славиядан” (Болгария) 1:3 есебімен жеңіліп қалғанымен, сырт
алаңда 3:0 есебімен жеңіске жетіп, финалда Бухаресттің “Рапидімен” кездесіп
Румынияда өткен кездесуде 1:1 нәтижесіне қол жеткізді. Ал Алматының Орталық
стадионында 32 мың жанкүйер тамашалаған тарихи кездесуде “Қайрат” 1:0
жеңіске жетіп, мәртебелі жүлдені ұтып алды.
1971 жылы Алматылық “Қайраттың” қорғаушысы Сейілда Байшақов
“Смена” жастар апталығы жүргізген сауалнама қортындысы бойынша КСРО
чемпионатының жоғарғы дивизионындағы Үздік жаңа есім болып танылды.
1973 жылы Қазақстан жастар құрамасы Бүкілодақтық “Переправа”
турнирінің күміс жүлдегері атанды.
1975 жылы Теміртаулық “Болат” футбол клубы Қазақстандық командалар
арасында екінші болып Миллиондар Кубогін ұтып алды. Финалдық кездесуде
металлургтар Раменскінің “Сатурнды ” 1:0 есебімен ұтып кетті.
1976 жылы Алматылық “Қайрат” қазақстандық футбол тарихында алғаш
рет КСРО бірінші лига клубтарының чемпионатында жеңіске жетті.
1976 жылы Алматылық шабуылшы Александр Хапсалис пен павлодарлық
қорғаушы Александр Кадейкин жасөспірімдер арасындағы (U-19) Еуропа
чемпионатында жеңіске жетті.
1977 жылы Алматылық “Қайраттың” қорғаушысы Сейілда Байшақов
қазақстандық футболшылар арасында бірінші болып КСРО құрамасына шақырту
алды. Футболшы Кеңес Одағы құрамасы сапындағы алғашқы матчын 1978 жылғы
Әлем Чемпионатының іріктеу турнирі аясында Будапештте Венгрия құрамасына
қарсы өткізді.
1980 жылы Павлодарлық “Трактор” самарқандтық “Динамо” мен
тольяттилік “Торпедо” біріккен топтан үздік шығып, екінші лига клубтарының
арасындағы КСРО чемпионатының VII аймағында жеңіске жету арқылы Қазақстан
атынан Кеңес Одағы біріншілігінің бірінші лигасында өнер көрсетуге
мүмкіндік алды.
1980 жылы Алматылық “Қайрат” екінші рет жоғарғы лига командаларының
арасындағы КСРО чемпионатының қортындысы бойынша Жеңіске деген ынтасы
үшін жүлдесіне ие болды.
1981жылы Алматылық “Қайрат” “Неделя” газетінің жүлдесі үшін өткен
Қысқы халықаралық турнирдің жеңімпазы атанды. Алматылықтар мен мәскеулік
“Динамо” арасында өткен финалдық кездесудің негізгі уақыты нәтижесіз тең
есеппен аяқталған болатын. Жеңімпаз матч соңындағы пенальтиде анықталды.
“Қайрат” 5:4 есебімен жеңіске жетті.
1983 жылы Алматылық “Қайрат” екінші рет Бірінші Лига командаларының
арасындағы КСРО Чемпионатының алтын жүлдесін ұтып алды.
1985 жылы Қазақстандық балалар мен жасөспірімдер футболының түлектері
Бүкілодақтық аренадағы алғашқы ірі жеңістеріне қол жеткізді. Минскіде
өскемендік “Спутник-2” командасы Былғары доп турнирінің ересек жас
дәрежесіндегі футболшылар турнирінде бас жүлдеге ие болса, Қазан қаласында
өткен орта жас дәрежесіндегі балалар жарысында жамбылдық “Жалын” жеңімпаз
атанды.
1986 жылы "Футбольное обозрение" бағдарламасының жүргізген
сауалнамасының қортындысы бойынша Алматылық “Қайраттың” жартылай
қорғаушысы Вахид Масудовтың Алматыда өткен кездесуде днепропетровскілік
"Днепрдің" қақпасына соққан голы Жоғарғы Лига командаларының арасындағы
XLIX КСРО Чемпионатының үздік голы болып танылды.
1986 жылы жоғарғы Лига командаларының арасында өткен КСРО
чемпионатында қортынды жетінші орынға ие болған алматылық “Қайрат”
қазақстандық клубтардың аталған турнирдегі ең үлкен нәтижесіне қол
жеткізді.
1988 жылы Алматылық “Қайраттың” жартылай қорғаушысы Евгений
Яровенко КСРО олимпиадалық құрамасының сапында Сеулде өткен ХХIV жазғы
Олимпиалық ойындардағы футбол турнирінің алтын жүлдесін жеңіп алу арқылы
отандық футбол тарихындағы алғашқы Олимпиада чемпионы атанды.
1988 жылы Алматылық “Қайрат” КСРО Федерация Кубогінің жеімпазы
атанды. Кишиневтің Республикалық Стадионында өткен финалдық кездесуде
алматылықтар бакулік “Нефтчиді” 4:1 есебімен тізе бүктірді.
1988 жылы Қазақстандық қыздар командасы Бүкілодақтық ресми кездесуге
қатысты. Мәскеу облысындағы Кашира қаласындағы “Собеседник” апталығының
жүлдесі үшін өткен ІІ Бүкілодақтық турнирге “Претендент” қыздар командасы
атсалысты.
1989 жылы Қазақ КСР Футбол ассоциациясы құрылды.
1989 жыл. Алматылық “Қайраттың” шабуылшысы Евстафий Пехлеваниди
қазақстандық футболшылар бірінші болып шетелдік клубпен келісім-шарт
бекітті. Оның алғашқы шетелдік клубы грекиялық “Левадиакос” болды.
1.2.Қазақстан спорт саласындағы аяқ доп өнерінің даму ерекшеліктері
Футбол ойынының құдіретін төменгі цифрлардан-ақ көруге болады.
Мысалы, Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше 187 мемлекет болса, халықаралық футбол
федерациясының (ФИФА) 190-ға жуық мүше мемлекеттері бар екен.
Футбол ойынының отаны Англия екені спорт сүйер қауымға көптен мәлім.
Бірақ бұл ойынды өздерінің төл баласы етуге талапкер халықтар өте көп.
Тіпті, артадагі Грецияда футбол добының төрт түрі болыпты, олар – шүбірек
қалдықтарынан тігіліп іші адамның шашымен толдырылған пила атты доп.
Екіншісі – іші ауамен толтырылған – фоллис, үшіншісі – құс
қауырсындарымен толтырылған – паганипка, төртіншісі іші құммен
толтырылған – гарпастон добы. Ал жапондықтар өз футболын біздің
дәуірімізге дейінгі 2650 жылдарда болған деп мақтанады.
Ал философ Сенекенің айтуынша ертедегі Римдіктер – ыстық күн астында
допты шеберлікпен аяқпен қағып күн кешетін болған.
Олай болса Европа мен Британия аралдарына футбол ойынынының тұқымын
сепкен де римдік легионерлер емес пе екен деген пікірлер бар.
Ирландиялықтар осыдан мың жыл бұрын гэль футболы ойынды ерекше
құрметтепті, себебі ойын өтетін алаңның ұзындығы 3 тен 16 шақырымға дейін
жалғасып екі жақтағы әрбір ойыншылар саны 30-дан кем болмаған көрінеді. Бұл
ойын ирландиялықтар үшін қазір де беделді спорт ойыны, тек қана олар –
154х91 м, алаңда команда құрамы 15 адам күш сынасады.
Ағылшындар футбол ойынының отаны екендігін нақты құжаттар дәлелдеп
келеді. Мысалы, 1313 жылы король Эдуард ІІ өзінің арнайы жарлығымен футюол
ойынының қала халқының тынышын алатынын ескерте келіп, оны қала сыртына
шығаруға бұйырыпты. Екінші құжат бойынша футбол ойынының туған күні, жылы
туралы ағылшын куәлігі – 26 қазан 1863 жылғы футбол ойыны ережесі, онда
футболшылар дөңгелек доппен тек аяқтарымен ғана ойнауы міндетті деген
арнайы заң бар екен.
Қазіргі кезеңде қазақстан футболы Орта Азияны мекендейтін мемлекеттер
ішіндегі ең беделді команда қатарына қосылды. Бүгінде республика футбол
ассоциациясы Халықаралық футбол ассоциациясына (ФИФА) және Азия футбол
конфедерациясына (АФК) заңды мүше болып кіріп, өз алдына от жағып, қазан
асатын халге жетті. 1995 жылдың нәтижесі бойынша еліміздің 33 үздік
футболшысы – қақпашылар: О.Воскобойников, Ю.Ишутин, В.Кафанов. оң
қапталдығы қорғаушылар: Қ.Сламбеков, С.Мищенко, Б.Еңсебаев, сол қапталдағы
қорғаушылар: Б.Глушко, А.Тетушкин, орталық қорғаушылар – А.Горбунов,
С.Елескин, С.Абдуалиев, Қ.Мұсатаев, Қ.Айманов, В.Спарышев, оң қапталдағы
жартылай қорғаушылар: А. Мирошниченко, Ә. Нысанбаев, С. Әділбаев, орталық
жартылай қорғаушылар: С. Жұмаханов, С. Вишняков, А. Курдюмов, оң қапталдағы
шабуылшылар: Р. Муходов, А. Әділбаев, М. Низовцев, орталық шабуылшылар: Қ.
Әбубәкіров, О.. Литвенко, Т. Тұмағанбетов. Ең үздік футболшылар: 1. Қанат
Мұсатаев (Ордабасы-СКИФ, Шымкент). 2. Андрей Мирошниченко (Актюбинец,
Ақтөбе). 3. Максим Низовцев (Химик, Қостанай) болды.
Қазақтар арасындағы футболдан Европа елдерінде тұратын қазақ жастары
арасындағы біріншілік Германиядағы Мюнхен қаласында 1995 жылы Ұлы Абайдың
150 жылдық мерей тойына арнап өткізілді. Оған Париж, Мюнхен, Кельн, Вена
және Берлин қалаларында тұратын қазақ жігіттері қатысты. Ол тұңғыш жарыстан
оза шауып бәйге алған Париж қаласының футболшы жігіттері болды. Футбол
қорытындысы бойынша ең үздік қақпақшы болып Ибрахим Четенкөз (Мюнхен),
Айдынгулер Париж ең мерген шабуылшы болып аталды. Бұл футбол додасының
жанашыры және ұйымдастырушысы Мюнхен қаласында тұратын шағын кәсіпорын иесі
Әбубәкір мерген есімді ұлағатты кәсіпкер болды.
Дене мәдениеті тәрбиесі мен спортты ғасырлар шежіресі сипаты –
адам баласы тарихының өзегі, - деуге болады.
Олар өз дұшпандарынан қорғану, тамақ тауып ішіп күн кешу тек қана өз
денесінің күш-қуатына ғана сенді. Оның ішінде жүгіру, секіру, жұдырықтасу
өнерге айналды. Мысалы, біздің эрамызға дейінгі үш мыңыншы жылдардың өзінде-
ақ жүгіру арқылы жаяу жарысқа қатынасу дәстүрге айналғаны тарихи көздерден
белгілі болып отыр. Ал ерлер арасындағы жұдырықтасу, найзаласу нағыз күш
сынасудың құралына айналды.
Тарихтың атасы аталған Геродый ... египедтіктер спорттық мәні бар
жарыс өткізуді нағыз мейрамға айналдырды, жеңімпаздар бәйге ретінде мал,
киім, тері алып халық алдында марапатталынды, - деп жазды.
Жерорта теңізінің Крит аралында жасалған халықтардың мейрамындағы ең
беделді жарыс, сүзеген өгізбен жекпе-жек болған деген де мәлімет бар.
Адам баласының тарихындағы Ертедегі Грек халқының мәдениеті - өз
алдына бір рухани дүние. Бұл халықтың спорт өнері туралы Гомер алғашқы рет
кейінгі ұрпаққа деп мәлімет берді. Бұны қазіргі заманғы спорт репортажы,
деуге болады.
Ал спартандықтардың үздіксіз жаттығу жасау арқылы тепсе темір үзер
күш-қайраты кімді болса да тебірентпей қоймайды. Кейбір спорт тарихын
жалғастырушылардың пікірі бойынша қазіргі спорт жаттығуларының ірге тасын
қалаушылар деуге толық дәлелдер бар.
Ертедегі Гректердің кейінгі ұрпаққа қалдырған мұрасы, ол олимпиадалық
ойындар еді. Кейінгі деректерге қарағанда бірінші олимпиадалық ойындар
біздің дәуірімізге дейінгі 776 жылы Грецияның Олимпия деп аталған кішкене
қалашықта өтіп, оның бағдарламасына құдайға садақа беру, сол сияқты
жастардың қысқа аралыққа жаяу жарысы кірген. Осы олимпиаданың жеңімпазы
Кореб алғашқы олимпиада чемпионы болды.
Греция жұртында тек қана спорт ойындары ұйымдастырылып қойған жоқ,
сол сияқты арнайы жарыс алаңдары, стадиондар, тіпті спортшыларға арналған
моншалар да осы елде салынған. Сөйтіп, олимпиада жалауы 776 жылдан 394
жылға дейін желбіреді.
Кейіннен дене тәрбиесі мәдениеті мен спорт бүкіл дүние жүзі
халықтарының да еншісіне тие бастады.
1299 жылдың күзінде Англияда Соустемптондық баулинг клубы пайда
болды.
ХІХ ғасырдың орта шенінде яғни, 1801 жылы ағылшындар өз королевасы
Викторияның кубогы үшін желкенді қайықпен суда жүзу жарысын өткізді. 1837
жылы Лондон қаласына жуық орналасқан Регби деген жерде алғашқы жеңіл
атлетикалық жаттығулар жарысын өткізді. Кейіннен спорт ойындары аталған
футбол, регби, желкенді қайықпен жүзіп жарысу спорты дүние есігін ашып,
өмірге жолдама алды. Ал фехтование, велосипед және автомобиль спортының
отаны деген атаққа Франция елі осы кезеңнен бастап ие бола бастады. ХХ
ғасырдың ойыны деп аталған хоккей спорты алғашқы рет Канада елінде өмірге
жолдама алды.
Алғашқы олимпиадалық ойындар отаны аталған Грецияда қарап жата
алмады, олар 1870,1875 және 1889 жылдары олимпиада алауын қайта жақты.
Жекелеген мемлекеттердің өз біріншіліктерін өткізу 1877 жылдардын басталды.
Англия осы жылы суда жүзуден өз чемпионатын өткізіп үлгерді.
1886 жылы Гермения мемлекеті суға тұғырдан секіру чемпионатын
өткізді.
Олимпиадалық қозғалыс өміріндегі елеулі кезең – бұл 1896 жылғы
олимпиадалық ойындар еді. Бұл халықаралық додаға европалықтармен қатар
дүние жүзінің барлық елдері қатынасу құқына ие болды. Ал алғашқы
дүниежүзілік чемпионат 1889 жылы Амстердам қаласындағы мұз айдынында
конькимен жүгірушілер арасында өтті. 1893 жылы Американың Чикаго қаласында
вилосипедпен жарысудан дүниежүзілік алғашқы біріншілік ұйымдастырылды.
Акробатика мен спорттық гимнастикадан да дүниежүзілік біріншілік осы жылы
өтті.
Спорт сүйер қауым спорт жарыстарын тек өз елінің еншісіне тиген үлес
деп шектелмей, Европа біріншілігін де сарапқа сала бастады. Сөйтіп, 1890
жылы жүргіштер мен тұғырдан суға секірушілер, 1893 жылы палуандар, 1898
жылы хоккейшілер, 1910 жылы боксшылар, гимнастика, футболшылар Европа тәжі
үшін жарыс жолына шықты.
Қазіргі кезеңде спорт дүниежүзінің қауымдастығына айналған бедел иесі
атанды. Оның дәлелі 173 мемлекет дүниежүзілік федерацияға кірген толық
мүше. Олардың ішінде 173-і жеңіл атлетикадан, 161-волейболдан, 165
баскетболдан, 151 футболдан, 143 бокстан, 129 суға жүзу мен теннистен, 127
велосипед пен ауыр атлетикадан, 123 ату спортынан, 109 дзюдо күресінен, 115
күрестен, 108 көгалды хоккейден мәртебелі федерация мүшелері. Бұл спорт
халықтар достығының аренасы екендігінің толық дәлелі болмақ.
Қысқы олимпиадаға қатынасу мәртебесіне Қазақстанның спортшылары 1994
жылы ие болды. Норвегияның Лиллехаммер қаласында 12 ақпан күні салтанатты
түрде ашылған олимпиада еліміздің спортшы ұл-қыздары әлемнің 66 елінен
жиналған спортшылармен иық теңестіре сап түзеп көрермен алдынан өтті.
Лиллехаммерде тұғырдан секіруші бауырларымызҚайрат Биекенов қазақ елінің
көк байрағын желмен желбірете алып шықты. Ал үздік шаңғышы Владимир Смирнов
олимпиаданың соңғы күні өткізілген 50 шақырымға марафондық жарыста мәре
сызығын бірінші болып қиды. Сөйтіп, Лиллехаммер көзінде қазақ елінің
әнұраны шырқалып, бейне таспамен бүкіл әлемге таралды. Мақсат орындалды.
Арман алдамады.
Ал 1996 жылдың ақпан айындағы Азия қысқы ойындарына қатынасып жалпы
командалық екінші орынды жеңіп алып Азия құрылығында Қазақстан спорт
сайысынан Қытай командасынан бір алтын медаль ғана ұтылды.
Қазақстан спортшылары үшін негізгі сынның бірі Хиросимада өткен ХІІ
Азия ойындары болды. Құрлық олимпиадасы аталатын байрақты бәсекеге тұңғыш
рет Азия алпауыттарымен үзеңгі қағыстыра додаға түсудің өзі – егемен алған
еліміз үшін үлкен мәртебе. Бұл жарысқа 42 мемлекеттің спортшылары
қатынасты. Еліміздің туын көтеріп шыға даңқты палуан Дәулет Тұрлыхановқа
тапсырылды. Бұл жарыста Қахзақстан құрамасы 25 алтын, 26 күміс, 26 қола
медальмен төртінші орынға табан тіреп қоржынды қомақты қылып қайтты.
31 спорт түрінен сынға түскен жерлестеріміз алып Азия құрылығында
Қазақстан спорт сайысынан төртінші ел болып оралды, сол жарысқа осы
еңбектің авторы да қатысып қайтқан еді.
2 Бөлім. ҚАЗАҚСТАН ФУТБОЛЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
2.1. Қазақстан жастарын футбол бағытындағы спорттық қабілетін дамыту
жолдары.
Аяқпен доп соғу техникасының негіздері.Аяқ алқымының ішкі бөлігімен
допты соғу.Бұл соғу допты алыс қашықтыққа жеткізу үшін қажет тәсіл. Сонымен
бірге қысқа және орта қашықтыққа беруге, әсіресе қақпаға соғуда, сондай-ақ
айып доп және бұрыштан доп соғуда пайдаланылады. Үлкен алаңда аяққа іліккен
доп нысанаға дәл тиюімен ерекшеленеді.
Қозғалусыз жатқан доп бір қалыптыжылдамдықпен жүгіріп келіп доға
жасау арқылы тебіледі. Жүгіріп келудің соңғы адымымен бір мезгілде соғатын
аяқ тізеден бүгіліп, сыртқа сілтенгендей сыңай танытады.Мұнан соң ол жылдам
түзуленіп допқа тиген сәтте тобықтың буынында қатая ширай түседі.
Дағдылану үшін жаттығулар:
1. Екі ойыншы бірінен бірі 10 м қашықтықта тұрады. Оның біреуі допты
әріптесіне домалатып жіберген сәтте екіншісі тоқтактпай соғып қайтарады.
Әріптестер алма кезек ауысып отырады. Тапсырманың басқа түрі: әріптес
допты домалатып әкеліп қапталдас тұрған екіншісіне береді Ал ол болса
допты қақпаға соғады.
2. Төмендете соғу. Қақпадан 6-7 м қашықтықта тұрған оқушы төмендете соғуға
тырысып, допты тебеді.
3. Арақашықтықты өзгерту арқылы соғу. Екі оқушы допты бір-біріне жібере
жүгіріп, арақашықтықты өзгертебереді,бірақ доп тек төмендете соғылады.
4. Бағана арқылы соғу. Екі ойыншы бір-бірінен 20-25 м қашықтықта тұрады.
Олардың арасына бағана қойылады. Оқушылардың міндеті- допты әріптесіне
бағана арқылы бағыттау.
5. Қатты тебу. Қақпашы допты домалатып жібереді, ал ойыншы жүгірген бойы 10-
12 м жерден допты екпіндете теуіп, қақпаға бағыттайды.
Аяқ алқымының сыртқы жағымен соғу.
Бұл допты орта және алыс қашықтықта жеткізуде, қақпа алдындағы шабуылда,
сондай-ақ бұрыштан берілетін және айып добын соққанда қолданылады. Соғу
түзу немесе бұрыштай жүгіру арқылы жүзеге асырылады. Бұл үшін салмақ
түсетін аяқ тізеден ептеп бүгілген және соғатын аяқтың қимылына бөгет
жасамау үшін допқа іргелес қойылады. Соғатын аяқ барынша артқа жіберіледі,
дене салмағы екінші аяққя түседі, ал табан созылған аяқ ұшымен бірге ішкі
жаққа бұрылады.Сөйтіп, кеуденің үстіңгі бөлігі бұралғандай әсер қалдырады.
Дағдылану үшін жасалатын жаттығулар:
1.Нысанаға соғу. Оқушы 8-10 м қашықтықтан қақпа торының, белгіленген
бөлігіне дәл тию үшін допты соғады. Доп оқушының алдынан, бүйірден
домалайды.
2. Алысқа соғу. Жарысушылар допты алысқа жеткізу үшін қақпашы
алаңындағы сызықты кезек-кезегімен оң және солаяқтарыменбес-бестен соғады.
Қорытындысында допты ең күшті соғушы оқушы белгілі болады.
3. Аяқ алқымының ішкі жағымен соғуды үйренген кездегідей тапсырмалар
орындалады.
Аяқ ұшымен соғу. Бұл тәсіл ойыншы қарсыласымен доп үшін таласып, доп
әрең дегенде аяғына тигенде қолданылады. Кей жағдайларда мұндай соғу ойын
қызған шақта қарсыластар қақпасын нысанаға алғанда тиімді пайдаланылады;
соғу әдетте аз-кем серпінмен жасалып, қақпашыны қапы қалдырады.
Аяқ ұшымен соғу бір орыннан және жүгіріп келу тәсілдерімен
орындалады. Мысалы, ойыншы доптың ұшу бағытына түзу сызық бойымен жүгіріп
келеді, таяныш аяғын доптың артына-бір бүйірге қояды. Соғатын аяқ тізесі
бүгілген, таяныш аяққа соқпай өтеді де, шұғыл түзуленеді. Аяқ ұшы аздап
жоғары көтеріледі, ал өкше топырақ үстіне тиеді.Кеуде біршама артқа
жіберіліп соққы доп ортасына жасалады. Аяқ алқымының орта тұсымен соғудан
аяқ ұшымен соғудың бір айырмашылығы –ол соғатын аяқты төмен жартылай созу
арқылы жүзеге асырылады.
Аяқ ұшымен соғуды игеру және жетілдіру үшін аяқ алқымының орта
тұсымен соғуды үйренудегі тапсырмалар пайдаланылады.
Г. Ұшып келе жатқан допты соғу. Бұл соғулар допты әріптесіне тез беру,
қарсыластар қақпасына шабуылдау және өз қақпасын қорғау кезінде
қолданылады. Ойында аяқтың алқымымен және табанның ішкі жағымен соғу
көбірек пайдаланылады. Соғудағы ерекше бір қиындық –ойыншы соғу сәтін,
биіктік пен жылдамдықты, содай-ақ ұшу бағытын есепке алуы тиіс. Ойыншы соғу
сәтінде аяқты доптың ортадан жоғары тұсына, ортасына және ортасынан төменге
тигізуге тырысуы қажет, мұның өзі ойын жағдайымен айқындалады.
Бірінші жағдай. Бір бүйірден ұшып келе жатқан допты өзінен оңға
немесе солға бағыттай соғу керек. Ойыншы іс-әрекеті:а) ұшып келе жатқан
допқа бетті бұру; б) доп жақындаған сәтте таяныш аяққа салмақ түсіре оны
кеуде жаққа бұру; в) доптың орта тұсынанаяқ алқымының орта тұсымен соғу
үшін қолайлы жағдай жасау.
Екінші жағдай. Түсіп келе жатқан допты теуіп, оны өзінен жоғары-алға
бағыттау.
Ойыншының іс-әрекеті: 1) аяқ алқымының ортадан жоғары тұсымен допқа
жанасу; 2) соғатын аяқ толықтай тізеден түзелетіндей етіп, допты соғу
қажет; 3) допты төмендете беру үшін допты соғу сәтінде тебетін аяқ ұшын
жерге қарай созып, аяқ алқымының дәл орта тұсымен допқа жақындаған жөн.
Үшінші жағдай. Бас үстінен ұшқан допты соғу.
Ойыншының іс-әрекеті: 1) допты иық деңгейіне дейін түсіру; 2) осы
сәтте икеудені артқа шалқайту, таяныш аяқтың тізесін бүгу(яғни оған
жартылай жүрелеп отыру); 3) соғатын аяқты шұғыл жоғары көтеру; 4) доп
жоғары емес, кері ұшуы үшін аяқты оның орта тұсына тигізу, бұл сәтте аяқтың
ұшы әлі де жоғары қарап тұрады.
Дағдыны игеру үшін жаттығулар:
1. Жонглерлік. Ойыншылар үш-төрт адамнан топтарға бөлінеді, әрбір топта
бір доптан болады; мұғалімнің ысқырығынан кейін жарыс басталады: әр
допты түсірмей, ауада көп ұстап тұруға тырысып бағады. Допты соғу аяқ
алқымы бөлігі және табанның ішкі жағымен жүзеге асырылады.
2. Екпінмен жүгіріп келіп соғу. Екі ойыншы 10-12 м қашықтықта бір-біріне
қарама-қарсы тұрады. Біреуі жүгіріп келіп, допты жоғары соғады, доп
жерден алғаш секіріп кеткеннен кейін оны теуіп, әріптесіне дәл
бағыттауға тырысады. Әріптесі болса, ұшып келе жатқан допты ұстап
алып, кері қайтарады.
3. Допты өзіне тастау. Ойыншы допты өз алдына тастайды және жерден
бірінші секіргенде оны аяқ алқымымен теуіп, басынан асырады. Тез
бұрылып, доп жерден секірген сәтте оны тағы өзі арқылы береді. Мұнан
кейін осы ойыншы ұшып келе жатқан допты өзінің үстіне қарай тебуді
орындайды. Бұл жағдайда допты оған әріптесі береді. Бұл тапсырманы үш
оқушының орындауына болады: доп соғатын ойыншы екі әріптесінің
ортасында тұрып, берілген доптыиесіне өзі арқылы қайтарады (әріптесіне
артынан бұрылып, өзі арқылы соғады).
Жартылай ұшқан допты соғу. Жаңа ғана алаң үстінен секіре көтерілген
допты осы тәсілмен соғуға болады. Мұндай соғулар допты алыс қашықтыққа
жеткізу және қақпаға шабуыл кезінде пайдаланылады. Жартылай ұшып келе
жатқан допты табанның түрлі жағымен соғуға болады, алайда көбнесе аяқ
алқымының орта және сыртқы жағы қолданылады. Орындалу әдісі мынадай. Доп
жерге түскенде таяныш аяқ доптың алдына қойылады. Соғатын аяқтың ұшы
созылып, кейде алға еңкейеді. Доп алғашқы жоғары көтерілгенде соғылады.
Аяқтағы соққыны күшейту үшін допқа жақындағанда жылдамдықты арттыра түседі.
Дағдыны игеру жаттығулары.
1. Секірген допты торға соғу.Ойыншылар допты лақтырып, ол жерден жоғары
секірген сәтте табанның ішкі жағымен қақпа торына бағыттайды.
2. Адымдардан соғу . Оқушылар сол бір тапсырманы орындай ы. Алайда доп
бір адымнан кейін, екі адым, үш адымнан соң соғылады.
3. Қақпашы қақпадан 10-12 м жерде тұрған ойыншыға допты қолмен лақтырады,
бірақ доптың оған 2-2,5 м жетпеуін қадағалайды. Ойыншы жүгіріп келіп,
жартылай ұшқан допты қақпаға қарай қатты соғады.
Қазіргі Қазақ футбол командалары
Қазақ футболы командалардың қаржыландырылуы, жалпы қаржы айналымы
жөнінен Ресей мен Украинаны ғана алға шығарады. Қазірдің өзінде Алматының
Қайраты Ақтөбенің Ақтөбе, Астананың Астана, командаларының жылдық
бюджеті 7-10 миллион АҚШ доллары көлемінде. Ал Қостанай, Павлодар,
Петропавл, Қарағанды Атырау обылыстары командаларының қазынасы 3 млн. АҚШ
доллары шамасын құрайды. Стадиондарымызда жұртқа ұялмай көрсететін дәрежеге
жетті. Мұның бәрі әрине, ел футболының тәуір жақтарын аңғартқанымен, бұл
саладағы проблемаларды айтып тауыса алмайсың. Алдымен мемлекеттің осы
миллиондар ойынына бүйрегі бұрылмай отырғандығына тоқталайық. Біз еуропалық
футболдың көшіне ілестік деп айқайлап жүргенімізде балалар футболы, олар
жаттығатын мектеп, алаң бәз-баяғысынша мүсәпір күйінде қалып қойыпты. Жақын
аралықта оның материалдық-техникалық жағдайын жақсартайын, кемшілікті түзей
қояын деп жанашырлық танытып жатқанын да көрмедік.Ол- еңалдымен
атқамінерлердіңжаны ашымастың қасында басың ауырмасыннвң көрінісі.
Бүгінгі ұрпақ ертеңгі күні ел намысын қорғайтынын ұмытуға болмайды...
Келешек үшін біздің қазірден қамығып отыруымыздың себебі бар. Өйткені қазақ
футболының қазіргі жағдайы да оңып тұрған жоқ. Қазақстан футбол одағы ел
бірікшілігін өз дәрежесінде өткізе алмайтындығын, осы саладағы ұйымдастыру
жұмыстарын бетімен жібергендігін дәлелдегелі қашан? Әлемді арбаған теңбіл
доп қызығы Қазақстанда үлкен ақша, көлеңкелі бизнеспен қатар аталатын
болды. Ал оған бас ауыртып жатқан ешкім жоқ.
Алысқа ұзамай-ақ іргедегі елдерге қарасақ, мұндағы жағдайдың
бізден тіпті өзгеше екенін көреміз. Әсіресе өз ағам дейтін өзбектерден
үйренеріміз расыменен көп сияқты. Мысалы, бұл елде Футбол ойынын дамыту
жолдары туралы арнаулы мемлекеттік қаулы бар. Бұл құжат футболды ұлттық
маңызды іс-дәрежесіне көтеріп отыр. Сондықтан ол елде біздегідей әкімдермен
компания басшыларының қас-қабағына қарамайды. Керісінше, олар
футболшылардың көңілін аулап, бар қажетін тауып беруге, жәрдемдесуге,
бастысы ел футболын дамытуға ынталы екен. Осының нәтижесінде өзбекстандық
командаларда ерекше серпін бар. Ал футболшылары ақшаны емес, ар-абыройды
көбірек ойлайды. Командаларды қаржыландыру да жүйелі жолға түскен. Өзбектер
қазірдің өзінде Азия додасында бас жүлдені қанжығаға бөктеріп алды және
ФИФА рейтингісіндегі 64-ші орынға бір-ақ көтерілді. Ал біз... қопыраған
ақшаны құлқындарға қанша құйсақта ФИФА рейтингісіндегі 146-шы орыннан
көтерілетін емеспіз. Рейтинг дегеніміз біздің бүгінгі деңгейіміз ғой. Бір
мысал, тағы да Өзбекстан. Көршілердің ең бай деген Пахтакор, Навбахор
секілді командаларының бюджеті қазақстандық Тараз Қайсар командаларымен
салыстырғанда көп төмен. Соған қарамастан олардың ойынында әдемі өрнек,
жеңіске ұмтылыс бар. Ал бізде ол жоқ. Чемпиондар лигасында атой салған
Словакияның Артмедия немесе биылғы УЕФА кубогы жолындағы жарыста
Алматының Қайратын жерге қаратқан Венгрияның Фехервар командаларының
бюджеті 3 млн.АҚШ доллары көлемінен аспайды. Осындай мысалдарды келтіре
отырып, әңгіменің бәрі қап-қап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz