Күресші студенттердің анаэробтық өндірісі деңгейінің тиімділігін дене мүмкіндігі негізінде арттыру
Күресші студенттердің анаэробтық өндірісі деңгейінің
тиімділігін дене мүмкіндігі негізінде арттыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. Спорттық күрестегі ойындық әрекеттердiң маңызды көрсеткiшi ретiндегi
техникалық тәсiлдердi орындау тиiмдiлiгiнiң iлiмдiк және әдiстемелiк
негiздерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1. Спорттық күрестегі тәсiлдердi орындау тиiмдiлiгiн
бағалау ... ... ... ... ... 11
2. Күресшілердің спорттық шеберлiгiнiң негiзгi ретiндегi дене қасиеттерi
мен функционалдық
мүмкiндiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 13
3. Күресшілердің қимыл қозғалыс әрекетiнiң дәл орындалуын зерттеу ... .
16
4. Қимыл әрекеттердiң орындалу жылдамдығын өлшеу әдiстерi ... ... ... ...
18
5. Спортта қозғаушы әрекеттердi орындаудағы қозғаушы мүмкiндiктiң
(шаралардың) қолданылуын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
6. Күрес тәсiлдердiң орындалу тиiмдiлiгiн бiлдiретiн көрсеткiштердiң
өзара байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
7. Оқу-жаттығу үрдiсiнде тәсiлдердiң тиiмдiлiгiн арттыру үшiн
тренажерларды
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .23
8. Әртүрлi жастағы күресші студенттердiң қорғаныстық қимылдары мен
тәсiлдерi тиiмдiлiгiн
салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..26
Бiрiншi тарау бойынша
тұжырымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2. Күресші студенттердің студенттердiң дене жұмыс қабiлеттерiнiң деңгейiн
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
1. 18-20 жастағы күресші студенттердiң арнайы дайындығының деңгейiн
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
2. Күресші студенттердiң функционалдық (қызметтiк)
мүмкiндiктерi ... ... 47
3. Студенттердiң дене жұмыс қабiлетiнiң қызметтiк
мүмкiндiктерi ... ... ... 52
4. 18-19 жастағы күресші студенттердiң анаэробтық өндiрiсi деңгейiн
арттыруға арнайы жаттығулардың
әсерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Қорытынды: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 67
Кіріспе
Зерттеудiң көкейкестiлiгi. Қазiргi кезеңдегi студент күресшілердің
дайындау жүйесi өзiндiк мақсаты, мiндеттерi, құралдары, әдiстерi,
ұйымдастыру түрлерiмен материалдық-техникалық шарттары т.б. бар,
студенттердiң ең жоғарғы спорттық нәтижелерге жеткiзуге қамтамасыз ететiн
күрделi де көп факторлы құбылыс болып табылады, сондай-ақ студент спортшыны
жарыстарға дайындайтын ұйымдастырылған педагогикалық үрдiс.
Дүние жүзiндегi студент жастар арасында кеңiнен тараған спорт
түрлерiне спорттық түрлер мен волейбол жатады.
Күресші студенттердiң спорттық шеберлiгiнiң шыңын анықтайтын
факторлардың бiрi ойыншылардың техникалық тәсiлдерi қабылдап алу мен беру,
тиiмдi орындау болып саналады.
Қазiргi заманғы қазақстандық және шетелдiк спорттық ғылым
күресшілердің сол немесе басқа тәсiлдердi тиiмдi орындаудың жекелеген
жақтарына қатысты мәлiметтердiң жеткiлiктi санын жинақтады (волейбол,
футбол, хоккей, баскетбол т.б.) 6, 44, 4, 10, 13. Соған қарамастан, оқу-
әдiстемелiк және ғылыми әдебиеттердегi тиiмдiлiк пен әдiстердi жетiлдiру
түсiнiгiне кiретiн зерттеулердiң құрылымдық компоненттерi жеткiлiктi
орындалмаған. Студент спортшының әрекет етуi тиiмдiлiгiнiң түсiнiгi өзара
байланыстың күрделi құрылымы мен әртүрлi жоспарлы көрсеткiштердiң жиынтығын
өзiне қосатын жалпылама сипаттаманы бiлдiредi.
Студенттiк командалардың табысты ойнауы үшiн қажеттi басты
мiндеттердiң бiрi жоғары маманданған спортшылар дайындау болып табылады,
олар техникалық тәсiлдiк арсеналдың кең көлемiмен қарқынды және жалғасатын
салмақты көтере алатын қабiлеттi игеруi тиiс. Осыған байланысты жұмысқа
қабiлеттiк деңгейi мен оның құрылымын көрсетудiң қажеттiлiгiн шешу үшiн
күресші спортшының жұмыс қабiлетiнiң деңгейiн көтеру проблемасы өзектi
болып табылады. Ал студент спортшылардың жұмыс қабiлетiне бiршама көп
мөлшерде әсер ететiн басты факторларды анықтау проблемасы аса маңызды болып
саналады. Дене және функционалдық мүмкiндiктер күресші спортшының бұл
мүмкiндiктерге алдын-ала дайындалудың бастапқы кезеңiнде ерекше мән
берiледi. Күресшілердің жұмыс қабiлетiн жалпы деңгейiн көтеру мақсатында
ғана қолданылатын әдiстемелердiң бiрнеше түрлерi бар.
Алайда функционалдық және дене мүмкiндiктерiнiң жоғары деңгейi ойын
тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгi күресшілердің қозғалмалы тiрек
қимыл аппаратына тiкелей әсер ететiн құралдарды қолдана отырып одан
әрi жақсартатын негiздi бiлдiредi.
Студент спортшының әрекетi тиiмдiлiгiн шарттастыратын көрсеткiштерге
ойын тәсiлдерiн дәл әрi жылдам орындауы, сондай-ақ, жылжытқыш потенциалды
қолдану қабiлетi жатады, яғни, жылжытқыш сапаны дамытатын деңгейдi
жеткiлiктi де толық тарата бiлу қажет.
Қазiргi заманғы күресші тәсiлдерiн орындаудағы шеберлiктiң жоғары
деңгейiн талап ететiні белгiлi.
Сонымен бiр мезгiлде мамандар әртүрлi деңгейдегi командалардың осы
тәсiлдердi тиiмдi орындауда едәуiр артта қалушылықты атап өтедi (Бондарь
А.И., Балвачев Н.В., Помельский В., Аводяшникова И.А., Волков Н.И., Корегин
В.И., Орехов Л.И., Каражанов Б.К., Платонов В.А.).
Лақтыру әдісі мен қорғанысқа қарсы әрекет ету тәсiлдерi күрделi
қозғалыс болып саналады, оларды талдай отырып бiр-бiрiне тәуелдi емес
көрсеткiштердiң бүтiн бiр қатарын бөлiп көрсетуге болады (Матвеев Л.П.,
Филин В.П., Виксигин В.А. және т.б.).
ЖОО жағдайында күрес бойынша оқу жаттығуларды дұрыс ұйымдастыру үшiн
ең әуелi қандай факторлардың маңызды екенiн бiлген жөн.
Спортшының дене сапасын дамыту деңгейiн анықтайтын “бастапқы”
факторлардың көрiнуi туралы күресте туындайтын сұрақты қайсы бiр мөлшерде
шешiлген деп санауға болады, ал маңызды ойын тәсiлдерiнiң қатарын
көрсететiн тиiмдiлiк мәселесi әлi де болса аз зерттелген.
Зерттеу жұмысының мақсаты күресшінің дене жұмысқа қабiлетi жөнiндегi
мәлiметтер мен ойын тәсiлдерiнiң, қозғалыстарының бiрқатар ерекше орындалуы
негiзiнде күрестегі ойын әрекетi тиiмдiлiгiн көтеру болып табылады.
Зерттеудiң ғылыми болжамы ЭЕМ көмегiмен қайта өңделiп жасалған
эксперименттiк мәлiметтердiң нәтижесiнде көрiнген жаттығу бағдарламаларын
қолдану студенттiк күрес әрекеттерi тиiмдiлiгiн арттыруға кеткен уақытты
едәуiр қысқартуға мүмкiндiк бередi.
Зерттеу нысаны күреспен айналысушы спортшының жаттығу және жарыс
қызметi (шығармашылығы).
Зерттеу пәнi күресші спортшының аэробтық және анаэробтық өндiрiстiң
жұмыс қабiлетiн ескере отырып, ойын тәсiлдерiн орындауда қозғалыстарды
басқара алуының қабiлетiн ескере отырып, оларды дамыту мен жақсарту
үрдiстерi.
Бiздi қызықтырып отырған мәселе бойынша әдеби бастапқы көздердi
зерттеу мен топтастыру бойынша жүргiзiлген нәтижелерге сүйене отырып
зерттеудiң негiзгi мiндеттерi ретiнде төмендегiлердi ұсынамыз:
1. Күресші студенттердiң ойын әрекеттерiндегi тиiмдiлiк көрсеткiштерiн
қазiргi заманғы күресті дамытуға ұсынылып отырған талаптар негiзiнде
тесттiк жүйенi жасау;
2. Күресші спортшының дене жұмысына қабiлеттiлiк деңгейiн, спорттық
шеберлiк деңгейiне, жасына және қаншалықты жаттыққандық дәрежесiне
байланысты анықтау.
3. Күресші спортшының дене жұмысы қабiлетiнiң деңгейiн жетiлдiруге
бағытталған дайындық әдiстемесiн эксперименттiк тұрғыда негiздеу.
Зерттеудiң әдiснамалық негiзi жеке тұлғаның маңызы, оның дамуындағы
қызметтiк рөлi туралы, iлiм мен практиканың, объективтi және субъективтi
факторлардың өзара байланысы туралы, қоғамдық қатынастардағы объект және
субъект ретiндегi адам туралы және қоғамдағы дене тәрбиесi үрдiсiнде
стихиялы және басқару қатынастары туралы материалистiк диалектиканың
маңызды ахуалын құрайды.
Бiздiң зерттеуiмiздiң iлiмдiк негiзiн төмендегi ғалымдардың еңбектерi
қарастырады: педагогикалық жалпы сұрақтары бойынша: Ю.К.Бабанский,
Н.И.Болдырев, В.В.Белоусова, З.И.Васильева, Т.М.Мальковская, Н.Д.Хмель;
спорт теориясы бойынша: В.Н.Зацироский, Л.П.Матвеев, В.А.Платонов,
К.И.Адамбеков, Б.К.Қаржанов, Г.Р.Амренова, С.И.Қасымбекова, И.А.Горбачев
және т.б. ғалымдар.
Қойылған мiндеттердi шешу үшiн зерттеудiң төмендегi әдiстерi
қолданылды: әдебиеттiк қайнар көздердi, сондай-ақ, эксперименттiк
зерттеулер барысында алынған мәлiметтердi алдыңғы қатарлы жаттықтырушылық
тәжiрибенi iлiмдiк талдау және топтастыру, ан-кеталық сауалнама,
педагогикалық эксперимент, педагогикалық байқаулар (жаттықтырумен айналысу
барысындағы түсетiн салмақ көлемiнiң есебi мен қарқындылығы, педагогикалық
бақылау тексеру-тестi), ОМП бойынша дененiң жұмысқа қабiлеттiлiгiн анықтау
әдiсi, қозғалыстар тиiмдiлiгiн бағалау әдiстемесi, ЖСЖ анықтау әдiстерi,
сондай-ақ қозғалтқыш белсендiлiктi, дененiң жұмыс қабiлетiнiң сынамасы, PWC
тестi және математикалық санақ (статистика) әдiстерi қолданылды.
Зерттеу бiрнеше кезеңде жүргiзiлдi. 2009ж. философиялық, психология
педагогикалық және әдiстемелiк әдебиеттерге шолу жүргiзiлдi.
Бiрiншi кезеңде оқушылардың дене тәрбиесiнiң дұрыс қойылымын ашып
көрсету мақсатында елiмiздегi және шет елдердегi проблемаларды iлiмдiк
тұрғыда зерттеу мiндетi қойылды. Зерттеудiң iлiмдiк, әдiснамалық негiздерi,
эксперименттiк базасы мен құрал-жабдықтары анықталды.
Екiншi кезеңде (02.02.2010.) студенттердiң дене дамуы, дене және
функционалдық дайындығы, жұмысқа қабiлетi мен жүйке жүйелерiнiң қасиеттерi
бойынша бұқаралық зерттеу жұмыстары жүзеге асырылды.
Үшiншi кезеңде (04.04.2010.) зерттеу материалдарының статистикалық
өңдеуi жүргiзiлдi, жаттығу үрдiстерiн жетiлдiру бойынша кеңестер жасалынды.
Волейбол бойынша алдыңғы қатарлы спорт клубының жұмыс тәжiрибесi
зерттеледi, жасалынған концептуалды үлгiнi тексеру бойынша волейболшы
студенттердiң ойын тәсiлдерiн орындаудағы тиiмдiлiктi бағалауға байланысты,
оларды рационалды қолданудағы педагогикалық жағдайлардың көрiнуi
экспериментi қойылды.
Ғылыми зерттеудiң сенiмдiлiгi мен негiздiлiгi автордың бастапқы
ұстанымы мен iлiмдiк негiздерi әдiснамалық негiздеумен, зерттеудiң ұзақ
сипатымен, зерттеу пәнiнiң адекватты мақсатының, мiндеттерiнiң,
ерекшелiгiнiң, әдiстерiнiң жиынтығын қолданумен, ҚР жалпы бiлiм беретiн
мекемелердiң жұмыс тәжiрибесiне зерттеудiң негiзгi ережелердiң мақұлдануы
мен енгiзу нәтижесiнде алынған статистикалық мәлiметтермен қамтамасыз
етiледi.
Практикалық мәнi ойын әрекетiнiң тиiмдiлiк көрсеткiштерiн бағалау
жүйесiн сырттай орындалатын жұмыс (эргонометриялық критерий)
көрсеткiштерiмен және алдыңғы қатарлы физиологиялық қызметтердi өлшеу
көмегiмен жасалды. Бұл бақылау жүйесi ересектермен жұмыс жүргiзу және
жасөспiрiм күресшілермен жұмыс жүргiзуде қолданылуы мүмкiн.
Күресші студенттердiң дене дайындығы көрсеткiштерiн тестiлеудiң
нәтижелерiн, салмақты баспалдақтық жоғарылауын функционалды байқап көрудi,
сондайақ тренажерлық қондырғылардың жиынтығын қолдану, ЭЕМ-мен талдау
негiзiнде, күрестегі ойын әрекетi тиiмдiлiгiн анықтайтын маңызды
факторларды айқын көрсетуге мүмкiндiк бередi. Бұл орайда жасалған жаттығу
бағдарламалары үшiн құралдарды iрiктеу жұмыстары айқындалған факторларға
сәйкес жүзеге асырылды. Күресші студенттердi дайындау үрдiсiнде бұл
бағдарламаларды қолданудың тиiмдiлiгi педагогикалық эксперимент
серияларының нәтижелерiмен мақұлданды және бекiтiлдi.
Арнайы жасалған тренажерларды қолдану жылдам ақпараттар әдiстемесi
көмегiмен маңызды ойын тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiн арттыруға кететiн уақытты
бiршама қысқартады.
1. Күресші әрекеттердiң маңызды көрсеткiшi ретiндегi техникалық тәсiлдердi
орындау тиiмдiлiгiнiң iлiмдiк және әдiстемелiк негiздерi
1. Спорттағы тәсiлдердi орындау тиiмдiлiгiн бағалау
Спорттық ойындардағы ойын қызметiне тән қозғалыстармен тәсiлдердiң көп
түрлiлiгiмен күрделiлiгi обьективтi әдiстерiнiң болу қажеттiлiгiн алдын-ала
анықтайды, олардың көмегiмен ойын тәсiлдерiнiң орындалуына сандық баға
беруге болады.
Қазiргi уақытта мұндай өлшеу белгiлi қиындықтармен байланысты.
Өйткенi, спорттық қызметте қолданылып жүрген қимылдардың тиiмдiлiгiн
бағалаудың қолда бар әдiстерi. Спорттық ойындарда барлық уақытта қолданыла
бермейдi. Мұндай жағдайдың себебi, бiрiншiден өзара түйiсетiн техникалық
тәсiлдердi әртүрлi сипатта орындаудағы қозғаушы кординациялар құрылымының
күрделiлiгi. Екiншiден спорттық ойындардағы (баскетбол, футбол, волейбол
және т.б.) тұрақты өзгерiп тұратын қызмет жағдайлары.
Белгiлi болғандай, күрес басқа да спорт ойындары сияқты, спорттық
ацикликалық түрiне жатады. Ацикликалық қимылдардың тиiмдiлiгiн бағалаудың
көпетеген әдiстерi бар. Алайда олардың барлығы бiрдей күресшілердің
қимылдық (қозғаушы) қызметiне тиiмдi ауыстырыла бермейдi.
Қимылдар мен тәсiлдер тиiмдiлiгiн бағалаудың жалпы әдiстерi төмендегi
көрсеткiштердi ескередi: қозғалыс уақытында таратудағы кинематикалық
звеноның тұрақтылығы мен жылдамдығын, қателiктердiң саны мен сапасын,
қозғалыстағы ептiлiктi құру жылдамдығын, қозғалыс әрекеттерi дәлдiгi мен
келiсiмдiлiгiн, дене сапаны қозғалыста қолдану дәрежесiн, қозғалыстың соңғы
симметриясының деңгейi және басқада параметрлер. К.И.Адамбеков 3
қозғалыстардың тиiмдiлiгiн зерттеуде моторлық тестер әдiстерiн қолдануды
тиiмдi деп санайды. М.С.Хлыстов бұлшық ет қызметiнiң тиiмдiлiк деңгейiн
әртүрлi жылдамдықтағы қол мен аяқтың қарапайым қимыл жасау сапасы бойынша
бағалайды. Мектеп жасындағы балалардың қозғалыс тиiмдiлiгiн бағалауда
С.И.Қасымбекова 54 қозғалыс күрделiлiгiнiң дәрежесiн үйренуге кеткен
уақытқа байланысты екендiгiн өз еңбегiнде атап көрсетедi.
Қозғалыс тиiмдiлiгiн бағалауда аталған барлық авторлар, әдетте, уақыт
көрсеткiштерi мен (барлық қимыл дағдыларын дәл орындау жағдайында)
тәсiлдердi орындау кезiнде жiберген қателiктердiң сандарын қолданады.
Күрес техникасында тиiмдiлiк деңгейiн бағалаудың әдiсi, бiздiң
ойымызша, Г.Р.Амренова 7 ұсынған әдiс болып табылады, онда қозғалыс
тиiмдiлiгiнiң басты көрсеткiшi деп дәлдiк пен уақытты санайды.
Г.Р.Амренова 7 қозғалыс тиiмдiлiгiнiң үш деңгейiн ажырату мүмкiн деп
есептейдi. Бiрiншi деңгейде жылдамдық көрсеткiшiн емес, кеңiстiктiк
дәлдiктi басқаруға моторлық қабiлеттi қарастырады. Бұл сипаттаманы моторлық
тестердiң тапсырмалармен, бақылау жаттығуларының көмегiмен жеткiлiктi түрде
дәл өлшеуге болады.
Белгiлi бiр уақыт аралығында қозғалыстарды орындау дәлдiгiн қозғалыс
тиiмдiлiгiнiң екiншi деңгейi сипаттайды. Спортшы жаттығуды ең аз уақытта
қатесiз орындағанда немесе белгiлi бiр уақыт аралығында кеңiстiктiк
қателiктер санын аз көлемде жасаған сәт тиiмдiлiктiң ең үздiк көрсеткiшi.
Қозғалыс тиiмдiлiгiнiң үшiншi деңгейi қозғалыстық мiндеттердi шапшаң
әрi дәл орындаумен, моторлы әрекеттердi мақсатты түрде қайта құру
мiндеттерiне сәйкес, жылдам өзгеретiн әдеттегiден тыс жағдайларға
спортшының бейiмделу ептiлiгiмен аяқталады. Бәрiнен бұрын бұл деңгей
волейболдағы ойын қызметiнiң тиiмдiлiгiн бағалау үшiн қолданылуы мүмкiн.
Қимылдар мен тәсiлдердiң тиiмдiлiк деңгейiн анықтау арнайы тiркелетiн
әдiстемелердi талап етедi, олар жинақталған жалпылама түрде өзгерiп
отыратын жағдайлар уақытындағы дәлдiктi, шығатын күштiң көлемi мен
ұзақтығын, бiр қозғалыстан екiншiсiне өту қабiлетiн, сондай-ақ оларды
талдауды көрсетедi.
Қазiргi кезде қозғалыс әдiстерiнiң тиiмдiлiгiн бағалау мүмкiн болмай
отыр. Бұл айғақты Б.К.Қаражанов 51 өз зерттеулерiнде атап көрсетедi, ал
бiз 60-тан астам еңбектi талдап, адам қимыл-қозғалысы тиiмдiлiгiнiң 50
анықтамасын кездестiрдiк. Қозғалыс қабiлетiнiң әр түрлi деңгейде пайда
болумен ерекшеленетiн мұндай көптүрлiлiгi осыған сәйкес келетiн өлшемдiк
әдiстердiң көптеген санын талап етедi.
Алайда спорттық жаттығулардың құралдары мен әдiстерi шеңберiнiң
тұрақты кеңеюi мынадай айғақты сезiнуге әкелiп соғады: көптеген әртүрлi
жаттығулардың спортшы ағзасына әсерi мен олардың жоғары спорттағы
жетiстiкке спорттың сол немесе басқа түрiнде жету дәрежесi тең бола
бермейдi.
Бұл бағыттағы зерттеулердiң бүтiн қатары дене сапасын тәрбиелеу
әдiстерiн жетiлдiру бойынша спорт жетiстiктерiнiң негiзгi ретiндегi
жинақтарды топтауды жүргiзуге (осы уақытқа дейiнгi жалғасып келе жатқан)
түрткi болды. Бұл еңбектердiң әдiстемелiк негiзгi дене сапасын
тәрбиелеудiң көптеген құралдары мен әдiстерiнiң әртүрлi үйлесiмдiлiкте
қолдануда болып отыр. Қарастырылатын әдiстердiң тиiмдiлiгi дене
қасиеттерiнiң дамуындағы сенiмдiлiгi мен жарыстық жаттығулардағы спорттық
нәтижелердi жақсарту дәрежесi бойынша бағаланды.
Спорттық қимыл-қозғалыс тиiмдiлiгiн өлшеудiң өмiр сүрiп отырған
әдiстерiмен алдын-ала танысу қорытындысын шығара отырып, тәсiлдердiң
тиiмдiлiк деңгейiн бағалау, қозғаушы шараларды қолданудың жылдамдығы,
дәлдiгi мен дәрежесiнiң көрсеткiштерi бойынша жүргiзiлетiнiн мойындау
керек.
Берiлген зерттеулердiң сипаты тиiмдiлiк көрсеткiштерiн терең талдауды
жүргiзу қажеттiлiгi студент волейболшыларды ұқсас әдiс-темелiк тәсiлдерiн
зерттеуге тарту мақсатымен шарттастырады. Бұл топтамалар материалдары
берiлген тараудың келесi бөлiмдерiнде жан-жақты қарастырылған.
2. Күресшілердің спорттық шеберлiгiнiң негiзгi ретiндегi дене қасиеттерi
мен функционалдық мүмкiндiктерi
Барлық техникалық арсеналды қиналатын матчтарда тиiмдi қолдану үшiн
жоғары дәрежедегi дене дайындығы қажет, оның деңгейi тiптi бiздiң басты
волейболшыларымыздың өзiнде жеткiлiктi деңгейде емес, сондықтан олар
шетелдiк күресшілерден тиiмсiз ерекшеленедi. Осыны дұрыс түсiне отырып,
авторлардың көпшiлiгi, ересектердегi сияқты, студент күресшілердің
жаттығудағы дене дайындығы ерекше мәнге ие болады және тағы басқа деп
санайды.
Әртүрлi жастағы жас күресшілердің дене сапасының даму деңгейiн
қарастыра отырып, авторлар негiзiнен, олардың бiр-бiрiне тәуелдi еместiгiн
талдайды. Сонымен В.П.Филин, спорттық мамандануды бастапқы кезеңiнде
секiрулiк дамудың деңгейi мен секiруге шыдамдылықты зерттей отырып, ойын
жағдайындағы шыдамдылықтың қарқынды өсуi балалық және жеткiншектiк жаста
деп көрсетедi. Секiрмелiк әсiресе 13 тен 18 жасқа дейiн көтерiледi, ал
бастапқы кезеңдегi жылдамдық күштiлік қабiлеттерiн соққылық, интервалдық
және жарыстық әдiстер көмегiмен дамытқан жақсы.
Арнайы шыдамдылық деңгейiн арттыру үшiн машықтану үрдісiнде айналмалы
жаттығуды кеңiнен қолдануға кеңес берiледi. Л.П.Матвеев дене дайындықты,
техникалық әдiстiк әрекеттердiң нәтижелiлiгiн, жылдамдықты арттыруды,
жылдамдыққа төзiмдiлiк пен қорғаныстағы ойындардың тиiмдiлiгiн жақсарту
үшiн олардың артықшылығын көрсетедi.
Күресші студенттердiң әдіс-әрекетiнiң тиiмдiлiгiн арттырудың құралдары
мен әдiстерiн талдай отырып, В.З.Бабушкин ерте жастағыларды (18-20 жас)
секiрiп кету үшiн күрес тәсiлдерiне баулуда негiзгi назарды секiрмелiкке,
допты ұру тәсiлдерiн меңгеруге, лақтыру параметрлерi туралы ақпарат
құралдарына аударуға кеңес бередi.
Жас күресшілердің жылдамдық күштілiк сапаларын өзгертуге арналған
И.В.Горбачевтiң еңбегiнде бұл сапалардың едәуiр өсуi 13-18 жаста
байқалатыны, содан кейiн 17-19 жаста өсу жылдамдығы төмендейтiнi
көрсетiлген. Жылдамдық күштілiк сапаларды дамыту үшiн авторлар өте
ауырлатуды пайдалана отырып, әртүрлi жаттығуларды қолдануға кеңес бередi.
Г.Р.Амренова спорттық маманданудың бастапқы кезеңiнде жас өспiрiм
күресшілердің дене дайындығын дамыту бағытының мәселелерiне тоқтала отырып,
мынадай тұжырымға келдi: егер де ойыншыларды 11-14 жаста дайындау кезiнде
жылдамдық күштілiк сапасы мен шапшаңдық жылдамдыққа емес, шыдамдылық
тәрбиесiне бiршама артықша көңiл бөлiнсе спорттық шеберлiктiң көптеген алғы
шарттары жақсарады.
Ю.И.Косолапов бақылау тесттерiнiң нәтижесiн талдай келе, 14-15
жастағыларға қарағанда 16-18 жастағы күресшілердің шыдамдылық деңгейi
жоғары болатындығын анықтады және ол, негiзiнен, спортшының биологиялық
және паспорттық жасына байланысты екендiгiн атап көрсеттi.
Пайдаланған әдебиеттерде көрсетiлген күресшілердің дене дайындығын
бағалау мен дамытуға арналған материалдардың жеткiлiктi көлемiне қарамастан
мамандандырылған күресшілердің дене сапасының даму деңгейiн зерттеуде
кемшiлiктер жеткiлiктi болып қала бермек, әсiресе елдегi iрiктелген
командалар мүшелерi мен клубтық командалар резервтерiн зерттеуде.
Авторлардың бiрқатары әртүрлi жастағы топтардағы жасөспiрiм күресшілердің
дене сапасының дамуы туралы қарама-қайшы пiкiрлерiн айтады.
Бiздiң ойымызша, күресшілер дене жұмыс қабiлетiнiң рөлiн анықтауға
байланысты зерттеушiлердiң көпшiлiгiнде бiркелкi көзқарас бар, ең алдымен
олардың аэробтық және анаэробтық өндiрiсi ойын тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгi мен
қимыл сапасының туындауына байланысты бiрдей көзқарастары бар.
Зерттеушiлердiң бiрқатары күресшілердің дене жұмыс қабiлетiмен әртүрлi
дәрежедегi күресшілердің қызметтiк мүмкiндiктерiн зерттедi. Қызметтiк
мүмкiндiктердiң даму деңгейiнде салыстырмалы артта қалушылық көрiнедi,
бұған волейбол ерекшелiгi жеткiлiктi түрдi жоғары талаптар қойса да, артта
қалушылық байқалды. Күресші ойынындағы спортшы қызметiн энергетикалық
қамтамасыз ету аралас (аэробикалы анаэробикалы) сипатқа ие болады, өйткенi
жоғарыдан төмен қарқынды қызметке бiрнеше рет өту көп дәрежеде оны аэробты
етедi. Осыған негiзделе отырып, аэробтық өндiрiстi күресшілердің жұмыс
қабiлетiнiң аса маңызды факторларының бiрi ретiнде (жоғарыдағы
зерттеулердiң бiрiнде басты фактор болып ағзаның анаэробикалы өндiрiстiң
табылғаны көрсетiлгенiмен) қарастыруға болады.
Аэробтық өндiрiстiң максималды параметрлерi көп жағдайда бұлшық ет
жұмысын орындауда адамға келетiн оттегiн тұтынудың мүмкiндеңгейi болып
анықталады. Оттегiнi максималды тұтыну терминi (ОМТ) тәжрибеде кеңiнен
қолданылады: ол ағзаның тасымалдау жүйелерiнiң қызмет жағдайы мен аэробтық
максималды қуаттылық деңгейi туралы ақпар бередi .
ХХ ғасырдың әртүрлi кезеңiнде спортшылардың аэробтық өндiрiсiн
зерттеуге бағытталған арнайы зерттеулер жасалды. Б.Салтин мен П.Остранд
спорттың 19 түрi өкiлдерiнiң аэробтық өндiрiсiн зерттей отырып, зерттелген
жоғары класты күресшілердің 10-да ОМТ 4,6 лмин немесе 50 мгкг болатынын,
спорттың басқа түрлерi өкiлдерiне едәуiр орын бере отырып, анықтады.
А.В.Костикова күресшілердегі ОМТ орта есеппен 4,1 литрге тең екенiн
анықтады және спорт квалификациясының өсуiмен оның ұлғаятынын байқады.
Күрес ойынының барысында ол өлшеген О2-нi тұтыну максималдан 50-70%
құрады.
Г.Р.Амренова максималды қарқындылықтың арнайы жат-тығуларын зерттей
отырып, О2 тұтыну 5 лмин немесе салмақтың 65 млкг жететiнiн тапты.
Н.В.Семашко қызметкерлерiмен бiрге жаттығу ойындағы күресшілердің О2
тұтынуы орта есеппен 40 млкг-ге жететiнiн көрсеттi.
Зерттеулер қатарында ойын кезеңiнiң ортасымен одан кейiнгi әртүрлi
кезеңде ОМТ өзгерiстерiн зерттеуге ұмтылыс жасалды.
Д.Кемпбелл ойын кезеңiне дейiн және одан кейiн жасөспiрiм
күресшілердің аэробтық өндiрiсiн өлшеу барысында, ойын кезеңi аяқталғанда
бұл көрсеткiштiң сенiмдi ұлғаятынын тапты.
Л.В.Костикова күресшілер шыдамдылығын арттыру үшiн кардиолидирлеу
әдiсiн қолданды. Төрт айлық кезеңде (дайындық кезеңiнiң ортасынан жарыстық
кезеңiнiң ортасына дейiн) ОМТ деңгейi орта есеппен 11,41 ұлғайды.
Г.Р.Амренова алты апталық кезең аралығында арнайы жаттығуды қолдана отырып,
ағзаның аэробтық өндiрiсiнiң волейболшылар тобында орта есеппен 72 мл.
немесе 19%-ға жақсаратынын анықтады. С.С.Стонкус волейбол ойыны мен жаттығу
қызметiнiң Спрингфильд колледжiндегi волейболшы студенттердiң жарыс
кезеңiндегi аэробтық өндiрiсiне тигiзетiн әсерiн зерттедi. Ол екi айлық
кезеңде О2 тұтыну орта есептен 34,4 тен 38,8 млкг-ге өскенiн анықтады.
Аэробтық, анаэробтық бағыттағы аралас жаттығулар үйлесiмiне негiзделiп
арнайы жасалған бағдарламаны қолдана отырып В.А.Данилов ОМТ көрсеткiштерiн
едәуiр көтеруге қол жеткiздi. (4,30 л экспериментке дейiн, 4,74 л
эксперименттен кейiн) Бұл өзгерiстер жаттығудың үш айлық мерзiмiнде болды.
Осылайша, әдебиеттiк мәлiметтер адам ағзасының барлық жұмыс қабiлетiнiң
интегративтi көрсеткiшi болатын О2 максималды тұтыну күрестегі шеберлiк
деңгейiн анықтайтынын көрсетедi. Анаэробтық өндiрiстiң максималды көлемiн
анықтайтын көрсеткiштерге, ең алдымен, О2 парызы көлемiн анықтауды жатқызу
қажет. Жоғарыда аталған көрсеткiштермен қатар, анаэробтық өндiрiстi бағалау
үшiн (неметаболикалық СО2 шығынының) көлемдiк критерилерi де кеңiнен
қолданылады .
Осы критерий көмегiмен бұлшық етiнiң қызметi барысында пайда болатын
ағзадағы сүт қышқылын тудырушы өзгерiстер де дәлiрек бағалауға мүмкiндiк
болады.
Анаэробтық алмасудың бiрiншi байқалатын ұлғаюы түсетiн салмақ деңгейiн
анықтауға үлкен қызығушылықты туындатады. Түсетiн салмақтың осы деңгейi
бойынша тыныштық алмасу деңгейiнiң сегiз есе артуына сәйкес келетiнi
белгiленген. Бұл деңгейдi белгiлеу үшiн ПАНО терминi ұсынылды, оның
локализациясын белгiлеу үшiн қандағы сүт қышқылының жиналатыны туралы
мәлiметтердi (Филин В.П) тыныстық коэффиценттердiң өсуi барысында және
бiрте-бiрте ұлғаятын салмақтық жаттығулар сериясында О2-парызы көлемiнiң
өзгеруi барысында қолданады. Максималды О2-парызы, ПАНО, Екс. СО2 көлемi
туралы сенiмдiлiктi жеткiлiктi дәрежеде күресті түрде көтерiлетiнң
салмақпен қоса тест нәтижелерi бойынша талқылауға болады. Күресшілердің
анаэробтық қабiлетiнiң даму ерекшелiктерi туралы мәселе тым жеткiлiксiз
зерттелген .
Мұны қарқынды жұмыстың маңызды факторын мамандардың бағаламауы сияқты,
ойынды жекпе-жектегi бұлшық ет қызметiнiң ауыспалы қарқындылығы жағдайында
калометриялық өзгерiстердi жүргiзу қиындықтарымен де түсiндiруге болады.
Бiрақ, бұл қызметтердiң көрсеткiштерiн тiптi шектеулi зерттеулер де өте
жоғары энергетикалық және физиологиялық талаптар туралы айтады.
3. Спортшылардың қимыл-қозғалыс әрекетiнiң дәл орындалуын зерттеу
Жоғары спорт нәтижелерiне жету, спортшының алдында туындайтын қимыл-
қозғалыс мiндеттердi қаншалықты дәл орындау ептiлiгiне байланысты.
В.М.Зациорский мен С.В.Голомазов дәл орындауды талап ететiн қимыл-
қозғалыс мiндеттердi екi топқа бөледi: олар бiрiншi топқа қимылдарды
жатқызады, бұл қимылдарды дәл бағалау соңғы нәтиже бойынша жүзеге асырылады
(спорттық құрал жабдықтардың көздеген мақсатқа дәл келуi); авторлар екiншi
топқа барлық қимыл-қозғалыстар барысындағы қимылдардың дәлдiгi берiлген
бағдарламадан ауытқуға байланысты бағаланатын қимылдарды жатқызады.
Сонымен бiрге, зерттеулер қатары көп жағдайда қимылдың дәл актiлердi
жүзеге асыруда басты рөлдi қимыл талдаумоторлары алынатын дәлелдейдi .
Қозғалыс талдау тордың ажырамас бөлiмi болып пропреорецептивтi
сезiмталдық табылады. Бұл сезiмталдық неғұрлым жоғары болса, соғұрлым
спортшының квалификациясы маңызды болмақ. Бұл жөнiнде мәлiметтер
еңбектерде келтiрiлген.
Авторлардың зерттеулерiне қарасақ, сол қолға салыстырып қарағанда, оң
қолдың қимылдарының дәлдiгi жоғары болатынын атап көрсетедi. Спортшылардың
қимыл-қозғалысының дәлдiгiне спорттық ойындар жоғары талап қояды. Ойындағы
қимыл-қозғалыстың табысты болуы үшiн барлық қозғалыстарда дене мүшелерiмен
сегменттердiң араласуының рационалдық бағдарламасын сақтау мен әрбiр
дайындық қимылдарының дәл лақтыру мен соғудың соңғы нәтижесiне ұмтылу
қажет. Осыларға байланысты спорттық ойындардағы қимылдардың дәлдiгi туралы
сұрақтарға жоғары қызығушылықты түсiндiруге болады. С.С.Стонкустiң мәлiметi
бойынша волейболдағы ойын әрекеттерi (2х2 жаттығулары) жоғары метаболикалық
деңгей болып сипатталады оған 500 ккалсағ дейiнгi энергоөнiм деңгейi
сәйкес келедi. Е.Р.Яхонтов волейболдағы жаттығулардың энергиялық құнын
зерттей отырып, О2-парызы жаттығулар қатарында 4-5 метрге жетедi деген
қорытынды жасады. Г.Р.Амренова жоғары қарқындылықтың арнайы жаттығуларын
орындау кезiнде О2 парызының көлемi 7 ден 10 литрге дейiнгi аралықта
болатынын анықтады. Ол волейбол ойынындағы жауапты жарыстардағы табыстың
көп жағдайда ағзадағы анаэробтық энергия ауысуы деңгейiне қатысты екендiгiн
өз еңбектерiнде атап көрсеткен.
Аэробты және анаэробтық жаттығуларға бағытталған үйлесiмге
негiзделген, арнайы жаттығуды қолдана отырып, сапалық кезеңде, А.А.Рисс
ағза анаэробтық өндiрiсiнiң жақсаруына қол жеткiздi: О2-парызының көлемi,
күресшілер тобында, орта есеппен 2,3 литрге немесе 18%-ке өстi.
Қолданылатын жаттығулар көлемiнiң салмағының сипатына байланысты
күресшілердің жылдамдық шыдамдылығын зерттей отырып, И.А.Горбачев мынадай
тұжырымға келдi: көптеген физиологиялық және биохимиялық алға басулар
(шектелген жүктеменi орындауда сүт қышқылы жинақтарының артуы) едәуiр
қарқынды машықтандыратын жаттығуларды орындаушы күресшілерде болып өттi.
Осылайша, қол жеткiзген әдебиетердi талдаудың қортындысы төмендегiдей
нәтиженi көрсеттi:
Күресшілердің сабағы уақытында аэробтық және анаэробтық бағыттағы
жаттығуларды қолдану, спортшылардың дене дайындығының көрсеткiштерiн
арттыратын қажеттi алғышарттарды құрайды және жаттығу үрдiстердiң
тиiмдiлiгiн толықтай жақсартады. күресте қимылдардың дәлдiгi кез-келген
ойын әрекеттерi кезiндегiқорғау мен шабуылдау тәсiлдерiн орындау барысында
пайда болады.
Көптеген авторлар в күресшілер дәлдiгi генералдық қабiлеттi бiлдiредi
деп санайды (Фомичев В.А.). Яғни бұл, егер күресші қимылдың кейбiр түрiнде
дәл болса, онда басқа түрлерiнде де оның дәл болатынын бiлдiредi. Авторлар
бұл құбылысты қимыл-қозғалыс әрекеттерiнiң дәлдiгiне мұралық әсер етудiң
маңызды дәрежесi деп түсiндiредi .
Қазiргi уақытта жамбаспен лақтыру кезiнде дәлдiктiң көрiну
ерекшелiктерi туралы мәлiметтер пайда болды.
Күрестегі тәсiлдердi орындау дәлдiгiн анықтайтын себептердi терең
iздестiрудi жалғастыра отырып, авторлар орталық жүйке жүйесi қызметiн,
допты торға лақтыру мен басқа ойын тәсiлдерiн орындау уақытында үлкен жарты
шар қабығы орталығындағы байланыс қатынастарды , сондай-ақ спортшылардың
проприорецептiлiк сезiмталдығын зерттеуге тоқталды .
Жоғары сезiмталдық пен шағын инерциондықты игеретiн тензометрлiк
құралда С.А.Полиевский мен В.А.Данилов лақтырудың күштiк сипатының дәлдiгiн
бағалауды жүзеге асырды.
Авторлардың алған мәлiметтерi бойынша спорт шеберлерi мен бiрiншi
разрядтағы 18 күресшілердің терi бұлшық еттерiнiң сезiмталдық
ерекшелiктерiн көрсеттi. Бұл орайда салыстырмалы талдау нысандары ретiнде
шеберлер командасы үшiн лақтырудың сынақ талаптарының нәтижелерi (әр
нүктеден 30 лақтыру мен ойыншының үздiксiз орын ауыстыра жүрiп айып добын
лақтыруы) мен күш жұмсаудағы жiберiлген қателiктерiнiң сандық мәлiметтерi
қызмет атқарды.
С.А.Полиевский мен В.К.Пельменевтiң 77 және т.б. ғалымдардың
зерттеулерi физиологиялық тұрғыдан алға басу бойынша күресшілердің қимыл-
қозғалысының дәлдiгiн бағалаудың жаңа әдiстерiн ұсынады. Алайда, авторлар
жүргiзген өлшеулер тiкелей ойын барысындағы қозғалыстардан алынған
тапсырмаларда орындалғанын ұмытуға болмайды.
Қазiргi заманғы күресте мамандар мен жаттықтырушылардың назары,
әсiресе, ойындағы қорғанысқа топталған. Бұл жағдайды көптеген себептермен
түсiндiруге болады, бұларға, ең алдымен, ойын ережелерiнiң өзгеруiн
жатқызуға болады. Күресті дамытудағы беталыстардың бiрi ойын барысындағы
қорғаныстың дәл болмауы немесе дөрекiлiктi жазалаудағы қаталдық болды.
Ойындағы қорғаныс қимылдары дәлдiгiн дамыту мәселелерiн шешу, әсiресе,
балалық, жасөспiрiм және жеткiншектiк жаста көкейтестi болмақ. Сондықтан
А.Я.Гомельски мен В.Г.Луничкин балалық және жасөспiрiм жастар арасындағы
волейболдың көкейтестi мәселелерiн талқылай отырып, оны дамытудың көптеген
негативтi сәттерiн: қорғаныстағы ойынның жеткiлiксiз тиiмдiлiгiн арнайы
қимылдардың дәлдiк көрсеткiштерi бойынша негативтi сәт деп санайды.
Осы уақытқа дейiнгi орындалған жасөспiрiм күресшілердің арнайы
маманданған қимылдарының дәлдiгiн зерттеулердегi талдаулардан көрiнгенi
сол, олардың авторлары. Ойындағы соғу дәлдiгiнiң немесе соғудың күштiлiк
сипатын туындатушы дәлдiктiң және зертхана жағдайындағы қолдың қимыл
дәлдiгiнiң кейбiр көрсеткiштерiн зерттеумен ғана шектелген .
Көп жағдайларда қимыл-қозғалыс дәлдiгiнiң көрсеткiштерi күрестен қашық
тапсырмалар тәжiрибесiнде өлшендi. Аталған еңбектерде күресшілердің допты
игеру тәсiлдерiн соғумен алу, яғни алу допты тусірмеу алу, допты жауып қалу
мен жерге түсірмеу орындаудағы соңғы дәлдiгiнiң кең көрсеткiштерiн бағалау
жүргiзiлмеген.
4. Қимыл әрекеттердi орындау жылдамдығын өлшеу әдiстерi
Белгiлi болғандай, спорттық ойындар спортшылардың ойын қызметiнiң
күрделi түрi ретiнде сипатталады, қолданылатын қимылдардың ауқымды
әртүрлiлiгi ойыншыларға, бәрiнен бұрын, мүмкiн болатын максималды
жылдамдықта тәсiлдердi орындауға шарт қояды. Қорғаныста ойын техникасы
күрес оқулығында ұсынылған iрi екi тарауға бөлiнедi. Оқулықтағы жiктелген
мәлiметтерден күресшілердің ойында қарапайым қимылдарды жүгiру, тоқтауды
және едәуiр күрделi тәсiлдердi кәрзеңкеден ыршып түспеген допты соғып
жiберу, тосып қалу, қағып алуды, сондай-ақ шабуылдағы тәсiлдердi меңгеруi
тиiс екенiн көруге болады.
Осы зерттеулердi жүргiзу мақсатында спортшылардың қимыл-қозғалыс
нәтижелерiн бағалау әдiстерiн, сондай-ақ әдісті игеру тәсiлдерiн шапшаң
орындауды өлшейтiн қолда бар мәлiметтердi зерттеу қажет болады.
Спортшылардың кез келген қимылы қарапайым немесе күрделi түрлерi
қоршаған жағдайдың өзгерiп отыруына қимыл әрекеттердi жасаудан басталады.
Әрекет жасау шапшаңдағы реакция уақытын (РУ) тiркеу көмегiмен өлшенедi.
Ауқымды әртүрлi қозғалыстар мен ырғақтың кенеттен ауысуын сипаттайтын спорт
түрлерiнде күрестік жекпе-жектiк т.б.) реакция уақыты (РУ) спорттың циклдық
түрлерi мен (шаңғышылар, ескекшiлер, жүгiрушi стаерлер) айналысатындарға
қарағанда қысқа болады .
күресшілермен, оның iшiнде күреспен айналысатын спортшылардың қимылдық
реакциясының уақытша қысқартылған диапазоны көрiнiп отырғандай, мынадай
дәлелдермен түсiндiрiледi: ойын қызметiн тұрақты қатыса отырып, спорттық
күрестегі кенеттен туындайтын қарапайым және күрделi жағдайлардағы
мiндеттердi бiрнеше рет шешуге мәжбүр болады. Әрекет жасау шапшаңдығы
көбiнесе бұдан былайғы қимылдар мен тәсiлдердi лақтыруда, иықпен қағуда,
тоқтауды, әдісті игеру тәсiлдерiн орындаудағы нәтижелердi анықтайды.
Күресшілер қысқа әрi алыс аралықты жүгiрiп өту жылдамдығы тесттiк
тапсырма ретiнде бiрқатар авторлармен қолданылды.
Спортшы қысқа қашықтыққа жүгiруде жоғары жылдамдықты, ал алыс
қашықтыққа максималды төмен және керiсiнше жылдамдықты игеруi тиiс.
Алыс және қысқа күрес алаңындағы қашықтыққа жүгiру жылдамдығын анықтау
қажеттiлiгi ойын қызметiн жоспарлы зерттеуге түрткi болды. В.А.Данилов
күресшілердің ойын кезiндегi максималды жылдамдығының орналасу сипатын
зерттей отырып, ойыншылардың 3,6 және 9 метр қашықтықта жүгiру
тапсырмаларын жиi орындайтынын анықтады. Ойын залының үлгiдегi жағдайында
осы қашықтықтарға жүгiрiп өту жылдамдығын өлшеудi жүргiзе отырып, ол
мынадай тұжырымға келдi: 20 метрлiк қашықтықты жүгiрiп өту уақыты 2-3
дәрежелi ересек волейболшылардың квалификациясының артуымен, Қазақстанның
құрама командаларын ойыншыларына дейiн жақсарады. 2-3 дәрежелi
спортшылардың 20 метрлiк аралықты жүгiрiп өту уақытының орташа көрсеткiшi
3,33+0,018 с құраса, Қазақстан ал құрама командасы күресшілері 3.06+0,033 с
құрайды. Бұл айырмашылық жоғары деңгейдегi маңыздылықты көрсетедi. Бұл
зерттеулер фотомәрелiк қондырғыларды пайдалану арқасында мүмкiн болды, олар
волейболшылардың қозғалғышттық уақытын 0,01 с дейiнгi дәлдiкпен тiркеуге
алуға мүмкiндiк бердi.
Мамандар мен жаттықтырушылардың қорғаныстық әрекет тиiмдiлiгiн
арттыруға аударған назары В.А.Фомичевтiң, К.С.Боранбаевтiң еңбектерiнен
көрiнiс тапты . Аталған әдебиеттерде күрестегі қозғалыс жылдамдығын дамыту
мен ойын тәсiлдерiн орындау қажеттiлiгi көрсетiлген.
Алайда, көптеген зерттеушiлердiң назарына қарамастан, күрестегі
тәсiлдердi орындау жылдамдығын арттыру проблемасы осы уақытта да көкейтестi
мәселелердiң бiрi болып қала бередi. Спорт газеттерi мен журналдарының
беттерiнде жаттықтырушылар және елiмiздiң құрамасының мамандары мен
ойыншылары сөз алған. Осы пiкiрталаста сөз алған барлық авторлар ойын
кезiндегi қорғанысты қазiргi замандағы волейболдың осал тұсы деп санайды.
Күрестің қорғаныс тәсiлдерiндегi жылдамдығын арттыруға жол табу
мүмкiндiгi әдiстемелiк және ғылыми-зерттеу қызметiне жетiлдiру негiзiнде
жүзеге асырылуы мүмкiн.
Атап айтатын жәйт, күресшілердің қимыл әрекетiнiң жылдамдығын зерттеу
қозғалыс тәсiлдерiн зерттеумен шектелiп қалған жоқ. Әдісті игеру тәсiлдерiн
орындау жылдамдығын тiркеудi көптеген авторлар анықтады. Берiлген
зерттеулер спорттың әр саласында сондай-ақ күресте маманданушы ересек және
жас спортшыларға жүргiзiлдi; атап айтатын жәйт, жүргiзiлген зерттеулердiң
көпшiлiгi спорттық тәсiлдердiң осы сипатының маңыздылығы туралы
куәландырады. Арнайы қозғалыс жылдамдығын бағалауға бағытталып қолданылған
құралдар ойын жағдайындағы қимылдарды тiкелей орындауды өлшеуге жақындау
мақсатында тұрақты техникалық жетiлдiруге беталысты игередi.
1.5. Спортта қозғаушы әрекеттердi орындаудағы қозғаушы мүмкiндiктiң
(шаралардың) қолданылуын бағалау
Күресшілердің көптеген түрiнде адам өзiнiң биологиялық мүмкiн-дiгiнiң
шегiне ертеде -ақ қол жеткiзген деп санайды Кельч дене тәрбиесi
институтының профессоры Г.Р.Гумминг.
Қазiргi уақытта әңгiме қимылдық потенциалды толық қолдану туралы болып
отыр.
Рекордшы күресшілер осы уақытқа дейiн адамның жаратылыстық қорғаныс
жүйелерiнде қалыптасып келген көзқарастарды бұрынғы уақытта-ақ жоққа
шығарды. Осыған орай ережеге сәйкес адам өз күшiнiң 70%-н ғана еркiн
қолдана алады, ал қалған бөлiгiн адам ағзасы тек өлiм қаупi төнгенде
пайдаланады. Күресші жарыс кезiнде өз күшiн iлiмдiк тұрғыдан 100% пайдалана
алады, бiрақ iс-жүзiнде тек 90-95% пайызға қол жеткiзедi.
Мамандар мен жаттықтырушылар үшiн қозғаушы күштердi пайдалану
көрсеткiштерi, яғни әртүрлi квалификациядағы және әртүрлi жастағы
спортшылардың жеке тұлғалық сапаларын негiзгi тәсiлдер мен қимылдарды
орындау үшiн қолдануы қызығушылық тудырады. Күресшілердің қимыл күшiн
бағалайтын сальто мен тесттiк тапсырмаларды орындау кезiндегi қимылдар
арасындағы (ұшу уақытында есептелген секiру биiктiгi) қатынасты автор h
сальто=Кхї секiру формуласы түрiнде көрсетедi. Пайыз түрiнде көрсетiлген
коэффицентiн В.М.Зациорский 18 спортшылардың техникалық тиiмдiлiгiн
бағалау үшiн қолданды: бұл коэффицент неғұрлым жоғары болса, спортшы өзiнiң
потенциалдық қимыл-қозғалыстық мүмкiндiгiн кеңiнен қолданады.
Қазақстанның құрама командасының құрамына кiретiн акробаттардың
секiргiштiгiн қолдану коэфицентiн есептеу кезiнде бұл көрсеткiш 100% пайызы
құрады, ал 1 дәрежелi спортшыларда бұл көрсеткiш 85,7%-ға жеттi. Төменгi
квалификациялы (1-3 дәрежелi) акроботтар 84,6% (3 дәрежелi) және 75% (3
дәрежелi) сальто орындау кезiнде секiрудi қолданды. Автор акробаттардың
секiрудi қолдану дәрежесi олардың спорттық шеберлiгiнiң өсуiмен артады
деген тұжырымға келедi.
Күресшілердің қимыл-қозғалыс күшiн қолданатын күресте әдіс тәсiлдерiн
толық орындау басты мәнге ие болады, сондай-ақ тиiмдiлiктiң бұл
көрсеткiшiне деген қызығушылық пайда болды.
Қорғаныста тұру тәсiлi техникасының тиiмдiлiгiн және 20 метрге жеңiл
жүгiру уақыты бойынша 20 метрге жылдамдық тәсiлдi ендiрудi бағалау үшiн
Г.Р.Амренова iлiмдiк идеалды мүмкiн болатын, жеңiл жүгiру уақытына тең
нәтижеге жетуге негiзделген регрессивтi қалдықтар әдiстерiнiң екiншi
нұсқасын қолданды. Бағалау төмендегi формула бойынша жүргiзiлдi:
( тиiмдiлiк =У әрекет – У идеал
( тиiмдiлiк-зерттелетiн тәсiл тиiмдiлiгiнiң көрсеткiшi
У әрекет-зерттелетiн тәсiлдi орындау уақыты
У идеал-максималды жылдамдықпен осы аралықта жүгiрiп
өту уақыты, жеңiл жүгiру
Әсiресе, бұл әртүрлiлiк неғұрлым аз болса, соғұрлым техника тиiмдiлiгi
жоғары. Авторлардан алынған бұл мәлiметтер мынаны бiлдiредi: күресшілерді
20 метрлiк қашықтыққа арнайы орналастырудың әртүрлi тәсiлдермен орындалу
уақыты тесттiк тапсырмаларды күрделендiру тәртiбiмен ұлғаяды.
Г.Р.Амренованың пiкiрiнше, бұл орындалатын тәсiлдердiң күрделiлiгiнiң
артуынан туындайды. Қимыл-қозғалыста күштi қолдану дәрежесi бойынша
спорттық қимылдар техникасының тиiмдiлiгiн бағалау, тек қысқа мерзiмдi
қимылдардың нәтижелiлiлiгiн анықтайтын жылдамдық-күштілiк сапаларды дамыту
дәрежесi бойынша спорттық қимыл техникасының тиiмдiлiгiн бағалаумен немесе
қимыл қызметi ассиметриясын бағалаумен жүргiзiледi.
Спорт ғылымында математикалық әдiстердiң регрессиондық, дисперсиондық
және факторлық талдауын қолдану қимыл-қозғалыстардың тиiмдiлiгiн
шапшаңдықтың, күштердiң және шыдамдылықтың дамуының дәрежесiмен тәсiлдердi
орындау нәтижелiлiгiн салыстыра отырып бағалауға мүмкiндiк бердi 6, 65, 7,
32, 78.
1.6. Күрес әдіс- тәсiлдердiң орындалу тиiмдiлiгiн бiлдiретiн
көрсеткiштердiң өзара байланысы
Спорттық қызмет барысындағы тәсiлдердi орындау тиiмдiлiгiнiң әртүрлi
көрсеткiштерi арасындағы байланыс сипатын анықтау мәселелерi. Жаттығулардың
зерттелiп отырған қабiлеттердiң көпшiлiгiне бiр мезгiлде жағымды әсер ету
мезетiн табуға мүмкiндiк бередi. Бұл маңызды түрде жаттығу үрдiсiн, сонымен
бiрге керi әсер етушi тәуелдiлiктi белгiлеу жаттықтырушыға жаттығулардың
сол немесе басқа тиiмдiлiк көрсеткiштерiне негативтi әсер ету мүмкiндiгiн
айтып отырады.
Қазiргi уақытта, арнайы спорт әдебиетiнде күресшілердің
контингентiнде олардың қызметтiк мүмкiндiктерi мен дене сапалары көрiнуiнiң
әртүрлi түрлерi арасындағы байланыстардың сипатын зерттеу материалдарын
мазмұндайтын бiрқатар жұмыстар бар. Сонымен В.А.Данилов квалификациялы
ересек, күресшілердің максималды жұмыс мүмкiндiктерiн зерттей отырып,
аэробты (О2 максималды қарыз және СО2 метаболикалық емес шығын) өндiргiштiк
көрсеткiштерi арасында жағымды өзара байланыс бар екенiн тапты.
И.А.Горбашев 6 және 20 м қашықтыққа алға және терiс қарап алға жүгiру
уақыты арасындағы өзара байланысты зерттедi. Тiркеу квалификациялы ересек
күресшілерге фотомәрелiк қондырғы көмегiмен жүргiзiледi.
6-20 метрге алға жүгiру уақыты көрсеткiштерiнiң арасында мәндiлiктiң
бiр пайыздық деңгейiндегi орташа сенiмдi өзара байланыс бар екенiн автор
белгiледi, корреляция коэффицентi дұрыстығы (0,39) 6-20 м аралыққа терiс
қарап алға жүгiру жылдамдығы арасындағы өзара байланысты зерттей отырып, ол
едәуiр жоғары дәрежедегi қатынастылық тапты (корреляция коэффицентi 0,57).
Терiс қарап алға жүгiрудегi уақытша көрсеткiштер арасындағы едәуiр жоғары
қатынастылық болуы, осы аралыққа жүгiру нәтижелерi спортшының қозғалыс
техникасына байланыстылығымен түсiндiрiледi. Бiр қызығы, В.А.Даниловтың
Ресей ұлттық құрама командасының ойыншыларына жүргiзген зерттеулерiнде 6-20
метрге жүгiру көрсеткiштерiнiң өзара байланысы едәуiр жоғары, корреляция
коэффициентi жағымды және ол 0,82 құрайды. Д.А.Ереминнiң 12-17 жастағы
жасөспiрiм баскетболшыларға жүргiзген зерттеулерiнде бұл қатыстылық С.Гарби
нәтижелерiмен ұқсас келедi.
Күрес ойынындағы тәсiлдердiң тиiмдiлiгiн анықтайтын әртүрлi
көрсеткiштердiң өзара байланысын зерттеудi бiрқатар зерттеушi-ғалымдар
жүргiзедi. Әртүрлi авторлар жүргiзген кейбiр өлшеулерде бұл көрсеткiштер
ұқсас келедi, ал басқа бiреулерiнде әртүрлi айырмашылықтар бар. Спорт
қызметi уақытында тәсiлдердiң орындалу тиiмдiлiгiн көрсететiн
көрсеткiштердiң өзара байланысы туралы мәселенi зерттеу бiрқатар жұмыстарда
тек жекелеген ауыспалы аралықтағы корреляцияны зерттеумен ғана шектеледi.
Тәсiлдер мен қимылдар тиiмдiлiгiнiң факторлық құрылымын зерттеушi
жұмыстардың көптеген саны пайда болуда.
В.А.Данилов күресшілердің арнайы жұмыс қабiлетiн айқындайтын басты
айғақтарды белгiлеу жөнiндегi сұрақтарды шешетiн айғақты талдамалауды
қолдану нәтижелерiн айтады. Бұл талдауға қажеттi материал ретiнде кешендi
педагогикалық және медициналық-физиологиялық зерттеу нәтижелерi қызмет
атқарады, онда әртүрлi квалификациялы 52 баскетболшы (3 дәрежелi спортшыдан
спорт шеберiне дейiн) қамтылды.
Айғақты талдау жүргiзу нәтижесiнде белгiлi болғаны, ересек
квалификациялы күресшілердің арнайы жұмыс қабiлетi деңгейiне көбiрек әсер
етушi себептер арасында негiзгi мазмұнға анаэробтық гликолитикалық қабiлет
ие болады. күресшілердің арнайы жұмыс қабiлетiнiң көрiнуiнде аса маңызды
болып iшкi бұлшық еттегi О2 резервтерi (многлобинмен байланысты) саналады,
оларды қолдану есебiнен ауыспалы қарқындылықтың созылмалы бұлшық ет
қызметiн үнемдi орындау мүмкiндiгi пайда болады. Сонымен бiрге, арнайы
төзiмдiлiктiң пайда болуында ағзаның аэробты өндiргiштiгiнiң әртүрлi
тұстары үлкен рөл атқарады.
С.Гарби, квалификациялы ересек күресшілердің қорғаныс қимылдарының
жылдамдығын зерттей отырып, жылдамдық көптеген жағдайда спортшының старттық
және тiрелу реакциясының уақытымен (жалпы таңдау дисперсиясынан 21,5%),
кәрзеңкеден ыршыған допты игерудегi қимылдың жылдамдығымен (жалпы таңдау
дисперсиясынан 9,5%), сондай-ақ баскетболшылардың бойлық-салмақтық
көрсеткiштерiмен (жалпы таңдау дисперсиясының 9,0%) анықталады.
Жасөспiрiм күресшілердің қозғалыс жылдамдығы мен тәсiлдi орындау
жылдамдығын анықтайтын айғақтарды зерттей отырып, С.Джасем бұл тәсiлдердiң
тиiмдiлiгi көп жағдайда қысқа аралыққа (жалпы таңдау дисперсиясының 21%)
терiс қарап алға жүгiру жылдамдығымен, допты ұстап қалу мен соғудағы қол
қимылдарының (жалпы таңдау дисперсиясынан 14%) жылдамдығымен, сондай-ақ
күрделi реакциялармен сериялы қимылдар (жалпы таңдау дисперсиясынан 10%)
жылдамдығымен анықталады. Қол жеткен ғылыми-әдiстемелiк әдебиеттерден бiз
жасөспiрiм күресшілердің жұмыс қабiлетi көрсеткiштерiндегi айғақты
құрылымын, қорғаныс қимылдары мен тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiн, сондай-ақ,
секiрiп допты лақтыру мен кәрзеңкеден ыршып түспеген допты игеру
тиiмдiлiгiн анықтауға арналған зерттеу жұмыстарын топтадық.
Ойын тәсiлдерiн орындау көрсеткiштерiне шолу жасайтын әдебиеттерге
жүргiзген талдау жалпы гипотезаны тұжырымдауға мүмкiндiк бередi, оның мәнi
мынада: көрiнiп отырғандай, күресшілердің ойын әрекетiнiң тиiмдiлiгi жалпы
генерализациялық қабiлет болып табылмайды, ол бiрнеше тәуелсiз
көрiнiстерден тұрады.
1.7. Күрестегі оқу-жаттығу үрдiстерiнде тәсiлдердiң тиiмдiлiгiн арттыру
үшiн тренажерларды қолдану.
Күрестік нәтижелердiң жоғарғы деңгейiне қол жеткiзу және iрi
халықаралық жарыстарға күшейiп отырған бәсекелестiк спорт ғылымынан спорт
жаттығуларында қолданылатын құралдар мен әдiстер жиынтығын шығармашылық
тұрғыда қайта тұжырымдап ойлануды, сондай-ақ спортшылар дайындау
тиiмдiлiгiн көтеретiн жаңа жолдарды негiздеу мен енгiзудi талап етедi.
Күресте ойын тәсiлдерiнiң тиiмдiлiк маңыздылығын арттыратын жолдардың
бiрi бұлшық ет жұмыстарының қажеттi үйлесiмдiлiгiн жасауға мүмкiндiк
туғызатын тренажерларды қолдану. Жаттығудың кәдiмгi түрлерiнiң
жетiспеушiлiгi, маңызды дәрежеде, спорт қызметiнiң нақты жағдайын
үлгiлейтiн, өзiн-өзi шұғыл бақылау үшiн бағдар жүйесiн құратын және керi
үмiттi байланысты қамтамасыз ететiн тренажерларды қолдану көмегiмен
ығыстырылады.
Тренажерлармен жұмыс iстеуде өзiн-өзi бақылау үрдiсi бiрден күшейедi,
мұның аясында тек соңғының саналық бағалануы ғана емес, ең алдымен, жеке
қызметтiң өтпелiк нәтижесiнiң талап етуден алынатын нәтижеге сәйкес қол
жеткiзу үшiн салдарлы реттелуi түсiндiрiледi .
Күресте техникалық тәсiлдердi оқыту мен жетiлдiру үшiн тренажерларды
сипаттау бүтiн жұмыстар қатарында мазмұндалған . Осы зерттеу жұмысының
мақсаттарынан шыға отырып, олардың қысқаша сипатын жасау қажет болады.
Дәлдеу-маятнигi беру және қабылдауқимылдарының дәлдiк жаттығуы мен
қозғалушы затқа шапшаң реакция үшiн, көзбен өлшеу Қалқан-дәлдеу түтiкпен
байланысқан және маятник түрi бойынша бекiтiледi. Оған түрлi-түстi
консентрациялы шеңберлер жүргiзiлген. Шеңбер дәлдiктер сондай-ақ қабырғаға
бейнеленедi және маятник қозғалғанда олар қозғалмалы дәлдiкпен бiресе
ашылады, бiресе жабылады.
Күресшілерді күреске қосуды орындау жылдамдығын жетiлдiруге арналған.
Жеке жаттығулар мен машықтану жаттығуларда лақтырудың әртүрлi тәсiлдерi
қолданылады және оларсыз қорғаныс тәсiлдерi де қолданылады. Лақтырудағы
күресшілердің саусақ дәлдiгiн күшейту тренажерлары. Кәрзеңкеге доптың түсуi
бiрқатар факторларға байланысты. Саусақтардың күштiлiк жұмысының дұрыс
үйлесiмiн бағалау үшiн екi пробирка қолданылды, олар бiр бiрiнен сұқ саусақ
пен ортаңғы саусақ аралығына тең қашықтықта, яғни 4-6 см аралықта
орналасқан. Бұл файлда әсерлiк ұзақтықтың есебi миллисекундомермен жүзеге
асырылды, әсердi сезiну уақытты телеграф кiлтi түрiндегi арнайы қондырғымен
реттелiп отырды. Тығынның жұмыс атқаратын үстiңгi жағына қысым жасау
саусақтың мамық ұшымен жүзеге асырылады, ал қолдар салмақты болады.
Лақтыру кезiндегi саусақтарға тең күш салу ептiлiгiне жаттығу жасау
спортшылардың допты кәрзеңкеге лақтыруындағы орташа бiр жаққа ауытқуын
азайтуға мүмкiндiк бередi, осылайша доптың қабылдауды және беруді
жақсартады.
Қорғанысқа тұру жаттығуы үшiн бейiмделу. Бұл 3х3 м мата тәрiздi
өреден тұрады, ол спортшының орта бойынан 20-30 см төмен биiктiкте
созылыңқы жағдайда орналастырылады. Қорғанысқа тұру мен басқа да техникалық
тәсiлдердi спортшылар жартылай бүгiлген аяқпен, аспаға бастарын тигiзбестен
орындайды.
Спортшылардың старттық күш беру жылдамдығы мен көрермендiк моторлы
әсер ету жылдамдығын өндiру, яғни, жасау үшiн В.Н.Кудимов тренажер
құрастырды. Ол қозғалғыш доптан, өлшейтiн екi блокты электрондық секунд
өлшеуiштен, старттық тiрегiштен, контактiлi қондырғыдан және басқыш реледен
тұрады.
Алынатын көрсеткiштер, спортшының старттық тiрегiштен аяғын алып
тастауы көрiнген алаңда доптың пайда болу мезетiндегi уақыт пен ойыншының
қозғалғыш допқа қол тигiзгенге дейiнгi уақыт. Өлшеу нәтижесiн цифрлық
таблода милли секундтар көрсетедi. Электрлi механикалық қол бағдарламалық
басқарудағы күрделi электрондық қондырғыға жатады және күресші ойынындағы
қорғаныстық қызметтi атқарады. Қондырғы қол үлгiлiлерiнен, бағдарламалық
қондырғыдан және уақытша аралықтарды электронды тiркеушiден тұрады.
Жалпы, тренажер үш реверсивтi мотордан тұратын жартылай автоматты
кешендi көрсетедi, бұған байланыстырушы рычагтар жиынтығы мен басқаруды
ауыстырғыш пульттер кiредi. Қондырғы жаттықтырушыға қажеттi қысқа уақытта
сол немесе басқа лақтырылатын зонада лақтыруға қарсы әрекет етуiне
мүмкiндiк туғызады. Тренажер құрастырылуы бойынша күрделi, залда көп орын
алады, негiзiнен, зерттеу жұмысын жүргiзу мақсатында қолданылады. Осылайша,
қолда бар тренажер қондырғылардың көптеген түрлерiнен бiз тек өз зерттеу
тақырыбымызға тiкелей қатысы бар приборлар мен бейiмделулердi ғана таңдап
алдық. Бұл приборлар мен бейiмделулер күресшілер арнайы және техникалық
дайындаудың құралдары мен әдiстерiнiң шеңберiн кеңейтуге және күрестік
шабуылдаудың негiзгi тәсiлдерiне, күресшілердің жаттығу үшiн үлкен ықпалын
тигiздi. Сонымен қатар, зерттеу жұмысына ойындағы қорғаныстың-қорғаныс
қозғалысын, әдістерге әрекет ету сияқты ойын тәсiлдерiн жетiлдiруге әсер
ететiн тренажерлар да пайдаланылды.
Жаттығу қондырғылары мен тренажерларға жүргiзiлген зерттеулер олардың
жеткiлiксiз құрастырылуы және спортшы мен жаттықтырушының арасында
орындалатын қимылдың әрекетiн бақылау мақсатындағы қызметтердiң болмауын
хабардар етедi. Бұл қондырғылар жаттықтырылатын тәсiлдiң орындалу
тиiмдiлiгiн анықтаушы көрсеткiштердiң тар шеңберiн көрсетедi. Бұл
тренажерларды жаттығу барысында қолдану кезiнде жедел ақпарат құралдарын
қолдану шектелген.
Бiрiншi тарау бойынша тұжырымдар
Арнайы ғылыми-әдiстемелiк әдебиеттердi зерттеу мен талдаудың
көрсеткiштерi күрес әдісіндегі студенттердiң жаттығу және жарыстық салмақ
түсудi арттыру үрдiсi спортшылардың арнайы дене сапаларын дамыту деңгейiне
едәуiр жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тиімділігін дене мүмкіндігі негізінде арттыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. Спорттық күрестегі ойындық әрекеттердiң маңызды көрсеткiшi ретiндегi
техникалық тәсiлдердi орындау тиiмдiлiгiнiң iлiмдiк және әдiстемелiк
негiздерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1. Спорттық күрестегі тәсiлдердi орындау тиiмдiлiгiн
бағалау ... ... ... ... ... 11
2. Күресшілердің спорттық шеберлiгiнiң негiзгi ретiндегi дене қасиеттерi
мен функционалдық
мүмкiндiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 13
3. Күресшілердің қимыл қозғалыс әрекетiнiң дәл орындалуын зерттеу ... .
16
4. Қимыл әрекеттердiң орындалу жылдамдығын өлшеу әдiстерi ... ... ... ...
18
5. Спортта қозғаушы әрекеттердi орындаудағы қозғаушы мүмкiндiктiң
(шаралардың) қолданылуын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
6. Күрес тәсiлдердiң орындалу тиiмдiлiгiн бiлдiретiн көрсеткiштердiң
өзара байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
7. Оқу-жаттығу үрдiсiнде тәсiлдердiң тиiмдiлiгiн арттыру үшiн
тренажерларды
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .23
8. Әртүрлi жастағы күресші студенттердiң қорғаныстық қимылдары мен
тәсiлдерi тиiмдiлiгiн
салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..26
Бiрiншi тарау бойынша
тұжырымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2. Күресші студенттердің студенттердiң дене жұмыс қабiлеттерiнiң деңгейiн
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
1. 18-20 жастағы күресші студенттердiң арнайы дайындығының деңгейiн
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
2. Күресші студенттердiң функционалдық (қызметтiк)
мүмкiндiктерi ... ... 47
3. Студенттердiң дене жұмыс қабiлетiнiң қызметтiк
мүмкiндiктерi ... ... ... 52
4. 18-19 жастағы күресші студенттердiң анаэробтық өндiрiсi деңгейiн
арттыруға арнайы жаттығулардың
әсерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Қорытынды: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 67
Кіріспе
Зерттеудiң көкейкестiлiгi. Қазiргi кезеңдегi студент күресшілердің
дайындау жүйесi өзiндiк мақсаты, мiндеттерi, құралдары, әдiстерi,
ұйымдастыру түрлерiмен материалдық-техникалық шарттары т.б. бар,
студенттердiң ең жоғарғы спорттық нәтижелерге жеткiзуге қамтамасыз ететiн
күрделi де көп факторлы құбылыс болып табылады, сондай-ақ студент спортшыны
жарыстарға дайындайтын ұйымдастырылған педагогикалық үрдiс.
Дүние жүзiндегi студент жастар арасында кеңiнен тараған спорт
түрлерiне спорттық түрлер мен волейбол жатады.
Күресші студенттердiң спорттық шеберлiгiнiң шыңын анықтайтын
факторлардың бiрi ойыншылардың техникалық тәсiлдерi қабылдап алу мен беру,
тиiмдi орындау болып саналады.
Қазiргi заманғы қазақстандық және шетелдiк спорттық ғылым
күресшілердің сол немесе басқа тәсiлдердi тиiмдi орындаудың жекелеген
жақтарына қатысты мәлiметтердiң жеткiлiктi санын жинақтады (волейбол,
футбол, хоккей, баскетбол т.б.) 6, 44, 4, 10, 13. Соған қарамастан, оқу-
әдiстемелiк және ғылыми әдебиеттердегi тиiмдiлiк пен әдiстердi жетiлдiру
түсiнiгiне кiретiн зерттеулердiң құрылымдық компоненттерi жеткiлiктi
орындалмаған. Студент спортшының әрекет етуi тиiмдiлiгiнiң түсiнiгi өзара
байланыстың күрделi құрылымы мен әртүрлi жоспарлы көрсеткiштердiң жиынтығын
өзiне қосатын жалпылама сипаттаманы бiлдiредi.
Студенттiк командалардың табысты ойнауы үшiн қажеттi басты
мiндеттердiң бiрi жоғары маманданған спортшылар дайындау болып табылады,
олар техникалық тәсiлдiк арсеналдың кең көлемiмен қарқынды және жалғасатын
салмақты көтере алатын қабiлеттi игеруi тиiс. Осыған байланысты жұмысқа
қабiлеттiк деңгейi мен оның құрылымын көрсетудiң қажеттiлiгiн шешу үшiн
күресші спортшының жұмыс қабiлетiнiң деңгейiн көтеру проблемасы өзектi
болып табылады. Ал студент спортшылардың жұмыс қабiлетiне бiршама көп
мөлшерде әсер ететiн басты факторларды анықтау проблемасы аса маңызды болып
саналады. Дене және функционалдық мүмкiндiктер күресші спортшының бұл
мүмкiндiктерге алдын-ала дайындалудың бастапқы кезеңiнде ерекше мән
берiледi. Күресшілердің жұмыс қабiлетiн жалпы деңгейiн көтеру мақсатында
ғана қолданылатын әдiстемелердiң бiрнеше түрлерi бар.
Алайда функционалдық және дене мүмкiндiктерiнiң жоғары деңгейi ойын
тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгi күресшілердің қозғалмалы тiрек
қимыл аппаратына тiкелей әсер ететiн құралдарды қолдана отырып одан
әрi жақсартатын негiздi бiлдiредi.
Студент спортшының әрекетi тиiмдiлiгiн шарттастыратын көрсеткiштерге
ойын тәсiлдерiн дәл әрi жылдам орындауы, сондай-ақ, жылжытқыш потенциалды
қолдану қабiлетi жатады, яғни, жылжытқыш сапаны дамытатын деңгейдi
жеткiлiктi де толық тарата бiлу қажет.
Қазiргi заманғы күресші тәсiлдерiн орындаудағы шеберлiктiң жоғары
деңгейiн талап ететiні белгiлi.
Сонымен бiр мезгiлде мамандар әртүрлi деңгейдегi командалардың осы
тәсiлдердi тиiмдi орындауда едәуiр артта қалушылықты атап өтедi (Бондарь
А.И., Балвачев Н.В., Помельский В., Аводяшникова И.А., Волков Н.И., Корегин
В.И., Орехов Л.И., Каражанов Б.К., Платонов В.А.).
Лақтыру әдісі мен қорғанысқа қарсы әрекет ету тәсiлдерi күрделi
қозғалыс болып саналады, оларды талдай отырып бiр-бiрiне тәуелдi емес
көрсеткiштердiң бүтiн бiр қатарын бөлiп көрсетуге болады (Матвеев Л.П.,
Филин В.П., Виксигин В.А. және т.б.).
ЖОО жағдайында күрес бойынша оқу жаттығуларды дұрыс ұйымдастыру үшiн
ең әуелi қандай факторлардың маңызды екенiн бiлген жөн.
Спортшының дене сапасын дамыту деңгейiн анықтайтын “бастапқы”
факторлардың көрiнуi туралы күресте туындайтын сұрақты қайсы бiр мөлшерде
шешiлген деп санауға болады, ал маңызды ойын тәсiлдерiнiң қатарын
көрсететiн тиiмдiлiк мәселесi әлi де болса аз зерттелген.
Зерттеу жұмысының мақсаты күресшінің дене жұмысқа қабiлетi жөнiндегi
мәлiметтер мен ойын тәсiлдерiнiң, қозғалыстарының бiрқатар ерекше орындалуы
негiзiнде күрестегі ойын әрекетi тиiмдiлiгiн көтеру болып табылады.
Зерттеудiң ғылыми болжамы ЭЕМ көмегiмен қайта өңделiп жасалған
эксперименттiк мәлiметтердiң нәтижесiнде көрiнген жаттығу бағдарламаларын
қолдану студенттiк күрес әрекеттерi тиiмдiлiгiн арттыруға кеткен уақытты
едәуiр қысқартуға мүмкiндiк бередi.
Зерттеу нысаны күреспен айналысушы спортшының жаттығу және жарыс
қызметi (шығармашылығы).
Зерттеу пәнi күресші спортшының аэробтық және анаэробтық өндiрiстiң
жұмыс қабiлетiн ескере отырып, ойын тәсiлдерiн орындауда қозғалыстарды
басқара алуының қабiлетiн ескере отырып, оларды дамыту мен жақсарту
үрдiстерi.
Бiздi қызықтырып отырған мәселе бойынша әдеби бастапқы көздердi
зерттеу мен топтастыру бойынша жүргiзiлген нәтижелерге сүйене отырып
зерттеудiң негiзгi мiндеттерi ретiнде төмендегiлердi ұсынамыз:
1. Күресші студенттердiң ойын әрекеттерiндегi тиiмдiлiк көрсеткiштерiн
қазiргi заманғы күресті дамытуға ұсынылып отырған талаптар негiзiнде
тесттiк жүйенi жасау;
2. Күресші спортшының дене жұмысына қабiлеттiлiк деңгейiн, спорттық
шеберлiк деңгейiне, жасына және қаншалықты жаттыққандық дәрежесiне
байланысты анықтау.
3. Күресші спортшының дене жұмысы қабiлетiнiң деңгейiн жетiлдiруге
бағытталған дайындық әдiстемесiн эксперименттiк тұрғыда негiздеу.
Зерттеудiң әдiснамалық негiзi жеке тұлғаның маңызы, оның дамуындағы
қызметтiк рөлi туралы, iлiм мен практиканың, объективтi және субъективтi
факторлардың өзара байланысы туралы, қоғамдық қатынастардағы объект және
субъект ретiндегi адам туралы және қоғамдағы дене тәрбиесi үрдiсiнде
стихиялы және басқару қатынастары туралы материалистiк диалектиканың
маңызды ахуалын құрайды.
Бiздiң зерттеуiмiздiң iлiмдiк негiзiн төмендегi ғалымдардың еңбектерi
қарастырады: педагогикалық жалпы сұрақтары бойынша: Ю.К.Бабанский,
Н.И.Болдырев, В.В.Белоусова, З.И.Васильева, Т.М.Мальковская, Н.Д.Хмель;
спорт теориясы бойынша: В.Н.Зацироский, Л.П.Матвеев, В.А.Платонов,
К.И.Адамбеков, Б.К.Қаржанов, Г.Р.Амренова, С.И.Қасымбекова, И.А.Горбачев
және т.б. ғалымдар.
Қойылған мiндеттердi шешу үшiн зерттеудiң төмендегi әдiстерi
қолданылды: әдебиеттiк қайнар көздердi, сондай-ақ, эксперименттiк
зерттеулер барысында алынған мәлiметтердi алдыңғы қатарлы жаттықтырушылық
тәжiрибенi iлiмдiк талдау және топтастыру, ан-кеталық сауалнама,
педагогикалық эксперимент, педагогикалық байқаулар (жаттықтырумен айналысу
барысындағы түсетiн салмақ көлемiнiң есебi мен қарқындылығы, педагогикалық
бақылау тексеру-тестi), ОМП бойынша дененiң жұмысқа қабiлеттiлiгiн анықтау
әдiсi, қозғалыстар тиiмдiлiгiн бағалау әдiстемесi, ЖСЖ анықтау әдiстерi,
сондай-ақ қозғалтқыш белсендiлiктi, дененiң жұмыс қабiлетiнiң сынамасы, PWC
тестi және математикалық санақ (статистика) әдiстерi қолданылды.
Зерттеу бiрнеше кезеңде жүргiзiлдi. 2009ж. философиялық, психология
педагогикалық және әдiстемелiк әдебиеттерге шолу жүргiзiлдi.
Бiрiншi кезеңде оқушылардың дене тәрбиесiнiң дұрыс қойылымын ашып
көрсету мақсатында елiмiздегi және шет елдердегi проблемаларды iлiмдiк
тұрғыда зерттеу мiндетi қойылды. Зерттеудiң iлiмдiк, әдiснамалық негiздерi,
эксперименттiк базасы мен құрал-жабдықтары анықталды.
Екiншi кезеңде (02.02.2010.) студенттердiң дене дамуы, дене және
функционалдық дайындығы, жұмысқа қабiлетi мен жүйке жүйелерiнiң қасиеттерi
бойынша бұқаралық зерттеу жұмыстары жүзеге асырылды.
Үшiншi кезеңде (04.04.2010.) зерттеу материалдарының статистикалық
өңдеуi жүргiзiлдi, жаттығу үрдiстерiн жетiлдiру бойынша кеңестер жасалынды.
Волейбол бойынша алдыңғы қатарлы спорт клубының жұмыс тәжiрибесi
зерттеледi, жасалынған концептуалды үлгiнi тексеру бойынша волейболшы
студенттердiң ойын тәсiлдерiн орындаудағы тиiмдiлiктi бағалауға байланысты,
оларды рационалды қолданудағы педагогикалық жағдайлардың көрiнуi
экспериментi қойылды.
Ғылыми зерттеудiң сенiмдiлiгi мен негiздiлiгi автордың бастапқы
ұстанымы мен iлiмдiк негiздерi әдiснамалық негiздеумен, зерттеудiң ұзақ
сипатымен, зерттеу пәнiнiң адекватты мақсатының, мiндеттерiнiң,
ерекшелiгiнiң, әдiстерiнiң жиынтығын қолданумен, ҚР жалпы бiлiм беретiн
мекемелердiң жұмыс тәжiрибесiне зерттеудiң негiзгi ережелердiң мақұлдануы
мен енгiзу нәтижесiнде алынған статистикалық мәлiметтермен қамтамасыз
етiледi.
Практикалық мәнi ойын әрекетiнiң тиiмдiлiк көрсеткiштерiн бағалау
жүйесiн сырттай орындалатын жұмыс (эргонометриялық критерий)
көрсеткiштерiмен және алдыңғы қатарлы физиологиялық қызметтердi өлшеу
көмегiмен жасалды. Бұл бақылау жүйесi ересектермен жұмыс жүргiзу және
жасөспiрiм күресшілермен жұмыс жүргiзуде қолданылуы мүмкiн.
Күресші студенттердiң дене дайындығы көрсеткiштерiн тестiлеудiң
нәтижелерiн, салмақты баспалдақтық жоғарылауын функционалды байқап көрудi,
сондайақ тренажерлық қондырғылардың жиынтығын қолдану, ЭЕМ-мен талдау
негiзiнде, күрестегі ойын әрекетi тиiмдiлiгiн анықтайтын маңызды
факторларды айқын көрсетуге мүмкiндiк бередi. Бұл орайда жасалған жаттығу
бағдарламалары үшiн құралдарды iрiктеу жұмыстары айқындалған факторларға
сәйкес жүзеге асырылды. Күресші студенттердi дайындау үрдiсiнде бұл
бағдарламаларды қолданудың тиiмдiлiгi педагогикалық эксперимент
серияларының нәтижелерiмен мақұлданды және бекiтiлдi.
Арнайы жасалған тренажерларды қолдану жылдам ақпараттар әдiстемесi
көмегiмен маңызды ойын тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiн арттыруға кететiн уақытты
бiршама қысқартады.
1. Күресші әрекеттердiң маңызды көрсеткiшi ретiндегi техникалық тәсiлдердi
орындау тиiмдiлiгiнiң iлiмдiк және әдiстемелiк негiздерi
1. Спорттағы тәсiлдердi орындау тиiмдiлiгiн бағалау
Спорттық ойындардағы ойын қызметiне тән қозғалыстармен тәсiлдердiң көп
түрлiлiгiмен күрделiлiгi обьективтi әдiстерiнiң болу қажеттiлiгiн алдын-ала
анықтайды, олардың көмегiмен ойын тәсiлдерiнiң орындалуына сандық баға
беруге болады.
Қазiргi уақытта мұндай өлшеу белгiлi қиындықтармен байланысты.
Өйткенi, спорттық қызметте қолданылып жүрген қимылдардың тиiмдiлiгiн
бағалаудың қолда бар әдiстерi. Спорттық ойындарда барлық уақытта қолданыла
бермейдi. Мұндай жағдайдың себебi, бiрiншiден өзара түйiсетiн техникалық
тәсiлдердi әртүрлi сипатта орындаудағы қозғаушы кординациялар құрылымының
күрделiлiгi. Екiншiден спорттық ойындардағы (баскетбол, футбол, волейбол
және т.б.) тұрақты өзгерiп тұратын қызмет жағдайлары.
Белгiлi болғандай, күрес басқа да спорт ойындары сияқты, спорттық
ацикликалық түрiне жатады. Ацикликалық қимылдардың тиiмдiлiгiн бағалаудың
көпетеген әдiстерi бар. Алайда олардың барлығы бiрдей күресшілердің
қимылдық (қозғаушы) қызметiне тиiмдi ауыстырыла бермейдi.
Қимылдар мен тәсiлдер тиiмдiлiгiн бағалаудың жалпы әдiстерi төмендегi
көрсеткiштердi ескередi: қозғалыс уақытында таратудағы кинематикалық
звеноның тұрақтылығы мен жылдамдығын, қателiктердiң саны мен сапасын,
қозғалыстағы ептiлiктi құру жылдамдығын, қозғалыс әрекеттерi дәлдiгi мен
келiсiмдiлiгiн, дене сапаны қозғалыста қолдану дәрежесiн, қозғалыстың соңғы
симметриясының деңгейi және басқада параметрлер. К.И.Адамбеков 3
қозғалыстардың тиiмдiлiгiн зерттеуде моторлық тестер әдiстерiн қолдануды
тиiмдi деп санайды. М.С.Хлыстов бұлшық ет қызметiнiң тиiмдiлiк деңгейiн
әртүрлi жылдамдықтағы қол мен аяқтың қарапайым қимыл жасау сапасы бойынша
бағалайды. Мектеп жасындағы балалардың қозғалыс тиiмдiлiгiн бағалауда
С.И.Қасымбекова 54 қозғалыс күрделiлiгiнiң дәрежесiн үйренуге кеткен
уақытқа байланысты екендiгiн өз еңбегiнде атап көрсетедi.
Қозғалыс тиiмдiлiгiн бағалауда аталған барлық авторлар, әдетте, уақыт
көрсеткiштерi мен (барлық қимыл дағдыларын дәл орындау жағдайында)
тәсiлдердi орындау кезiнде жiберген қателiктердiң сандарын қолданады.
Күрес техникасында тиiмдiлiк деңгейiн бағалаудың әдiсi, бiздiң
ойымызша, Г.Р.Амренова 7 ұсынған әдiс болып табылады, онда қозғалыс
тиiмдiлiгiнiң басты көрсеткiшi деп дәлдiк пен уақытты санайды.
Г.Р.Амренова 7 қозғалыс тиiмдiлiгiнiң үш деңгейiн ажырату мүмкiн деп
есептейдi. Бiрiншi деңгейде жылдамдық көрсеткiшiн емес, кеңiстiктiк
дәлдiктi басқаруға моторлық қабiлеттi қарастырады. Бұл сипаттаманы моторлық
тестердiң тапсырмалармен, бақылау жаттығуларының көмегiмен жеткiлiктi түрде
дәл өлшеуге болады.
Белгiлi бiр уақыт аралығында қозғалыстарды орындау дәлдiгiн қозғалыс
тиiмдiлiгiнiң екiншi деңгейi сипаттайды. Спортшы жаттығуды ең аз уақытта
қатесiз орындағанда немесе белгiлi бiр уақыт аралығында кеңiстiктiк
қателiктер санын аз көлемде жасаған сәт тиiмдiлiктiң ең үздiк көрсеткiшi.
Қозғалыс тиiмдiлiгiнiң үшiншi деңгейi қозғалыстық мiндеттердi шапшаң
әрi дәл орындаумен, моторлы әрекеттердi мақсатты түрде қайта құру
мiндеттерiне сәйкес, жылдам өзгеретiн әдеттегiден тыс жағдайларға
спортшының бейiмделу ептiлiгiмен аяқталады. Бәрiнен бұрын бұл деңгей
волейболдағы ойын қызметiнiң тиiмдiлiгiн бағалау үшiн қолданылуы мүмкiн.
Қимылдар мен тәсiлдердiң тиiмдiлiк деңгейiн анықтау арнайы тiркелетiн
әдiстемелердi талап етедi, олар жинақталған жалпылама түрде өзгерiп
отыратын жағдайлар уақытындағы дәлдiктi, шығатын күштiң көлемi мен
ұзақтығын, бiр қозғалыстан екiншiсiне өту қабiлетiн, сондай-ақ оларды
талдауды көрсетедi.
Қазiргi кезде қозғалыс әдiстерiнiң тиiмдiлiгiн бағалау мүмкiн болмай
отыр. Бұл айғақты Б.К.Қаражанов 51 өз зерттеулерiнде атап көрсетедi, ал
бiз 60-тан астам еңбектi талдап, адам қимыл-қозғалысы тиiмдiлiгiнiң 50
анықтамасын кездестiрдiк. Қозғалыс қабiлетiнiң әр түрлi деңгейде пайда
болумен ерекшеленетiн мұндай көптүрлiлiгi осыған сәйкес келетiн өлшемдiк
әдiстердiң көптеген санын талап етедi.
Алайда спорттық жаттығулардың құралдары мен әдiстерi шеңберiнiң
тұрақты кеңеюi мынадай айғақты сезiнуге әкелiп соғады: көптеген әртүрлi
жаттығулардың спортшы ағзасына әсерi мен олардың жоғары спорттағы
жетiстiкке спорттың сол немесе басқа түрiнде жету дәрежесi тең бола
бермейдi.
Бұл бағыттағы зерттеулердiң бүтiн қатары дене сапасын тәрбиелеу
әдiстерiн жетiлдiру бойынша спорт жетiстiктерiнiң негiзгi ретiндегi
жинақтарды топтауды жүргiзуге (осы уақытқа дейiнгi жалғасып келе жатқан)
түрткi болды. Бұл еңбектердiң әдiстемелiк негiзгi дене сапасын
тәрбиелеудiң көптеген құралдары мен әдiстерiнiң әртүрлi үйлесiмдiлiкте
қолдануда болып отыр. Қарастырылатын әдiстердiң тиiмдiлiгi дене
қасиеттерiнiң дамуындағы сенiмдiлiгi мен жарыстық жаттығулардағы спорттық
нәтижелердi жақсарту дәрежесi бойынша бағаланды.
Спорттық қимыл-қозғалыс тиiмдiлiгiн өлшеудiң өмiр сүрiп отырған
әдiстерiмен алдын-ала танысу қорытындысын шығара отырып, тәсiлдердiң
тиiмдiлiк деңгейiн бағалау, қозғаушы шараларды қолданудың жылдамдығы,
дәлдiгi мен дәрежесiнiң көрсеткiштерi бойынша жүргiзiлетiнiн мойындау
керек.
Берiлген зерттеулердiң сипаты тиiмдiлiк көрсеткiштерiн терең талдауды
жүргiзу қажеттiлiгi студент волейболшыларды ұқсас әдiс-темелiк тәсiлдерiн
зерттеуге тарту мақсатымен шарттастырады. Бұл топтамалар материалдары
берiлген тараудың келесi бөлiмдерiнде жан-жақты қарастырылған.
2. Күресшілердің спорттық шеберлiгiнiң негiзгi ретiндегi дене қасиеттерi
мен функционалдық мүмкiндiктерi
Барлық техникалық арсеналды қиналатын матчтарда тиiмдi қолдану үшiн
жоғары дәрежедегi дене дайындығы қажет, оның деңгейi тiптi бiздiң басты
волейболшыларымыздың өзiнде жеткiлiктi деңгейде емес, сондықтан олар
шетелдiк күресшілерден тиiмсiз ерекшеленедi. Осыны дұрыс түсiне отырып,
авторлардың көпшiлiгi, ересектердегi сияқты, студент күресшілердің
жаттығудағы дене дайындығы ерекше мәнге ие болады және тағы басқа деп
санайды.
Әртүрлi жастағы жас күресшілердің дене сапасының даму деңгейiн
қарастыра отырып, авторлар негiзiнен, олардың бiр-бiрiне тәуелдi еместiгiн
талдайды. Сонымен В.П.Филин, спорттық мамандануды бастапқы кезеңiнде
секiрулiк дамудың деңгейi мен секiруге шыдамдылықты зерттей отырып, ойын
жағдайындағы шыдамдылықтың қарқынды өсуi балалық және жеткiншектiк жаста
деп көрсетедi. Секiрмелiк әсiресе 13 тен 18 жасқа дейiн көтерiледi, ал
бастапқы кезеңдегi жылдамдық күштiлік қабiлеттерiн соққылық, интервалдық
және жарыстық әдiстер көмегiмен дамытқан жақсы.
Арнайы шыдамдылық деңгейiн арттыру үшiн машықтану үрдісiнде айналмалы
жаттығуды кеңiнен қолдануға кеңес берiледi. Л.П.Матвеев дене дайындықты,
техникалық әдiстiк әрекеттердiң нәтижелiлiгiн, жылдамдықты арттыруды,
жылдамдыққа төзiмдiлiк пен қорғаныстағы ойындардың тиiмдiлiгiн жақсарту
үшiн олардың артықшылығын көрсетедi.
Күресші студенттердiң әдіс-әрекетiнiң тиiмдiлiгiн арттырудың құралдары
мен әдiстерiн талдай отырып, В.З.Бабушкин ерте жастағыларды (18-20 жас)
секiрiп кету үшiн күрес тәсiлдерiне баулуда негiзгi назарды секiрмелiкке,
допты ұру тәсiлдерiн меңгеруге, лақтыру параметрлерi туралы ақпарат
құралдарына аударуға кеңес бередi.
Жас күресшілердің жылдамдық күштілiк сапаларын өзгертуге арналған
И.В.Горбачевтiң еңбегiнде бұл сапалардың едәуiр өсуi 13-18 жаста
байқалатыны, содан кейiн 17-19 жаста өсу жылдамдығы төмендейтiнi
көрсетiлген. Жылдамдық күштілiк сапаларды дамыту үшiн авторлар өте
ауырлатуды пайдалана отырып, әртүрлi жаттығуларды қолдануға кеңес бередi.
Г.Р.Амренова спорттық маманданудың бастапқы кезеңiнде жас өспiрiм
күресшілердің дене дайындығын дамыту бағытының мәселелерiне тоқтала отырып,
мынадай тұжырымға келдi: егер де ойыншыларды 11-14 жаста дайындау кезiнде
жылдамдық күштілiк сапасы мен шапшаңдық жылдамдыққа емес, шыдамдылық
тәрбиесiне бiршама артықша көңiл бөлiнсе спорттық шеберлiктiң көптеген алғы
шарттары жақсарады.
Ю.И.Косолапов бақылау тесттерiнiң нәтижесiн талдай келе, 14-15
жастағыларға қарағанда 16-18 жастағы күресшілердің шыдамдылық деңгейi
жоғары болатындығын анықтады және ол, негiзiнен, спортшының биологиялық
және паспорттық жасына байланысты екендiгiн атап көрсеттi.
Пайдаланған әдебиеттерде көрсетiлген күресшілердің дене дайындығын
бағалау мен дамытуға арналған материалдардың жеткiлiктi көлемiне қарамастан
мамандандырылған күресшілердің дене сапасының даму деңгейiн зерттеуде
кемшiлiктер жеткiлiктi болып қала бермек, әсiресе елдегi iрiктелген
командалар мүшелерi мен клубтық командалар резервтерiн зерттеуде.
Авторлардың бiрқатары әртүрлi жастағы топтардағы жасөспiрiм күресшілердің
дене сапасының дамуы туралы қарама-қайшы пiкiрлерiн айтады.
Бiздiң ойымызша, күресшілер дене жұмыс қабiлетiнiң рөлiн анықтауға
байланысты зерттеушiлердiң көпшiлiгiнде бiркелкi көзқарас бар, ең алдымен
олардың аэробтық және анаэробтық өндiрiсi ойын тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгi мен
қимыл сапасының туындауына байланысты бiрдей көзқарастары бар.
Зерттеушiлердiң бiрқатары күресшілердің дене жұмыс қабiлетiмен әртүрлi
дәрежедегi күресшілердің қызметтiк мүмкiндiктерiн зерттедi. Қызметтiк
мүмкiндiктердiң даму деңгейiнде салыстырмалы артта қалушылық көрiнедi,
бұған волейбол ерекшелiгi жеткiлiктi түрдi жоғары талаптар қойса да, артта
қалушылық байқалды. Күресші ойынындағы спортшы қызметiн энергетикалық
қамтамасыз ету аралас (аэробикалы анаэробикалы) сипатқа ие болады, өйткенi
жоғарыдан төмен қарқынды қызметке бiрнеше рет өту көп дәрежеде оны аэробты
етедi. Осыған негiзделе отырып, аэробтық өндiрiстi күресшілердің жұмыс
қабiлетiнiң аса маңызды факторларының бiрi ретiнде (жоғарыдағы
зерттеулердiң бiрiнде басты фактор болып ағзаның анаэробикалы өндiрiстiң
табылғаны көрсетiлгенiмен) қарастыруға болады.
Аэробтық өндiрiстiң максималды параметрлерi көп жағдайда бұлшық ет
жұмысын орындауда адамға келетiн оттегiн тұтынудың мүмкiндеңгейi болып
анықталады. Оттегiнi максималды тұтыну терминi (ОМТ) тәжрибеде кеңiнен
қолданылады: ол ағзаның тасымалдау жүйелерiнiң қызмет жағдайы мен аэробтық
максималды қуаттылық деңгейi туралы ақпар бередi .
ХХ ғасырдың әртүрлi кезеңiнде спортшылардың аэробтық өндiрiсiн
зерттеуге бағытталған арнайы зерттеулер жасалды. Б.Салтин мен П.Остранд
спорттың 19 түрi өкiлдерiнiң аэробтық өндiрiсiн зерттей отырып, зерттелген
жоғары класты күресшілердің 10-да ОМТ 4,6 лмин немесе 50 мгкг болатынын,
спорттың басқа түрлерi өкiлдерiне едәуiр орын бере отырып, анықтады.
А.В.Костикова күресшілердегі ОМТ орта есеппен 4,1 литрге тең екенiн
анықтады және спорт квалификациясының өсуiмен оның ұлғаятынын байқады.
Күрес ойынының барысында ол өлшеген О2-нi тұтыну максималдан 50-70%
құрады.
Г.Р.Амренова максималды қарқындылықтың арнайы жат-тығуларын зерттей
отырып, О2 тұтыну 5 лмин немесе салмақтың 65 млкг жететiнiн тапты.
Н.В.Семашко қызметкерлерiмен бiрге жаттығу ойындағы күресшілердің О2
тұтынуы орта есеппен 40 млкг-ге жететiнiн көрсеттi.
Зерттеулер қатарында ойын кезеңiнiң ортасымен одан кейiнгi әртүрлi
кезеңде ОМТ өзгерiстерiн зерттеуге ұмтылыс жасалды.
Д.Кемпбелл ойын кезеңiне дейiн және одан кейiн жасөспiрiм
күресшілердің аэробтық өндiрiсiн өлшеу барысында, ойын кезеңi аяқталғанда
бұл көрсеткiштiң сенiмдi ұлғаятынын тапты.
Л.В.Костикова күресшілер шыдамдылығын арттыру үшiн кардиолидирлеу
әдiсiн қолданды. Төрт айлық кезеңде (дайындық кезеңiнiң ортасынан жарыстық
кезеңiнiң ортасына дейiн) ОМТ деңгейi орта есеппен 11,41 ұлғайды.
Г.Р.Амренова алты апталық кезең аралығында арнайы жаттығуды қолдана отырып,
ағзаның аэробтық өндiрiсiнiң волейболшылар тобында орта есеппен 72 мл.
немесе 19%-ға жақсаратынын анықтады. С.С.Стонкус волейбол ойыны мен жаттығу
қызметiнiң Спрингфильд колледжiндегi волейболшы студенттердiң жарыс
кезеңiндегi аэробтық өндiрiсiне тигiзетiн әсерiн зерттедi. Ол екi айлық
кезеңде О2 тұтыну орта есептен 34,4 тен 38,8 млкг-ге өскенiн анықтады.
Аэробтық, анаэробтық бағыттағы аралас жаттығулар үйлесiмiне негiзделiп
арнайы жасалған бағдарламаны қолдана отырып В.А.Данилов ОМТ көрсеткiштерiн
едәуiр көтеруге қол жеткiздi. (4,30 л экспериментке дейiн, 4,74 л
эксперименттен кейiн) Бұл өзгерiстер жаттығудың үш айлық мерзiмiнде болды.
Осылайша, әдебиеттiк мәлiметтер адам ағзасының барлық жұмыс қабiлетiнiң
интегративтi көрсеткiшi болатын О2 максималды тұтыну күрестегі шеберлiк
деңгейiн анықтайтынын көрсетедi. Анаэробтық өндiрiстiң максималды көлемiн
анықтайтын көрсеткiштерге, ең алдымен, О2 парызы көлемiн анықтауды жатқызу
қажет. Жоғарыда аталған көрсеткiштермен қатар, анаэробтық өндiрiстi бағалау
үшiн (неметаболикалық СО2 шығынының) көлемдiк критерилерi де кеңiнен
қолданылады .
Осы критерий көмегiмен бұлшық етiнiң қызметi барысында пайда болатын
ағзадағы сүт қышқылын тудырушы өзгерiстер де дәлiрек бағалауға мүмкiндiк
болады.
Анаэробтық алмасудың бiрiншi байқалатын ұлғаюы түсетiн салмақ деңгейiн
анықтауға үлкен қызығушылықты туындатады. Түсетiн салмақтың осы деңгейi
бойынша тыныштық алмасу деңгейiнiң сегiз есе артуына сәйкес келетiнi
белгiленген. Бұл деңгейдi белгiлеу үшiн ПАНО терминi ұсынылды, оның
локализациясын белгiлеу үшiн қандағы сүт қышқылының жиналатыны туралы
мәлiметтердi (Филин В.П) тыныстық коэффиценттердiң өсуi барысында және
бiрте-бiрте ұлғаятын салмақтық жаттығулар сериясында О2-парызы көлемiнiң
өзгеруi барысында қолданады. Максималды О2-парызы, ПАНО, Екс. СО2 көлемi
туралы сенiмдiлiктi жеткiлiктi дәрежеде күресті түрде көтерiлетiнң
салмақпен қоса тест нәтижелерi бойынша талқылауға болады. Күресшілердің
анаэробтық қабiлетiнiң даму ерекшелiктерi туралы мәселе тым жеткiлiксiз
зерттелген .
Мұны қарқынды жұмыстың маңызды факторын мамандардың бағаламауы сияқты,
ойынды жекпе-жектегi бұлшық ет қызметiнiң ауыспалы қарқындылығы жағдайында
калометриялық өзгерiстердi жүргiзу қиындықтарымен де түсiндiруге болады.
Бiрақ, бұл қызметтердiң көрсеткiштерiн тiптi шектеулi зерттеулер де өте
жоғары энергетикалық және физиологиялық талаптар туралы айтады.
3. Спортшылардың қимыл-қозғалыс әрекетiнiң дәл орындалуын зерттеу
Жоғары спорт нәтижелерiне жету, спортшының алдында туындайтын қимыл-
қозғалыс мiндеттердi қаншалықты дәл орындау ептiлiгiне байланысты.
В.М.Зациорский мен С.В.Голомазов дәл орындауды талап ететiн қимыл-
қозғалыс мiндеттердi екi топқа бөледi: олар бiрiншi топқа қимылдарды
жатқызады, бұл қимылдарды дәл бағалау соңғы нәтиже бойынша жүзеге асырылады
(спорттық құрал жабдықтардың көздеген мақсатқа дәл келуi); авторлар екiншi
топқа барлық қимыл-қозғалыстар барысындағы қимылдардың дәлдiгi берiлген
бағдарламадан ауытқуға байланысты бағаланатын қимылдарды жатқызады.
Сонымен бiрге, зерттеулер қатары көп жағдайда қимылдың дәл актiлердi
жүзеге асыруда басты рөлдi қимыл талдаумоторлары алынатын дәлелдейдi .
Қозғалыс талдау тордың ажырамас бөлiмi болып пропреорецептивтi
сезiмталдық табылады. Бұл сезiмталдық неғұрлым жоғары болса, соғұрлым
спортшының квалификациясы маңызды болмақ. Бұл жөнiнде мәлiметтер
еңбектерде келтiрiлген.
Авторлардың зерттеулерiне қарасақ, сол қолға салыстырып қарағанда, оң
қолдың қимылдарының дәлдiгi жоғары болатынын атап көрсетедi. Спортшылардың
қимыл-қозғалысының дәлдiгiне спорттық ойындар жоғары талап қояды. Ойындағы
қимыл-қозғалыстың табысты болуы үшiн барлық қозғалыстарда дене мүшелерiмен
сегменттердiң араласуының рационалдық бағдарламасын сақтау мен әрбiр
дайындық қимылдарының дәл лақтыру мен соғудың соңғы нәтижесiне ұмтылу
қажет. Осыларға байланысты спорттық ойындардағы қимылдардың дәлдiгi туралы
сұрақтарға жоғары қызығушылықты түсiндiруге болады. С.С.Стонкустiң мәлiметi
бойынша волейболдағы ойын әрекеттерi (2х2 жаттығулары) жоғары метаболикалық
деңгей болып сипатталады оған 500 ккалсағ дейiнгi энергоөнiм деңгейi
сәйкес келедi. Е.Р.Яхонтов волейболдағы жаттығулардың энергиялық құнын
зерттей отырып, О2-парызы жаттығулар қатарында 4-5 метрге жетедi деген
қорытынды жасады. Г.Р.Амренова жоғары қарқындылықтың арнайы жаттығуларын
орындау кезiнде О2 парызының көлемi 7 ден 10 литрге дейiнгi аралықта
болатынын анықтады. Ол волейбол ойынындағы жауапты жарыстардағы табыстың
көп жағдайда ағзадағы анаэробтық энергия ауысуы деңгейiне қатысты екендiгiн
өз еңбектерiнде атап көрсеткен.
Аэробты және анаэробтық жаттығуларға бағытталған үйлесiмге
негiзделген, арнайы жаттығуды қолдана отырып, сапалық кезеңде, А.А.Рисс
ағза анаэробтық өндiрiсiнiң жақсаруына қол жеткiздi: О2-парызының көлемi,
күресшілер тобында, орта есеппен 2,3 литрге немесе 18%-ке өстi.
Қолданылатын жаттығулар көлемiнiң салмағының сипатына байланысты
күресшілердің жылдамдық шыдамдылығын зерттей отырып, И.А.Горбачев мынадай
тұжырымға келдi: көптеген физиологиялық және биохимиялық алға басулар
(шектелген жүктеменi орындауда сүт қышқылы жинақтарының артуы) едәуiр
қарқынды машықтандыратын жаттығуларды орындаушы күресшілерде болып өттi.
Осылайша, қол жеткiзген әдебиетердi талдаудың қортындысы төмендегiдей
нәтиженi көрсеттi:
Күресшілердің сабағы уақытында аэробтық және анаэробтық бағыттағы
жаттығуларды қолдану, спортшылардың дене дайындығының көрсеткiштерiн
арттыратын қажеттi алғышарттарды құрайды және жаттығу үрдiстердiң
тиiмдiлiгiн толықтай жақсартады. күресте қимылдардың дәлдiгi кез-келген
ойын әрекеттерi кезiндегiқорғау мен шабуылдау тәсiлдерiн орындау барысында
пайда болады.
Көптеген авторлар в күресшілер дәлдiгi генералдық қабiлеттi бiлдiредi
деп санайды (Фомичев В.А.). Яғни бұл, егер күресші қимылдың кейбiр түрiнде
дәл болса, онда басқа түрлерiнде де оның дәл болатынын бiлдiредi. Авторлар
бұл құбылысты қимыл-қозғалыс әрекеттерiнiң дәлдiгiне мұралық әсер етудiң
маңызды дәрежесi деп түсiндiредi .
Қазiргi уақытта жамбаспен лақтыру кезiнде дәлдiктiң көрiну
ерекшелiктерi туралы мәлiметтер пайда болды.
Күрестегі тәсiлдердi орындау дәлдiгiн анықтайтын себептердi терең
iздестiрудi жалғастыра отырып, авторлар орталық жүйке жүйесi қызметiн,
допты торға лақтыру мен басқа ойын тәсiлдерiн орындау уақытында үлкен жарты
шар қабығы орталығындағы байланыс қатынастарды , сондай-ақ спортшылардың
проприорецептiлiк сезiмталдығын зерттеуге тоқталды .
Жоғары сезiмталдық пен шағын инерциондықты игеретiн тензометрлiк
құралда С.А.Полиевский мен В.А.Данилов лақтырудың күштiк сипатының дәлдiгiн
бағалауды жүзеге асырды.
Авторлардың алған мәлiметтерi бойынша спорт шеберлерi мен бiрiншi
разрядтағы 18 күресшілердің терi бұлшық еттерiнiң сезiмталдық
ерекшелiктерiн көрсеттi. Бұл орайда салыстырмалы талдау нысандары ретiнде
шеберлер командасы үшiн лақтырудың сынақ талаптарының нәтижелерi (әр
нүктеден 30 лақтыру мен ойыншының үздiксiз орын ауыстыра жүрiп айып добын
лақтыруы) мен күш жұмсаудағы жiберiлген қателiктерiнiң сандық мәлiметтерi
қызмет атқарды.
С.А.Полиевский мен В.К.Пельменевтiң 77 және т.б. ғалымдардың
зерттеулерi физиологиялық тұрғыдан алға басу бойынша күресшілердің қимыл-
қозғалысының дәлдiгiн бағалаудың жаңа әдiстерiн ұсынады. Алайда, авторлар
жүргiзген өлшеулер тiкелей ойын барысындағы қозғалыстардан алынған
тапсырмаларда орындалғанын ұмытуға болмайды.
Қазiргi заманғы күресте мамандар мен жаттықтырушылардың назары,
әсiресе, ойындағы қорғанысқа топталған. Бұл жағдайды көптеген себептермен
түсiндiруге болады, бұларға, ең алдымен, ойын ережелерiнiң өзгеруiн
жатқызуға болады. Күресті дамытудағы беталыстардың бiрi ойын барысындағы
қорғаныстың дәл болмауы немесе дөрекiлiктi жазалаудағы қаталдық болды.
Ойындағы қорғаныс қимылдары дәлдiгiн дамыту мәселелерiн шешу, әсiресе,
балалық, жасөспiрiм және жеткiншектiк жаста көкейтестi болмақ. Сондықтан
А.Я.Гомельски мен В.Г.Луничкин балалық және жасөспiрiм жастар арасындағы
волейболдың көкейтестi мәселелерiн талқылай отырып, оны дамытудың көптеген
негативтi сәттерiн: қорғаныстағы ойынның жеткiлiксiз тиiмдiлiгiн арнайы
қимылдардың дәлдiк көрсеткiштерi бойынша негативтi сәт деп санайды.
Осы уақытқа дейiнгi орындалған жасөспiрiм күресшілердің арнайы
маманданған қимылдарының дәлдiгiн зерттеулердегi талдаулардан көрiнгенi
сол, олардың авторлары. Ойындағы соғу дәлдiгiнiң немесе соғудың күштiлiк
сипатын туындатушы дәлдiктiң және зертхана жағдайындағы қолдың қимыл
дәлдiгiнiң кейбiр көрсеткiштерiн зерттеумен ғана шектелген .
Көп жағдайларда қимыл-қозғалыс дәлдiгiнiң көрсеткiштерi күрестен қашық
тапсырмалар тәжiрибесiнде өлшендi. Аталған еңбектерде күресшілердің допты
игеру тәсiлдерiн соғумен алу, яғни алу допты тусірмеу алу, допты жауып қалу
мен жерге түсірмеу орындаудағы соңғы дәлдiгiнiң кең көрсеткiштерiн бағалау
жүргiзiлмеген.
4. Қимыл әрекеттердi орындау жылдамдығын өлшеу әдiстерi
Белгiлi болғандай, спорттық ойындар спортшылардың ойын қызметiнiң
күрделi түрi ретiнде сипатталады, қолданылатын қимылдардың ауқымды
әртүрлiлiгi ойыншыларға, бәрiнен бұрын, мүмкiн болатын максималды
жылдамдықта тәсiлдердi орындауға шарт қояды. Қорғаныста ойын техникасы
күрес оқулығында ұсынылған iрi екi тарауға бөлiнедi. Оқулықтағы жiктелген
мәлiметтерден күресшілердің ойында қарапайым қимылдарды жүгiру, тоқтауды
және едәуiр күрделi тәсiлдердi кәрзеңкеден ыршып түспеген допты соғып
жiберу, тосып қалу, қағып алуды, сондай-ақ шабуылдағы тәсiлдердi меңгеруi
тиiс екенiн көруге болады.
Осы зерттеулердi жүргiзу мақсатында спортшылардың қимыл-қозғалыс
нәтижелерiн бағалау әдiстерiн, сондай-ақ әдісті игеру тәсiлдерiн шапшаң
орындауды өлшейтiн қолда бар мәлiметтердi зерттеу қажет болады.
Спортшылардың кез келген қимылы қарапайым немесе күрделi түрлерi
қоршаған жағдайдың өзгерiп отыруына қимыл әрекеттердi жасаудан басталады.
Әрекет жасау шапшаңдағы реакция уақытын (РУ) тiркеу көмегiмен өлшенедi.
Ауқымды әртүрлi қозғалыстар мен ырғақтың кенеттен ауысуын сипаттайтын спорт
түрлерiнде күрестік жекпе-жектiк т.б.) реакция уақыты (РУ) спорттың циклдық
түрлерi мен (шаңғышылар, ескекшiлер, жүгiрушi стаерлер) айналысатындарға
қарағанда қысқа болады .
күресшілермен, оның iшiнде күреспен айналысатын спортшылардың қимылдық
реакциясының уақытша қысқартылған диапазоны көрiнiп отырғандай, мынадай
дәлелдермен түсiндiрiледi: ойын қызметiн тұрақты қатыса отырып, спорттық
күрестегі кенеттен туындайтын қарапайым және күрделi жағдайлардағы
мiндеттердi бiрнеше рет шешуге мәжбүр болады. Әрекет жасау шапшаңдығы
көбiнесе бұдан былайғы қимылдар мен тәсiлдердi лақтыруда, иықпен қағуда,
тоқтауды, әдісті игеру тәсiлдерiн орындаудағы нәтижелердi анықтайды.
Күресшілер қысқа әрi алыс аралықты жүгiрiп өту жылдамдығы тесттiк
тапсырма ретiнде бiрқатар авторлармен қолданылды.
Спортшы қысқа қашықтыққа жүгiруде жоғары жылдамдықты, ал алыс
қашықтыққа максималды төмен және керiсiнше жылдамдықты игеруi тиiс.
Алыс және қысқа күрес алаңындағы қашықтыққа жүгiру жылдамдығын анықтау
қажеттiлiгi ойын қызметiн жоспарлы зерттеуге түрткi болды. В.А.Данилов
күресшілердің ойын кезiндегi максималды жылдамдығының орналасу сипатын
зерттей отырып, ойыншылардың 3,6 және 9 метр қашықтықта жүгiру
тапсырмаларын жиi орындайтынын анықтады. Ойын залының үлгiдегi жағдайында
осы қашықтықтарға жүгiрiп өту жылдамдығын өлшеудi жүргiзе отырып, ол
мынадай тұжырымға келдi: 20 метрлiк қашықтықты жүгiрiп өту уақыты 2-3
дәрежелi ересек волейболшылардың квалификациясының артуымен, Қазақстанның
құрама командаларын ойыншыларына дейiн жақсарады. 2-3 дәрежелi
спортшылардың 20 метрлiк аралықты жүгiрiп өту уақытының орташа көрсеткiшi
3,33+0,018 с құраса, Қазақстан ал құрама командасы күресшілері 3.06+0,033 с
құрайды. Бұл айырмашылық жоғары деңгейдегi маңыздылықты көрсетедi. Бұл
зерттеулер фотомәрелiк қондырғыларды пайдалану арқасында мүмкiн болды, олар
волейболшылардың қозғалғышттық уақытын 0,01 с дейiнгi дәлдiкпен тiркеуге
алуға мүмкiндiк бердi.
Мамандар мен жаттықтырушылардың қорғаныстық әрекет тиiмдiлiгiн
арттыруға аударған назары В.А.Фомичевтiң, К.С.Боранбаевтiң еңбектерiнен
көрiнiс тапты . Аталған әдебиеттерде күрестегі қозғалыс жылдамдығын дамыту
мен ойын тәсiлдерiн орындау қажеттiлiгi көрсетiлген.
Алайда, көптеген зерттеушiлердiң назарына қарамастан, күрестегі
тәсiлдердi орындау жылдамдығын арттыру проблемасы осы уақытта да көкейтестi
мәселелердiң бiрi болып қала бередi. Спорт газеттерi мен журналдарының
беттерiнде жаттықтырушылар және елiмiздiң құрамасының мамандары мен
ойыншылары сөз алған. Осы пiкiрталаста сөз алған барлық авторлар ойын
кезiндегi қорғанысты қазiргi замандағы волейболдың осал тұсы деп санайды.
Күрестің қорғаныс тәсiлдерiндегi жылдамдығын арттыруға жол табу
мүмкiндiгi әдiстемелiк және ғылыми-зерттеу қызметiне жетiлдiру негiзiнде
жүзеге асырылуы мүмкiн.
Атап айтатын жәйт, күресшілердің қимыл әрекетiнiң жылдамдығын зерттеу
қозғалыс тәсiлдерiн зерттеумен шектелiп қалған жоқ. Әдісті игеру тәсiлдерiн
орындау жылдамдығын тiркеудi көптеген авторлар анықтады. Берiлген
зерттеулер спорттың әр саласында сондай-ақ күресте маманданушы ересек және
жас спортшыларға жүргiзiлдi; атап айтатын жәйт, жүргiзiлген зерттеулердiң
көпшiлiгi спорттық тәсiлдердiң осы сипатының маңыздылығы туралы
куәландырады. Арнайы қозғалыс жылдамдығын бағалауға бағытталып қолданылған
құралдар ойын жағдайындағы қимылдарды тiкелей орындауды өлшеуге жақындау
мақсатында тұрақты техникалық жетiлдiруге беталысты игередi.
1.5. Спортта қозғаушы әрекеттердi орындаудағы қозғаушы мүмкiндiктiң
(шаралардың) қолданылуын бағалау
Күресшілердің көптеген түрiнде адам өзiнiң биологиялық мүмкiн-дiгiнiң
шегiне ертеде -ақ қол жеткiзген деп санайды Кельч дене тәрбиесi
институтының профессоры Г.Р.Гумминг.
Қазiргi уақытта әңгiме қимылдық потенциалды толық қолдану туралы болып
отыр.
Рекордшы күресшілер осы уақытқа дейiн адамның жаратылыстық қорғаныс
жүйелерiнде қалыптасып келген көзқарастарды бұрынғы уақытта-ақ жоққа
шығарды. Осыған орай ережеге сәйкес адам өз күшiнiң 70%-н ғана еркiн
қолдана алады, ал қалған бөлiгiн адам ағзасы тек өлiм қаупi төнгенде
пайдаланады. Күресші жарыс кезiнде өз күшiн iлiмдiк тұрғыдан 100% пайдалана
алады, бiрақ iс-жүзiнде тек 90-95% пайызға қол жеткiзедi.
Мамандар мен жаттықтырушылар үшiн қозғаушы күштердi пайдалану
көрсеткiштерi, яғни әртүрлi квалификациядағы және әртүрлi жастағы
спортшылардың жеке тұлғалық сапаларын негiзгi тәсiлдер мен қимылдарды
орындау үшiн қолдануы қызығушылық тудырады. Күресшілердің қимыл күшiн
бағалайтын сальто мен тесттiк тапсырмаларды орындау кезiндегi қимылдар
арасындағы (ұшу уақытында есептелген секiру биiктiгi) қатынасты автор h
сальто=Кхї секiру формуласы түрiнде көрсетедi. Пайыз түрiнде көрсетiлген
коэффицентiн В.М.Зациорский 18 спортшылардың техникалық тиiмдiлiгiн
бағалау үшiн қолданды: бұл коэффицент неғұрлым жоғары болса, спортшы өзiнiң
потенциалдық қимыл-қозғалыстық мүмкiндiгiн кеңiнен қолданады.
Қазақстанның құрама командасының құрамына кiретiн акробаттардың
секiргiштiгiн қолдану коэфицентiн есептеу кезiнде бұл көрсеткiш 100% пайызы
құрады, ал 1 дәрежелi спортшыларда бұл көрсеткiш 85,7%-ға жеттi. Төменгi
квалификациялы (1-3 дәрежелi) акроботтар 84,6% (3 дәрежелi) және 75% (3
дәрежелi) сальто орындау кезiнде секiрудi қолданды. Автор акробаттардың
секiрудi қолдану дәрежесi олардың спорттық шеберлiгiнiң өсуiмен артады
деген тұжырымға келедi.
Күресшілердің қимыл-қозғалыс күшiн қолданатын күресте әдіс тәсiлдерiн
толық орындау басты мәнге ие болады, сондай-ақ тиiмдiлiктiң бұл
көрсеткiшiне деген қызығушылық пайда болды.
Қорғаныста тұру тәсiлi техникасының тиiмдiлiгiн және 20 метрге жеңiл
жүгiру уақыты бойынша 20 метрге жылдамдық тәсiлдi ендiрудi бағалау үшiн
Г.Р.Амренова iлiмдiк идеалды мүмкiн болатын, жеңiл жүгiру уақытына тең
нәтижеге жетуге негiзделген регрессивтi қалдықтар әдiстерiнiң екiншi
нұсқасын қолданды. Бағалау төмендегi формула бойынша жүргiзiлдi:
( тиiмдiлiк =У әрекет – У идеал
( тиiмдiлiк-зерттелетiн тәсiл тиiмдiлiгiнiң көрсеткiшi
У әрекет-зерттелетiн тәсiлдi орындау уақыты
У идеал-максималды жылдамдықпен осы аралықта жүгiрiп
өту уақыты, жеңiл жүгiру
Әсiресе, бұл әртүрлiлiк неғұрлым аз болса, соғұрлым техника тиiмдiлiгi
жоғары. Авторлардан алынған бұл мәлiметтер мынаны бiлдiредi: күресшілерді
20 метрлiк қашықтыққа арнайы орналастырудың әртүрлi тәсiлдермен орындалу
уақыты тесттiк тапсырмаларды күрделендiру тәртiбiмен ұлғаяды.
Г.Р.Амренованың пiкiрiнше, бұл орындалатын тәсiлдердiң күрделiлiгiнiң
артуынан туындайды. Қимыл-қозғалыста күштi қолдану дәрежесi бойынша
спорттық қимылдар техникасының тиiмдiлiгiн бағалау, тек қысқа мерзiмдi
қимылдардың нәтижелiлiлiгiн анықтайтын жылдамдық-күштілiк сапаларды дамыту
дәрежесi бойынша спорттық қимыл техникасының тиiмдiлiгiн бағалаумен немесе
қимыл қызметi ассиметриясын бағалаумен жүргiзiледi.
Спорт ғылымында математикалық әдiстердiң регрессиондық, дисперсиондық
және факторлық талдауын қолдану қимыл-қозғалыстардың тиiмдiлiгiн
шапшаңдықтың, күштердiң және шыдамдылықтың дамуының дәрежесiмен тәсiлдердi
орындау нәтижелiлiгiн салыстыра отырып бағалауға мүмкiндiк бердi 6, 65, 7,
32, 78.
1.6. Күрес әдіс- тәсiлдердiң орындалу тиiмдiлiгiн бiлдiретiн
көрсеткiштердiң өзара байланысы
Спорттық қызмет барысындағы тәсiлдердi орындау тиiмдiлiгiнiң әртүрлi
көрсеткiштерi арасындағы байланыс сипатын анықтау мәселелерi. Жаттығулардың
зерттелiп отырған қабiлеттердiң көпшiлiгiне бiр мезгiлде жағымды әсер ету
мезетiн табуға мүмкiндiк бередi. Бұл маңызды түрде жаттығу үрдiсiн, сонымен
бiрге керi әсер етушi тәуелдiлiктi белгiлеу жаттықтырушыға жаттығулардың
сол немесе басқа тиiмдiлiк көрсеткiштерiне негативтi әсер ету мүмкiндiгiн
айтып отырады.
Қазiргi уақытта, арнайы спорт әдебиетiнде күресшілердің
контингентiнде олардың қызметтiк мүмкiндiктерi мен дене сапалары көрiнуiнiң
әртүрлi түрлерi арасындағы байланыстардың сипатын зерттеу материалдарын
мазмұндайтын бiрқатар жұмыстар бар. Сонымен В.А.Данилов квалификациялы
ересек, күресшілердің максималды жұмыс мүмкiндiктерiн зерттей отырып,
аэробты (О2 максималды қарыз және СО2 метаболикалық емес шығын) өндiргiштiк
көрсеткiштерi арасында жағымды өзара байланыс бар екенiн тапты.
И.А.Горбашев 6 және 20 м қашықтыққа алға және терiс қарап алға жүгiру
уақыты арасындағы өзара байланысты зерттедi. Тiркеу квалификациялы ересек
күресшілерге фотомәрелiк қондырғы көмегiмен жүргiзiледi.
6-20 метрге алға жүгiру уақыты көрсеткiштерiнiң арасында мәндiлiктiң
бiр пайыздық деңгейiндегi орташа сенiмдi өзара байланыс бар екенiн автор
белгiледi, корреляция коэффицентi дұрыстығы (0,39) 6-20 м аралыққа терiс
қарап алға жүгiру жылдамдығы арасындағы өзара байланысты зерттей отырып, ол
едәуiр жоғары дәрежедегi қатынастылық тапты (корреляция коэффицентi 0,57).
Терiс қарап алға жүгiрудегi уақытша көрсеткiштер арасындағы едәуiр жоғары
қатынастылық болуы, осы аралыққа жүгiру нәтижелерi спортшының қозғалыс
техникасына байланыстылығымен түсiндiрiледi. Бiр қызығы, В.А.Даниловтың
Ресей ұлттық құрама командасының ойыншыларына жүргiзген зерттеулерiнде 6-20
метрге жүгiру көрсеткiштерiнiң өзара байланысы едәуiр жоғары, корреляция
коэффициентi жағымды және ол 0,82 құрайды. Д.А.Ереминнiң 12-17 жастағы
жасөспiрiм баскетболшыларға жүргiзген зерттеулерiнде бұл қатыстылық С.Гарби
нәтижелерiмен ұқсас келедi.
Күрес ойынындағы тәсiлдердiң тиiмдiлiгiн анықтайтын әртүрлi
көрсеткiштердiң өзара байланысын зерттеудi бiрқатар зерттеушi-ғалымдар
жүргiзедi. Әртүрлi авторлар жүргiзген кейбiр өлшеулерде бұл көрсеткiштер
ұқсас келедi, ал басқа бiреулерiнде әртүрлi айырмашылықтар бар. Спорт
қызметi уақытында тәсiлдердiң орындалу тиiмдiлiгiн көрсететiн
көрсеткiштердiң өзара байланысы туралы мәселенi зерттеу бiрқатар жұмыстарда
тек жекелеген ауыспалы аралықтағы корреляцияны зерттеумен ғана шектеледi.
Тәсiлдер мен қимылдар тиiмдiлiгiнiң факторлық құрылымын зерттеушi
жұмыстардың көптеген саны пайда болуда.
В.А.Данилов күресшілердің арнайы жұмыс қабiлетiн айқындайтын басты
айғақтарды белгiлеу жөнiндегi сұрақтарды шешетiн айғақты талдамалауды
қолдану нәтижелерiн айтады. Бұл талдауға қажеттi материал ретiнде кешендi
педагогикалық және медициналық-физиологиялық зерттеу нәтижелерi қызмет
атқарады, онда әртүрлi квалификациялы 52 баскетболшы (3 дәрежелi спортшыдан
спорт шеберiне дейiн) қамтылды.
Айғақты талдау жүргiзу нәтижесiнде белгiлi болғаны, ересек
квалификациялы күресшілердің арнайы жұмыс қабiлетi деңгейiне көбiрек әсер
етушi себептер арасында негiзгi мазмұнға анаэробтық гликолитикалық қабiлет
ие болады. күресшілердің арнайы жұмыс қабiлетiнiң көрiнуiнде аса маңызды
болып iшкi бұлшық еттегi О2 резервтерi (многлобинмен байланысты) саналады,
оларды қолдану есебiнен ауыспалы қарқындылықтың созылмалы бұлшық ет
қызметiн үнемдi орындау мүмкiндiгi пайда болады. Сонымен бiрге, арнайы
төзiмдiлiктiң пайда болуында ағзаның аэробты өндiргiштiгiнiң әртүрлi
тұстары үлкен рөл атқарады.
С.Гарби, квалификациялы ересек күресшілердің қорғаныс қимылдарының
жылдамдығын зерттей отырып, жылдамдық көптеген жағдайда спортшының старттық
және тiрелу реакциясының уақытымен (жалпы таңдау дисперсиясынан 21,5%),
кәрзеңкеден ыршыған допты игерудегi қимылдың жылдамдығымен (жалпы таңдау
дисперсиясынан 9,5%), сондай-ақ баскетболшылардың бойлық-салмақтық
көрсеткiштерiмен (жалпы таңдау дисперсиясының 9,0%) анықталады.
Жасөспiрiм күресшілердің қозғалыс жылдамдығы мен тәсiлдi орындау
жылдамдығын анықтайтын айғақтарды зерттей отырып, С.Джасем бұл тәсiлдердiң
тиiмдiлiгi көп жағдайда қысқа аралыққа (жалпы таңдау дисперсиясының 21%)
терiс қарап алға жүгiру жылдамдығымен, допты ұстап қалу мен соғудағы қол
қимылдарының (жалпы таңдау дисперсиясынан 14%) жылдамдығымен, сондай-ақ
күрделi реакциялармен сериялы қимылдар (жалпы таңдау дисперсиясынан 10%)
жылдамдығымен анықталады. Қол жеткен ғылыми-әдiстемелiк әдебиеттерден бiз
жасөспiрiм күресшілердің жұмыс қабiлетi көрсеткiштерiндегi айғақты
құрылымын, қорғаныс қимылдары мен тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiн, сондай-ақ,
секiрiп допты лақтыру мен кәрзеңкеден ыршып түспеген допты игеру
тиiмдiлiгiн анықтауға арналған зерттеу жұмыстарын топтадық.
Ойын тәсiлдерiн орындау көрсеткiштерiне шолу жасайтын әдебиеттерге
жүргiзген талдау жалпы гипотезаны тұжырымдауға мүмкiндiк бередi, оның мәнi
мынада: көрiнiп отырғандай, күресшілердің ойын әрекетiнiң тиiмдiлiгi жалпы
генерализациялық қабiлет болып табылмайды, ол бiрнеше тәуелсiз
көрiнiстерден тұрады.
1.7. Күрестегі оқу-жаттығу үрдiстерiнде тәсiлдердiң тиiмдiлiгiн арттыру
үшiн тренажерларды қолдану.
Күрестік нәтижелердiң жоғарғы деңгейiне қол жеткiзу және iрi
халықаралық жарыстарға күшейiп отырған бәсекелестiк спорт ғылымынан спорт
жаттығуларында қолданылатын құралдар мен әдiстер жиынтығын шығармашылық
тұрғыда қайта тұжырымдап ойлануды, сондай-ақ спортшылар дайындау
тиiмдiлiгiн көтеретiн жаңа жолдарды негiздеу мен енгiзудi талап етедi.
Күресте ойын тәсiлдерiнiң тиiмдiлiк маңыздылығын арттыратын жолдардың
бiрi бұлшық ет жұмыстарының қажеттi үйлесiмдiлiгiн жасауға мүмкiндiк
туғызатын тренажерларды қолдану. Жаттығудың кәдiмгi түрлерiнiң
жетiспеушiлiгi, маңызды дәрежеде, спорт қызметiнiң нақты жағдайын
үлгiлейтiн, өзiн-өзi шұғыл бақылау үшiн бағдар жүйесiн құратын және керi
үмiттi байланысты қамтамасыз ететiн тренажерларды қолдану көмегiмен
ығыстырылады.
Тренажерлармен жұмыс iстеуде өзiн-өзi бақылау үрдiсi бiрден күшейедi,
мұның аясында тек соңғының саналық бағалануы ғана емес, ең алдымен, жеке
қызметтiң өтпелiк нәтижесiнiң талап етуден алынатын нәтижеге сәйкес қол
жеткiзу үшiн салдарлы реттелуi түсiндiрiледi .
Күресте техникалық тәсiлдердi оқыту мен жетiлдiру үшiн тренажерларды
сипаттау бүтiн жұмыстар қатарында мазмұндалған . Осы зерттеу жұмысының
мақсаттарынан шыға отырып, олардың қысқаша сипатын жасау қажет болады.
Дәлдеу-маятнигi беру және қабылдауқимылдарының дәлдiк жаттығуы мен
қозғалушы затқа шапшаң реакция үшiн, көзбен өлшеу Қалқан-дәлдеу түтiкпен
байланысқан және маятник түрi бойынша бекiтiледi. Оған түрлi-түстi
консентрациялы шеңберлер жүргiзiлген. Шеңбер дәлдiктер сондай-ақ қабырғаға
бейнеленедi және маятник қозғалғанда олар қозғалмалы дәлдiкпен бiресе
ашылады, бiресе жабылады.
Күресшілерді күреске қосуды орындау жылдамдығын жетiлдiруге арналған.
Жеке жаттығулар мен машықтану жаттығуларда лақтырудың әртүрлi тәсiлдерi
қолданылады және оларсыз қорғаныс тәсiлдерi де қолданылады. Лақтырудағы
күресшілердің саусақ дәлдiгiн күшейту тренажерлары. Кәрзеңкеге доптың түсуi
бiрқатар факторларға байланысты. Саусақтардың күштiлiк жұмысының дұрыс
үйлесiмiн бағалау үшiн екi пробирка қолданылды, олар бiр бiрiнен сұқ саусақ
пен ортаңғы саусақ аралығына тең қашықтықта, яғни 4-6 см аралықта
орналасқан. Бұл файлда әсерлiк ұзақтықтың есебi миллисекундомермен жүзеге
асырылды, әсердi сезiну уақытты телеграф кiлтi түрiндегi арнайы қондырғымен
реттелiп отырды. Тығынның жұмыс атқаратын үстiңгi жағына қысым жасау
саусақтың мамық ұшымен жүзеге асырылады, ал қолдар салмақты болады.
Лақтыру кезiндегi саусақтарға тең күш салу ептiлiгiне жаттығу жасау
спортшылардың допты кәрзеңкеге лақтыруындағы орташа бiр жаққа ауытқуын
азайтуға мүмкiндiк бередi, осылайша доптың қабылдауды және беруді
жақсартады.
Қорғанысқа тұру жаттығуы үшiн бейiмделу. Бұл 3х3 м мата тәрiздi
өреден тұрады, ол спортшының орта бойынан 20-30 см төмен биiктiкте
созылыңқы жағдайда орналастырылады. Қорғанысқа тұру мен басқа да техникалық
тәсiлдердi спортшылар жартылай бүгiлген аяқпен, аспаға бастарын тигiзбестен
орындайды.
Спортшылардың старттық күш беру жылдамдығы мен көрермендiк моторлы
әсер ету жылдамдығын өндiру, яғни, жасау үшiн В.Н.Кудимов тренажер
құрастырды. Ол қозғалғыш доптан, өлшейтiн екi блокты электрондық секунд
өлшеуiштен, старттық тiрегiштен, контактiлi қондырғыдан және басқыш реледен
тұрады.
Алынатын көрсеткiштер, спортшының старттық тiрегiштен аяғын алып
тастауы көрiнген алаңда доптың пайда болу мезетiндегi уақыт пен ойыншының
қозғалғыш допқа қол тигiзгенге дейiнгi уақыт. Өлшеу нәтижесiн цифрлық
таблода милли секундтар көрсетедi. Электрлi механикалық қол бағдарламалық
басқарудағы күрделi электрондық қондырғыға жатады және күресші ойынындағы
қорғаныстық қызметтi атқарады. Қондырғы қол үлгiлiлерiнен, бағдарламалық
қондырғыдан және уақытша аралықтарды электронды тiркеушiден тұрады.
Жалпы, тренажер үш реверсивтi мотордан тұратын жартылай автоматты
кешендi көрсетедi, бұған байланыстырушы рычагтар жиынтығы мен басқаруды
ауыстырғыш пульттер кiредi. Қондырғы жаттықтырушыға қажеттi қысқа уақытта
сол немесе басқа лақтырылатын зонада лақтыруға қарсы әрекет етуiне
мүмкiндiк туғызады. Тренажер құрастырылуы бойынша күрделi, залда көп орын
алады, негiзiнен, зерттеу жұмысын жүргiзу мақсатында қолданылады. Осылайша,
қолда бар тренажер қондырғылардың көптеген түрлерiнен бiз тек өз зерттеу
тақырыбымызға тiкелей қатысы бар приборлар мен бейiмделулердi ғана таңдап
алдық. Бұл приборлар мен бейiмделулер күресшілер арнайы және техникалық
дайындаудың құралдары мен әдiстерiнiң шеңберiн кеңейтуге және күрестік
шабуылдаудың негiзгi тәсiлдерiне, күресшілердің жаттығу үшiн үлкен ықпалын
тигiздi. Сонымен қатар, зерттеу жұмысына ойындағы қорғаныстың-қорғаныс
қозғалысын, әдістерге әрекет ету сияқты ойын тәсiлдерiн жетiлдiруге әсер
ететiн тренажерлар да пайдаланылды.
Жаттығу қондырғылары мен тренажерларға жүргiзiлген зерттеулер олардың
жеткiлiксiз құрастырылуы және спортшы мен жаттықтырушының арасында
орындалатын қимылдың әрекетiн бақылау мақсатындағы қызметтердiң болмауын
хабардар етедi. Бұл қондырғылар жаттықтырылатын тәсiлдiң орындалу
тиiмдiлiгiн анықтаушы көрсеткiштердiң тар шеңберiн көрсетедi. Бұл
тренажерларды жаттығу барысында қолдану кезiнде жедел ақпарат құралдарын
қолдану шектелген.
Бiрiншi тарау бойынша тұжырымдар
Арнайы ғылыми-әдiстемелiк әдебиеттердi зерттеу мен талдаудың
көрсеткiштерi күрес әдісіндегі студенттердiң жаттығу және жарыстық салмақ
түсудi арттыру үрдiсi спортшылардың арнайы дене сапаларын дамыту деңгейiне
едәуiр жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz