БАЛҚАШ КӨЛІНЕ ТИГІЗЕТІН АНТРОПОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРІ
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
Жамантаева К.А.
Қазақмыс корпорациясының Балқаш көліне тигізетін антропоэкологиялық әсері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В060800 - Экология
Алматы 2013
Жұмыстың тақырыбы: Қазақмыс корпорациясының Балқаш көліне тигізетін
антроэкологиялық әсері
Жақын келешекте біздің елдің тағы бір аса ірі су нысаны- Балқашқа
Аралдың тағдырын қайталау қаупі төніп тұр. Күні кеше ғана , аптап ыстығы
бет қаратпайтын шөлдердің ортасында орналасқан кербез Балқаш көлі өзінің
аса бай өсімдіктер және жануарлар дүниесімен ерекшеленіп жататын. Сол
Балқаш қазірде шөлейттеніп, өзінің табиғи келбетін жоғалтуда. Көл су
жетіспеушілігіне ұшырап, біртіндеп таяздап барады. 1970 жылдары салынған
Қапшағай СЭС салынуымен, осы әдемі көлдің жұтаңдануы басталды деп айтуға
болады. Қапшағай су қоймасы оның бір жылдық ағынын, жеп отыр және су
қоймасының сағасындағы суды түгелдей пайдаланып отыр. Су қоймасы осындағы
табиғи ландшафтты танымастай өзгертіп, оның экологиясына үлкен нұқсан
келтіріп отыр.
Дипломдық жұмыста Балқаш проблемасына қатысты мәселелерге назар
аударту, әдебиетке шолу арқылы, бұл проблеманың аса маңыздылығын барынша
көрсете отырып, бүгінгі күні Аралдың тағдырын қайталайын деп отырған Балқаш
көлінің қайталанбас экожүйесін сақтап қалу болып табылады.
МАЗМҰНЫ Беті
КІРІСПЕ 2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 4
1 БАЛҚАШ КӨЛІНЕ ФИЗИКА - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ 6
СИПАТТАМА
1.1Балқаш көлінің физика - географиялық орны 6
1.2Балқаш көлінің табиғат жағдайы ерекшеліктері 12
2 БАЛҚАШ КӨЛІНЕ ТИГІЗЕТІН АНТРОПОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРІ 15
2.1Балқаш көлінің суын пайдаланудағы экономикалық – экологиялық 15
жағдайы
2.1Қазақмыс корпорациясының көл суына тигізетін 17
антропоэкологиялық әсері
2.3Балқаш көлі суының құрамындағы ауыр металдардың деңгейі
3 БАЛҚАШ КӨЛІНІҢ ҚАЗІРГІ САПАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ
ЖӘНЕ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ШАРАЛАРЫ
3.1Көлдің қазіргі сапалық жағдайын бағалау 18
3.2Балқаш көлі экожүйесінің бұзылу зардаптары және оны қорғау 44
шаралары
4 Еңбек қорғау қауіпсіздік шаралары 48
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
КІРІСПЕ
Балқаш туралы сөз айтпастан бұрын Арал туралы айта кету керек. Аралдың
басына түскен апатты жағдай туралы кезінде көп айтылып, қаншама , жазылып ,
көптеген шаралар ұйымдастырылды, қыруар қаржы құрдымға кетіп Аралдың
табанына көмілді. Бүгінгі күні Арал трагедиясы көп айтылмайды, себебі
бұлтартпас шындықпен ешкімде таласа қоймас.Дегенмен де Аралдың осындай
күйге түсуіне мұрындық болған обьективті жағдайлардың болғаны да рас,
ондайлардың қатарына халқының саны күн сайын өсіп отырған Орта Азия ауыл
шаруашылығының суармалы жерлеріне өте көп мөлшерде тұщы су қажет болды.
Жақын келешекте біздің елдің тағы бір аса ірі су нысаны- Балқашқа
Аралдың тағдырын қайталау қаупі төніп тұр. Күні кеше ғана , аптап ыстығы
бет қаратпайтын шөлдердің ортасында орналасқан кербез Балқаш көлі өзінің
аса бай өсімдіктер және жануарлар дүниесімен ерекшеленіп жататын. Сол
Балқаш қазірде шөлейттеніп, өзінің табиғи келбетін жоғалтуда. Көл су
жетіспеушілігіне ұшырап, біртіндеп таяздап барады.
Балқаштың жағдайы жақсы кезінде жылына, басым түрде Іле өзенінен 12
шаршы шақырым тұщы су алып тұратын. 1970 жылдары салынған Қапшағай СЭС
салынуымен байланысты, осы әдемі көлдің жұтаңдануы басталды деп айтуға
болады. Қапшағай су қоймасы оның бір жылдық ағынын, жеп отыр және су
қоймасының сағасындағы суды түгелдей пайдаланып отыр. Су қоймасы осындағы
табиғи ландшафтты танымастай өзгертіп, 160 шаршы шақырымдық аумақтағы тоғай-
шілік орманды жойып жіберді, өзеннің эндемигі- маринка балығы, су тышқанын
өсіру кәсіпшіліктерін түбегейлі құртты.
Осыдан сәл кейін Қытай тарапы Іле өзенінің саласы- Таш өзеніне бөген
салып, Іленің суын азайтты. Одан біраз уақыт аралығында Қытай тағы да
Іленің жоғары бөлігіне бөген салып , өзен ағынын тағы да азайтты. Бүгінгі
күні Іленің ағыны бастапқы көрсеткіштің жартысын ғана құрап отыр. Осылайша
Қытайдан мол су аламыз деген, ұзақ мерзімдік стратегиялық есептеулер,
жұмсартып айтқанда, іске аспады.
Ертеректе Балқаш бойының тұрғындары көлді Ақ теңіз және Жұмбақ көл деп
екі түрлі атап келген. Ақ теңіз деп көлдің батыс жағалауын мекендеген жұрт
атаған. Оған себеп: негізгі өзендер Іле, Ақсу, Көксу, Тентек және толып
жатқан жер асты сулар көлге батыс жағынан құяды да, ондағы көл суының
жартысы тұщы болып келеді және сырт көрінісі мөлдір ақ түсті болды. Ал,
көлдің оңтүстік-шығысын мекендеген ел “Жұмбақ көл” деп ат қойған.
Бұл тұстан көлге Лепсі, Аягөз өзендері құяды, ал жер асты сулары бұл
жағынан көлге қосылмайды. Экологиялық апат мәселесі қазір бар әлемді
толғандырып отыр. Уақыт алмасқан сайын адам қолымен "екінші табиғат"
(өндірістік өркениет деген мағынада) жасалып, алға қарыштап қадам басқан
сайын жаңа қиындықтар мен шешімі түйткілді мәселелер көбейе береді. алқаш
көлі — ғаламшардағы ең көне көлдердің бірі. Жаратылысы бөлек, жұмбағы мол.
Батыс бөлігі ерекше тұщы сулы болса, шығыстағы айдыны айрықша ащы болып
келеді. Көлдің батыс бөлігінің 1 литр суында 0,5 грамм тұз болады (бұл
кейбір ауыз сулардан тұщырақ), ал шығысындағы тұздылық мөлшері бұл
көрсеткіштен он есе көп болып келеді.
Бірақ, көлдің осы қалпы ғасырлар бойы сақталып келеді. Балқаш осы
алаптағы ең төменгі ойысты өңірде орналасқан. Көл табиғи тепе-теңдігін
тұрақты сақтап келеді. Көлдің жағалауларында тұзды сорлар ( мәселен,
Тасарал ауылы маңындағы тұзды сор — бұл жерден қазір "Балқаш Тұз" кәсіпорны
тұз алуда) кездеседі. Қаншама уақыт бойы жиналып келе жатқан минералды
түзілімдер осындай жерлерде жиылып, емдік қасиеті мол сорларға айналған.
Балқаштың тағдыры — жарты ғаламның тағдыры деп айтуға болады. Көл
тіршілігі оның картада көрсетілген көк сызықты кемерімен шектелмейді. Оған
әсер ететін факторлар көп. Балқаштың тағдыры — Алатаудың басынан, Қытайдың
даласынан басталады деп айтуға болады. Себебі көл арнасына су жинайтын алап
сонау Іленің арнасына құйылатын бастау бұлақтардан, Алатаудың мұзарт
шыңдарынан. Мыңжылдық мұз көбесі сөгілмеген мұздықтардан басталатын еспе
өзен, өзек-жылғалар ойыс-ойпатта орналасқан көлге арналанып ағып құйылады.
Балқаш тағдырының түйткілді түйіндерін таратып шешу үшін жаратылыстану
ғылымдарының барша саларына жүйелі сараптау жүргізген жөн.
Дипломдық жұмыстың көкейкестілігі: қоршаған ортаны қорғау және табиғи
ресурстарды тиімді пайдалану қазіргі кезде бірден - бір өзекті проблема
болып табылады. Адамзат қауымдастығының қол жеткізген ғылыми-техникалық
жетістіктерінің қоршаған ортаға зиянды әсерін тигізуі үнемі артуда.
Биосферада антропогендік негізде пайда болған қоршаған ортаны зақымдаушы
заттардың белсенділігі артуына қажетті мүмкіндіктер туындап отыр.
Бұл аймақтағы негізгі қауіп көзі - көлдің экологиялық жағдайы болып
отыр. Себебі Балқаш көлінің проблемасы күн өткен сайын күрделене түсуде.
Тек өткен ғасырдың өзінде көл деңгейі 2 метрге төмен түсті. Жағалаудың 7-8
шақырымына дейінгі жерлерде өскен қамыс, кұрақ қурап қалды. Көлдің күре
тамыры болып табылатын Іле өзенінің Қытай жерінен Қазақстанға өтер басынан
алынған судың құрамы өте ластанған. Су құрамында темір 7,3 есе, мырыш 4,6
есе, мыс 3-4 есе, нитрит 1,7 есе өсіп кетті. Бұл жағдай Қытай жеріндегі
Іленің бойына егілген күріш алқаптарынын әсерінен болуда.
Балқаш мыс комбинатынан суға төгіліп жатқан зиянды заттарды айтпағанның
өзінде Балқаш қаласындағы атмосфералық ауаға жыл сайын 668 мың тонна зиянды
қалдықтар шығарылады. Тек қана Қытай ғана емес Балқаштың экологиясының
күрделене түсуіне Қазақстан өндіріс орындары да өз үлесін қосуда. Соның
ішінде Қазақмыс корпорациясы зауыттары ерекше орын алады. Яғни менің
ғылыми-зерттеу жұмыстарымның мақсаты- осы өндіріс орнының көл экологиясына
тигізіп отырған кері әсеріне арналады.
Іле - Балқаш экожүйесіндегі өзгерістер (әсіресе Қапшағайдан
төменгі бөлігі) өте сирек кездесетін Іле тоғайын, өзен жағасындағы шұрайлы
жайылымдар мен оның сағасындағы қамыс-қоғаның жойылуына себепші болуда.
Көлдің жағалаулары кеуіп, тұзды шаң жиі көтеріледі. Ауа райы өзгеріп,
қуаңшылық пен аңызақ желдер үйреншікті жағдайға айналды . Осы жағдайлар
негізінде көл жағалаулары батпақтанып, сорлар мен тақырларға айналуда. Іле
- Балқаш экожүйесінің фаунасы мен флорасы да осы факторлардан зардап
шегуде. Балық аулау соңғы жылдары 5 есе төмендесе, уылдырық шашу тіпті
азайды.
Сонымен қатар балықтардың Іле бойындағы егіс, көкөніс алқаптарына
пайдаланылған пестицидтер, гербицидтер және минералды тыңайтқыштар
қалдықтарымен улануы да жиі байқалатын көрініске айналды.Қазіргі кезде
адамзат шаруашылықтық іс- қызметінің табиғи ортаға деген зиянды әсері
етуде. Соған орай биосфераны сақтап қалу мәселесі әлемдік деңгейде
қарастырылуда. Адамның тіршілік көзінің көпшілігі осы проблемаларды шешумен
тікелей байланысты.Сондықтан қазіргі кезде адамзаттың шаруашылық әрекеті
салдарынан туындап отырған экологиялық қауіпті түсіндіретін және
экологиялық қауіпсіздік жолдарымен қамтамасыз ете алатын айтарлықтай
зерттеулер қажет.
Ғылыми жаңалығы:
- Балқаш көлі су алабының экологиялық жағдайына талдау жасалды;
- Қазақмыс корпорациясының көлге тигізетін әсері бағаланды;
- Зерттеу аймақтарындағы судағы ауыр металдардың мөлшері
анықталды.
- Көлдің экологиялық - экономикалық жай - күйіне баға берілді.
Жұмыстың мақсаты: Балқаш көлінің қазіргі экологиялық жағдайын бағалау.
Жұмыстың міндеттері:
- Балқаш көлі су алабының экологиялық жағдайына талдау жасау;
- Қазақмыс корпорациясының көлге тигізетін әсерін бағалау;
- Зерттеу аймақтарындағы судағы ауыр металдардың мөлшерін анықтау.
- Көлдің экологиялық - экономикалық жай - күйіне баға беру.
Зерттеу нысаны: Балқаш көліне әсер ететін өндіріс орны Қазақмыс
корпорациясының шаруашылық іс-әрекетінің қоршаған ортаға тигізіп отырған
кері экологиялық ықпалы.
Жұмыстың қолданыстық маңызы: антропогендік факторлардың әсерінен
болатын әртүрлі өзгерістерге талдау жасай отырып, жалпы экожүйенің
тұрақтылығын бағалауға арналған Экология мамандығының студенттері мен
оқытушы қауымға ұсынылып отырған диплом жұмысындағы құнды материалдарды
қосымша ақпарат ретінде ұсынуға болады. Бүгінгі күні екінші Аралдың
тағдырын қайталауға шақ қалып отырған Балқаштың тағдыры іс жүзінде, біздің
елге ғана емес, экологиялық сипатты бұл құбылыстың жахандық қауіпке
айналатын түрі бар.
Мұндай жағдайда бүгінгі Балқаш проблемасы, бүкіл Еуразияға, тіпті
әлемдік биосфера облысына да өзінің кері әсерін тигізуі әбден мүмкін. Өткен
ғасырдың аяғында жүргізілген Балқаш пен Балқаш бойындағы аумақтағы өзендер
мен су қоймалары режимінде елеулі гидрологиялық, гидрохимиялық және
гидробиологиялық өзгерістердің орын алғанын көрсетті.Бұл өзгерістердің
туындауына табиғи фактордан гөрі адамның шаруашылық іс-әрекеті факторының
басымдық рөлі болғаны атап көрсетілді.
Іле-Балқаш су шаруашылығы алабының қазіргі күйінің қалыптасуы
1970 жылы Қапшағай су қоймасын салу кезінен басын алады. Осы кезеңде
сонымен бірге аса ірі суармалы массивтер Ақдала, Шеңгелді және Үлкен Алматы
каналы сияқты нысандар пайда болды.Осы кезеңге дейінгі Іле өзенінің
гидрологиялық режимі басым түрде табиғи факторлармен анықталатын.Өзеннің
осы уақыттағы орташа көпжылдық ағыны 467 м3сек. құрап, шартты-салыстырмалы
режимді саналды. 1970-1995 жылдар аралығында Іле-Балқаш су шаруашылығы
алабының жай-күйіне Қапшағай су қоймасының әсері, оның ішінде шаруашылық
нысандарының, әсіресе суармалы күріш алқаптарының, шаруашылық іс-әрекеті
нәтижесінде қоршаған ортаға бөлінетін органикалық заттарыңың, ауыр
металлдар мен улы химикаттар қалдықтарының кері әсерлері көріне бастады.
1974-1986 жылдар аралығында , осы кері факторлардың барлығы, бір ғана
бағытта, яғни өзеннің сағасы- Балқаш көліне бағытталып отырды.Осы
жағдайлардың барлығы Балқаш көліне келетін өзен ағынының күрт азаюына
әкелді, мұның өзі, көлдің батысы мен шығыс бөліктерінің су мен тұз
айналымына әсерін тигізіп, көл деңгейінің төмендетті және көл суының
минералдануын күрт арттырды.Қапшағай аймағы мен Балқаш көлі арасындағы су
ағынының кемуі үйреншікті жайтқа айналды.
Балқаш көлінің негізгі ластауышы рөлін бүгінгі күні осы өңірдің аса
ірі шаруашылықтық нысаны болып отырған Қазақмыс корпорациясының тау-кен
және өңдеуші кәсіпорындары және ауыл шаруашылығы мен коммуналдық
кәсіпорындары болып отыр. Су бассейнінің ластануы, Іле өзеніне келетін су
мөлшерінің азаюы, Балқаш көлі деңгейінің төмендеуі т.б. факторлар осы бай
өлкенің биоалуандығына да кері әсерін тигізіп, фито және зоопланктон
массасының күрт азаюын тудыруда.Іле өзенінің сағасында және көл
акваториясында балықтың саны тым азайып кеткен, балықтың әртүрлі ауруларға
шалдығуы жиілеп, құнды балықтардың саны азайғаны белгілі болып отыр.
Осы дағдарыстың шырқау шегі кезеңінде (1970-89 жылдары) яғни жер үсті
суларының суару және басқа мақсаттарға жұмсалуының қарқынды кезеңінде
жылына 3,12 км3 су жоғалып отырған , Оның 2,43 км3 Іле өзеніне келсе, ал
Ақсу және Аягөз өзендерінен судың келуі біржолата тоқтайды. Диплом
материалдарында осы проблеманың астары , туындау себептері, көлдің бүгінгі
жағдайы мен оның астарласқан экологиялық проблемалары біртұтас мәселе
аясында қарастырылады.
1. Балқаш көліне физика-географиялық сипаттама
1.1 Балқаш көлінің физика-географиялық орны және ашылу тарихы
Балқаш көлі - Қазақстандағы ең ірі экожүйелердің бірі. Көл Балқаш
-Алакөл ойысында орналасқан. Балқаш көлі — Қазақстандағы Каспий мен Аралдан
кейінгі үшінші ағынсыз үлкен ірі айдын болып табылады.Теңіз деңгейінен 340
метр биіктікте жатыр. Көлемі 501 мың км2, ұзындығы 605 км, ені - 9 - 74 км
аралығында. Ең терең жері- 26 м. Жағасының ұзындығы 2383 километр, орташа
тереңдігі 6 метр.
Оңтүстік-батысында судың түсі сұрғылт-сарғыштау, шығысында -көгілдір.
Балқаш көліне Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу, Аягөз, Бақанас, Тоқырау, Мойынты
өзендері құяды. Барлық су көлемінің 80 пайызын Іле береді. Балқашта
көптеген ірі шығанақтар, мүйістер, түбектер бар. Ірі аралдары: Басарал және
Тасарал.[1]
Қазақстан табиғатының байлығы және өзгешелігі сонша, оның жомарт қолмен
бүкіл әлемнің ғажайыптары жиналған таңғажайып қазына-байлыққа теңеуге
мәжбүрміз. Қазақстан табиғатының адам таңғаларлық көп түрлілігі ғажайып
табиғат кешені Жетісуға да тән. Дәл осында " Жеті өзен өлкесінде" жер
шарындағы ең бір үлкен құрлық ішілік тұйық су қойманың біреуі-көгілдір көл
Балқаш орналасқан. Нәзік осы жұмбақ көлдің әрі қорғансыз сұлулығы оны
"Жетісудің інжу-маржаны" деп атауға мәжбүр етеді. Балқаш өңірінің шексіз
кеңістігінің қол тимеген табиғаты, далалармен аптап шөлдер, бір кездерде
осы алаптарда буырқана аққан, ол қазір құмдар жұтып қойған көкшіл шаңғыз
Балқашқа құятын ешкімге бас имеген тау өзендерінің долы ағындары, осылардың
бәрі ең көпті көрген саяхатшыларды таң қалдырады.
Қазақстан табиғатының адам таңғаларлық көп түрлілігі ғажайып табиғат
кешені Жетісуға да тән. Дәл осында " Жеті өзен өлкесінде" жер шарындағы ең
бір үлкен құрлық ішілік тұйық су қойманың біреуі-көгілдір көл Балқаш
орналасқан. Балқашты кім ашқаны белгісіз, алайда ертедегі қытайлар және
моңғолдар сызған карталарда оның көрінісі кездеседі. Көл туралы алғаш рет
XIII ғасырларда дерек алған еуропалық Рубрин мен Плано Карпини еді. Үзік-
үзік және саяхатшылардың әрқашан анық бола бермейтін байқаулары өзінің
ғылыми мәнін бүгін де жоғалтқан жоқ. Орыстардың Балқашпен таныстығы Иван
Грозный заманынан бастау алады. Ермактың басқыншылық жорықтары мен Сібірді
отарлаудан соң Ресейдің назары оңтүстік аумақтарға түсті.1767 жылы Балқаш
көлі алғаш рет Ресей карталарынан орын алды. Ол орыс көпестері мен елшілері
әңгімелерінің негізінде жасалған Семень Ремезьдің "Барлық сусыз және өту
мүмкіндігі шамалы тасты далалық жердің сызбасы" болатын.
Орыстардың Балқашпен таныстығы Иван Грозный заманынан бастау алады.
Ермактың басқыншылық жорықтары мен Сібірді отарлаудан соң Ресейдің назары
оңтүстік аумақтарға ауысты. 1767 жылы Балқаш көлі алғаш рет Ресей
карталарынан орын алды. Ол орыс көпестері мен елшілерінің әңгімелерінің
негізінде Семень Ремезть "Барлық сусыз және өту мүмкіндігі шамалы тасты
далалық жердің сызбасы" болатын. Пайдаланылған деректер тексерілмеген
шамамен берілгендіктен көлдің геологиялық сипатының (кординаты, көлемі,
жағалау сызығы т.б) дәлдігі айтарлықтай нашар бейнеленген. Бұл сызбада
Балқашты теңіз деп атаған. 1730 жылы Стокгольмде басып шығарылған,
Ф.И.Стролеиберг құрастырылған " Ресей мен Ұлы Татарияның картасында" көл
теңіз деп берілген. Дегенмен де теңіз көлдің жалғыз аты емес.
Ежелгі қытайлар оны Си-Хай деп атаса, түріктер мен моңғолдар Ақ
теңіз немесе Көкше теңіз, жоңғарлар -Балқаш (батпақ) десе, қазақтар
-Аңырақай (сопақша немесе жоңғарлардың көз жасы) және Қаз көл (қаздар
көлі),Аққаз (аққу көлі) деп та атапты.
Жоңғарларға тұтқынға түскен және осы өлкеде болған швед офицері Ренат
көлдің анығырақ жазбасын бергенге дейін ұзақ уақыт бойы ешкім көл туралы
дәл мәліметтерді білмеді. Көлдің шын орны мен өлшемдері, географиялық
мәртебесі жэне аты да белгісіз болатын. Бұл жағдай көптеген аңыздардың
туындауына түрткі болды. Тек 1834 жылы астроном Федоров Балқаштың
жағалауының бір бөлігін картаға түсірді. XIX ғасырдың ортасында еуропалық
жаратылыстанушылар үшін Балқаш өңірі бүкіл әлемнен шексіз далалармен,
шөлдермен бөлінген әлі жұмбақ болып келеді. Өлкеде еуропалық шекара
гарнизондарының әскерлері тұрды.
1840-1843 жылдары Балқаштың алғашында шығыс, кейін батыс, одан кейін
оңтүстік жағаларын құрамына әскери топограф Т.Ф.Нифантоев кірген
А.И.Шренктің экспедициясы зерттеді.
Т.Ф.Нифантоев 1852-1853 жылдары көлдің жағалауын түгелдей түсіріп
,алғаш рет оның картасын сызды. Жетісуді А.П.Федченко мен Н.А.Северцовтың
экспедициялары аралаған соң, Балқаш алабының балықтары туралы бірінші
мәліметтер пайда болды. Осы материалдар негізінде профессор К.Ф.Кесслер
ғылым үшін балықтың 76 жаңа түрлерінің жазбасын жасады.
XIX ғасырдың ортасында еуропалық жаратылыстанушылар үшін
Балқаш өңірі бүкіл әлемнен шексіз далалармен, шөлдермен бөлінген әлі жұмбақ
болып келеді. Өлкеде еуропалық шекара гарнизондарының әскерлері тұрды.
Бұл жерде алғашқы жаратылыстанушылар мен географтар ірі әскери
отрядтардың құрамында болды.
Бұл алап Тянь-Шань мен Жетісу Алатауының мұздықтарын қамтиды.
Бүгінгі Балқаш-созылыңқы келген, таяз сулы, бумерангқа
ұқсайтын су қойма. Көлге 26000 бұлақ пен кішігірім өзендердің суын жинайтын
бес ірі өзен құяды. Сумен бірге өзендер көлге 10 млн. тоннаға дейін тұз
және шамамен 30 млн. тонна тұнба алып келеді. Бақанас, Ащыөзек, Тоқырауын,
Қарабұлақ, Мойынты, Сарыбастау секілді Солтүстік Балқаш өңірінің өзендері
суларын көлге жеткізбей, құмдарда жоғалтады.
Балқаш алабы Қазақстанның оңтүстігіндегі Еуразияның нақ
ортасында, Қапшағай қақпасының батыс жағында орналасқан кең байтақ ойыста
жатыр. Оңтүстікте Балқаш өңірінің кеңістігі Жоңғар Алатауы жоталарымен
шектеседі, шығыс және солтүстік шығыста-Шыңғыстау мен Тарбағатай қырқалары,
ал Солтүстікте Арал-Ертіс су айрығының қыраттары қоршап жатыр. Балқаштың су
жинау алабының ауданы -390 км2. Сумен бірге өзендер көлге 10 млн. тоннаға
дейін тұз және шамамен 30 млн. тонна тұнба алып келеді. Оңтүстіктен
Балқашты Тауқұм мен Сарыесік атырау шөлдері қоршап жатыр.Олардың
ортасындағы Балқашқа мол суын алып келетін Іле өзенінің алабы шамамен 140
мың км. Өзеннің жалпы ұзындығы 1450 км шамасында, оның 635 км-і Қытай
аумағына тиесілі.
Іле —Балқаш алабы Республиканың оңтүстік шығысын түгелдей алып
жатыр. Оңтүстіктен Балқашқа Тауқұм мен Сарыесік атырау шөлдері
ентелейді.Олардың ортасында Іле өзені Балқашқа ұмтылады. Іле өзенінің
алабының ауданы шамамен 140 мың км2 (шамамен өзен алабының 36% ) оның
ішінде 62,6 мың км2 (шамамен өзен алабының 45 %) ҚХР шегінде орналасқан.
Өзеннің жалпы ұзындығы 1450 км шамасында, оның 635 км Қытай аумағына
тиесілі. Жылына орта есеппен осы ауданнан 22,45 км2 тұщы су жиналып, оның
шамамен 17,05 км2 ге тең бөлігі ҚХР шекаралас аумағына тиесілі. Балқаштың
қалған өзен алаптарынан жиналатын ағындысының жалпы көлемі жоғарыда
көрсетілген көлемінен айтарлықтай аз немесе 6,4 км2 -ін құрайды және оның
тек жарым жартысы ғана көлге жетеді.
Қаратал - Балқаш алабындағы су қоры жөнінен екінші орын алады.Оның
ұзындығы 390 км, су жинау алабының ауданы 19,1 мың км2. Жетісу Алатауының
солтүстік беткейінде Қарой мен Шыжы өзендерінің қосылуынан басталады. Осы
екі саласын қосып алған ол кең тау аралық ойысқа шығады,онда өзінің ең ірі
саласы болып табылатын Көксу өзенін қосып алады[3].
Балқаш өңірі бірнеше географиялык зоналардың шекарасында орналасқан.
Көлдің табиғат жағдайларының көптүрлілігі соншама,мұнда жер планетасының 5
климаттық белдеулері түгелдей бір уақытта кездеседі, олар Оңтүстік Балқаш
өңірінің шөлдік ландшафттары, Солтүстік Балқаш өңірінің және Іле Алатау
жоталары тау етектерінің далалық ландшафттары, орташа тау ормандары мен
биік таулардағы альпілік шалғындар, алып тауларды жапқан мұздықтар және
мұздық маңының тундралық ландшафттары.
Балқаш Еуразия материгінің ортасында, жан-жағынан шөлдер қоршай
орналасқан.Сол себепті Балқаш өңірі аса құрғақ және ондағы жауын-шашын
мөлшері аз, анда-санда ғана жауады. Мұнда қалың қар да түспейді. Қардың
қалыңдығы 40 см-ден асуы сирек құбылыс. Есесіне қарсыз қыс қатал мінезімен
ерекшеленеді. Балқаштың мұзы өте берік: оның қалыңдығы 1,5 метрге жетеді.
Дауылдата соғатын өзімшіл батыс желдері мұз құрсау кезеңінде мұз
қабыршықтарын сындырып, мұз сынықтарын тайыз суға қарай айдай отырып,
биіктігі 15 м-ге жететін зор мұз үйінділерін түзеді.
Көлдің географиялық орны оның климатының ерекшеліктерін
туындатады. Шұғыл континенталды климат күндізгі және түнгі, жазғы және
қысқы температуралардың үлкен айырмашылықтарының болуын қажет етеді.
Абсолютті минимум мен абсолютті максимумның айырмасы 900 С-ға жетеді, ал
бұл аптап ыстық пен қақаған аяз патшалығындағы орташа жылдық температураның
шамасы 5-70 С-тан аспайды.
Оған қоса Балқаш өңірінде жыл бойы дерлік өздерінің ессіз
билігіне айтарлықтай кедергі келтірмейтін желдер соғады. Көлді кемеге
жарамсыз ететін де осы желдер. Ең қатерлі де қуаттысы - батыс желдері.
Өзінің шөл далада шалқып жатуына Балқаш Іле Алатауы мен Жоңғар
Алатауынан арқырай ағып шығып, суын көлге құйып жатқан тау өзендеріне
қарыздар. Көл солтүстігіндегі зор тауаралық ойыста жатыр. Кейбір геологтар
өз кезінде диаметрі жүздеген шақырым болатын осы шұңқыр өте ертедегі алып
метеоридтердің соққысынан пайда болды деген тұжырым айтқан болатын. Бірақ
бұл тұжырым әлі күнге дәлелденбеген. Жалпы,Балқаштың пайда болу тарихы,
оның "ата тегі" ерекше.
Геологиялық тарихтың кейінгі,Тянь-Шань әлі жоқ
кезеңінде,қазіргі Балқаш-Алакөл ойысының ауданы тегіс таулардан тұратын.Сол
кезеңде Орталық Азияның климаты ыстық әрі ылғалды болуы себепті бұл аумақта
қылқан жапырақты ну ормандар таралады.Кейінірек осыдан 2,5 млн. жыл бұрын
жер қыртысының дифферциялық тектоникалық қозғалыстары басталады да,жердің
алғашқы бетінде бірінші қыртыстар - болашақ тау жоталары пайда болады.
Осылайша Шу-Балқаш суайрығының күмбезі көтерілді. Балқаштың жазық шоқылары
қалыптаса бастайды және қазіргі кездегі Жоңғар Алатауының орнында
төбешіктер пайда болады. Климат та өзгеріске ұшырап ылғалдылығы азайып
континентальдығы арта түседі.
1,5 млн. жыл бұрын Шу-Іле суайрығы мен Солтүстік Балқаш
өңірінің ұсақ шоқылары шапшаң өсе бастайды. Жер бетінің жеке бір орында
бұлайша көтерілуі, оның басқа бір жерін төмендеуге мәжбүр етті.
Осылайша, Алакөл ойысы пайда болды, ол көтерілген барлық таулардың
ортасынан тау аралық Еміл ойысына карай ағызды. Сол замандағы климат
суықтағы мен континентальдығы өсе түсуімен сипатталды. Өсімдіктер мен
жануарлар дүниесі де климаттың салдарынан өзгеріп отырды.
Жер қыртысының жаңа қозғалыстары Солтүстік Балқаш өңірінде ұсақ
шоқылы жер бедерінің қалыптасуына алып келсе, Жоңғар Алатауында жекелеген
таулар мен тауаралық ойыстар жүйесін қалыптастырды
Кішігірім төбелер Хантәңірі секілді төбелері көк тіреген шыңдармен
алмасты. Олар осыдан 500 мың жыл бұрын бірінші мұз құрсануға ұласты.
Мұз құрсануының соңынан Алатау өзендерінің ағындысы күрт өсті,
мұздық суларының қуатты ағындары тау беткейлерін бұза бастады және
ысырындылармен аумақ бедерін айтарлықтай өңдеуден өткізді. Кішігірім
төбелер Хантәңірі секілді төбелері көк тіреген шыңдармен алмасты. Олар
осыдан 500 мың жыл бұрын бірінші рет мұз құрсануға ұласты. Мұз құрсанудың
соңынан Алатау өзендерінің ағындысы күрт өсті, мұздық суларының қуатты
ағындары тау беткейлерін бұза бастады және ысырындылармен аумақтың бедерін
айтарлықтай дәрежеде өңдеуден өткізді. Дәл осы кезде Балқаш маңы ойысы
пайда болды және оның батыс бөлігі өзен суларымен толыса бастады.
Шамамен 100 мың жыл бұрын Хантэңірі таулары күшті мұз құрсануынан
өтіп, соңынан күшті жылынуға ұшырайды.Мұздықтардың қарқынды еруі қазіргі
Балқаштың бесігі болған Балқаш-Алакөл ойысын және шағын уақытша көлдерді
ернеулерінен асыра толтырады. Балқаш деңгейінің ең жоғары көтерілуі мен
төмендеуінің 7 кезеңін бөліп қарауға болады. Көл тарихы таулық мұз құрсану
мен мұнда жатқан неотектоникалық үдерістермен тығыз байланысты.Жер
қыртысының қозғалысы, өзен ағынының қалыптасуы және өзендердің ұзаруы
сияқты күрделі табиғат үдерістері Балқаштың пайда болуына алып келеді.
Ғалымдар Балқаш-Алакөл ойысының тұтас палеотарихында ежелгі көл шұңқырлар
орындары өзгермегенін дәлелдеді. Тек жағаларының сұлбасы ғана өзгеріп
отырған.
340,00
1879 1889 1899 1909 1919 1929 1939 1949 1959 1969 1979 1989 1999
Годы
Балқаш көлі деңгейінің өзгеру графигі (1999 жыл)
Балқаш өңірінің табиғаты қатал да әсем. Жазда құмдар және шаңды
дауылдар патшалық құрса, қыста қарлы борандар соғады.Ландшафтардың
әртүрлілігі , таңғажайып жартастар, тораңғы тоғайлары, Балқаштың құмдақ
жағажайлары бар мүйістері, шексіз құмдар және күмістей жылтылдаған ақселеу
толқындары – осының бәрі шынында да Балқашты Қазақстанның інжу-маржаны
етеді.
Балқашта балықтың 20-дан астам түрі бар, мұның 6 түрі көлдің өзіндік
балықтары ( Балқаш көкбасы, балқаш алабұғасы). Кәсіптік маңызы бар
балықтарға сазан, көксерке, балқаш алабұғасы, шармай, аққайран жатады.
Жағалауда қабан, қасқыр, түлкі, қоян; құстардан қаз, үйрек, қырғауыл,
шағала, аққу, т.б. мекендейді. Кеме қатынастары үзілмейді.Басты
пристаньдары - Бурылбайтал, Бөрілітөбе. Көлдің суын Балқаш кен-металлургия
комбинаты өндірістік қажеттілікке кеңінен пайдаланады.
Атырабының климаты континенттік. Шілде айының орташа температурасы 240
С, қаңтарда -80С-қа жуық. Жауын-шашынның орташа мөлшері 120 мм. Ауаның
ылғалдығы-55-60%.Желдің орташа жылдық жылдамдығы 4,5-4,8 м сек. Жел
солтүстік және солтүстік-батыс бағытында басым соғады. Балқаш қарашаның аяқ
кезінде қатады, сәуір айында мұзы көше бастайды. Осындай байлығы бар,
Балқаштың қазіргі жағдайы өте ауыр, ол Аралдың кейпін қайталауда.Балқаштың
ең бірінші қатері - көл суы аумағының кішірейіп бара жатқандығы [1].
Қызғылт гранитті құздары , саялы көктерек тоғайлар , өйткені, шалғындық
шөптері мол, мың метрден астам биіктікке бой созып жатқан Солтүстік Балқаш
өңірінің оазисі – Бектауата шыңын ашық күндері жүздеген шақырымнан көруге
болатындықтан, оны Балқаш өңірінің маягы деп атайды. Бектауата тауы
көлемі жағынан онша үлкен емес (4000 га.) алайда оның қойнауы шатқалды
келеді, мұнда әралуан құбылыстағы шыңдар мен жартастар көптеп орналасқан.
Бектауата тау сілемінде үңгірлердің пайда болуы табиғи құбылыс, өйткені
желдің, жаңбырдың әсерінен тау жыныстары әртүрлі өзгерістерге ұшырап
отырады. Бектауата жерінің қуаңдығына қарамастан әр түрлі өсімдіктерге бай
болып келеді.
Ботаниктер 500 га жерде 300 түрлі шабындық және далалық өсімдіктердің
өсетінін анықтаған және оның ішінде 50 түрлісі дәрілік өсімдіктер: итмұрын,
тобылғы, долана, ырғай, қарақат т.б. Бұл жерде сирек кездесетін Кесслер
таспашөбі сақталған, "Бектауата тиіні" деп аталатын өсімдік Қызыл кітапқа
енгізілген. Табиғаттың құбылысына таң қалатын тағы бір жайт – осындағы
жалаң тастарда – арша ағашының өсуі деп айтуға болады. Бұл ағаштың
ерекшелігі- ол айлап жауын-шашын түспеген күннің өзінде, тау-тас қуысындағы
ылғалды өз қажетіне жарата алуы болып табылады. Бұл жерде сонымен бірге
басқа аймақтарға таралмаған тырбиған көртышқанның болуы. Тау еркесі – арқар
тұқымдастарын да кездестіруге болады.
Кең даланың көгалды жерлері көптеген құстарға: кептер, алабұлбұл,
сарғалдақ, сандуғаш, шақшақай, сарыторғай, шымшық және т.б. бай болып
келеді.Әрине, табиғи ортаның осындай байлықтарын қорғап-сақтап, келешек
ұрпаққа аманат еткізіп жеткізу, бүгінгі күннің еншісінде екендігі
түсінікті. Бектауата тау қойнауында көгілдір тау хрустальдары(су тас) мен
сирек кездесетін минерал- кварцтың түрлері кездеседі.
Табиғи факторлар әсерінен өзгеріске ұшыраған тау жыныстары ғажайып
формаларға айналып, әр түрлі атауларға ие болған: "Саңырауқұлақ", "Сандық",
"Тасбақа", "Үш тіс" және "Сарықұлжа".
1.2. Балқаш көлінің табиғат жағдайы және экономикалық әлеуеті
ерекшеліктері
Балқаш өңірі - әрі жылы, әрі күн сәулесі көп түсетін табиғаты жағынан
Қазақстандағы тартымды жерлердің бірі.Шөлді болып келетін кең дала Балқаш
көлінен нәр алады. Бұл аймақ өзінің әсем көрінісімен, ерекше өсімдіктер
және жануарлар дүниесімен белгілі.
Ертеде Қазақстан жерінде кеңінен таралған аңның бірі жолбарыс Сыр
бойының Шу, Іле, Қаратал тағы басқа өзендердің сыңсыған қалың қамыс
тоғайларынның арасында тіршілік еткен. Жолбарыс санының бірте -бірте
азайып, құрып кетуіне қалың қамысты тоғайлардың сиреуі, онда тіршілік
ететін қоректік жануарлардың азаюы әсер еткен. Өтуге болмайтын шытырман
тоғайдың арасынан жабайы шошқаны да кездестіруге болады. Іле өзенінің
атырауын секемшіл елік, сайғақ пен қарақұйрық,түлкі мен борсық та
мекендейді.
Балқаш өңірі - әр түрлі құстар мекені. Көлдің шеткері түпкірлерінде
қызғылт және бұйра бірқазан ұя салып балапандармен бірге үлкен сап түзеп,
жүзіп жүреді.Бұл аймақтың өсімдіктері өзара үйлесімдік тауып далаға ерекше
нәр беріп тұрады. Олар: сексеуіл, жыңғыл, жусан, қарандыз, мия,
түйетікен және сасыр. Сонымен қатар талды ормандары, тораңғы және жыңғылды
шағын тоғайлармен ұштасып жатады. Сулы жерлердің бәрінде қамыс, жөке,
құрақтар өседі. Осы ну тоғайлы, қоғалы жерлер көптеген сүтқоректілердің,
құстардың, балықтардың тіршілік алаңы сияқты. Балқаш өңірінде сасыр,
жусандармен араласа өскен қызғалдақ пен бәйшешек даланы ерекше сәнге
бөлейді.Оның жіңішке бұғазбен жалғасып жатқан батыс пен
шығыс бөліктерінің минералдары екі түрлі болып келеді. Батыс бассейні
бұрын суы көп болған Іледен толығатындықтан суы тұщы болса, шығыс бөлігі —
ащы. Қазір көлге Іле, Қаратал және Лепсі өзендері құяды. Кей жылдары қатты
тасыса Аягөз өзенінің суы жетеді. Бұл көл төрт облысты - Алматы, Қарағанды,
Жамбыл және Шығыс Қазақстан облыстарын тоғыстырып тұр. Батысында ең сусыз
және тіршілік иелері аз кездесетін Бетпақдала жерімен шектеседі.
Балқаш - Іле бассейнінің балық аулауда алатын орны ерекше. Қазақстанда
ауланатын жалпы балық өнімінің үштен біріне жуығы Балқаш көлінің үлесіне
тиеді. Іле - Балқаш бассейнің биологиялық тіршіліктің түр-түрін, бағалы
балықтарды өсіру сияқты балық шаруашылығы тұрғысынан алып қарағанда да
маңызды су қоймаларының бірі. Ондағы ауланатын балықтардың көпшілігі
жерсіндірілген балықтар. Әсіресе көксерке көптеп ауланады. Бір кездегі
бағалы Ь
Қысқа периодтік көпжылдық (3-7 жыл),
ғасыр ішілік (20-30 жыл),
ғасырлық (60-200 жыл),
көп ғасырлық (1800-1900 жыл).
ХУІП-ХХІ ғасырлардағы Балқаш көлінің деңгейінің тербелісінің жалпы
сұлбасын келесі түрде көрсетуге болады:
1810-1840 жж. - минимумы шамамен 1840-1845 жылдарға
келетін деңгейдің төмен түсуі;
1845-1852 жж. - максимумы шамамен 1850-1852 жылдарға сәйкес келетін
деңгейдің жоғары көтерілуі;
1853-1885 жж. - минимумы 1884-1885 жылдарға сәйкес келетін
су деңгейінің төмен түсуі;
1886-1910 жж. - максимумы 1908-1910 жылдары байқалған су деңгейінің
көтерілуі;
1912-1946 жж. минимумы 1946 ж. байқалған көл деңгейінің төмен түсуі;
1947-1961 жж. -максимумы 1961 ж. болған деңгейдің көтерілуі;
1962-1974 жылдарға дейін жалпы алғанда деңгейдің төмен
түсу тенденциясы байқалғанмен, деңгейдің жоғары белгіде тұрақтануы
байқалды;
1975-1987 жж. - минимумы 1987 ж. байқалған деңгейдің төмен түсуі;
1988 жылдан бастап осы кезге дейін көл деңгейінің біртіндеп көтерілу
тенденциясы сақталуда.
1970 жылы Іле өзенінде Қапшағай су бөгені салынғаннан кейін
Балқаш көлінің деңгейі негізінен Қапшағай бөгетінен жіберілетін су
мөлшеріне тәуелді болып отыр. Іле алабынан қайтарымсыз алынатын су
мөлшерінің өсуі Іле өзенінің атырауы ауданын қысқартып, Балқашқа жеткізетін
су көлемін кемітті. Оның үстіне соңғы кезде Іле өзені суының 80%-
қалыптасатын ҚХР-да солтүстік аймақтарды қарқынды игеру және
ауыларуашылығын дамыту үшін Іле алабынан алынатын су мөлшерін бірнеше есе
өсіру мақсатында жаңа каналдар тартылып, су қоймалары салынуда [8].
Есептелген мәліметтер бойынша Іле өзенінің ағындысы соңғы
жылдары 5% -ға дейін кеміген. Соңғы ақпараттарға қарағанда ҚХР аумағында
Іле өзенінен Эби-Нур көліне тартылатын канал және Іле суының бір бөлігін
Тарим өзені алабына бұру жобаланған. Алынатын су мөлшері жылына Іле
ағындысының 15-40%-ын құрайды [9].
2. Балқаш көліне тигізетін антропоэкологиялық әсер деңгейі
2.1 Балқаш көлінің суын пайдаланудың экономикалық – экологиялық
жағдайы
Балқаш экологиясы - Балқаш көлі алабындағы табиғи ресурстарды тиімсіз
пайдаланудың нәтижесінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында 20 ғасырдың
аяғында қалыптасқан табиғи, әлеуметтік және экономикалық жағдай. Оны
негізгі 2 себеп тудырды.
Ішкі себеп - Қапшағай су электр стансасының салынуына
байланысты (1970) Іле өзені арнасының бөгелуі. Құрғап қалған аумақтардан
көтерілген шаң-тозаңның әсері биік таулы аймақтардағы мұздықтардың еріп,
ұсақтануына әкелуде. Осы шаралар Балқаш көлінің деңгейін тұрақтандырғанмен,
су сапасы жылдан-жылға нашарлауда.Сыртқы себеп - Балқаш алабындағы су
қорының жартысына жуығы Қытай мемлекетінің аумағында қалыптасады. Бұл
халықаралық деңгейде реттелетін мәселе.[10]
Өткен ғасырдың өзінде көл деңгейі 2 метрге төмен түсті.
Жағалаудың 7-8 шақырымына дейінгі жерлерде өскен камыс, құрақ қурап қалды.
Бұл біріншіден, жылдар бойы сақталып келген табиғаттың тепе-теңдік заңын
бұзды. Яғни аптап ыстықтан судың булануы артты. Аң, құс құтты мекенінен
айырылды. Көктемде тасыған су мен аралдарда қалып қойған балықтар да
қырылуға ұшырады. Көлдің күре тамыры саналатын Іле өзенінің Қытай жерінен
Қазақстанға өтер басынан алынған судың құрамы өте ластанған. Мысалы, су
құрамындағы темір 7,3 есе, мырыш 4,6 есе, мыс 3-4 есе, нитрит 1,7 есе өсіп
кеткен. Бұл Қытай жеріндегі Іленің бойына егілген күріш алқаптарынын кері
әсері.
Балқаш мыс комбинатынан суға төгіліп жатқан зиянды заттарды
айтпағанның өзінде Балқаш қаласындағы атмосфералық ауаға жыл сайын 668 мың
тонна зиянды қалдықтар шығарылады. Сондықтан қазіргі негізгі мақсат -
Балқашты экологиялық апатттан алып шығу жолдарын қарастыру болуы тиіс. Ол
үшін алдымен Іле өзенінің аралдарын, арналарды құмнан тазарту керек. Сосын
осы ауыз суды буланып кетуден сақтап тұратын құрақ, қамыс, сексеуіл
тұқымдарын әр арнаға жағалай сеуіп, арнайы күтімге алған жөн болар еді.
Балқаштың келешегін осындағы елдің болашағынан бөліп-жарып қарастыруға
болмайды. Мысалы, құрақ өсімдігі Балқаш өңірінің 45-50 градустық ыстығының
өзінде ағын суды қалыптан тыс буландырмайды. Ал қоңыржай салқын көл жағдайы
осындағы аң-құсқа да жағымды орта. Сексеуілдің түбі құмды, яғни Бетпақ
даланың құмын желмен сусытпай, берік ұстап тұрады. Үкімет қаржысынан
бөлінген қаражатқа әзірге осындай жұмыстар атқарылса нұр үстіне нұр болар
еді.
Көлдің экономикалық пайдасы да аз емес. Жалпы көлге құятын
өзендер суының 70 пайызына жуығы жыл сайын буға айналып, атмосфералық ауа
қабатына көтеріледі. Бұлттар жазда ақ маржан жауын, қыста ұлпа қар болып
Балқаш шөлі мен Тянь-Шань шыңдары аралығын нәрлендіріп, биологиялық тепе-
теңдікті қамтамасыз етеді.
Іле өзенінен қоректенетін суармалы жерлердің 64 пайызы Ақдала
күріш алабын суландырып, елдің азық-түліктік қауіпсіздігіне өз үлесін қосып
отыр. Кезінде ақ сазанымен атағы шыққан Балқаш тек Қазақстан емес, Кеңес
Одағы бойынша жыл сайын ауланатын сазан балығының 40 пайызын беріп отырған.
Ал өткен ғасырдың қырқыншы жылдары Америкадан әкеліп жерсіндірілген
ондатралар аз мерзімде 800 мыңға дейін өсіп, экономикалық пайда келтіруде.
Бұл қымбат терілі аң популяциясы осы көлге толықтай жерсіндіріліп, өзін
жақсы сезінеді.Қазіргі міндеттердің бірі- осы көлдің төңірегіндегі
тіршілікті сақтап қалуға бағытталуы керек.
Жер бетінде қазіргі таңда су қорын сақтау проблемасы ең
алдыңғы қатарға шығып отыр, себебі қорыта айтқанда сусыз өмір, тіршілік
формасының болуы мүмкін емес. Ал Балқаш сияқты Карағанды, Алматы, Жамбыл
облыстарын өзінің табиғи байлығымен жарылқап жатқан маржан көлді сақтау-
осы өңірдегі тіршілік біткенді сақтау деп ұғынылуы керек.
Көлдің балығы, аң-құстары мен жан-жануарлар популяциясы тіпті
баға жетпес байлық ретінде танылуы керек. Сондықтан бұл көлді аман сақтап,
оны келесі ұрпаққа таза күйінде қалдыру бүгінгі ұрпақтың арқалар аманаты
болып отыр. Соңғы кездері көлдің нашарлап бара жаткан экологиялық ахуалы
туралы жиі айтылуда. Бұл бір ғана Қазақстан емес, бүкіл әлем елдері назарын
аударып отыр. Біздің жеріміздің қойнауы тек қазына, байлық емес, ол бүгінгі
күні түрлі улы газдар, күкіртті сутегі және өзге де тіршілікке қауіпті
химиялық қосылыстарға да бай ортаға айналып отыр. Бұл кері факторлардың
барлығы адам денсаулығына зардапты әсерін тигізуде. Демек, адамзат өз
өміріне қатерлі жағдай-факторларды өзі жасап отыр деп айтуға болады.
Елімізде жүргізілген экономикалық өзгерістердің барлығы
экологиялық жағдайды қорғау саясатынсыз іске асты. Осыдан келіп,
Экономикадағы экологиялық жендеттік синдромы пайда болды. Кеңес Одағы
тұсында Біз табиғаттан рақымшылық күтіп отырмаймыз. Оның бермегенін
тартып аламыз деген солақай тұжырым жасалғаны белгілі. Мұның арты неге
әкелгені баршамызға аян.[11]
Қазақстан ғалымдары тағы бір экологиялық апат қаупін
болжайды. Олардың айтуынша, Балқаш көлінің құрғап кету қаупі бар. Балқаш
көлемі бойынша орталық Азиядағы төртінші көл болып табылады.Көлдің 3
миллион жергілікті халқының тұрмысы мен аймақ экономикасы үшін орасан зор
мәні бар деп саналады. Көл жағасында тұратын жергілікті тұрғындардың өздері
су деңгейінің соңғы 30-40 жылдар ішінде айтарлықтай азайғанын айтады. Көбі
3 миллион халықтың тұрмысына қажетті суды қамтамасыз етіп, аймақтың қан
тамыры қызметін атқарып келетін Балқаш көлінің құрғап кетуінен сақтанады.
Су деңгейінің төмендеуіне табиғи өзгерістер де ықпал етуде.[12]
2.2 Қазақмыс корпорациясының көлге тигізетін антропоэкологиялық әсері
Қазақмыс корпорациясы еліміздің табиғи қазба байлықтарын
өндіру және өңдеумен айналысатын жетекші компаниялардың бірі. Компания
мыс, алтын, мырыш, күміс, электр қуаты және мұнай өндіру салаларында
елеулі активтерді иеленеді. Қазақмыс Қазақстандағы ең ірі мыс өндіруші
әрі 17 кенішке, 10 тау-кен фабрикаларына және екі мыс балқытушы өндірістік
кешенге иелік етеді.
Кәсіпорын мыс рудасын өндіруден бастап мыс катанкасын және
дайын мыс шығару өндірісіне толықтай интеграцияланған. 2010 жылы компания
меншігіндегі кеніштерінен 303 мың тонна катодты мыс өндірді. Ал Kazakhmys
Copper бөлімшесі басқа да металдардың ауқымды көлемін өндіруді жолға қойып
келеді. Олардың арасында мырыш, күміс және алтын өндірісі жақсы дамығанын
айтуға тиіспіз.
Қазақмыс тобы Лондон қор биржасында ең ірі 100 компанияның
қатарынан ойып тұрып орын алған Қазақстанның ірі металлургиялық алыбы.
Сондай-ақ, отандық қор биржасында да компанияның құнды қағаздары саудаланып
жатқаны белгілі. Бүгінде корпорацияның өнімдерін өткізу көлемі 3,2 млрд.
долларға жеткен. Осы ретте кәсіпорын шамамен 61 000 адамды жұмыспен қамтып
отырғанын айта кетуіміз керек. Олардың басым көпшілігі қазақстандық
азаматтар екені айтпаса да түсінікті.
Қазақмыстың стратегиялық мақсаттарына келер болсақ, алып
кәсіпорын өндірістік активтерді оңтайландыру, өндірісті ұлғайту жөніндегі
жобаларды іске асыруға және Орталық Азия аумағындағы табиғи ресурстарды
игеру мүмкіндігін кеңейтуге баса мән беріп отыр. Осы ретте Қазақстанның
металлургиялық алпауыты Балқаш мыс балқыту зауыты мен Жезқазған кен байыту
фабрикаларында модернизациядан өткізіп, өнім өндіруді жаңа сапаға көтере
бастады. Мәселен, Қазақмыс тобының Балқаш мыс балқыту зауытындағы №1-ші
Ванюков қазандығындағы агрегаттарға алғаш рет мазут ысытқыш құрылғыларын
пайдалануды қолға алды. Бұл құрылғыны қолдану қазандыққа жылу берудің жаңа
тәсілі болып табылады. Жаңа технологияны енгізу мыс балқытудың сапасы
мен тиімділігін арттыра түседі.
2011 жылы Ванюковтың қазандығындағы екінші агрегатқа жаңа
құрылғы орнату жоспарланып отыр. Бұл үшін 700 мың АҚШ доллары
қарастырылған. Қазандық агрегаттарын мазут ысытқыш құрылғыларымен жабдықтау
сынақтарының нәтижесі өте жоғары. Бұл әдіс күкірт концентратын қайта
өңдеуге және мыстың шөгінді шлакпен араласып кетпеуін қамтамасыз етеді.
Мазут ысытқыш қондырғылар қауіпсіз әрі жұмыс істеуге қолайлы. Сондықтан
мұны Балқаш мыс балқыту зауытына енгізілген инновациялық жетістік деп
айтуға толық негіз бар. Жаңа технологияны ендіруге кәсіпорын қомақты қаржы
жұмсаған. Сонымен қатар, Қазақмыс корпорациясы Жезқазған қаласындағы кен
байыту фабрикасындағы тазарту жүйелерін модернизациялаудың бірінші кезеңін
сәтті аяқтады. Бұл мақсатқа 50 млн. теңгеден астам қаржы жұмсалған.
Фабрикадағы тазарту жүйелерін заман талабына сай жабдықтау өндіріс
ошағындағы экологиялық ахуалды жақсартуға бағытталған корпорацияның кешенді
бағдарламаларының бір бөлігі болып табылады.
2011 жылға белгіленген жоспар бойынша өндіріс ошағын қайта
жабдықтаудың екінші кезеңі іске асырылады. Бұл үшін шамамен 2 млрд. теңге
көлемінде қаржы бөлінген. Жаңа қондырғылардың орнатылуы жұмыс орындарындағы
ауаны тазартып, шаң-тозаңнан арылтып қарапайым кеншілердің қарқынды жұмыс
істеуіне мүмкіндік туғызып отыр. Кен байыту фабрикасындағы жұмыс істеп
тұрған 78 тазартқыш қондырғылардың 57-сі жаңарған. Заманауи технологияға
негізделген бұл қондырғылар шаңды басудың жаңа жүйесімен жарақтанған.
Мамандар кәсіпорын модернизациядан өткеннен кейін, ауаны шаңнан тазартып
отырудың тиімділігі 75 пайыздан 99,5 пайызға дейін жоғарылайтынын тілге
тиек етуде.1953жылы Балқаш көлінің солтүстік-шығыс
жағалауындағы Тораңғылық бұғазында Балқаштүстіметалл өндірістік
бірлестігінің және жылу-электр орталығының қалдықтар сақтайтын қоймасы іске
қосылды. Аумағы атшаптырым жерді алып жатқан қоқыс қалашығының сол
дәуірдегі жоспарлы қызмет мерзімі 2010 жылға дейін деп белгіленген екен.
Міне, арада 50 жылға таяу уақыт өткенде, осы жылдар ішінде қоймасына кен
байыту фабрикасы шығарған қалдықтардың 600 миллион тоннаға таяу қоры, оған
қоса 15 мың тоннаға жетеқабыл күл жинақталған қалдық сақтау орталығы биылғы
жылы жабылуы керек.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
Жамантаева К.А.
Қазақмыс корпорациясының Балқаш көліне тигізетін антропоэкологиялық әсері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В060800 - Экология
Алматы 2013
Жұмыстың тақырыбы: Қазақмыс корпорациясының Балқаш көліне тигізетін
антроэкологиялық әсері
Жақын келешекте біздің елдің тағы бір аса ірі су нысаны- Балқашқа
Аралдың тағдырын қайталау қаупі төніп тұр. Күні кеше ғана , аптап ыстығы
бет қаратпайтын шөлдердің ортасында орналасқан кербез Балқаш көлі өзінің
аса бай өсімдіктер және жануарлар дүниесімен ерекшеленіп жататын. Сол
Балқаш қазірде шөлейттеніп, өзінің табиғи келбетін жоғалтуда. Көл су
жетіспеушілігіне ұшырап, біртіндеп таяздап барады. 1970 жылдары салынған
Қапшағай СЭС салынуымен, осы әдемі көлдің жұтаңдануы басталды деп айтуға
болады. Қапшағай су қоймасы оның бір жылдық ағынын, жеп отыр және су
қоймасының сағасындағы суды түгелдей пайдаланып отыр. Су қоймасы осындағы
табиғи ландшафтты танымастай өзгертіп, оның экологиясына үлкен нұқсан
келтіріп отыр.
Дипломдық жұмыста Балқаш проблемасына қатысты мәселелерге назар
аударту, әдебиетке шолу арқылы, бұл проблеманың аса маңыздылығын барынша
көрсете отырып, бүгінгі күні Аралдың тағдырын қайталайын деп отырған Балқаш
көлінің қайталанбас экожүйесін сақтап қалу болып табылады.
МАЗМҰНЫ Беті
КІРІСПЕ 2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 4
1 БАЛҚАШ КӨЛІНЕ ФИЗИКА - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ 6
СИПАТТАМА
1.1Балқаш көлінің физика - географиялық орны 6
1.2Балқаш көлінің табиғат жағдайы ерекшеліктері 12
2 БАЛҚАШ КӨЛІНЕ ТИГІЗЕТІН АНТРОПОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРІ 15
2.1Балқаш көлінің суын пайдаланудағы экономикалық – экологиялық 15
жағдайы
2.1Қазақмыс корпорациясының көл суына тигізетін 17
антропоэкологиялық әсері
2.3Балқаш көлі суының құрамындағы ауыр металдардың деңгейі
3 БАЛҚАШ КӨЛІНІҢ ҚАЗІРГІ САПАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ
ЖӘНЕ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ШАРАЛАРЫ
3.1Көлдің қазіргі сапалық жағдайын бағалау 18
3.2Балқаш көлі экожүйесінің бұзылу зардаптары және оны қорғау 44
шаралары
4 Еңбек қорғау қауіпсіздік шаралары 48
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
КІРІСПЕ
Балқаш туралы сөз айтпастан бұрын Арал туралы айта кету керек. Аралдың
басына түскен апатты жағдай туралы кезінде көп айтылып, қаншама , жазылып ,
көптеген шаралар ұйымдастырылды, қыруар қаржы құрдымға кетіп Аралдың
табанына көмілді. Бүгінгі күні Арал трагедиясы көп айтылмайды, себебі
бұлтартпас шындықпен ешкімде таласа қоймас.Дегенмен де Аралдың осындай
күйге түсуіне мұрындық болған обьективті жағдайлардың болғаны да рас,
ондайлардың қатарына халқының саны күн сайын өсіп отырған Орта Азия ауыл
шаруашылығының суармалы жерлеріне өте көп мөлшерде тұщы су қажет болды.
Жақын келешекте біздің елдің тағы бір аса ірі су нысаны- Балқашқа
Аралдың тағдырын қайталау қаупі төніп тұр. Күні кеше ғана , аптап ыстығы
бет қаратпайтын шөлдердің ортасында орналасқан кербез Балқаш көлі өзінің
аса бай өсімдіктер және жануарлар дүниесімен ерекшеленіп жататын. Сол
Балқаш қазірде шөлейттеніп, өзінің табиғи келбетін жоғалтуда. Көл су
жетіспеушілігіне ұшырап, біртіндеп таяздап барады.
Балқаштың жағдайы жақсы кезінде жылына, басым түрде Іле өзенінен 12
шаршы шақырым тұщы су алып тұратын. 1970 жылдары салынған Қапшағай СЭС
салынуымен байланысты, осы әдемі көлдің жұтаңдануы басталды деп айтуға
болады. Қапшағай су қоймасы оның бір жылдық ағынын, жеп отыр және су
қоймасының сағасындағы суды түгелдей пайдаланып отыр. Су қоймасы осындағы
табиғи ландшафтты танымастай өзгертіп, 160 шаршы шақырымдық аумақтағы тоғай-
шілік орманды жойып жіберді, өзеннің эндемигі- маринка балығы, су тышқанын
өсіру кәсіпшіліктерін түбегейлі құртты.
Осыдан сәл кейін Қытай тарапы Іле өзенінің саласы- Таш өзеніне бөген
салып, Іленің суын азайтты. Одан біраз уақыт аралығында Қытай тағы да
Іленің жоғары бөлігіне бөген салып , өзен ағынын тағы да азайтты. Бүгінгі
күні Іленің ағыны бастапқы көрсеткіштің жартысын ғана құрап отыр. Осылайша
Қытайдан мол су аламыз деген, ұзақ мерзімдік стратегиялық есептеулер,
жұмсартып айтқанда, іске аспады.
Ертеректе Балқаш бойының тұрғындары көлді Ақ теңіз және Жұмбақ көл деп
екі түрлі атап келген. Ақ теңіз деп көлдің батыс жағалауын мекендеген жұрт
атаған. Оған себеп: негізгі өзендер Іле, Ақсу, Көксу, Тентек және толып
жатқан жер асты сулар көлге батыс жағынан құяды да, ондағы көл суының
жартысы тұщы болып келеді және сырт көрінісі мөлдір ақ түсті болды. Ал,
көлдің оңтүстік-шығысын мекендеген ел “Жұмбақ көл” деп ат қойған.
Бұл тұстан көлге Лепсі, Аягөз өзендері құяды, ал жер асты сулары бұл
жағынан көлге қосылмайды. Экологиялық апат мәселесі қазір бар әлемді
толғандырып отыр. Уақыт алмасқан сайын адам қолымен "екінші табиғат"
(өндірістік өркениет деген мағынада) жасалып, алға қарыштап қадам басқан
сайын жаңа қиындықтар мен шешімі түйткілді мәселелер көбейе береді. алқаш
көлі — ғаламшардағы ең көне көлдердің бірі. Жаратылысы бөлек, жұмбағы мол.
Батыс бөлігі ерекше тұщы сулы болса, шығыстағы айдыны айрықша ащы болып
келеді. Көлдің батыс бөлігінің 1 литр суында 0,5 грамм тұз болады (бұл
кейбір ауыз сулардан тұщырақ), ал шығысындағы тұздылық мөлшері бұл
көрсеткіштен он есе көп болып келеді.
Бірақ, көлдің осы қалпы ғасырлар бойы сақталып келеді. Балқаш осы
алаптағы ең төменгі ойысты өңірде орналасқан. Көл табиғи тепе-теңдігін
тұрақты сақтап келеді. Көлдің жағалауларында тұзды сорлар ( мәселен,
Тасарал ауылы маңындағы тұзды сор — бұл жерден қазір "Балқаш Тұз" кәсіпорны
тұз алуда) кездеседі. Қаншама уақыт бойы жиналып келе жатқан минералды
түзілімдер осындай жерлерде жиылып, емдік қасиеті мол сорларға айналған.
Балқаштың тағдыры — жарты ғаламның тағдыры деп айтуға болады. Көл
тіршілігі оның картада көрсетілген көк сызықты кемерімен шектелмейді. Оған
әсер ететін факторлар көп. Балқаштың тағдыры — Алатаудың басынан, Қытайдың
даласынан басталады деп айтуға болады. Себебі көл арнасына су жинайтын алап
сонау Іленің арнасына құйылатын бастау бұлақтардан, Алатаудың мұзарт
шыңдарынан. Мыңжылдық мұз көбесі сөгілмеген мұздықтардан басталатын еспе
өзен, өзек-жылғалар ойыс-ойпатта орналасқан көлге арналанып ағып құйылады.
Балқаш тағдырының түйткілді түйіндерін таратып шешу үшін жаратылыстану
ғылымдарының барша саларына жүйелі сараптау жүргізген жөн.
Дипломдық жұмыстың көкейкестілігі: қоршаған ортаны қорғау және табиғи
ресурстарды тиімді пайдалану қазіргі кезде бірден - бір өзекті проблема
болып табылады. Адамзат қауымдастығының қол жеткізген ғылыми-техникалық
жетістіктерінің қоршаған ортаға зиянды әсерін тигізуі үнемі артуда.
Биосферада антропогендік негізде пайда болған қоршаған ортаны зақымдаушы
заттардың белсенділігі артуына қажетті мүмкіндіктер туындап отыр.
Бұл аймақтағы негізгі қауіп көзі - көлдің экологиялық жағдайы болып
отыр. Себебі Балқаш көлінің проблемасы күн өткен сайын күрделене түсуде.
Тек өткен ғасырдың өзінде көл деңгейі 2 метрге төмен түсті. Жағалаудың 7-8
шақырымына дейінгі жерлерде өскен қамыс, кұрақ қурап қалды. Көлдің күре
тамыры болып табылатын Іле өзенінің Қытай жерінен Қазақстанға өтер басынан
алынған судың құрамы өте ластанған. Су құрамында темір 7,3 есе, мырыш 4,6
есе, мыс 3-4 есе, нитрит 1,7 есе өсіп кетті. Бұл жағдай Қытай жеріндегі
Іленің бойына егілген күріш алқаптарынын әсерінен болуда.
Балқаш мыс комбинатынан суға төгіліп жатқан зиянды заттарды айтпағанның
өзінде Балқаш қаласындағы атмосфералық ауаға жыл сайын 668 мың тонна зиянды
қалдықтар шығарылады. Тек қана Қытай ғана емес Балқаштың экологиясының
күрделене түсуіне Қазақстан өндіріс орындары да өз үлесін қосуда. Соның
ішінде Қазақмыс корпорациясы зауыттары ерекше орын алады. Яғни менің
ғылыми-зерттеу жұмыстарымның мақсаты- осы өндіріс орнының көл экологиясына
тигізіп отырған кері әсеріне арналады.
Іле - Балқаш экожүйесіндегі өзгерістер (әсіресе Қапшағайдан
төменгі бөлігі) өте сирек кездесетін Іле тоғайын, өзен жағасындағы шұрайлы
жайылымдар мен оның сағасындағы қамыс-қоғаның жойылуына себепші болуда.
Көлдің жағалаулары кеуіп, тұзды шаң жиі көтеріледі. Ауа райы өзгеріп,
қуаңшылық пен аңызақ желдер үйреншікті жағдайға айналды . Осы жағдайлар
негізінде көл жағалаулары батпақтанып, сорлар мен тақырларға айналуда. Іле
- Балқаш экожүйесінің фаунасы мен флорасы да осы факторлардан зардап
шегуде. Балық аулау соңғы жылдары 5 есе төмендесе, уылдырық шашу тіпті
азайды.
Сонымен қатар балықтардың Іле бойындағы егіс, көкөніс алқаптарына
пайдаланылған пестицидтер, гербицидтер және минералды тыңайтқыштар
қалдықтарымен улануы да жиі байқалатын көрініске айналды.Қазіргі кезде
адамзат шаруашылықтық іс- қызметінің табиғи ортаға деген зиянды әсері
етуде. Соған орай биосфераны сақтап қалу мәселесі әлемдік деңгейде
қарастырылуда. Адамның тіршілік көзінің көпшілігі осы проблемаларды шешумен
тікелей байланысты.Сондықтан қазіргі кезде адамзаттың шаруашылық әрекеті
салдарынан туындап отырған экологиялық қауіпті түсіндіретін және
экологиялық қауіпсіздік жолдарымен қамтамасыз ете алатын айтарлықтай
зерттеулер қажет.
Ғылыми жаңалығы:
- Балқаш көлі су алабының экологиялық жағдайына талдау жасалды;
- Қазақмыс корпорациясының көлге тигізетін әсері бағаланды;
- Зерттеу аймақтарындағы судағы ауыр металдардың мөлшері
анықталды.
- Көлдің экологиялық - экономикалық жай - күйіне баға берілді.
Жұмыстың мақсаты: Балқаш көлінің қазіргі экологиялық жағдайын бағалау.
Жұмыстың міндеттері:
- Балқаш көлі су алабының экологиялық жағдайына талдау жасау;
- Қазақмыс корпорациясының көлге тигізетін әсерін бағалау;
- Зерттеу аймақтарындағы судағы ауыр металдардың мөлшерін анықтау.
- Көлдің экологиялық - экономикалық жай - күйіне баға беру.
Зерттеу нысаны: Балқаш көліне әсер ететін өндіріс орны Қазақмыс
корпорациясының шаруашылық іс-әрекетінің қоршаған ортаға тигізіп отырған
кері экологиялық ықпалы.
Жұмыстың қолданыстық маңызы: антропогендік факторлардың әсерінен
болатын әртүрлі өзгерістерге талдау жасай отырып, жалпы экожүйенің
тұрақтылығын бағалауға арналған Экология мамандығының студенттері мен
оқытушы қауымға ұсынылып отырған диплом жұмысындағы құнды материалдарды
қосымша ақпарат ретінде ұсынуға болады. Бүгінгі күні екінші Аралдың
тағдырын қайталауға шақ қалып отырған Балқаштың тағдыры іс жүзінде, біздің
елге ғана емес, экологиялық сипатты бұл құбылыстың жахандық қауіпке
айналатын түрі бар.
Мұндай жағдайда бүгінгі Балқаш проблемасы, бүкіл Еуразияға, тіпті
әлемдік биосфера облысына да өзінің кері әсерін тигізуі әбден мүмкін. Өткен
ғасырдың аяғында жүргізілген Балқаш пен Балқаш бойындағы аумақтағы өзендер
мен су қоймалары режимінде елеулі гидрологиялық, гидрохимиялық және
гидробиологиялық өзгерістердің орын алғанын көрсетті.Бұл өзгерістердің
туындауына табиғи фактордан гөрі адамның шаруашылық іс-әрекеті факторының
басымдық рөлі болғаны атап көрсетілді.
Іле-Балқаш су шаруашылығы алабының қазіргі күйінің қалыптасуы
1970 жылы Қапшағай су қоймасын салу кезінен басын алады. Осы кезеңде
сонымен бірге аса ірі суармалы массивтер Ақдала, Шеңгелді және Үлкен Алматы
каналы сияқты нысандар пайда болды.Осы кезеңге дейінгі Іле өзенінің
гидрологиялық режимі басым түрде табиғи факторлармен анықталатын.Өзеннің
осы уақыттағы орташа көпжылдық ағыны 467 м3сек. құрап, шартты-салыстырмалы
режимді саналды. 1970-1995 жылдар аралығында Іле-Балқаш су шаруашылығы
алабының жай-күйіне Қапшағай су қоймасының әсері, оның ішінде шаруашылық
нысандарының, әсіресе суармалы күріш алқаптарының, шаруашылық іс-әрекеті
нәтижесінде қоршаған ортаға бөлінетін органикалық заттарыңың, ауыр
металлдар мен улы химикаттар қалдықтарының кері әсерлері көріне бастады.
1974-1986 жылдар аралығында , осы кері факторлардың барлығы, бір ғана
бағытта, яғни өзеннің сағасы- Балқаш көліне бағытталып отырды.Осы
жағдайлардың барлығы Балқаш көліне келетін өзен ағынының күрт азаюына
әкелді, мұның өзі, көлдің батысы мен шығыс бөліктерінің су мен тұз
айналымына әсерін тигізіп, көл деңгейінің төмендетті және көл суының
минералдануын күрт арттырды.Қапшағай аймағы мен Балқаш көлі арасындағы су
ағынының кемуі үйреншікті жайтқа айналды.
Балқаш көлінің негізгі ластауышы рөлін бүгінгі күні осы өңірдің аса
ірі шаруашылықтық нысаны болып отырған Қазақмыс корпорациясының тау-кен
және өңдеуші кәсіпорындары және ауыл шаруашылығы мен коммуналдық
кәсіпорындары болып отыр. Су бассейнінің ластануы, Іле өзеніне келетін су
мөлшерінің азаюы, Балқаш көлі деңгейінің төмендеуі т.б. факторлар осы бай
өлкенің биоалуандығына да кері әсерін тигізіп, фито және зоопланктон
массасының күрт азаюын тудыруда.Іле өзенінің сағасында және көл
акваториясында балықтың саны тым азайып кеткен, балықтың әртүрлі ауруларға
шалдығуы жиілеп, құнды балықтардың саны азайғаны белгілі болып отыр.
Осы дағдарыстың шырқау шегі кезеңінде (1970-89 жылдары) яғни жер үсті
суларының суару және басқа мақсаттарға жұмсалуының қарқынды кезеңінде
жылына 3,12 км3 су жоғалып отырған , Оның 2,43 км3 Іле өзеніне келсе, ал
Ақсу және Аягөз өзендерінен судың келуі біржолата тоқтайды. Диплом
материалдарында осы проблеманың астары , туындау себептері, көлдің бүгінгі
жағдайы мен оның астарласқан экологиялық проблемалары біртұтас мәселе
аясында қарастырылады.
1. Балқаш көліне физика-географиялық сипаттама
1.1 Балқаш көлінің физика-географиялық орны және ашылу тарихы
Балқаш көлі - Қазақстандағы ең ірі экожүйелердің бірі. Көл Балқаш
-Алакөл ойысында орналасқан. Балқаш көлі — Қазақстандағы Каспий мен Аралдан
кейінгі үшінші ағынсыз үлкен ірі айдын болып табылады.Теңіз деңгейінен 340
метр биіктікте жатыр. Көлемі 501 мың км2, ұзындығы 605 км, ені - 9 - 74 км
аралығында. Ең терең жері- 26 м. Жағасының ұзындығы 2383 километр, орташа
тереңдігі 6 метр.
Оңтүстік-батысында судың түсі сұрғылт-сарғыштау, шығысында -көгілдір.
Балқаш көліне Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу, Аягөз, Бақанас, Тоқырау, Мойынты
өзендері құяды. Барлық су көлемінің 80 пайызын Іле береді. Балқашта
көптеген ірі шығанақтар, мүйістер, түбектер бар. Ірі аралдары: Басарал және
Тасарал.[1]
Қазақстан табиғатының байлығы және өзгешелігі сонша, оның жомарт қолмен
бүкіл әлемнің ғажайыптары жиналған таңғажайып қазына-байлыққа теңеуге
мәжбүрміз. Қазақстан табиғатының адам таңғаларлық көп түрлілігі ғажайып
табиғат кешені Жетісуға да тән. Дәл осында " Жеті өзен өлкесінде" жер
шарындағы ең бір үлкен құрлық ішілік тұйық су қойманың біреуі-көгілдір көл
Балқаш орналасқан. Нәзік осы жұмбақ көлдің әрі қорғансыз сұлулығы оны
"Жетісудің інжу-маржаны" деп атауға мәжбүр етеді. Балқаш өңірінің шексіз
кеңістігінің қол тимеген табиғаты, далалармен аптап шөлдер, бір кездерде
осы алаптарда буырқана аққан, ол қазір құмдар жұтып қойған көкшіл шаңғыз
Балқашқа құятын ешкімге бас имеген тау өзендерінің долы ағындары, осылардың
бәрі ең көпті көрген саяхатшыларды таң қалдырады.
Қазақстан табиғатының адам таңғаларлық көп түрлілігі ғажайып табиғат
кешені Жетісуға да тән. Дәл осында " Жеті өзен өлкесінде" жер шарындағы ең
бір үлкен құрлық ішілік тұйық су қойманың біреуі-көгілдір көл Балқаш
орналасқан. Балқашты кім ашқаны белгісіз, алайда ертедегі қытайлар және
моңғолдар сызған карталарда оның көрінісі кездеседі. Көл туралы алғаш рет
XIII ғасырларда дерек алған еуропалық Рубрин мен Плано Карпини еді. Үзік-
үзік және саяхатшылардың әрқашан анық бола бермейтін байқаулары өзінің
ғылыми мәнін бүгін де жоғалтқан жоқ. Орыстардың Балқашпен таныстығы Иван
Грозный заманынан бастау алады. Ермактың басқыншылық жорықтары мен Сібірді
отарлаудан соң Ресейдің назары оңтүстік аумақтарға түсті.1767 жылы Балқаш
көлі алғаш рет Ресей карталарынан орын алды. Ол орыс көпестері мен елшілері
әңгімелерінің негізінде жасалған Семень Ремезьдің "Барлық сусыз және өту
мүмкіндігі шамалы тасты далалық жердің сызбасы" болатын.
Орыстардың Балқашпен таныстығы Иван Грозный заманынан бастау алады.
Ермактың басқыншылық жорықтары мен Сібірді отарлаудан соң Ресейдің назары
оңтүстік аумақтарға ауысты. 1767 жылы Балқаш көлі алғаш рет Ресей
карталарынан орын алды. Ол орыс көпестері мен елшілерінің әңгімелерінің
негізінде Семень Ремезть "Барлық сусыз және өту мүмкіндігі шамалы тасты
далалық жердің сызбасы" болатын. Пайдаланылған деректер тексерілмеген
шамамен берілгендіктен көлдің геологиялық сипатының (кординаты, көлемі,
жағалау сызығы т.б) дәлдігі айтарлықтай нашар бейнеленген. Бұл сызбада
Балқашты теңіз деп атаған. 1730 жылы Стокгольмде басып шығарылған,
Ф.И.Стролеиберг құрастырылған " Ресей мен Ұлы Татарияның картасында" көл
теңіз деп берілген. Дегенмен де теңіз көлдің жалғыз аты емес.
Ежелгі қытайлар оны Си-Хай деп атаса, түріктер мен моңғолдар Ақ
теңіз немесе Көкше теңіз, жоңғарлар -Балқаш (батпақ) десе, қазақтар
-Аңырақай (сопақша немесе жоңғарлардың көз жасы) және Қаз көл (қаздар
көлі),Аққаз (аққу көлі) деп та атапты.
Жоңғарларға тұтқынға түскен және осы өлкеде болған швед офицері Ренат
көлдің анығырақ жазбасын бергенге дейін ұзақ уақыт бойы ешкім көл туралы
дәл мәліметтерді білмеді. Көлдің шын орны мен өлшемдері, географиялық
мәртебесі жэне аты да белгісіз болатын. Бұл жағдай көптеген аңыздардың
туындауына түрткі болды. Тек 1834 жылы астроном Федоров Балқаштың
жағалауының бір бөлігін картаға түсірді. XIX ғасырдың ортасында еуропалық
жаратылыстанушылар үшін Балқаш өңірі бүкіл әлемнен шексіз далалармен,
шөлдермен бөлінген әлі жұмбақ болып келеді. Өлкеде еуропалық шекара
гарнизондарының әскерлері тұрды.
1840-1843 жылдары Балқаштың алғашында шығыс, кейін батыс, одан кейін
оңтүстік жағаларын құрамына әскери топограф Т.Ф.Нифантоев кірген
А.И.Шренктің экспедициясы зерттеді.
Т.Ф.Нифантоев 1852-1853 жылдары көлдің жағалауын түгелдей түсіріп
,алғаш рет оның картасын сызды. Жетісуді А.П.Федченко мен Н.А.Северцовтың
экспедициялары аралаған соң, Балқаш алабының балықтары туралы бірінші
мәліметтер пайда болды. Осы материалдар негізінде профессор К.Ф.Кесслер
ғылым үшін балықтың 76 жаңа түрлерінің жазбасын жасады.
XIX ғасырдың ортасында еуропалық жаратылыстанушылар үшін
Балқаш өңірі бүкіл әлемнен шексіз далалармен, шөлдермен бөлінген әлі жұмбақ
болып келеді. Өлкеде еуропалық шекара гарнизондарының әскерлері тұрды.
Бұл жерде алғашқы жаратылыстанушылар мен географтар ірі әскери
отрядтардың құрамында болды.
Бұл алап Тянь-Шань мен Жетісу Алатауының мұздықтарын қамтиды.
Бүгінгі Балқаш-созылыңқы келген, таяз сулы, бумерангқа
ұқсайтын су қойма. Көлге 26000 бұлақ пен кішігірім өзендердің суын жинайтын
бес ірі өзен құяды. Сумен бірге өзендер көлге 10 млн. тоннаға дейін тұз
және шамамен 30 млн. тонна тұнба алып келеді. Бақанас, Ащыөзек, Тоқырауын,
Қарабұлақ, Мойынты, Сарыбастау секілді Солтүстік Балқаш өңірінің өзендері
суларын көлге жеткізбей, құмдарда жоғалтады.
Балқаш алабы Қазақстанның оңтүстігіндегі Еуразияның нақ
ортасында, Қапшағай қақпасының батыс жағында орналасқан кең байтақ ойыста
жатыр. Оңтүстікте Балқаш өңірінің кеңістігі Жоңғар Алатауы жоталарымен
шектеседі, шығыс және солтүстік шығыста-Шыңғыстау мен Тарбағатай қырқалары,
ал Солтүстікте Арал-Ертіс су айрығының қыраттары қоршап жатыр. Балқаштың су
жинау алабының ауданы -390 км2. Сумен бірге өзендер көлге 10 млн. тоннаға
дейін тұз және шамамен 30 млн. тонна тұнба алып келеді. Оңтүстіктен
Балқашты Тауқұм мен Сарыесік атырау шөлдері қоршап жатыр.Олардың
ортасындағы Балқашқа мол суын алып келетін Іле өзенінің алабы шамамен 140
мың км. Өзеннің жалпы ұзындығы 1450 км шамасында, оның 635 км-і Қытай
аумағына тиесілі.
Іле —Балқаш алабы Республиканың оңтүстік шығысын түгелдей алып
жатыр. Оңтүстіктен Балқашқа Тауқұм мен Сарыесік атырау шөлдері
ентелейді.Олардың ортасында Іле өзені Балқашқа ұмтылады. Іле өзенінің
алабының ауданы шамамен 140 мың км2 (шамамен өзен алабының 36% ) оның
ішінде 62,6 мың км2 (шамамен өзен алабының 45 %) ҚХР шегінде орналасқан.
Өзеннің жалпы ұзындығы 1450 км шамасында, оның 635 км Қытай аумағына
тиесілі. Жылына орта есеппен осы ауданнан 22,45 км2 тұщы су жиналып, оның
шамамен 17,05 км2 ге тең бөлігі ҚХР шекаралас аумағына тиесілі. Балқаштың
қалған өзен алаптарынан жиналатын ағындысының жалпы көлемі жоғарыда
көрсетілген көлемінен айтарлықтай аз немесе 6,4 км2 -ін құрайды және оның
тек жарым жартысы ғана көлге жетеді.
Қаратал - Балқаш алабындағы су қоры жөнінен екінші орын алады.Оның
ұзындығы 390 км, су жинау алабының ауданы 19,1 мың км2. Жетісу Алатауының
солтүстік беткейінде Қарой мен Шыжы өзендерінің қосылуынан басталады. Осы
екі саласын қосып алған ол кең тау аралық ойысқа шығады,онда өзінің ең ірі
саласы болып табылатын Көксу өзенін қосып алады[3].
Балқаш өңірі бірнеше географиялык зоналардың шекарасында орналасқан.
Көлдің табиғат жағдайларының көптүрлілігі соншама,мұнда жер планетасының 5
климаттық белдеулері түгелдей бір уақытта кездеседі, олар Оңтүстік Балқаш
өңірінің шөлдік ландшафттары, Солтүстік Балқаш өңірінің және Іле Алатау
жоталары тау етектерінің далалық ландшафттары, орташа тау ормандары мен
биік таулардағы альпілік шалғындар, алып тауларды жапқан мұздықтар және
мұздық маңының тундралық ландшафттары.
Балқаш Еуразия материгінің ортасында, жан-жағынан шөлдер қоршай
орналасқан.Сол себепті Балқаш өңірі аса құрғақ және ондағы жауын-шашын
мөлшері аз, анда-санда ғана жауады. Мұнда қалың қар да түспейді. Қардың
қалыңдығы 40 см-ден асуы сирек құбылыс. Есесіне қарсыз қыс қатал мінезімен
ерекшеленеді. Балқаштың мұзы өте берік: оның қалыңдығы 1,5 метрге жетеді.
Дауылдата соғатын өзімшіл батыс желдері мұз құрсау кезеңінде мұз
қабыршықтарын сындырып, мұз сынықтарын тайыз суға қарай айдай отырып,
биіктігі 15 м-ге жететін зор мұз үйінділерін түзеді.
Көлдің географиялық орны оның климатының ерекшеліктерін
туындатады. Шұғыл континенталды климат күндізгі және түнгі, жазғы және
қысқы температуралардың үлкен айырмашылықтарының болуын қажет етеді.
Абсолютті минимум мен абсолютті максимумның айырмасы 900 С-ға жетеді, ал
бұл аптап ыстық пен қақаған аяз патшалығындағы орташа жылдық температураның
шамасы 5-70 С-тан аспайды.
Оған қоса Балқаш өңірінде жыл бойы дерлік өздерінің ессіз
билігіне айтарлықтай кедергі келтірмейтін желдер соғады. Көлді кемеге
жарамсыз ететін де осы желдер. Ең қатерлі де қуаттысы - батыс желдері.
Өзінің шөл далада шалқып жатуына Балқаш Іле Алатауы мен Жоңғар
Алатауынан арқырай ағып шығып, суын көлге құйып жатқан тау өзендеріне
қарыздар. Көл солтүстігіндегі зор тауаралық ойыста жатыр. Кейбір геологтар
өз кезінде диаметрі жүздеген шақырым болатын осы шұңқыр өте ертедегі алып
метеоридтердің соққысынан пайда болды деген тұжырым айтқан болатын. Бірақ
бұл тұжырым әлі күнге дәлелденбеген. Жалпы,Балқаштың пайда болу тарихы,
оның "ата тегі" ерекше.
Геологиялық тарихтың кейінгі,Тянь-Шань әлі жоқ
кезеңінде,қазіргі Балқаш-Алакөл ойысының ауданы тегіс таулардан тұратын.Сол
кезеңде Орталық Азияның климаты ыстық әрі ылғалды болуы себепті бұл аумақта
қылқан жапырақты ну ормандар таралады.Кейінірек осыдан 2,5 млн. жыл бұрын
жер қыртысының дифферциялық тектоникалық қозғалыстары басталады да,жердің
алғашқы бетінде бірінші қыртыстар - болашақ тау жоталары пайда болады.
Осылайша Шу-Балқаш суайрығының күмбезі көтерілді. Балқаштың жазық шоқылары
қалыптаса бастайды және қазіргі кездегі Жоңғар Алатауының орнында
төбешіктер пайда болады. Климат та өзгеріске ұшырап ылғалдылығы азайып
континентальдығы арта түседі.
1,5 млн. жыл бұрын Шу-Іле суайрығы мен Солтүстік Балқаш
өңірінің ұсақ шоқылары шапшаң өсе бастайды. Жер бетінің жеке бір орында
бұлайша көтерілуі, оның басқа бір жерін төмендеуге мәжбүр етті.
Осылайша, Алакөл ойысы пайда болды, ол көтерілген барлық таулардың
ортасынан тау аралық Еміл ойысына карай ағызды. Сол замандағы климат
суықтағы мен континентальдығы өсе түсуімен сипатталды. Өсімдіктер мен
жануарлар дүниесі де климаттың салдарынан өзгеріп отырды.
Жер қыртысының жаңа қозғалыстары Солтүстік Балқаш өңірінде ұсақ
шоқылы жер бедерінің қалыптасуына алып келсе, Жоңғар Алатауында жекелеген
таулар мен тауаралық ойыстар жүйесін қалыптастырды
Кішігірім төбелер Хантәңірі секілді төбелері көк тіреген шыңдармен
алмасты. Олар осыдан 500 мың жыл бұрын бірінші мұз құрсануға ұласты.
Мұз құрсануының соңынан Алатау өзендерінің ағындысы күрт өсті,
мұздық суларының қуатты ағындары тау беткейлерін бұза бастады және
ысырындылармен аумақ бедерін айтарлықтай өңдеуден өткізді. Кішігірім
төбелер Хантәңірі секілді төбелері көк тіреген шыңдармен алмасты. Олар
осыдан 500 мың жыл бұрын бірінші рет мұз құрсануға ұласты. Мұз құрсанудың
соңынан Алатау өзендерінің ағындысы күрт өсті, мұздық суларының қуатты
ағындары тау беткейлерін бұза бастады және ысырындылармен аумақтың бедерін
айтарлықтай дәрежеде өңдеуден өткізді. Дәл осы кезде Балқаш маңы ойысы
пайда болды және оның батыс бөлігі өзен суларымен толыса бастады.
Шамамен 100 мың жыл бұрын Хантэңірі таулары күшті мұз құрсануынан
өтіп, соңынан күшті жылынуға ұшырайды.Мұздықтардың қарқынды еруі қазіргі
Балқаштың бесігі болған Балқаш-Алакөл ойысын және шағын уақытша көлдерді
ернеулерінен асыра толтырады. Балқаш деңгейінің ең жоғары көтерілуі мен
төмендеуінің 7 кезеңін бөліп қарауға болады. Көл тарихы таулық мұз құрсану
мен мұнда жатқан неотектоникалық үдерістермен тығыз байланысты.Жер
қыртысының қозғалысы, өзен ағынының қалыптасуы және өзендердің ұзаруы
сияқты күрделі табиғат үдерістері Балқаштың пайда болуына алып келеді.
Ғалымдар Балқаш-Алакөл ойысының тұтас палеотарихында ежелгі көл шұңқырлар
орындары өзгермегенін дәлелдеді. Тек жағаларының сұлбасы ғана өзгеріп
отырған.
340,00
1879 1889 1899 1909 1919 1929 1939 1949 1959 1969 1979 1989 1999
Годы
Балқаш көлі деңгейінің өзгеру графигі (1999 жыл)
Балқаш өңірінің табиғаты қатал да әсем. Жазда құмдар және шаңды
дауылдар патшалық құрса, қыста қарлы борандар соғады.Ландшафтардың
әртүрлілігі , таңғажайып жартастар, тораңғы тоғайлары, Балқаштың құмдақ
жағажайлары бар мүйістері, шексіз құмдар және күмістей жылтылдаған ақселеу
толқындары – осының бәрі шынында да Балқашты Қазақстанның інжу-маржаны
етеді.
Балқашта балықтың 20-дан астам түрі бар, мұның 6 түрі көлдің өзіндік
балықтары ( Балқаш көкбасы, балқаш алабұғасы). Кәсіптік маңызы бар
балықтарға сазан, көксерке, балқаш алабұғасы, шармай, аққайран жатады.
Жағалауда қабан, қасқыр, түлкі, қоян; құстардан қаз, үйрек, қырғауыл,
шағала, аққу, т.б. мекендейді. Кеме қатынастары үзілмейді.Басты
пристаньдары - Бурылбайтал, Бөрілітөбе. Көлдің суын Балқаш кен-металлургия
комбинаты өндірістік қажеттілікке кеңінен пайдаланады.
Атырабының климаты континенттік. Шілде айының орташа температурасы 240
С, қаңтарда -80С-қа жуық. Жауын-шашынның орташа мөлшері 120 мм. Ауаның
ылғалдығы-55-60%.Желдің орташа жылдық жылдамдығы 4,5-4,8 м сек. Жел
солтүстік және солтүстік-батыс бағытында басым соғады. Балқаш қарашаның аяқ
кезінде қатады, сәуір айында мұзы көше бастайды. Осындай байлығы бар,
Балқаштың қазіргі жағдайы өте ауыр, ол Аралдың кейпін қайталауда.Балқаштың
ең бірінші қатері - көл суы аумағының кішірейіп бара жатқандығы [1].
Қызғылт гранитті құздары , саялы көктерек тоғайлар , өйткені, шалғындық
шөптері мол, мың метрден астам биіктікке бой созып жатқан Солтүстік Балқаш
өңірінің оазисі – Бектауата шыңын ашық күндері жүздеген шақырымнан көруге
болатындықтан, оны Балқаш өңірінің маягы деп атайды. Бектауата тауы
көлемі жағынан онша үлкен емес (4000 га.) алайда оның қойнауы шатқалды
келеді, мұнда әралуан құбылыстағы шыңдар мен жартастар көптеп орналасқан.
Бектауата тау сілемінде үңгірлердің пайда болуы табиғи құбылыс, өйткені
желдің, жаңбырдың әсерінен тау жыныстары әртүрлі өзгерістерге ұшырап
отырады. Бектауата жерінің қуаңдығына қарамастан әр түрлі өсімдіктерге бай
болып келеді.
Ботаниктер 500 га жерде 300 түрлі шабындық және далалық өсімдіктердің
өсетінін анықтаған және оның ішінде 50 түрлісі дәрілік өсімдіктер: итмұрын,
тобылғы, долана, ырғай, қарақат т.б. Бұл жерде сирек кездесетін Кесслер
таспашөбі сақталған, "Бектауата тиіні" деп аталатын өсімдік Қызыл кітапқа
енгізілген. Табиғаттың құбылысына таң қалатын тағы бір жайт – осындағы
жалаң тастарда – арша ағашының өсуі деп айтуға болады. Бұл ағаштың
ерекшелігі- ол айлап жауын-шашын түспеген күннің өзінде, тау-тас қуысындағы
ылғалды өз қажетіне жарата алуы болып табылады. Бұл жерде сонымен бірге
басқа аймақтарға таралмаған тырбиған көртышқанның болуы. Тау еркесі – арқар
тұқымдастарын да кездестіруге болады.
Кең даланың көгалды жерлері көптеген құстарға: кептер, алабұлбұл,
сарғалдақ, сандуғаш, шақшақай, сарыторғай, шымшық және т.б. бай болып
келеді.Әрине, табиғи ортаның осындай байлықтарын қорғап-сақтап, келешек
ұрпаққа аманат еткізіп жеткізу, бүгінгі күннің еншісінде екендігі
түсінікті. Бектауата тау қойнауында көгілдір тау хрустальдары(су тас) мен
сирек кездесетін минерал- кварцтың түрлері кездеседі.
Табиғи факторлар әсерінен өзгеріске ұшыраған тау жыныстары ғажайып
формаларға айналып, әр түрлі атауларға ие болған: "Саңырауқұлақ", "Сандық",
"Тасбақа", "Үш тіс" және "Сарықұлжа".
1.2. Балқаш көлінің табиғат жағдайы және экономикалық әлеуеті
ерекшеліктері
Балқаш өңірі - әрі жылы, әрі күн сәулесі көп түсетін табиғаты жағынан
Қазақстандағы тартымды жерлердің бірі.Шөлді болып келетін кең дала Балқаш
көлінен нәр алады. Бұл аймақ өзінің әсем көрінісімен, ерекше өсімдіктер
және жануарлар дүниесімен белгілі.
Ертеде Қазақстан жерінде кеңінен таралған аңның бірі жолбарыс Сыр
бойының Шу, Іле, Қаратал тағы басқа өзендердің сыңсыған қалың қамыс
тоғайларынның арасында тіршілік еткен. Жолбарыс санының бірте -бірте
азайып, құрып кетуіне қалың қамысты тоғайлардың сиреуі, онда тіршілік
ететін қоректік жануарлардың азаюы әсер еткен. Өтуге болмайтын шытырман
тоғайдың арасынан жабайы шошқаны да кездестіруге болады. Іле өзенінің
атырауын секемшіл елік, сайғақ пен қарақұйрық,түлкі мен борсық та
мекендейді.
Балқаш өңірі - әр түрлі құстар мекені. Көлдің шеткері түпкірлерінде
қызғылт және бұйра бірқазан ұя салып балапандармен бірге үлкен сап түзеп,
жүзіп жүреді.Бұл аймақтың өсімдіктері өзара үйлесімдік тауып далаға ерекше
нәр беріп тұрады. Олар: сексеуіл, жыңғыл, жусан, қарандыз, мия,
түйетікен және сасыр. Сонымен қатар талды ормандары, тораңғы және жыңғылды
шағын тоғайлармен ұштасып жатады. Сулы жерлердің бәрінде қамыс, жөке,
құрақтар өседі. Осы ну тоғайлы, қоғалы жерлер көптеген сүтқоректілердің,
құстардың, балықтардың тіршілік алаңы сияқты. Балқаш өңірінде сасыр,
жусандармен араласа өскен қызғалдақ пен бәйшешек даланы ерекше сәнге
бөлейді.Оның жіңішке бұғазбен жалғасып жатқан батыс пен
шығыс бөліктерінің минералдары екі түрлі болып келеді. Батыс бассейні
бұрын суы көп болған Іледен толығатындықтан суы тұщы болса, шығыс бөлігі —
ащы. Қазір көлге Іле, Қаратал және Лепсі өзендері құяды. Кей жылдары қатты
тасыса Аягөз өзенінің суы жетеді. Бұл көл төрт облысты - Алматы, Қарағанды,
Жамбыл және Шығыс Қазақстан облыстарын тоғыстырып тұр. Батысында ең сусыз
және тіршілік иелері аз кездесетін Бетпақдала жерімен шектеседі.
Балқаш - Іле бассейнінің балық аулауда алатын орны ерекше. Қазақстанда
ауланатын жалпы балық өнімінің үштен біріне жуығы Балқаш көлінің үлесіне
тиеді. Іле - Балқаш бассейнің биологиялық тіршіліктің түр-түрін, бағалы
балықтарды өсіру сияқты балық шаруашылығы тұрғысынан алып қарағанда да
маңызды су қоймаларының бірі. Ондағы ауланатын балықтардың көпшілігі
жерсіндірілген балықтар. Әсіресе көксерке көптеп ауланады. Бір кездегі
бағалы Ь
Қысқа периодтік көпжылдық (3-7 жыл),
ғасыр ішілік (20-30 жыл),
ғасырлық (60-200 жыл),
көп ғасырлық (1800-1900 жыл).
ХУІП-ХХІ ғасырлардағы Балқаш көлінің деңгейінің тербелісінің жалпы
сұлбасын келесі түрде көрсетуге болады:
1810-1840 жж. - минимумы шамамен 1840-1845 жылдарға
келетін деңгейдің төмен түсуі;
1845-1852 жж. - максимумы шамамен 1850-1852 жылдарға сәйкес келетін
деңгейдің жоғары көтерілуі;
1853-1885 жж. - минимумы 1884-1885 жылдарға сәйкес келетін
су деңгейінің төмен түсуі;
1886-1910 жж. - максимумы 1908-1910 жылдары байқалған су деңгейінің
көтерілуі;
1912-1946 жж. минимумы 1946 ж. байқалған көл деңгейінің төмен түсуі;
1947-1961 жж. -максимумы 1961 ж. болған деңгейдің көтерілуі;
1962-1974 жылдарға дейін жалпы алғанда деңгейдің төмен
түсу тенденциясы байқалғанмен, деңгейдің жоғары белгіде тұрақтануы
байқалды;
1975-1987 жж. - минимумы 1987 ж. байқалған деңгейдің төмен түсуі;
1988 жылдан бастап осы кезге дейін көл деңгейінің біртіндеп көтерілу
тенденциясы сақталуда.
1970 жылы Іле өзенінде Қапшағай су бөгені салынғаннан кейін
Балқаш көлінің деңгейі негізінен Қапшағай бөгетінен жіберілетін су
мөлшеріне тәуелді болып отыр. Іле алабынан қайтарымсыз алынатын су
мөлшерінің өсуі Іле өзенінің атырауы ауданын қысқартып, Балқашқа жеткізетін
су көлемін кемітті. Оның үстіне соңғы кезде Іле өзені суының 80%-
қалыптасатын ҚХР-да солтүстік аймақтарды қарқынды игеру және
ауыларуашылығын дамыту үшін Іле алабынан алынатын су мөлшерін бірнеше есе
өсіру мақсатында жаңа каналдар тартылып, су қоймалары салынуда [8].
Есептелген мәліметтер бойынша Іле өзенінің ағындысы соңғы
жылдары 5% -ға дейін кеміген. Соңғы ақпараттарға қарағанда ҚХР аумағында
Іле өзенінен Эби-Нур көліне тартылатын канал және Іле суының бір бөлігін
Тарим өзені алабына бұру жобаланған. Алынатын су мөлшері жылына Іле
ағындысының 15-40%-ын құрайды [9].
2. Балқаш көліне тигізетін антропоэкологиялық әсер деңгейі
2.1 Балқаш көлінің суын пайдаланудың экономикалық – экологиялық
жағдайы
Балқаш экологиясы - Балқаш көлі алабындағы табиғи ресурстарды тиімсіз
пайдаланудың нәтижесінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында 20 ғасырдың
аяғында қалыптасқан табиғи, әлеуметтік және экономикалық жағдай. Оны
негізгі 2 себеп тудырды.
Ішкі себеп - Қапшағай су электр стансасының салынуына
байланысты (1970) Іле өзені арнасының бөгелуі. Құрғап қалған аумақтардан
көтерілген шаң-тозаңның әсері биік таулы аймақтардағы мұздықтардың еріп,
ұсақтануына әкелуде. Осы шаралар Балқаш көлінің деңгейін тұрақтандырғанмен,
су сапасы жылдан-жылға нашарлауда.Сыртқы себеп - Балқаш алабындағы су
қорының жартысына жуығы Қытай мемлекетінің аумағында қалыптасады. Бұл
халықаралық деңгейде реттелетін мәселе.[10]
Өткен ғасырдың өзінде көл деңгейі 2 метрге төмен түсті.
Жағалаудың 7-8 шақырымына дейінгі жерлерде өскен камыс, құрақ қурап қалды.
Бұл біріншіден, жылдар бойы сақталып келген табиғаттың тепе-теңдік заңын
бұзды. Яғни аптап ыстықтан судың булануы артты. Аң, құс құтты мекенінен
айырылды. Көктемде тасыған су мен аралдарда қалып қойған балықтар да
қырылуға ұшырады. Көлдің күре тамыры саналатын Іле өзенінің Қытай жерінен
Қазақстанға өтер басынан алынған судың құрамы өте ластанған. Мысалы, су
құрамындағы темір 7,3 есе, мырыш 4,6 есе, мыс 3-4 есе, нитрит 1,7 есе өсіп
кеткен. Бұл Қытай жеріндегі Іленің бойына егілген күріш алқаптарынын кері
әсері.
Балқаш мыс комбинатынан суға төгіліп жатқан зиянды заттарды
айтпағанның өзінде Балқаш қаласындағы атмосфералық ауаға жыл сайын 668 мың
тонна зиянды қалдықтар шығарылады. Сондықтан қазіргі негізгі мақсат -
Балқашты экологиялық апатттан алып шығу жолдарын қарастыру болуы тиіс. Ол
үшін алдымен Іле өзенінің аралдарын, арналарды құмнан тазарту керек. Сосын
осы ауыз суды буланып кетуден сақтап тұратын құрақ, қамыс, сексеуіл
тұқымдарын әр арнаға жағалай сеуіп, арнайы күтімге алған жөн болар еді.
Балқаштың келешегін осындағы елдің болашағынан бөліп-жарып қарастыруға
болмайды. Мысалы, құрақ өсімдігі Балқаш өңірінің 45-50 градустық ыстығының
өзінде ағын суды қалыптан тыс буландырмайды. Ал қоңыржай салқын көл жағдайы
осындағы аң-құсқа да жағымды орта. Сексеуілдің түбі құмды, яғни Бетпақ
даланың құмын желмен сусытпай, берік ұстап тұрады. Үкімет қаржысынан
бөлінген қаражатқа әзірге осындай жұмыстар атқарылса нұр үстіне нұр болар
еді.
Көлдің экономикалық пайдасы да аз емес. Жалпы көлге құятын
өзендер суының 70 пайызына жуығы жыл сайын буға айналып, атмосфералық ауа
қабатына көтеріледі. Бұлттар жазда ақ маржан жауын, қыста ұлпа қар болып
Балқаш шөлі мен Тянь-Шань шыңдары аралығын нәрлендіріп, биологиялық тепе-
теңдікті қамтамасыз етеді.
Іле өзенінен қоректенетін суармалы жерлердің 64 пайызы Ақдала
күріш алабын суландырып, елдің азық-түліктік қауіпсіздігіне өз үлесін қосып
отыр. Кезінде ақ сазанымен атағы шыққан Балқаш тек Қазақстан емес, Кеңес
Одағы бойынша жыл сайын ауланатын сазан балығының 40 пайызын беріп отырған.
Ал өткен ғасырдың қырқыншы жылдары Америкадан әкеліп жерсіндірілген
ондатралар аз мерзімде 800 мыңға дейін өсіп, экономикалық пайда келтіруде.
Бұл қымбат терілі аң популяциясы осы көлге толықтай жерсіндіріліп, өзін
жақсы сезінеді.Қазіргі міндеттердің бірі- осы көлдің төңірегіндегі
тіршілікті сақтап қалуға бағытталуы керек.
Жер бетінде қазіргі таңда су қорын сақтау проблемасы ең
алдыңғы қатарға шығып отыр, себебі қорыта айтқанда сусыз өмір, тіршілік
формасының болуы мүмкін емес. Ал Балқаш сияқты Карағанды, Алматы, Жамбыл
облыстарын өзінің табиғи байлығымен жарылқап жатқан маржан көлді сақтау-
осы өңірдегі тіршілік біткенді сақтау деп ұғынылуы керек.
Көлдің балығы, аң-құстары мен жан-жануарлар популяциясы тіпті
баға жетпес байлық ретінде танылуы керек. Сондықтан бұл көлді аман сақтап,
оны келесі ұрпаққа таза күйінде қалдыру бүгінгі ұрпақтың арқалар аманаты
болып отыр. Соңғы кездері көлдің нашарлап бара жаткан экологиялық ахуалы
туралы жиі айтылуда. Бұл бір ғана Қазақстан емес, бүкіл әлем елдері назарын
аударып отыр. Біздің жеріміздің қойнауы тек қазына, байлық емес, ол бүгінгі
күні түрлі улы газдар, күкіртті сутегі және өзге де тіршілікке қауіпті
химиялық қосылыстарға да бай ортаға айналып отыр. Бұл кері факторлардың
барлығы адам денсаулығына зардапты әсерін тигізуде. Демек, адамзат өз
өміріне қатерлі жағдай-факторларды өзі жасап отыр деп айтуға болады.
Елімізде жүргізілген экономикалық өзгерістердің барлығы
экологиялық жағдайды қорғау саясатынсыз іске асты. Осыдан келіп,
Экономикадағы экологиялық жендеттік синдромы пайда болды. Кеңес Одағы
тұсында Біз табиғаттан рақымшылық күтіп отырмаймыз. Оның бермегенін
тартып аламыз деген солақай тұжырым жасалғаны белгілі. Мұның арты неге
әкелгені баршамызға аян.[11]
Қазақстан ғалымдары тағы бір экологиялық апат қаупін
болжайды. Олардың айтуынша, Балқаш көлінің құрғап кету қаупі бар. Балқаш
көлемі бойынша орталық Азиядағы төртінші көл болып табылады.Көлдің 3
миллион жергілікті халқының тұрмысы мен аймақ экономикасы үшін орасан зор
мәні бар деп саналады. Көл жағасында тұратын жергілікті тұрғындардың өздері
су деңгейінің соңғы 30-40 жылдар ішінде айтарлықтай азайғанын айтады. Көбі
3 миллион халықтың тұрмысына қажетті суды қамтамасыз етіп, аймақтың қан
тамыры қызметін атқарып келетін Балқаш көлінің құрғап кетуінен сақтанады.
Су деңгейінің төмендеуіне табиғи өзгерістер де ықпал етуде.[12]
2.2 Қазақмыс корпорациясының көлге тигізетін антропоэкологиялық әсері
Қазақмыс корпорациясы еліміздің табиғи қазба байлықтарын
өндіру және өңдеумен айналысатын жетекші компаниялардың бірі. Компания
мыс, алтын, мырыш, күміс, электр қуаты және мұнай өндіру салаларында
елеулі активтерді иеленеді. Қазақмыс Қазақстандағы ең ірі мыс өндіруші
әрі 17 кенішке, 10 тау-кен фабрикаларына және екі мыс балқытушы өндірістік
кешенге иелік етеді.
Кәсіпорын мыс рудасын өндіруден бастап мыс катанкасын және
дайын мыс шығару өндірісіне толықтай интеграцияланған. 2010 жылы компания
меншігіндегі кеніштерінен 303 мың тонна катодты мыс өндірді. Ал Kazakhmys
Copper бөлімшесі басқа да металдардың ауқымды көлемін өндіруді жолға қойып
келеді. Олардың арасында мырыш, күміс және алтын өндірісі жақсы дамығанын
айтуға тиіспіз.
Қазақмыс тобы Лондон қор биржасында ең ірі 100 компанияның
қатарынан ойып тұрып орын алған Қазақстанның ірі металлургиялық алыбы.
Сондай-ақ, отандық қор биржасында да компанияның құнды қағаздары саудаланып
жатқаны белгілі. Бүгінде корпорацияның өнімдерін өткізу көлемі 3,2 млрд.
долларға жеткен. Осы ретте кәсіпорын шамамен 61 000 адамды жұмыспен қамтып
отырғанын айта кетуіміз керек. Олардың басым көпшілігі қазақстандық
азаматтар екені айтпаса да түсінікті.
Қазақмыстың стратегиялық мақсаттарына келер болсақ, алып
кәсіпорын өндірістік активтерді оңтайландыру, өндірісті ұлғайту жөніндегі
жобаларды іске асыруға және Орталық Азия аумағындағы табиғи ресурстарды
игеру мүмкіндігін кеңейтуге баса мән беріп отыр. Осы ретте Қазақстанның
металлургиялық алпауыты Балқаш мыс балқыту зауыты мен Жезқазған кен байыту
фабрикаларында модернизациядан өткізіп, өнім өндіруді жаңа сапаға көтере
бастады. Мәселен, Қазақмыс тобының Балқаш мыс балқыту зауытындағы №1-ші
Ванюков қазандығындағы агрегаттарға алғаш рет мазут ысытқыш құрылғыларын
пайдалануды қолға алды. Бұл құрылғыны қолдану қазандыққа жылу берудің жаңа
тәсілі болып табылады. Жаңа технологияны енгізу мыс балқытудың сапасы
мен тиімділігін арттыра түседі.
2011 жылы Ванюковтың қазандығындағы екінші агрегатқа жаңа
құрылғы орнату жоспарланып отыр. Бұл үшін 700 мың АҚШ доллары
қарастырылған. Қазандық агрегаттарын мазут ысытқыш құрылғыларымен жабдықтау
сынақтарының нәтижесі өте жоғары. Бұл әдіс күкірт концентратын қайта
өңдеуге және мыстың шөгінді шлакпен араласып кетпеуін қамтамасыз етеді.
Мазут ысытқыш қондырғылар қауіпсіз әрі жұмыс істеуге қолайлы. Сондықтан
мұны Балқаш мыс балқыту зауытына енгізілген инновациялық жетістік деп
айтуға толық негіз бар. Жаңа технологияны ендіруге кәсіпорын қомақты қаржы
жұмсаған. Сонымен қатар, Қазақмыс корпорациясы Жезқазған қаласындағы кен
байыту фабрикасындағы тазарту жүйелерін модернизациялаудың бірінші кезеңін
сәтті аяқтады. Бұл мақсатқа 50 млн. теңгеден астам қаржы жұмсалған.
Фабрикадағы тазарту жүйелерін заман талабына сай жабдықтау өндіріс
ошағындағы экологиялық ахуалды жақсартуға бағытталған корпорацияның кешенді
бағдарламаларының бір бөлігі болып табылады.
2011 жылға белгіленген жоспар бойынша өндіріс ошағын қайта
жабдықтаудың екінші кезеңі іске асырылады. Бұл үшін шамамен 2 млрд. теңге
көлемінде қаржы бөлінген. Жаңа қондырғылардың орнатылуы жұмыс орындарындағы
ауаны тазартып, шаң-тозаңнан арылтып қарапайым кеншілердің қарқынды жұмыс
істеуіне мүмкіндік туғызып отыр. Кен байыту фабрикасындағы жұмыс істеп
тұрған 78 тазартқыш қондырғылардың 57-сі жаңарған. Заманауи технологияға
негізделген бұл қондырғылар шаңды басудың жаңа жүйесімен жарақтанған.
Мамандар кәсіпорын модернизациядан өткеннен кейін, ауаны шаңнан тазартып
отырудың тиімділігі 75 пайыздан 99,5 пайызға дейін жоғарылайтынын тілге
тиек етуде.1953жылы Балқаш көлінің солтүстік-шығыс
жағалауындағы Тораңғылық бұғазында Балқаштүстіметалл өндірістік
бірлестігінің және жылу-электр орталығының қалдықтар сақтайтын қоймасы іске
қосылды. Аумағы атшаптырым жерді алып жатқан қоқыс қалашығының сол
дәуірдегі жоспарлы қызмет мерзімі 2010 жылға дейін деп белгіленген екен.
Міне, арада 50 жылға таяу уақыт өткенде, осы жылдар ішінде қоймасына кен
байыту фабрикасы шығарған қалдықтардың 600 миллион тоннаға таяу қоры, оған
қоса 15 мың тоннаға жетеқабыл күл жинақталған қалдық сақтау орталығы биылғы
жылы жабылуы керек.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz