Тауық жұмыртқаларын инкубациялаудың режимі
КІРІСПЕ
Құс шаруашылығы-мал шаруашылығының ең тез жетілетін, әрі тиімді
саласы. Бұл саланың өркендеуіне тиісті жағдайлар жасалса, аса қысқа
уақыттың ішінде еңбекті де, азықты да, қаржыны да аз жұмсап, жұғымдылығы
жоғары өнімі-етті және жұмыртқаны жылдың төрт мезгілінде де көп мөлшерде
өндіруге болады.
Жұмыртқа әр түрлі қоректік заттарға бай келеді. Сондықтан ол
жұғымдылығы да, сапасы да жоғары өнімдердің қатарына қосылады. Дені сау
тауықтан алынған жұмыртқа өте таза болады. Сондықтан одан ауру тарамайды.
Құстан жұмыртқасы мен еті диетикалық тағамдарға жатқызылады. Олар адам
организміне өте жақсы сіңеді. Тамаққа жұмыртқаны пайдаланғанда ол заттың
дұрыс алмасуына ықпал етеді, нерв жүйесін нығайтып, организмнің әр түрлі
ауруларға төзімділігін арттырады.
Жұмыртқада адамға қажетті жеңіл сіңіретін қоректік заттар
болғандықтан, оның құрамында құнды белоктар, майлар, көмірсулар, жиырмадан
астам минералдық заттар және оннан астам дәрумендер бар.
Жұмыртқаны ұзақ уақыт сақтау үшін, жұмыртқаны ұнтаққа немесе
мұздатылған қоспаға айналдырады, яғни белогы мен сарысын өз алдына бөлек-
бөлек өңдейді. Жұмыртқа халық шаруашылығының басқа салаларында кеңінен
пайдаланылады. Жылтыр және хром былғары жасаған кезде кептірілген белок
қолданылады.
Тоқыма өнеркәсібінде ондай белок матаның түсіне нәзік рең беретін
бояулардың тез өңіп кетпеуі үшін қолданылады, бекіткіш ретінде белок
баспахана бояуларында, фотография өнеркәсібінде пайдаланылады, ал шарап
жасағанда оған белок қосса, ол мөлдір болады. Жұмыртқаның сары уызы
терілердің ерекше сортын илегенде, сабын қайнатқанда және косметикалық
өнеркәсіпте қолданылады. Медицина және мал дәрігерлігі өнеркәсібінде
сарысу, вакциналар және бактериялық құралдар дайындаған кезде,
фармакологиялық дәрі-дәрмектер жасағанда да жұмыртқа пайдаланылады.
Құс еті маңызды диеталық тамақ болып есептеледі. Оның құрамында құнды
белок, май, минералдық заттар мен дәрумендер мол. Сондықтан оны, әсіресе
балалар мен науқас адамдарды тамақтандыруға пайдаланудың маңызы зор. Құс
етінің басқа еттерден айырмашылығы онда протеин көп және дәнекерлік
тканьдер аз, бұлшық еттердің ара-арасында май қабаты болмайды.
Құс етінде орта есеппен 22-24% белок бар. Құсты ет үшін өсіргенде
өндіріс интенсивті сипат алады. Осыған байланысты жұмсалған қаржы шошқа
етін өндіруге жұмсалатын қаржыдан 3-4 есе, ал сиыр етін өндіруге жұмсалатын
қаржыдан 8-9 есе тез өтеледі.
Құстың қосалқы өнімдері-қауырсыны мен мамығы да өте пайдалы. Жұмсақ,
жеңіл серпімді және көпке шыдайтын болғандықтан одан мамық жастық, шашақ
көрпе, құс төсек т.б. жасалады. Құрғақ қауырсын шірімейді, иісі болмайды
және оны бөгде заттардан оңай тазартуға болады. Сондықтан қауырсын мен
мамық галантер бұйымдарын жасағанда кеңінен пайдаланылады. Сапасы төмен
қауырсындардан азықтық ұн дайындалады. Мұндай ұнда 80-85% протеин мен
витамин болады.
Құстың саңғырығы-бағалы тыңайтқыш. Ондай тыңайтқыш әсіресе жеміс-
жидек және көкөніс дақылдарына қажет-ақ. Құстың сағғырығында көңге
қарағанда азот 3-4 есе, ал фосфор 5-6 есе көп болады. Сонымен қатар тауық
саңғырығынан мочевина алады. Ол фармацевт өнеркәсібінде пайдаланылады.
Құсты өңдегенде қалатын қалдықтарды (ішектері, қаны, бассирағы) мал
азығы ретінде пайдалануға болады.
Өзінің биологиялық ерекшеліктеріне орай өсімтал келеді. Оларды топ-
тобымен ұстап, ұдайы өнім алып тұруға, бұл үшін жемді және өндірістік
қорларды тиімді пайдалануға, сөйтіп көп табыс табуға болады.
Егер дұрыс күтіп, дұрыс азықтандырып отырса, тауықтың қазіргі
жұмыртқалағыш тұқымдары жылына 260 жұмыртқаға дейін тіпті одан да көп
жұмыртқа салады. Соған орай жылына бір тауықтан 120 балапан алуға болады.
Өндіріс интенсивтендірмейінше және мамандандырынбайынша құс
шаруашылығын өнеркәсіптік негізде дамыту мүмкін емес. Мұның өзі құс
шаруашылығын екі бағытта жұмыртқа және ет өндіру бағыттарында өркендету,
асыл тұқымды құс шаруашылықтарын, инкубатор станцияларын және
механикаландырылған фермалар ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады.
Диплом жұмысында Шымкент құс фабрикасында инкубациялық жұмыртқада
өндірістік режимі, биологиялық ерекшеліктері мен тауық жасына байланысты
кездесетін өзгерістерді зерттеп айқындауды басты мақсат тұтқан болатынбыз.
I. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Жұмыртқа шығаратын құс шаруашылығында қазіргі уақытта родонит
тауықтары өсіріледі. Өндірістік жұмыртқа алу үшін гибритті құстарды
пайдаланады, қортындыда алынған будандар тармақта мамандандырылған.
Инкубациялық жұмыртқаның сапасы-факторлар ішіндегі ең
маңыздысы, жіктелетін және инкубацияның сәттілігі, шығарылған төлдің
өміршеңдігі, құстан шыққан азық-түлік сапасы. (Отрыганьев Г.К. және
Отрыганьева А.Ф және Копыловская Г.Я және Кушнер Х.Ф т.б.). Сондықтанда
зерттеушілер көп уақытын инкубациялауға жұмсайды.
Жұмыртқаның сапасын инкубациялағанда жемістілігі мен шығарылымы
мінезделінеді. Инкубаторға салынған жұмыртқаның саны жемістілік жемістік
процентпен түсіндіріледі. Шығарылым-денісау төлдің проценті, жемістік
жұмыртқа ішіндегі шығарылым. Жақсы жемістілік 95-95% және жоғары болып
есептеледі.(С.И.Сметнев). Жұмыртқаның шығарылымы көптеген факторлардан
тәуелді-генетикалық және тұқымқуалаушылық емес. Жоғарғы шығарылым
тұқымқуалағыштық мінездемені қажет етеді.
Жұмыртқалағыш тауықтар шығарылымның 85-92% көрсеткішіне ие
болады. Зерттеушілер қатары көрсетеді, сапалы инкубациялық жұмыртқа салмағы
жағынан әр түрлі.
Осылай, Ю.Н.Владимирова дәлелдеген, ірі жұмыртқа өнімділігіне
қарай 4,29 және 8,6%жоғары, орташа және майдаларға қарағанда, шығарылымыда
2,3 және 5,23% жоғары. Майда жұмыртқаларда үсіген эмбриондар және
шірігендер 11,9 және 38,05%-ке аз болады, орташалар мен ірілерге қарағанда,
инкубациялық жалғастырылым мерзімінде қысқаша айтқанда3,1 және 13,1 сағат
шамасында.
Шығарылым жалпы заңдылыққа бағынады-өте ірі және майда жұмыртқа
төменгі шығарымға ие. Кориляция коэффициенті жұмыртқа салмағымен шығарлымы
керісінше (r=-0,20-0,19) Н.П.Третяков және Г.С.Крок айтқандарындай.
Шығарылымға көп кедергі жасайтын ата-аналар үйіріндегі тауықтар жасы.
Белгілі, жұмыртқаның салмағыда инкубациялау сапасына кедергі
жасайды. К.В.Зючевской және А.В.Отрыганевой зерттеулері бойынша көрсетеді.
Өте жақсы шығарылым инкубациялық орташа салмақбойынша бақыланады. Ең жақсы
тұқым үшін мінездеме, тармақтары, құстың жасы есептелінеді. Жоғарғы сапалы
инкубациялық жұмыртқа орташа және жақсы салмақты сол үшін берілген үйір.
Жұмыртқа бағытындағы тауықтар өнімділігі көрсеткендей
жұмыртқаның орташа салмағы 57-58г ал ет бағытындағы өнімдік 60-65г
(А.А.Заболтников, С.И.Сиетнев).
Дені сау балапан шығарылым сапасы үш негізгі фактормен
анықталады: мекиен жас аралығы, жұмыртқаның орташа салмақтылығы,
инкубациялау мерзімінің ұзақтылығы.
Қортындысында алынатын дені сау төлді инкубациялауға салынатын
жұмыртқаны сұрыптау тез арада морфологиялық көрсеткіштері: салмақ; қалып;
қабығының бояуы және сарыуыз, белок жағдайы, қабық құрылымы, ауа
камерасының қозғалымы және т.б. (Волков А.А, Кушкер Х.Ф. және
Г.Я.Копыловская, Отрыганьев Г.К. және Отрыганьева А.Ф, Треттьяков Н.П. және
Крок Г.С, Владимирова Ю.Н.).
Ең төменгі шығарылым шеткі салмақтылық жұмыртқа кластары
бақылауға алынады, жас тауықтан алынғандар. Бүгіндей жас тауықтың шығарылым
тенденция көрсеткіші төмендесе бақыланады, егер жұмыртқаны инкубациялау
режиміне жақындау, әр жастағы тауықтан алынған, оның салмағы шамасы,
инкубациялық 8-10% коэффициентке жоғарлатуға болады. Ата-аналар жастарының
әсер етуі сапалы ауылшаруашылық малдардан алынған ұрпақ бұрында да
зерттеушілердің көңілін бөлген. Биологиялық және зоотехникалық әдебиеттерде
мәліметтер бар, куәландіруі үшін бірінші жылғы жұмыртқа бағытындағы жас төл
өнімділікте көп жұмыртқа береді. Кәрі тауыққа қарағанда, айтарлықтай
тауықтың жасы ұлғая келе жұмыртқалағыштығы төмендейді.
2005-2006жылдары Арменияда мал шаруашылық және ветеринариялық
экспериментарлы базасында екі мәрте тәжірибе жүргізілді. Сапалы жұмыртқаны
инкубациялауға ата-аналар жасына әсерін анықтайтын болады. Балапанның бойы
және дамуы, тағы да мекиен-тауықтардың жұмыртқалағыштығы. Бірінші
тәжірибеде жұмыртқа өнімділігіне әр жастағы ата-аналар әсері белгіленді,
балапан шығарылымы, жұмыртқа салмағы және тәуліктік балапан әрі қарай өсуі
және жас төлдің дамуы. Екінші тәжірибеде жасы және тауықтың тірілей
салмағының әсері жатады және мекиеннің жұмыртқалағыштығы мен салмақтылығы.
Осы тәжірибенің қорытындысында: үлкен жасты ата-аналарға
қарағанда, 8-9 ай жастағы ата-аналардан профент есебімен өнімділік көп
мөлшерде жұмыртқа шығарылымы болады. 2,5-3 жастағы тауықтан алынатын
жұмыртқа салмағы 4-5%-ке көп, жас тауықтан алынатын тауықтарға қарағанда
тәуліктік жас төлдің орташа тірілей салмағы 2,3-4,2% шамасында көбірек
болады.
Жасы ұлғайған сайын тауықтың жұмыртқалағыштығы азая түседі,
бірақ олардың тірілей салмағы мен жұмыртқаның саомағы да ұлғая түседі. Бір
тұқымдағы тауықтан алынған жұмыртқа салмағы мен тірілей салмақ корреяциялық
қатынасында кездеседі. Белгілегендей жоғарғы салмақты корреяция арасында
бірінші жұмыртқа және келешектегі жұмыртқа салмағы (r=0.57-0.55) және
бірінші жұмыртқа мен тауықтың тірілей салмақ арасында ара қатынас
айтарлықтай үлкен емес. (r=0.18-0.09) (Портной Л.Я.). Жұмыртқа салмағы
тәуліктік балапан салмағымен тығыз өзара байланыста (Ю.Н.Владимиров.
А.Ф.Отрыганьева.). Көбірек ара қатынас инкубатордан бірінші шыққан балапан
көрсеткіштері бақыланылады. (r=0.88) азырағы екінші сатыда (r=0.38).
А.Ф.Отрыганьев берілгені бойынша коэффициент корреляциясы жұмыртқа салмағы
арасында және балапан салмағы шығарылымнан кейін бірнеше сағаттан кейін
айқын төмендейді. Егер 6-8 сағаттық балапан корреляция коффициенті r=+0.89
болса, онда 20 сағаттан соң r=+0.77-ге төмендейді. Жақсы арақатынас
балапанның салмағымен жұмыртқаның салмағы сақталады және одан да арықарай
да сақталады.
Ауыл шаруашылық құстарының (тауық, күрке тауық, қаз, мысыр
тауығы және бөдене) жұмыртқасы биологиялық бағасы жоғарғы тез қорытылатын
тағамдық өнім. Жұмыртқа негізінен үш бөліктен тұрады, оның 54-60% ақ зат 28-
32% сары уыз және 11-14% сатындағы жұқа қабықшасы мен сыртқы қабығы.
Қабықтың құрамында 90%-тен артық көмір қышқылды және фосфор қышқылды
кальциі сондай-ақ фосфор қышқылды магниі бар әктен құрылады да, тек 3-6%
ғана коллаген типтес органикалық заттар құрайды. Қабықтың түсі құстың түрі
мен тұқымына байланысты, жұмыртқа тұқымды тауықтардың жұмыртқасы ақ, ал ет
тұқымдыларынікі сары түстен қоңырға дейін әр түрлі келеді. Үйрек пен қаз
жұмыртқалары реңі әрқалай ақ түсті болса, күрке тауықтарынікінде шашыраған
қоңыр дақтар болады. Жұмыртқа қабығында көзге көрінбейтін ұсақ саңылаулар
(пора) болады, олар арқылы газ алмасу және сұйықтық буға айналып сыртқа
шығады. Сондай-ақ олтесіктер арқылы жұмыртқаның ішіне микробтардың енуі де
ықтимал. Жұмыртқаның жұмыр жағында ауа камерасы (пуга) орналасқан, бұл
жерде ұсақ саңылаулар көп болады. Тауық жұмыртқалап, жұмыртқасы суған соң
қабығы ұсақ тесіктері арқылы сұйықтықтың буға айналып, жұмыртқа ішіндегі
заттардың азайуына орай лезде ауа камерасы пайда болады. Жұмыртқаны
сақтаған кезде ауа камерасы бірте-бірте үлкейе береді, демек бұның өзі
жұмыртқа балаусалығының қандай дәрежеде екенін көрсетеді. (Т.Телеуғали 98)
Ақзат-жұмыртқаның негізгі қоректік бөлігі. Ол төрт қабаттан
тұрады, атап айтқанда: сыртқы-сұйық, ортаңғы-тығыз, ішкі сұйық және ішкі-
градинкіленген. Соңғысында белгілі бір мерзімге дейін жұмыртқаның сарыуызын
орнында (ортада) ұстап тұратын, грандинкилар (халоздар) орналасқан.
Жұмыртқаны сақтаған мезгілде ақ заттың тығыз қабаты сұйылып градинкалармен
байланысты босаңдауына орай сары уыз орнынан жылжып жұмыртқаның қабығына
жанасып кебеді, бұның өзі жұмыртқаның балаусалығы мен сапа көрсеткіштерінің
бірі болып саналады. Жаңа алынған жұмыртқа ақ затының pH-7,2-7,6 болса,
сақтаған кезде ол 8,2 дейін көтеріледі, демек шіріткіш микробтардың өсіп
өнуіне жақсы жағдай туады.(Мустафин О және т.б. 93)
Сары уыз-пішіні шар тәріздес жұқа мөлдір қабықшаның ішінде
жатқан қою зат болғандықтан ақ затпен араласпайды. Құстың жеген жемінің
құрамындағы каротиноидтерге байланысты сары уыздың түсі солғын-сары мен
күңгірт-сарының аралығында болады. Сары уыздың ашық және күңгірт қабаттары
кезекпен орналасқан ұрықтанған жұмыртқада ақ түсті дөңгелек (3-5мм) болады,
ал ұрықтанбағанда оның көлемң кішрек. Балауса жұмыртқаның сары уызының
сутегі ионының концентрациясы 4,8-5,2 болады.(Қырықбайұлы 98)
Жұмыртқаның ақ заты өте тиімді, демек оның құрамында
алмаспайтын амин қышқылдарының барлығы бар. Ақ заттың фракцияға
бактерицидтік қасиеті бар лизоцим кіреді. Жұмыртқаның құрамында А, Д, Е,
В1, В2 және РР витаминдері, күкірт, фосфор, натрий, калий, кальций, темір,
мыс. т.б. минералды заттар, сондай-ақ ақ заттық майлылық және
амилометикалық ферменттер бар. Сатуға тек тауықтың (анда-санда мысыр
тауығының) жұмыртқасы шығарылады. Суда жүзетін құстардың жұмыртқаларын
өндірістік өңдеу үшін дайындайды күрке тауықтар аз жұмыртқалайтын
болғандықтан оларды балапан шығаруға пайдаланады. Жұмыртқаның товарлық
жіктелуі 27583-88 МС (мемлекеттік стандарт) талабына сай тауықтың
жұмыртқасы сақталған мерзімі мен сапасына қарай диеталық және асханалық деп
ажыратылады. (Е.Байбарақов 1977)
Туғаннан кейін екінші күні жұмыртқаны сорттайды (таңбалайды)
осы күннен бастап 7 тәулік бойы сақталғанын диеталық жұмыртқаға жатқызады.
Асханалық жұмыртқаның сақталу мерзімі 25 тәуліктен аспауы керек.
Тоңазытқышта жұмыртқаны 1-2оС суықтықта сақтайды. Осы МС көрсетілген
диеталық және асханалық жұмыртқалардың сақталу мерзімдері республиканың
Министрлер Кабинетінің шешімімен қысқартуға болады. Сауда орнына диеталық
жұмыртқа ретінде жеткізіліп 7 тәулік ішінде сақталып болмағандарын
асханалық категорияға аударады.
Құс фабрикаларында тағамдық тауық жұмыртқаларын туғанына бір
тәулік толар толмастан сорттайды (таңбалайды). Тұтыну кооперациясының
ұйымдарымен дайындалған жұмыртқаларды 10 күнде бір рет сорттау пункітіне
жеткізіп, асханалық деп бағалайды. Пунктке әкелінген жұмыртқаларды 2
тәуліктен қалдырмай сорттайды (таңбалайды). Диеталық және саханалық
жұмыртқаларды салмақтарына қарай таңдаулы, бірінші және екінші деп 3
категорияға ажыратады. Таңдаулы категориясына жататын бір жұмыртқаның
салмағы 65г 10 жұмыртқанікі 660г ал 360 жұмыртқанікі 23,8кг кем болмауы
керек, осыған сайкес бірінші категориялық жұмыртқаның салмағы 55,560 және
20,2 екінші категориянікі 45,460 және 16,6.
Ауа камерасы, сары уыз және ақ заттың жағдайлары бойынша
жұмыртқа стандарттың талабына сай және саханалық жұмыртқалардың қабықтарын
таза және бүтін болулары шарт. Деген мен диеталық жұмыртқаның қабығының
үстіне бірен-саран нүктелер немесе жолақтар, ал асханалықтардыкінде дақтар
мен нүктелер және жолақтардың (жұмыртқаның қапастың еденімен немесе оны
жинайтын транспортермен жанасқан пайда болған жерлеріндегі іздер) көлемі
қабық үстінің 18 бөлігінен аспауы керек. Бірақ қабық үстінде қан мен қидың
дақтары болмауы тиіс. Сонда орнына түскен тауықтың тағамдық жұмыртқалары
осы айтылған талаптардың қанағаттандыруы қажет.
Диеталық және асханалық категориялардағы жұмыртқаларды
сорттағанда таңдаулысын-“О”, біріншісін-1, екіншісін-2 деп белгілейді.
Диеталық жұмыртқаның әрқайсысына қызыл, ал асханалығына көк бояулы диаметрі
12мм дөңгелек пішінді немесе көлемі 15х10мм сопақша пішінді таңба басады.
Диеталық жұмыртқаны штамплегенде оның категориясын және сорттаған уақытын
(күні мен айы), ал асханалықтікінің тек қана категориясын көрсетеді.
1.1. Жұмыртқада кездесетін жұқпалы аурулардың мүмкіндік
көзі.
Жұмыртқа әр түрлі жұқпалы ауруларды жұқтырушы және таратушы болуы
мүмкін. Тауықтың жұмыртқасы арқылы сальмонеллез, туберкулез, стрептококкоз,
пуллороз, пастереллез, колибактериоз, індетті ларинготрахеит, микоплазмоз,
орнитоз, ньюкасл ауруы, тұмау т.б. аурулардың қоздырғыштары тарайды.
Жұқпалы аурулардың қоздырғыштарын жұмыртқа қабығының сыртынан
және ішінен де табады. Атап айтқанда, жұқпалы ларинготрахеиттың қоздырғышы
қабықтың сыртында болады. Демек, жұмыртқа ауру немесе денесінде вирусы бар
құстың несебі немесе қиымен ластанғанын көрсетеді.
Ньюкасл, тұмау және басқа вирустық аурулармен ауырып
жазылғандарына 15-20 күн, тіпті 2-3 ай толған тауықтардың жұмыртқаларында
жоғарғыдағы айтылған аурулардың қоздырғыштары кездеседі. Ал туберкулезге
көбнесе тауықтар шалдығады. Ауру құстардың қиы және жұмыртқасымен ауру
қоздырғышы жан-жаққа тарайды. Пастерелла жұмыртқаның сыртқы қабығының
үстінде 48 сағат ал өліп қалған эмбрионда 30 күнге дейін тіршілік қабілетін
сақтайды. Әсіреск, жиналған жұмыртқалар алғашқы екі тәулік бойына қауіпті.
Респираторлы микоплазмозының қоздырғышы жыныс жолының шырышты қабаттарында
ұзақ уақыт сақталады. Жұмыртқа тұқым жолымен өткенде микоплазмалармен
залалданады. Жұмыртқаның сыртқы қабығының үстінде микоплазмалар 5 тәулікке
дейін тіршілігін сақтайды. Осындай залалданған жұмыртқалар инкутаторға
түскен жағдайда, микоплазмозбен ауыратын балапандар жарыққа шығады.
(С.Қырықбайұлы 1998)
Ортинозбен ауырып жазылған құс ұзақ уақыт ауру жұқтырады.
Жұмыртқа ауру құстың зәрі мен қиы арқылы залалданады. Пуллороз қоздырғышы
әдетте жұмыртқаның сары уызында немесе қатты қабығының үстінде тіршілік
етеді. Ақ зат көпшілік жағдайда микробтан таза болады. Үйрек пен қаз
негізінен сальмонеллез ауруын жұқтырады. Демек суда жүзетін құстардың
жұмыртқалары адамдар арасында тағамдық аурулар туғызады.
Инкубациядағы жетістіктер технологияның қатаң сақталуына және
жұмыртқалар сапсына байланысты.
Инкубациялық жұмыртқалардың сапасы олардың ұрықтануымен шығымына
қарай сипатталады. Жұмыртқалардың ұрықтануын инкубацияның 6-7 тәулігіне
қарап, анықтайды. Ұрықтары көрінбеген жұмыртқалар ұрықтанбаған болып
табылады. Ұрықтану күтіп-бағудың тәсіліне, еркек пен ұрғашы құстарға, жыл
маусымына, құстарды асылдандыру жұмыстарына байланысты. Құстардың жасы
ұлғайған сайын олардың ұрықтану қасиеттері төмендейді. Өндірістік
жағдайларда балапандардың шығу пайызын инкубаторға салынған жұмыртқалар
санынан есептеп шығарады.
Инкубациялық жұмыртқалардың сапасына асыл тұқымды құстарды
азықтандыру мен күтіп-бағу жағдайлары әсер етеді. Асыл тқұымды құстардың
рационында қоректік заттар мен витаминдер мөлшерге сайкес болуы керек.
Күтіп-бағудың қажетті тәртібін (отырғызу тығыздығының жоғарлылығы, төмен
және өте жоғары температура, ауа ылғалдылығының жоғары және төмендеуі, ауа
алмасуының болмауы) сақталмаған жағдайда құстардың зат алмасуы нашарлап,
олар азықтың қоректік заттарын, әсіресе А, В2, Е витаминдерін және
микроэлементтерді нашар сіңіреді. Соның нәтижесінде бұндай құстардан
инкубацияға жарамайтын, биологиялық сапасы кем жұмыртқа алынады.
Ауыл шаруашылығы құстарының инкубациялық жұмыртқаларына қойылатын
талаптар. Жұмыртқалар сапаларына ата-аналық табынның еркек және ұрғашы
құстарының жасы мен жыныстық қатынастары әсер етеді.
Өте ұзақ және дұрыс сақталмаған жұмыртқаның шығымы 20-30 пайызға
дейін төмендеуі мүмкін. Нашар оралу, дұрыс тасымалданбау жұмыртқа сапаларын
төмендетеді, жұмыртқалардың сынып, шытынауы, шайқалуы, ауа камерасының
қозғалуы және т.б. ақаулар пайда болады.
1.2. Жұмыртқаларды инкубаторға тасымалдау шаралары және оларды
бағалау.
Инкубациялау үшін жұмыртқалар физиологиялық кемелденген дені сау
құстардан алынады. Тауық, күрке тауық, мысыр тауықтары жұмыртқаларын 2-3
сағат, ал үйрек және қаз жұмыртқаларын 1 сағат сайын таза ,
дезинфекцияланған арнаулы картон қораптарға жинайды. Содан соң олар
жәшіктерге салынып инкубация цехына жіберілетін жұмыртқаларға құстардың
тұқымын, нәсілдерін, тізбектерін, құс қора номерін, жұмыртқа санын
көрсететін құжаттар жасалынады. Жұмыртқаларды тасымалдауда жұмыртқалардың
шайқалуына, аса суып кетуіне немесе аса қызуына жол берілмеуі керек. Қора
жолдардағы көліктің қозғалу жылдамдығы 30 кмсағ, ал асфальтталған жолда 50
кмсағ. аспауы керек. Суық жерден жылы жерге әкелінген жұмыртқаларды тез
қызып кетпес үшін 3-4 сағатқа сол әкелінген ыдыста қалдыру тиімді.
кесте. Құстарды пайдалану мерзімі мен жыныстық ара қатынасы.
Құстар Бір еркек құсқа келетін ұрғашы құс, Асылдандыруға
саны пайдаланудың
мерзімі,жыл
Топтап Ұялы Қолдан Еркек Ұрғашы
шағылыстыру шағылыстыру ұрықтандыру құстар құстар
Тауықтар: 10-15 12-15 40-60 2-3 2-3
Жұмыртқа
Бағытындағы
Ет-жұмыртқа 8-12 10-12 40-60 2-3 2-3
және ет
бағытындағы
Үйректер 6-7 6-7 10-15 1-2 1-2
Күрке тауықтар10-15 10-15 20-40 1-2 1-2
Қаздар 3-4 4-5 10-15 4-5 3-4
Мысыр 10-15 12-15 20-30 2-3 2-3
тауықтары
Инкубация үшін жұмыртқаларды бағалау. Жұмыртқалар сыртқы пішініне
қарай, өлшеу жарық түсіріп қарау арқылы, егер қажеттілік болған кезде жарып
көріп бағалайды. Жұмыртқаларды бығылау туралы арнайы нұсқау жасалынды.
Инкубация үшін сұрыпталған жұмыртқалардың қабықтары жылтыр және пішіні
дұрыс болуы керек.
Инкубацияға ұсақ, қос сары уызды, өте ірі, аса сопақ және өте домалық
жұмыртқалар жарамайды. Қабығы жарылған, сары уызы қозғалған, қанды, етті
дағы бар, көгерген, үшкір басында қозғалған ауа камерасы бар жұмыртқаларды
инкубацияға болмайды. Инкубациялық тауық жұмыртқалары -55-60 г,үйрек -80-
90, күрке тауық-80-90г, қаз-160-180 және мысыр тауық -35-45г салмақ
тартулары тиіс. Бірқалыпты балапан алу үшін (салмағы бойынша) жұмыртқаларды
сұрыптау машиналарында категориялары бойынша калибрлейді.
Жұмыртқаны жарыққа тосып қарау оның сапасын мұқият бағалауға
мүмкіндік береді. Жұмыртқаны жарыққа тосып қарау үшін овоскоп бар столды
пайдаланады. Овоскоппен қараған кезде бәнрінен бұрын сары уыздың жағдайымен
қозғалғыштығына көңіл аударады; жақсы жұмыртқаның сары уызы жұмыртқа
ортасында немесе ауа камерасына жақын орналасады және қоңыр дақ болып
көрінеді; блокпен шекарасы білінбейді; жұмыртқаны аударғанда оның ішінде
сары уыз өте жәй айналады.
Жарамсыз жұмыртқалар шетіне қарай ығысқан, жұмыртқаны аунатқанда
өзінің жатқан жағдайын тез өзгертетін, блок пен арасындағы шекарасы айқын
көрінетін сары уызы бар жұмыртқалар жатады.
Витаминдердің шамасын білу үшін зерттеуге әрбір партиядан 10-нан аз
емес жұмыртқалар алынады. Тауық жұмыртқасының 1 г сары уызында 6-9 мкг А
витамині және 15-18 мкг каротиноидтар, күрке тауық жұмыртқаларында 9-12
және 10-20 мкг, үйрек жұмыртқаларында 10-20 және 15-18, қаздарда 12-20 және
18-20 мкг болу керек. 1 г сары уызда В2 витамині 4 мкг аз болмауы тиіс.
Тауықтарда 0,4-тен кем болмайтын сары уыз индексі анықталады (оның
биіктігінің диаметрге ара қатынасы). Онан басқа жұмыртқа бағытындағы
тауықтарда 0,09, ал етті-жұмыртқа бағытындағы да 0,08 болатын белок индексі
анықталады.
1.3. Жұмыртқаларды сақтау, дезинфекциялау.
Тауық жұмыртқаларының сақталу мерзімі 6 күннен, үйрек және күрке
тауық 8, қаздар мен мысыр тауық 10 күннен аспауы керек, көбірек сақтаған
кезде оларды алдымен жылытып, содан кейін суытады. Ол үшін жұмыртқаларды
инкубатор қайықшаларына салып, 5 сағат бойы 37,50 С температурада 70 пайыз
ылғалдылықта жылытады. Жұмыртқаларды тапқаннан кейін 2-күнінен бастап 4-
күнінен кештетпей жылыту керек. Жылытылған жұмыртқаларды қоймаға жөнелтіп,
онда 15 күнге дейін сақтайды. Жұмыртқа қоймасының температурасы 8-150С,
ылғалдылығы 80-85 пайыз болуы керек. Температура өте жоғары болған
жағдайда жұмыртқалар тез ескіреді, ал ылғалдылық төмендегенде жұмыртқа
қабығындағы тесіктер арқылы ылғалдың болуы көбейеді. Жұмыртқалардың ескіруі
бірінші бес күнде баяу жүріп, сонан кейін үдей түседі. Ескірген және кепкен
жұмыртқалардың инкубациялық сапалары төмендеп, олар жиі
микроорганизмдермен зақымдалады.
Жұмыртқалардың сақталу мерзімі, тәулік 5 10 15 20 25
Ұрықтанған жұмыртқалардан шыққан
Балапан шығымы, пайыз 91,6 82,5 70,3
23,5 15,0
Өндірісте жұмыртқаларды дезинфекциялау жеке қорада немесе арнайы
камерада формальдегид буымен жүргізіледі. Камераның 1м3 көлеміне 30 мл
формалин, 20 мл су және 20 г марганецті калий қышқылы жұмсалады. Формалин
ерітіндісін саз балшықты немесе эмальды ыдысқа құяды да, оны камера ішіне
қояды. Аса сақтықпен осы ерітіндіге марганецті калий қышқылын құяды. Қатты
жүрген реакцияның арқасында формальдегид бөлінеді. Реакция біткеннен
кейінгі 30 минутта камерадағы температура 37,50С болады.
Егер шаруашылықта арнайы камера жоқ болса, онда жұмыртқаларды
инкубаторға алғаннан кейін 5-6 сағаттан кейін дезинфекциялайды. Мұнда
көрсетілген мөлшерінің жартысы ғана пайдаланады. Егер де инкубаторға
жұмыртқалар 2-3 тәулік болған болса онда дезинфекциялауды жүруге болмайды,
өйткені дамудың осы кезеңінде эмбриондар формалинге өте сезімтал келеді.
Дезинфекциялағаннан кейін формальдегид буы мүсәтір спиртімен
бейтараптандырылады.
Жұмыртқаларды күлгін түсті сәулемен сәулелендіру эмбриональды өнімді
төмендетеді және жұмыртқалардың шығымын 5-8 пайызға арттырады.
Жұмыртқаларды дезинфекциялау үшін сынапты-квацты шамдарды пайдаланады.
Инкубаторға жұмыртқаларды салар алдында оларды инкубациялық қалақшаларға
салады (қалақшалардан шамдар 40 см қашықтықта болуы тиіс) және 30 минут
бойы сәулелендіреді.
Жұмыртқаларды йодтау және хлораминмен өңдеу. Жұмыртқаларды
инкубаторға салудың алдында 0,5-1,0 пайызды йод ерітіндісіне 0,5-1 мин.
және 3-5 пайызды хлорамин ерітіндісіне 3-5 минутқа батырылып қойылады.
Ерітінді температурасы 20-350С болуы керек.
Жұмыртқаларды озонмен дезинфекциялау. Жұмыртқаларды озонмен арнайы
желдеткіші бар дезкамераларда немесе инкубаторларда рефрижераторлы озон
генераторымен өңдейді. Озон ауадан ауырырақ болғандықтан, озонатор
дезкамераның жоғарғы бөлігіне орналастырылады. Озонның кіруі жеткілікті
болуы үшін камерада жұмыртқаларды бос орналастыру қажет. Озонаторды 60
минутқа қосады. Озонның жұмыртқаларды өңдеудегі камерадағы концентрациясы
300-400 мгм3 ауадан кем болмауы тиіс. Дезинфекцияның соңында озонаторды
сөндіріп, дезкамераны 5-10 миеут бойы желдетеді.
Қолданылатын заттардың көпшілігі адам денсаулығына зиян болғандықтан
жұмыртқаларды дезинфекциялауда ұсыныстарда көрсетілген барлдық ережелерді
сақтау қажет.
II. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСІ
2.1. Шымкент құс ЖШС қысқаша сипаттама
Шымкент құс құс фабрикасы 1964 жылы Оңтүстік Қазақстан
облысы, Сайрам ауданы, Жаңапалап елдімекенінде құрылған. Оған негіз 1963
жылы құрылған КСРО-ның Құс жұмыртқаларын және етін көбейту қоулысы
болған.
Шаруашылықтың пайдаланатын жер көлемі 20 га жерді алып жатыр. Құс
фабрикасы аумағында Жаңаталап елдімекені орналасқан. Шымкент құс құс
фабрикасы Шымкент қаласының орталығынан 9 км қашықтықта орналасқан.
Оңтүстік Қазақстан облысындағы өте жақсы дамыған ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының бірі болып табылады. Шымкент құс құс фабрикасы өзінің
шығарған өнімдерімен бүкіл Оңтүстік Қазақстан облысын және басқа да
облыстарды да қамтамасыз етіп отыр. Яғни кәсіпорынның өнімдерін тұтынушылар
халық болып табылады.
Бастапқы кезеңде фабрикада құсты еденде бағып-күту жүйесі
пайдаланылған, кейінірек кәсіпорындағы табынның барлық басы клеткаларға
көшірілген.
Шаруашылыққа асыл тұқымды тауықтардың жұмыртқаларын Германия елінен
әкеледі. Қазіргі таңда Шымкент құс құс фабрикасында асыл тұқымды тауық
Родонит өсіріледі. Қазіргі таңда кәсіпорында 600 мыңға жуық адам жұмыс
жасайды.
Шымкент құс құс фабрикасында 41 цех жұмыс жасайды. Жұмыртқаларды
инкубациялайтын құрал жабдықтар мен инкубаторлар бар. Олар: КБР-1, КБН,
БКН, ККТ және тағы басқа жатады.
Жылдық жұмыртқа өнімін 270 мың дана өндіреді, ал ет өнімін 3000 тонна
өндіреді. Қазіргі таңда жұмыртқаның өзіндік құны 13 теңге, ал ет 300
теңгені құрап отыр.
Шаруашылықтың өндірістік көрсеткішінің экономикасы.
Шымкент құс ЖШС тағамдық жұмыртқа өндіретін және оны
инкубациялайтын шаруашылық болып табылады.
Негізгі өндірістік көрсеткіштері кестеде көрсетілгендей бағытта
нәтиже беріп отыр.
1-кесте. Нақты өндіретін өнім мөлшері, %.
Көрсеткіш Жылдар
2005 2006 2007
Барлық өнім 100 100 100
мөлшері, %
Оның ішінде 72,84 73,91 74,00
жұмыртқа
Ет 27,16 26,09 26,00
Кестеде көрсетілгендей Шымкент құс ЖШС өндірісіндегі өнімді
салыстыра келе құс етінің мөлшерінің жұмыртқаға қарағанда анағұрлым төмен
екені белгілі болды.
Құс фабрикасының көрсеткіш деңгейі жоғары болған сайын оның
экономикалық тиімділігі де жоғарлай түседі. Сондықтан тауық саны мен оның
өнім көрсеткіштері де айтарлықтай жоғары болады.
2-кесте. Шымкент құс ЖШС өнім көлемі.
Көрсеткіштер Өлшем Жылдар
бірлігі
2005 2006 2007
1 2 3 4 5
1.Құс саны (жыл Мың, 80 100 120
соңы)оның ішінде,кәрі бас
құс
2.Мекиен тауықтардың Мың, 161 175 189
орташа жылдық саны,оныңбас
ішінде ата-ана үйірі
3.Мекиеннің орташа Мың, 83950 91250 98550
жұмыртқалағыштығы дана
(жылына)
4.Өндірілетін жұмыртқа Мың, 230 250 270
мөлшері дана
5.Сатылатын жұмыртқа Мың, 120 130 150
дана
6.Ет өндірісі Тонна 2500 2700 3000
7.Инкубацияға Мың, 100 120 150
қолданылатын жұмыртқа дана
саны.
Шымкент құс құс фабрикасының қуаттылығы жыл сайын өсіп келгенін
көруге болады. Кейінгі үш жылда мекиен тауықтың орташа жылдық саны
өзгерістерге ұшырауда. Мұндағы негізгі себеп шаруашылықтағы жем қорының
қымбаттығы мен жетіспеушілігінде. Мекиендерінің басының мыңға 189 ұлғаюы,
орташа жылдық жұмыртқа шығынын орташа 83950 мөлшерге төмендеуі, жұмыртқа
саны 91250 кепілдік береді. Қазіргі уақытта құс фабрикасында жағдай түзелу
үстінде. Жұмыртқаның жоғары өндірістігі ата-аналар үйірінде 2007 жылы 189
мың дана жұмыртқаға жетті.
Басты экономикалық көрсеткіштерге шаруашылықтағы өнімнің өзіндік құны
екені баршаға мәлім. Осыдан өндірістің экономикалық тиімділігі де өзгере
түседі. Бұл құс фабрикасының маңызды бір элемент болып табылады. Өнімнің
мөлшері көтеріліп, оның шығымы өтелген сайын, оны өндіру де тиімді әрі
рентабілді бола бастайды. Ал шаруашылықта өндіріс көрсеткішінің өз
құндылығы төмен болса, онда жұмыстың тиімсіз әрі ұтымсыз болғаны.
Соңғы жылдары 1000 дана жұмыртқаның өзіндік құны 13000 теңге
көлемінде болып табылады. Жұмыртқаның сатылған бағасы болса 13 теңгеден 15
теңгеге көтерілді. Бірақта табыс сатылған өнімнен қазірше айқын емес, ет
өндірісі құс фабрикасына шығындарға әкеледі.
3-кесте. Жұмыртқаның өзіндік құны, (%).
Көрсеткіштер Жылдар
2005 2006 2007
Еңбек ақысы 4,4 4,5 4,6
Азықтардың құны 64,4 62,4 62,6
Амартизация 12,5 13,8 13,9
Кезекті жөндеулер 1,8 1,8 2,2
Басқа да шығындар 16,9 17,8 16,7
Барлығы 100 100 100
Азыққа кеткен шығын мөлшері төмендесе 1000 дана жұмыртқаның өз
құндылығы да төмендей түседі. Өндіріске кеткен еңбек өнім бірлігі бүтіндей
шаруашылыққа әлде қайда жоғары болып отыр. Себебі азыққа кеткен шығын
мөлшері жоғары, ал еңбек өнімділігі, әсіресе қол күші жоғары болып отыр.
Бұл құс фабрикасының экономикалық көрсеткіштеріне мейлінше өз әсерін
тигізбей тұрмайды.
Әрбір шаруашылықта кіріс көлемі мен өндірістің рентабльділігі негізгі
маңызды экономикалық көрсеткіштер болып табылады. Табыс көптеген шаруа
қожалықтары мен өндіріс қожалықтарында тәуелді және басты комплекстік
көрсеткіш болып табылады.
4-кесте. Шымкент құс ЖШС өндірісінің экономикалық көрсеткіштері.
Көрсеткіштер Өлшем Жылдар
бірлігі
2005 2006 2007
1 2 3 4 5
1.Сатылған жалпы өнім Мың, 1 177 1 695 1 950
құны. теңге
2.Жұмыртқа сатудан Мың, 552 750 810
түскен ақша теңге
3.Ет сатудан түскен Мың, 625 945 1 140
ақша теңге
4.Фабрика өндірісінің Мың, 2114,7 2338,3 2538,5
шығын мөлшері теңге
5.Өндірістен түскен Мың, 1075,5 1119,1 2961,7
таза пайда теңге
6.Рентабльділігі % 38,5 47,8 50,4
2.2. Зерттеу әдісі.
2008жылы 7 сәуірден 21-ші сәуірге дейін “Шымкент құс” құс фабрикасы
жағдайында, зерттеулер жүргізілген.
Зерттеу аймағы болып негізгі бағыттағы
тауықтың гибритті жұмыртқасы Родонит кроссынан 1332 зерттеуде жұмыртқа
болды, оның ішінде 462 –сі 210 күн болған жас тауықтан алынды. (бірінші
зерттелінетін топ) 435 жұмыртқа 340 күн болған тауықтан алында (екінші
зерттелінетін топ). Инкубациялау Универсал-55 инкубаторында жүргізілді.
Температуралық- ылғалдылық режимді төмен
өткізілді (370 С 60%).
Жұмыртқаның инкубациялық сапасын
биологиялық жолмен және методикалық бақылау мен өткізілді. А.Ф.
Отрыганьевтің жалғастыруымен негізгісі :
а) Инкубациялауға дейін жұмыртқаны бағалау-
инкубацияға жұмыртқаны таңдағанда сырт пішіні дұрыс болу керек, таза
қабығымен, орташа жұмыртқаның салмақты (55г) сол үшін де немесе басқа
жастағы тауыққа.
б) Өмірге дейінгі бақылау инкубациялық төлдің дамуы-
бақылау жолымен жұмыртқа 7,11,19 тәуліктік инкубациялау.
в) 7,11,19 тәулікте жұмыртқаның ылғалдылығын жоғалтуын
жұмыртқаны өлшеу жолымен тексерген (10% ылғал жоғалған).
г) Шығарылымның нәтижесі (Дені сау жас төлдің
кондицондық саны) уақыт учетімен анықтаған және жарып шыққан балапанның әр
түрлі топтық энергиясы және оларды сорттау.
Ата-ана үйірінің цехында жеті топ болады.
Ата- ана үйіріндегі құстар торларда ұсталған, КБР-2 типті торда ұсталған.
Ата-аналық табындағы технологиялық жүйе инкубациялық жұмыртқа өндіру.
Бұл цехтың ең негізгі жұмысы. Шаруашылықты инкубациялық жұмыртқамен бүкіл
жыл бойында еңбекті азырақ жұмсай отырып қамтамасыз ету. Осылай қойылған
жұмыс жүйе бойына инкубация жасап, одан балапандарды алып, толықтырғыш
топқа өсіре отыра өндірістік топты бірнеше жинауға мүмкіндік береді.
Ата –аналық табынды өсіп өндіру әдісі. Ата-аналық табын басқа
табындардан бөлек алаңға орналасқан. Олар негізінен “Родонит” кроссының В
аталық ізі мен А-63 аналық ұясынан тұрады. Сондықтан ата-аналық табын В
ізді қораздармен А-63 ізді мекиендермен іріктеліп жиналады. Шағылыстырған
кезде бұлардың будан мекиен тауықтар алынады. Олар өндірістік табындағы
шөжелерді іріктеп жинау үшін өте қажет.
Біздің алдымызға қойылған ең негізгі мақсат 63 ізді мекиен
тауықтардан (Родонит) алынатын инкубациялық жұмыртқалардың қасиеттерін
зерттеп білу.
Біз екі құсханаға әр түрлі уақытта 7 және 12 айлық кезінде орналасқан
тауықтардың өнімдеріне талдау жасадық. Ол үшін біз мынадай төмендегіше
зерттедік.
1. Орташа мекиен тауықтың жұмыртқалағыштығын белгілеу – жиналған
барлық жұмыртқаны орта айлық тауықтың санына бөле отырып анықтау. Орта
айлық тауықтың саны бір айдағы азық күнінен есептелінеді.
2. Бастапқы мекиеннің жұмыртқалағыштығын анықтву – жиналған барлық
жұмыртқаны әр айдың басындағы орташа мекиен тауықтың санына бөлу арқылы
есептелінеді.
3. 1000 дана жұмыртқаға кеткен құрама жемнің мөлшерін анықтау – бүкіл
жиналған жұмыртқа санын кеткен азыққа бөлу арқылы.
4. Құс басының сақталуы – бастапқы құс басының санынан, күндегі
жарамсыз және өлген бастарды алып тастау.
5. Жұмыртқа салмағы - әр құсханадан 50 дана жұмыртқаны өлшеп орта
есебін шығардық.
6. Қабығының қалыңдығы – микрометрмен.
7. Серпімділік өзгеру – сыртқы күштің әсерінен қабыршақтың серпіліп
майысуы.
8. Жұмыртқаның шағылысуы % - жұмыртқаны овоскоп жабдығы арқылы қарау.
III. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУ
3.1. Инкубаторлар мен олардың жұмыс жүйесі
Инкубаторлар инкубациялық, шығару және қосарланған болып
бөлінеді. Біріншісі жұмыртқаны қабығының жарылуына дейін инкубациялауға,
шығару- балапан шығаруға арналған. Қосарланған инкубаторларда жұмыртқаларды
инкубациялау және құстарды шығару қосарлана, қатар жүргізіледі.
Инкубаторлар камераларының жұмыртқалармен бірден толтырылуына орай
бір жолғылық және камераларды жұмыртқамен толассыз бірнеше күн толтырғанда
жүйелі деп бөлінеді. Бұдан басқа бөлмелік типті (операторлар қызмет
көрсеткенде инкубатор ішіне кіреді) және шкафты болады (қызмет инкубатор
сыртында көрсетіледі).
Инкубатор дегеніміз бір және бірнеше камерадан, жұмыртқа салатын
астаушалардан және оларды орналастыратын құрал-жабдықтан тұратын агрегат.
Инкубаторда камера ішінде ауаны айналдыратын желдеткіші, ауа алмастырғыш
құралы, жылытқышы, ылғалдаушы және бақылау құралдары, температура және ауа
ылғалдылығын реттегіш, салқындатқыш жүйесі, сонымен қатар электр жабдықтары
мен дабылқағушылар болады. Жұмыртқа салынған астаушалар барабанға, қос
қатарлы аспаларға немесе блок арбаларға орналастырылады. Инкубация
процесінде жұмыртқа салынған астаушалар аударылады. Жылыту автоматты жүйеде
өз еркімен қосылып тұратын электр қоздырғыштармен жүргізіледі. Ауамен
салқындатқан кезде артық жылу ауа жапқыштары арқылы сыртқа шығады. Кейбір
кезде ауа қозғалысы қарқынын үдету үшін шығару құбырына сорғыш желдеткіш
орнатылады.
Сыртқа ауаның температурасы жоғары болған кезде ауамен салқындатудың
тиімділігі төмеендейді, мұндай жағдайда сумен салқындатуды пайдаланады.
Сумен салқындату әсіресе артық жылуды шығаруды пайдаланады. Сумен
салқындату әсіресе артық жылуды шығаруды керек ететін және ауаның
ылғалдылық сәйкестігі жоғары, шығару камераларында тиімді. Инкубатордағы
ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 50-60 пайыз, ал шығару кезінде 36,9-370С
температурада ылғалдылығы 70-72 пайыз болуы тиіс. Қазіргі заманғы
инкубаторларда салыстырмалы ылғалдылық автоматты түрде реттеледі. Инкубация
кезінде барлық жұмыртқалар үшін бірдей жылу алмасу мен режимін жасау
қажет. Осыған байланысты инкубаторларда ағынды желдеткіш орналасттырылады.
Кірген ауалар жылынады, ылғалданады және араласады. Желдеткіштер автоматты
режимде жұмыс істейді. Қазіргі инкубаторлар толығымен электрленген.
Электрлі жылытқыш, автоматты басқару жүйесі мен реттеу, дабылқаққыш, жарық,
сақтандыру және іске қосу құрылыстары-осының бәрі жалпы электротехникалық
схемаға байланысты. Электр құралдары 380220 немесе 220127 В кернеулі
айнымалы токтың үш фазалық жүйесіне есептелген.
Барлық электр құралдары мен аппаратуралары инкубатор сыртында
орналасқан желдеткіштер, жылытқыштар, және т.б. жұмыстарын бақылайтын
арнайы жарық және дабасты дабылқаққыштары бар арнаулы қалқанға (щитке)
орналастырылады.
Универсал-45 инкубаторы ішіне 37440 жұмыртқа сиятын шкаф пен 6240
тауық жұмыртқасына арналған балапан шығаратын бір шкафтан тұрады. Әрбір
инкубациялық шкафтың әрқайсысына 120 тауық жұмыртқасынан, 90 үйрек немесе
50 қаз жұмыртқасынан келетін 104 қайықшаға есептелген. Шкафтарда
қайықшаларды орнатуға арналған жалпы білектерге бекітілген барабандар
болады. Барабандар айналған кезде қайықшалар кез келген жағына 450
бұрылады. Балапан шығаратын шкафтың конструкциясы инкубация шкафы секілді
52 қайықшасы болады.
Инкубациялық агрегаттың ұзындығы 5220 мм, ені 2354 және биіктігі 2554 мм,
балапан шығаратын агрегаттың өлшемдері де сәйкес: 1828; 2244 және 2554 мм-
ден болады.
Универсал-50 инкубаторы - Универсал-45 инкубаторының
жетілдірілген түрі. Инкубатордың сыйымдылығы 51700 жұмыртқа орналастырылуға
есептеледі. Қайықшалар металл сымдардан дайындалып, полиэтиленмен жабылады,
ішіне 136 тауық жұмыртқасы орналастырылады. Қайықшаның ортасынан бөлгіш
өтеді. Өлшемдері бойынша қайықшалар Универсал-45 қайықшалары іспетті
болады.
Универсал-50 инкубаторы (Универсал семьясының жаңа моделі)
ауылшаруашылық құстарын шығарып, инкубациялауға арналған, үш инкубациялық
шкафтан тұрады, олардың бірі балапан шығаратын: инкубациялық шкафтың
аумағы: ұзындығы 5280 мм, ені 2730, биіктігі 2230 мм, балапан шығаратын
шкафтың аумағы: 1730, 2730, 2230 мм; тауық жұмыртқаларына арналған
қайықшаның сыйымдылығы-153, үйрек және күрке тауықтың 106-дан жұмыртқасы
сияды: балапан шығаратындарда сәйкес 153 және 122 жұмыртқадан. Инкубациялық
шкафтар 47736 жұмыртқаға, балапан шығаратындар 7596 жұмыртқаға, ал әр шкаф
15912 және 7596 жұмыртқаға есептелген; инкубациялық шкафқа 104, балапан
шығаратын шкафқа 52 қайықша сияды.
Кавказ ИКП – 90 инкубаторы: оның барлық шкафтарын бір мезгілде
толтырған кезде тауық жұмыртқаларын ірілете топтап инкубациялауға арналған.
Алты инкубациялық және бір балапан шығаратын шкафтан тұрады. Инкубатордың
өзіндік едені болмайды, оны инкубаторияның бетон немесе плиталы еденіне
қондырады. Инкубациялық шкафтарға жалпы 78624 жұмыртқа, балапан
шығаратындарға 13104, бір шкафқа 13104 және 13104 жұмыртқадан сияды.
Шкафтың өлшемдері мынандай, мм: инкубациялық шкаф – ұзындығы 14800, ені
2765, биіктігі 2535; балапан шығаратын шкафта – 2797, 2765 және 2535.
Инкубациялық қайықшаның сиымдылығы: 126 тауық жұмартқасы, 90 үирек және
күрке тауық жұмыртқасы; балапан шығаратынға 126 және 88 жұмыртқа. Әр шкафқа
104-тен қайықша орналастырылады.
Наседка тұрмыстық инкубаторы барлық құс түрлерінің жұмыртқаларын
инкубациялауға, балапан шығаруға және оны үй маңындағы шаруашылықтарда
брудерлік әдіспен өсіруге арналған. Инкубатор температурасы 250С және
салыстырмалы ылғалдылығы 65 пайыз жабық бөлмелерге орналастырылады да, 220
В электр желісіне қосылады. Қайықшаға 42 тауық, 32 күрке тауық немесе 24
қаз жұмыртқасын және өсіру кезінде 42 балапан орналастырылады. Аумақ
өлшемдері 700х500х450 мм. Инкубатор массасы кем дегенде 18 кг болады.
Малыш лабораториялық инкубаторында 960 тауық, 700 үйрек және 480
қаз жұмыртқалары орналастырылады. Балапандар инкубациялық қайықшаларда
шығарылады. Инкубаторға жұмыртқаларды бір жолы топтап немесе біртіндеп
толтыруға да болады.
Жұмыртқаларды инкубациялау мен балапандар шығаруға (салыстырмалы
ылғалдылығы 80-85 пайыз, шкафтағы көмір қышқыл газы 2 пайызға дейін жеткен
кезде) арнап, жұмыртқаларды ірілендірілген топпен салған кезде бір қалыпты
режим жасау үшін бүкілодақтық құс шаруашылығы ғылыми-зерттеу және
технология институтының жұмыртқаларды инкубациялау бөлімі Универсал
инукбаторын жетілдіру жөнінде ұсыныстар жасады.
Жетілдірудің бірінші схемасы жабық түрдегі сумен салқындатуды, ал
екіншісі схемасы ашық түрдегі жылу алмастыруды қарпастырады.
Бірінші схема бойынша қайтадан жабдықтаған кезде инкубациялық шкафтың
артқа панеліндегі желдеткіштің үстіне қабырғасының қалыңдығы 0,5-0,8 мм,
диаметрі 15-18 см мыс немесе латун трбкасынан дайындалған сумен
салқындататын радиатор орнатылады. Салқындатқыш трубаның ұзындығы
инкубатордағы ауа температурасы мен жыланшаға келіп құйылатын суға
байланысты болады.
Екінші схема бойынша Универсал балапан шығаратын инкубация шкафына
ашық жылу алмастырғыш орнатылады. Ол артық ауаны ластап, камерадағы ауаны
ылғалдандырады да, онда түктер пайда болады. Жылу алмастыру қалыңдығы 0,8-
1,0 мм мырышталған темір қаңылтырдың вертикал жазық түрінде орындалып,
төменгі жағында инкубатор канализациясымен жалғастырылған жотасы бар
инукбатордың артқы панелінің су үлестіргіш-диаметрі 16-20 мм-лік тесіктері
бар трубка жасалады. Сол арқылы электр магнитті клапан су құбырымен
жалғастырылады. Су үлестіргішті бойлай 40-50 мм сайын диаметрі 0,8-1,0 мм
–лік тесіктер жасалады.
Температураның қос позициялы реттегіші ашық су алмастырғыштың жұмысын
басқарады. Қабырғаны бойлай жылжыған ауа салқындап, ылғалданады.
Ылғалданған бетте түктер пайда болып, канализацияға шайылып кетеді.
Жетілдірілген инкубатордағы ауа тұмандатуы сериялы инкубатордағыдан 5-6
есе төмен.
3.2. Тауық жұмыртқаларын инкубациялаудың режимі
Тауықтың, күрке тауықтардың, мысыр тауықтарының және қаздың кішігірім
жұмыртқаларын қайықшаларға тұқыл ұшы жоғары қаратылып, ал үйрек пен күрке
тауықтардың ірілеу жұмыртқалары жартылай көлбеутіліп немесе көлденең
бағытта, қаздардың жұмыртқалары көлденеңінен жатқызылады.
Жұмыртқалары бар қайықшалар инкубаторға әрдайым бір мезгілде
салынады, бірақ балапандардың өсіру цехына күннің алғашқы жартысында келіп
түсуі үшін 18-20 сағаттан кешіктірілмей салынады. Жұмыртқалары бар
қайықшалар инкубаторларға салынардан 6-8 сағат бұрын арбаға орнатылады.
Әрбір қайықшаға топ номірі, салынған түрі, құстың тұқымы немесе жүйесі
көрсетілген этикетка қойылады. Инкубаторлар жұмыртқалардың жақсы қызуы
үшін, оларды салардан 2-4 сағат бұрын іске қосылады.
Тауық жұмыртқалары Универсал инкубаторына үш схема бойынша
салынады.
1. Жұмыртқалар тобы үш шкафтың әрқайсысына 17 қайықшадан бір мезгілде
орналастырылады. Әр шкаф алты топқа есептелген; әрбір келесі топты 3 күннен
кейін салады, жетінші топты –төрт күннен кейін, бір топтың жұмыртқа
салынған қайықшалары инкубатор барабанында екі ярустан (қатардан) кейін
орналастырылады.
2. 52 қайықшалардан тұратын жұмыртқалар тобын кезекпен әрбір
инкубатор шкафына араларына 3 күн салып орналастырылады. Бұндай үлгі
бойынша толық тиегенде әрбір шкафта 2 топтан жұмыртқа болады. Бір топтың
қайықшаларын бір ярустан (қатардан) кейін орналастырылады.
3. Бір топтаы жұмыртқаларды (12,5-13 мың жұмыртқадан 104 қайықша) бір
мезгілде бір шкафқа салады. Бұл топтың шығымы үшін тағы бір шығым шкафы
болғаны жөн.
Бұл схема бойынша салудың арасындағы үзілістер шығым шкафының санымен
анықталатын әр түрлі болуы мүмкін. Салу схемасына қарамастан инкубатор
барабандары валдан жоғары немесе бірқалыпты толық болуы тиіс.
Инкубация басында белгіленген жұмыртқаларды салу кестесін бұзуға
болмайды. Егерде бір жағдайлармен келесі жұмыртқа салу өткізілініп алынған
болса, онда оны кесте бойынша белгіленген келесі мерзімге қою керек.
Жұмыртқаларды салу аралықтарындағы мерзімді қысқартуға болмайды.
Жұмыртқаларды 3-схема бойынша инкубациялағанда 33-кестеде келтірілген
режим ұсынылады. Бұл режим бойынша жұмыртқаларды инкубацияның 114-күнінен
(аллантоис тұйықталғаннан кейін) 17-күніне дейін тәулігіне 2 рет, 17-
күнінен 20-күніне дейін 3 рет 30-35 минут салқындатылады. Жұмыртқаларды
салқындату кезінде қайықшалар клденеңінен қойылып, ал есіктер мен желдеткіш
тесіктері ашылады. Салқындату кезінде желдеткіш жұмыс істеп тұруы керек.
Балапандардың ірі топтарын алу үшін (70 мың және одан да көп)
инкубатордың барлық шкафтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Құс шаруашылығы-мал шаруашылығының ең тез жетілетін, әрі тиімді
саласы. Бұл саланың өркендеуіне тиісті жағдайлар жасалса, аса қысқа
уақыттың ішінде еңбекті де, азықты да, қаржыны да аз жұмсап, жұғымдылығы
жоғары өнімі-етті және жұмыртқаны жылдың төрт мезгілінде де көп мөлшерде
өндіруге болады.
Жұмыртқа әр түрлі қоректік заттарға бай келеді. Сондықтан ол
жұғымдылығы да, сапасы да жоғары өнімдердің қатарына қосылады. Дені сау
тауықтан алынған жұмыртқа өте таза болады. Сондықтан одан ауру тарамайды.
Құстан жұмыртқасы мен еті диетикалық тағамдарға жатқызылады. Олар адам
организміне өте жақсы сіңеді. Тамаққа жұмыртқаны пайдаланғанда ол заттың
дұрыс алмасуына ықпал етеді, нерв жүйесін нығайтып, организмнің әр түрлі
ауруларға төзімділігін арттырады.
Жұмыртқада адамға қажетті жеңіл сіңіретін қоректік заттар
болғандықтан, оның құрамында құнды белоктар, майлар, көмірсулар, жиырмадан
астам минералдық заттар және оннан астам дәрумендер бар.
Жұмыртқаны ұзақ уақыт сақтау үшін, жұмыртқаны ұнтаққа немесе
мұздатылған қоспаға айналдырады, яғни белогы мен сарысын өз алдына бөлек-
бөлек өңдейді. Жұмыртқа халық шаруашылығының басқа салаларында кеңінен
пайдаланылады. Жылтыр және хром былғары жасаған кезде кептірілген белок
қолданылады.
Тоқыма өнеркәсібінде ондай белок матаның түсіне нәзік рең беретін
бояулардың тез өңіп кетпеуі үшін қолданылады, бекіткіш ретінде белок
баспахана бояуларында, фотография өнеркәсібінде пайдаланылады, ал шарап
жасағанда оған белок қосса, ол мөлдір болады. Жұмыртқаның сары уызы
терілердің ерекше сортын илегенде, сабын қайнатқанда және косметикалық
өнеркәсіпте қолданылады. Медицина және мал дәрігерлігі өнеркәсібінде
сарысу, вакциналар және бактериялық құралдар дайындаған кезде,
фармакологиялық дәрі-дәрмектер жасағанда да жұмыртқа пайдаланылады.
Құс еті маңызды диеталық тамақ болып есептеледі. Оның құрамында құнды
белок, май, минералдық заттар мен дәрумендер мол. Сондықтан оны, әсіресе
балалар мен науқас адамдарды тамақтандыруға пайдаланудың маңызы зор. Құс
етінің басқа еттерден айырмашылығы онда протеин көп және дәнекерлік
тканьдер аз, бұлшық еттердің ара-арасында май қабаты болмайды.
Құс етінде орта есеппен 22-24% белок бар. Құсты ет үшін өсіргенде
өндіріс интенсивті сипат алады. Осыған байланысты жұмсалған қаржы шошқа
етін өндіруге жұмсалатын қаржыдан 3-4 есе, ал сиыр етін өндіруге жұмсалатын
қаржыдан 8-9 есе тез өтеледі.
Құстың қосалқы өнімдері-қауырсыны мен мамығы да өте пайдалы. Жұмсақ,
жеңіл серпімді және көпке шыдайтын болғандықтан одан мамық жастық, шашақ
көрпе, құс төсек т.б. жасалады. Құрғақ қауырсын шірімейді, иісі болмайды
және оны бөгде заттардан оңай тазартуға болады. Сондықтан қауырсын мен
мамық галантер бұйымдарын жасағанда кеңінен пайдаланылады. Сапасы төмен
қауырсындардан азықтық ұн дайындалады. Мұндай ұнда 80-85% протеин мен
витамин болады.
Құстың саңғырығы-бағалы тыңайтқыш. Ондай тыңайтқыш әсіресе жеміс-
жидек және көкөніс дақылдарына қажет-ақ. Құстың сағғырығында көңге
қарағанда азот 3-4 есе, ал фосфор 5-6 есе көп болады. Сонымен қатар тауық
саңғырығынан мочевина алады. Ол фармацевт өнеркәсібінде пайдаланылады.
Құсты өңдегенде қалатын қалдықтарды (ішектері, қаны, бассирағы) мал
азығы ретінде пайдалануға болады.
Өзінің биологиялық ерекшеліктеріне орай өсімтал келеді. Оларды топ-
тобымен ұстап, ұдайы өнім алып тұруға, бұл үшін жемді және өндірістік
қорларды тиімді пайдалануға, сөйтіп көп табыс табуға болады.
Егер дұрыс күтіп, дұрыс азықтандырып отырса, тауықтың қазіргі
жұмыртқалағыш тұқымдары жылына 260 жұмыртқаға дейін тіпті одан да көп
жұмыртқа салады. Соған орай жылына бір тауықтан 120 балапан алуға болады.
Өндіріс интенсивтендірмейінше және мамандандырынбайынша құс
шаруашылығын өнеркәсіптік негізде дамыту мүмкін емес. Мұның өзі құс
шаруашылығын екі бағытта жұмыртқа және ет өндіру бағыттарында өркендету,
асыл тұқымды құс шаруашылықтарын, инкубатор станцияларын және
механикаландырылған фермалар ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады.
Диплом жұмысында Шымкент құс фабрикасында инкубациялық жұмыртқада
өндірістік режимі, биологиялық ерекшеліктері мен тауық жасына байланысты
кездесетін өзгерістерді зерттеп айқындауды басты мақсат тұтқан болатынбыз.
I. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Жұмыртқа шығаратын құс шаруашылығында қазіргі уақытта родонит
тауықтары өсіріледі. Өндірістік жұмыртқа алу үшін гибритті құстарды
пайдаланады, қортындыда алынған будандар тармақта мамандандырылған.
Инкубациялық жұмыртқаның сапасы-факторлар ішіндегі ең
маңыздысы, жіктелетін және инкубацияның сәттілігі, шығарылған төлдің
өміршеңдігі, құстан шыққан азық-түлік сапасы. (Отрыганьев Г.К. және
Отрыганьева А.Ф және Копыловская Г.Я және Кушнер Х.Ф т.б.). Сондықтанда
зерттеушілер көп уақытын инкубациялауға жұмсайды.
Жұмыртқаның сапасын инкубациялағанда жемістілігі мен шығарылымы
мінезделінеді. Инкубаторға салынған жұмыртқаның саны жемістілік жемістік
процентпен түсіндіріледі. Шығарылым-денісау төлдің проценті, жемістік
жұмыртқа ішіндегі шығарылым. Жақсы жемістілік 95-95% және жоғары болып
есептеледі.(С.И.Сметнев). Жұмыртқаның шығарылымы көптеген факторлардан
тәуелді-генетикалық және тұқымқуалаушылық емес. Жоғарғы шығарылым
тұқымқуалағыштық мінездемені қажет етеді.
Жұмыртқалағыш тауықтар шығарылымның 85-92% көрсеткішіне ие
болады. Зерттеушілер қатары көрсетеді, сапалы инкубациялық жұмыртқа салмағы
жағынан әр түрлі.
Осылай, Ю.Н.Владимирова дәлелдеген, ірі жұмыртқа өнімділігіне
қарай 4,29 және 8,6%жоғары, орташа және майдаларға қарағанда, шығарылымыда
2,3 және 5,23% жоғары. Майда жұмыртқаларда үсіген эмбриондар және
шірігендер 11,9 және 38,05%-ке аз болады, орташалар мен ірілерге қарағанда,
инкубациялық жалғастырылым мерзімінде қысқаша айтқанда3,1 және 13,1 сағат
шамасында.
Шығарылым жалпы заңдылыққа бағынады-өте ірі және майда жұмыртқа
төменгі шығарымға ие. Кориляция коэффициенті жұмыртқа салмағымен шығарлымы
керісінше (r=-0,20-0,19) Н.П.Третяков және Г.С.Крок айтқандарындай.
Шығарылымға көп кедергі жасайтын ата-аналар үйіріндегі тауықтар жасы.
Белгілі, жұмыртқаның салмағыда инкубациялау сапасына кедергі
жасайды. К.В.Зючевской және А.В.Отрыганевой зерттеулері бойынша көрсетеді.
Өте жақсы шығарылым инкубациялық орташа салмақбойынша бақыланады. Ең жақсы
тұқым үшін мінездеме, тармақтары, құстың жасы есептелінеді. Жоғарғы сапалы
инкубациялық жұмыртқа орташа және жақсы салмақты сол үшін берілген үйір.
Жұмыртқа бағытындағы тауықтар өнімділігі көрсеткендей
жұмыртқаның орташа салмағы 57-58г ал ет бағытындағы өнімдік 60-65г
(А.А.Заболтников, С.И.Сиетнев).
Дені сау балапан шығарылым сапасы үш негізгі фактормен
анықталады: мекиен жас аралығы, жұмыртқаның орташа салмақтылығы,
инкубациялау мерзімінің ұзақтылығы.
Қортындысында алынатын дені сау төлді инкубациялауға салынатын
жұмыртқаны сұрыптау тез арада морфологиялық көрсеткіштері: салмақ; қалып;
қабығының бояуы және сарыуыз, белок жағдайы, қабық құрылымы, ауа
камерасының қозғалымы және т.б. (Волков А.А, Кушкер Х.Ф. және
Г.Я.Копыловская, Отрыганьев Г.К. және Отрыганьева А.Ф, Треттьяков Н.П. және
Крок Г.С, Владимирова Ю.Н.).
Ең төменгі шығарылым шеткі салмақтылық жұмыртқа кластары
бақылауға алынады, жас тауықтан алынғандар. Бүгіндей жас тауықтың шығарылым
тенденция көрсеткіші төмендесе бақыланады, егер жұмыртқаны инкубациялау
режиміне жақындау, әр жастағы тауықтан алынған, оның салмағы шамасы,
инкубациялық 8-10% коэффициентке жоғарлатуға болады. Ата-аналар жастарының
әсер етуі сапалы ауылшаруашылық малдардан алынған ұрпақ бұрында да
зерттеушілердің көңілін бөлген. Биологиялық және зоотехникалық әдебиеттерде
мәліметтер бар, куәландіруі үшін бірінші жылғы жұмыртқа бағытындағы жас төл
өнімділікте көп жұмыртқа береді. Кәрі тауыққа қарағанда, айтарлықтай
тауықтың жасы ұлғая келе жұмыртқалағыштығы төмендейді.
2005-2006жылдары Арменияда мал шаруашылық және ветеринариялық
экспериментарлы базасында екі мәрте тәжірибе жүргізілді. Сапалы жұмыртқаны
инкубациялауға ата-аналар жасына әсерін анықтайтын болады. Балапанның бойы
және дамуы, тағы да мекиен-тауықтардың жұмыртқалағыштығы. Бірінші
тәжірибеде жұмыртқа өнімділігіне әр жастағы ата-аналар әсері белгіленді,
балапан шығарылымы, жұмыртқа салмағы және тәуліктік балапан әрі қарай өсуі
және жас төлдің дамуы. Екінші тәжірибеде жасы және тауықтың тірілей
салмағының әсері жатады және мекиеннің жұмыртқалағыштығы мен салмақтылығы.
Осы тәжірибенің қорытындысында: үлкен жасты ата-аналарға
қарағанда, 8-9 ай жастағы ата-аналардан профент есебімен өнімділік көп
мөлшерде жұмыртқа шығарылымы болады. 2,5-3 жастағы тауықтан алынатын
жұмыртқа салмағы 4-5%-ке көп, жас тауықтан алынатын тауықтарға қарағанда
тәуліктік жас төлдің орташа тірілей салмағы 2,3-4,2% шамасында көбірек
болады.
Жасы ұлғайған сайын тауықтың жұмыртқалағыштығы азая түседі,
бірақ олардың тірілей салмағы мен жұмыртқаның саомағы да ұлғая түседі. Бір
тұқымдағы тауықтан алынған жұмыртқа салмағы мен тірілей салмақ корреяциялық
қатынасында кездеседі. Белгілегендей жоғарғы салмақты корреяция арасында
бірінші жұмыртқа және келешектегі жұмыртқа салмағы (r=0.57-0.55) және
бірінші жұмыртқа мен тауықтың тірілей салмақ арасында ара қатынас
айтарлықтай үлкен емес. (r=0.18-0.09) (Портной Л.Я.). Жұмыртқа салмағы
тәуліктік балапан салмағымен тығыз өзара байланыста (Ю.Н.Владимиров.
А.Ф.Отрыганьева.). Көбірек ара қатынас инкубатордан бірінші шыққан балапан
көрсеткіштері бақыланылады. (r=0.88) азырағы екінші сатыда (r=0.38).
А.Ф.Отрыганьев берілгені бойынша коэффициент корреляциясы жұмыртқа салмағы
арасында және балапан салмағы шығарылымнан кейін бірнеше сағаттан кейін
айқын төмендейді. Егер 6-8 сағаттық балапан корреляция коффициенті r=+0.89
болса, онда 20 сағаттан соң r=+0.77-ге төмендейді. Жақсы арақатынас
балапанның салмағымен жұмыртқаның салмағы сақталады және одан да арықарай
да сақталады.
Ауыл шаруашылық құстарының (тауық, күрке тауық, қаз, мысыр
тауығы және бөдене) жұмыртқасы биологиялық бағасы жоғарғы тез қорытылатын
тағамдық өнім. Жұмыртқа негізінен үш бөліктен тұрады, оның 54-60% ақ зат 28-
32% сары уыз және 11-14% сатындағы жұқа қабықшасы мен сыртқы қабығы.
Қабықтың құрамында 90%-тен артық көмір қышқылды және фосфор қышқылды
кальциі сондай-ақ фосфор қышқылды магниі бар әктен құрылады да, тек 3-6%
ғана коллаген типтес органикалық заттар құрайды. Қабықтың түсі құстың түрі
мен тұқымына байланысты, жұмыртқа тұқымды тауықтардың жұмыртқасы ақ, ал ет
тұқымдыларынікі сары түстен қоңырға дейін әр түрлі келеді. Үйрек пен қаз
жұмыртқалары реңі әрқалай ақ түсті болса, күрке тауықтарынікінде шашыраған
қоңыр дақтар болады. Жұмыртқа қабығында көзге көрінбейтін ұсақ саңылаулар
(пора) болады, олар арқылы газ алмасу және сұйықтық буға айналып сыртқа
шығады. Сондай-ақ олтесіктер арқылы жұмыртқаның ішіне микробтардың енуі де
ықтимал. Жұмыртқаның жұмыр жағында ауа камерасы (пуга) орналасқан, бұл
жерде ұсақ саңылаулар көп болады. Тауық жұмыртқалап, жұмыртқасы суған соң
қабығы ұсақ тесіктері арқылы сұйықтықтың буға айналып, жұмыртқа ішіндегі
заттардың азайуына орай лезде ауа камерасы пайда болады. Жұмыртқаны
сақтаған кезде ауа камерасы бірте-бірте үлкейе береді, демек бұның өзі
жұмыртқа балаусалығының қандай дәрежеде екенін көрсетеді. (Т.Телеуғали 98)
Ақзат-жұмыртқаның негізгі қоректік бөлігі. Ол төрт қабаттан
тұрады, атап айтқанда: сыртқы-сұйық, ортаңғы-тығыз, ішкі сұйық және ішкі-
градинкіленген. Соңғысында белгілі бір мерзімге дейін жұмыртқаның сарыуызын
орнында (ортада) ұстап тұратын, грандинкилар (халоздар) орналасқан.
Жұмыртқаны сақтаған мезгілде ақ заттың тығыз қабаты сұйылып градинкалармен
байланысты босаңдауына орай сары уыз орнынан жылжып жұмыртқаның қабығына
жанасып кебеді, бұның өзі жұмыртқаның балаусалығы мен сапа көрсеткіштерінің
бірі болып саналады. Жаңа алынған жұмыртқа ақ затының pH-7,2-7,6 болса,
сақтаған кезде ол 8,2 дейін көтеріледі, демек шіріткіш микробтардың өсіп
өнуіне жақсы жағдай туады.(Мустафин О және т.б. 93)
Сары уыз-пішіні шар тәріздес жұқа мөлдір қабықшаның ішінде
жатқан қою зат болғандықтан ақ затпен араласпайды. Құстың жеген жемінің
құрамындағы каротиноидтерге байланысты сары уыздың түсі солғын-сары мен
күңгірт-сарының аралығында болады. Сары уыздың ашық және күңгірт қабаттары
кезекпен орналасқан ұрықтанған жұмыртқада ақ түсті дөңгелек (3-5мм) болады,
ал ұрықтанбағанда оның көлемң кішрек. Балауса жұмыртқаның сары уызының
сутегі ионының концентрациясы 4,8-5,2 болады.(Қырықбайұлы 98)
Жұмыртқаның ақ заты өте тиімді, демек оның құрамында
алмаспайтын амин қышқылдарының барлығы бар. Ақ заттың фракцияға
бактерицидтік қасиеті бар лизоцим кіреді. Жұмыртқаның құрамында А, Д, Е,
В1, В2 және РР витаминдері, күкірт, фосфор, натрий, калий, кальций, темір,
мыс. т.б. минералды заттар, сондай-ақ ақ заттық майлылық және
амилометикалық ферменттер бар. Сатуға тек тауықтың (анда-санда мысыр
тауығының) жұмыртқасы шығарылады. Суда жүзетін құстардың жұмыртқаларын
өндірістік өңдеу үшін дайындайды күрке тауықтар аз жұмыртқалайтын
болғандықтан оларды балапан шығаруға пайдаланады. Жұмыртқаның товарлық
жіктелуі 27583-88 МС (мемлекеттік стандарт) талабына сай тауықтың
жұмыртқасы сақталған мерзімі мен сапасына қарай диеталық және асханалық деп
ажыратылады. (Е.Байбарақов 1977)
Туғаннан кейін екінші күні жұмыртқаны сорттайды (таңбалайды)
осы күннен бастап 7 тәулік бойы сақталғанын диеталық жұмыртқаға жатқызады.
Асханалық жұмыртқаның сақталу мерзімі 25 тәуліктен аспауы керек.
Тоңазытқышта жұмыртқаны 1-2оС суықтықта сақтайды. Осы МС көрсетілген
диеталық және асханалық жұмыртқалардың сақталу мерзімдері республиканың
Министрлер Кабинетінің шешімімен қысқартуға болады. Сауда орнына диеталық
жұмыртқа ретінде жеткізіліп 7 тәулік ішінде сақталып болмағандарын
асханалық категорияға аударады.
Құс фабрикаларында тағамдық тауық жұмыртқаларын туғанына бір
тәулік толар толмастан сорттайды (таңбалайды). Тұтыну кооперациясының
ұйымдарымен дайындалған жұмыртқаларды 10 күнде бір рет сорттау пункітіне
жеткізіп, асханалық деп бағалайды. Пунктке әкелінген жұмыртқаларды 2
тәуліктен қалдырмай сорттайды (таңбалайды). Диеталық және саханалық
жұмыртқаларды салмақтарына қарай таңдаулы, бірінші және екінші деп 3
категорияға ажыратады. Таңдаулы категориясына жататын бір жұмыртқаның
салмағы 65г 10 жұмыртқанікі 660г ал 360 жұмыртқанікі 23,8кг кем болмауы
керек, осыған сайкес бірінші категориялық жұмыртқаның салмағы 55,560 және
20,2 екінші категориянікі 45,460 және 16,6.
Ауа камерасы, сары уыз және ақ заттың жағдайлары бойынша
жұмыртқа стандарттың талабына сай және саханалық жұмыртқалардың қабықтарын
таза және бүтін болулары шарт. Деген мен диеталық жұмыртқаның қабығының
үстіне бірен-саран нүктелер немесе жолақтар, ал асханалықтардыкінде дақтар
мен нүктелер және жолақтардың (жұмыртқаның қапастың еденімен немесе оны
жинайтын транспортермен жанасқан пайда болған жерлеріндегі іздер) көлемі
қабық үстінің 18 бөлігінен аспауы керек. Бірақ қабық үстінде қан мен қидың
дақтары болмауы тиіс. Сонда орнына түскен тауықтың тағамдық жұмыртқалары
осы айтылған талаптардың қанағаттандыруы қажет.
Диеталық және асханалық категориялардағы жұмыртқаларды
сорттағанда таңдаулысын-“О”, біріншісін-1, екіншісін-2 деп белгілейді.
Диеталық жұмыртқаның әрқайсысына қызыл, ал асханалығына көк бояулы диаметрі
12мм дөңгелек пішінді немесе көлемі 15х10мм сопақша пішінді таңба басады.
Диеталық жұмыртқаны штамплегенде оның категориясын және сорттаған уақытын
(күні мен айы), ал асханалықтікінің тек қана категориясын көрсетеді.
1.1. Жұмыртқада кездесетін жұқпалы аурулардың мүмкіндік
көзі.
Жұмыртқа әр түрлі жұқпалы ауруларды жұқтырушы және таратушы болуы
мүмкін. Тауықтың жұмыртқасы арқылы сальмонеллез, туберкулез, стрептококкоз,
пуллороз, пастереллез, колибактериоз, індетті ларинготрахеит, микоплазмоз,
орнитоз, ньюкасл ауруы, тұмау т.б. аурулардың қоздырғыштары тарайды.
Жұқпалы аурулардың қоздырғыштарын жұмыртқа қабығының сыртынан
және ішінен де табады. Атап айтқанда, жұқпалы ларинготрахеиттың қоздырғышы
қабықтың сыртында болады. Демек, жұмыртқа ауру немесе денесінде вирусы бар
құстың несебі немесе қиымен ластанғанын көрсетеді.
Ньюкасл, тұмау және басқа вирустық аурулармен ауырып
жазылғандарына 15-20 күн, тіпті 2-3 ай толған тауықтардың жұмыртқаларында
жоғарғыдағы айтылған аурулардың қоздырғыштары кездеседі. Ал туберкулезге
көбнесе тауықтар шалдығады. Ауру құстардың қиы және жұмыртқасымен ауру
қоздырғышы жан-жаққа тарайды. Пастерелла жұмыртқаның сыртқы қабығының
үстінде 48 сағат ал өліп қалған эмбрионда 30 күнге дейін тіршілік қабілетін
сақтайды. Әсіреск, жиналған жұмыртқалар алғашқы екі тәулік бойына қауіпті.
Респираторлы микоплазмозының қоздырғышы жыныс жолының шырышты қабаттарында
ұзақ уақыт сақталады. Жұмыртқа тұқым жолымен өткенде микоплазмалармен
залалданады. Жұмыртқаның сыртқы қабығының үстінде микоплазмалар 5 тәулікке
дейін тіршілігін сақтайды. Осындай залалданған жұмыртқалар инкутаторға
түскен жағдайда, микоплазмозбен ауыратын балапандар жарыққа шығады.
(С.Қырықбайұлы 1998)
Ортинозбен ауырып жазылған құс ұзақ уақыт ауру жұқтырады.
Жұмыртқа ауру құстың зәрі мен қиы арқылы залалданады. Пуллороз қоздырғышы
әдетте жұмыртқаның сары уызында немесе қатты қабығының үстінде тіршілік
етеді. Ақ зат көпшілік жағдайда микробтан таза болады. Үйрек пен қаз
негізінен сальмонеллез ауруын жұқтырады. Демек суда жүзетін құстардың
жұмыртқалары адамдар арасында тағамдық аурулар туғызады.
Инкубациядағы жетістіктер технологияның қатаң сақталуына және
жұмыртқалар сапсына байланысты.
Инкубациялық жұмыртқалардың сапасы олардың ұрықтануымен шығымына
қарай сипатталады. Жұмыртқалардың ұрықтануын инкубацияның 6-7 тәулігіне
қарап, анықтайды. Ұрықтары көрінбеген жұмыртқалар ұрықтанбаған болып
табылады. Ұрықтану күтіп-бағудың тәсіліне, еркек пен ұрғашы құстарға, жыл
маусымына, құстарды асылдандыру жұмыстарына байланысты. Құстардың жасы
ұлғайған сайын олардың ұрықтану қасиеттері төмендейді. Өндірістік
жағдайларда балапандардың шығу пайызын инкубаторға салынған жұмыртқалар
санынан есептеп шығарады.
Инкубациялық жұмыртқалардың сапасына асыл тұқымды құстарды
азықтандыру мен күтіп-бағу жағдайлары әсер етеді. Асыл тқұымды құстардың
рационында қоректік заттар мен витаминдер мөлшерге сайкес болуы керек.
Күтіп-бағудың қажетті тәртібін (отырғызу тығыздығының жоғарлылығы, төмен
және өте жоғары температура, ауа ылғалдылығының жоғары және төмендеуі, ауа
алмасуының болмауы) сақталмаған жағдайда құстардың зат алмасуы нашарлап,
олар азықтың қоректік заттарын, әсіресе А, В2, Е витаминдерін және
микроэлементтерді нашар сіңіреді. Соның нәтижесінде бұндай құстардан
инкубацияға жарамайтын, биологиялық сапасы кем жұмыртқа алынады.
Ауыл шаруашылығы құстарының инкубациялық жұмыртқаларына қойылатын
талаптар. Жұмыртқалар сапаларына ата-аналық табынның еркек және ұрғашы
құстарының жасы мен жыныстық қатынастары әсер етеді.
Өте ұзақ және дұрыс сақталмаған жұмыртқаның шығымы 20-30 пайызға
дейін төмендеуі мүмкін. Нашар оралу, дұрыс тасымалданбау жұмыртқа сапаларын
төмендетеді, жұмыртқалардың сынып, шытынауы, шайқалуы, ауа камерасының
қозғалуы және т.б. ақаулар пайда болады.
1.2. Жұмыртқаларды инкубаторға тасымалдау шаралары және оларды
бағалау.
Инкубациялау үшін жұмыртқалар физиологиялық кемелденген дені сау
құстардан алынады. Тауық, күрке тауық, мысыр тауықтары жұмыртқаларын 2-3
сағат, ал үйрек және қаз жұмыртқаларын 1 сағат сайын таза ,
дезинфекцияланған арнаулы картон қораптарға жинайды. Содан соң олар
жәшіктерге салынып инкубация цехына жіберілетін жұмыртқаларға құстардың
тұқымын, нәсілдерін, тізбектерін, құс қора номерін, жұмыртқа санын
көрсететін құжаттар жасалынады. Жұмыртқаларды тасымалдауда жұмыртқалардың
шайқалуына, аса суып кетуіне немесе аса қызуына жол берілмеуі керек. Қора
жолдардағы көліктің қозғалу жылдамдығы 30 кмсағ, ал асфальтталған жолда 50
кмсағ. аспауы керек. Суық жерден жылы жерге әкелінген жұмыртқаларды тез
қызып кетпес үшін 3-4 сағатқа сол әкелінген ыдыста қалдыру тиімді.
кесте. Құстарды пайдалану мерзімі мен жыныстық ара қатынасы.
Құстар Бір еркек құсқа келетін ұрғашы құс, Асылдандыруға
саны пайдаланудың
мерзімі,жыл
Топтап Ұялы Қолдан Еркек Ұрғашы
шағылыстыру шағылыстыру ұрықтандыру құстар құстар
Тауықтар: 10-15 12-15 40-60 2-3 2-3
Жұмыртқа
Бағытындағы
Ет-жұмыртқа 8-12 10-12 40-60 2-3 2-3
және ет
бағытындағы
Үйректер 6-7 6-7 10-15 1-2 1-2
Күрке тауықтар10-15 10-15 20-40 1-2 1-2
Қаздар 3-4 4-5 10-15 4-5 3-4
Мысыр 10-15 12-15 20-30 2-3 2-3
тауықтары
Инкубация үшін жұмыртқаларды бағалау. Жұмыртқалар сыртқы пішініне
қарай, өлшеу жарық түсіріп қарау арқылы, егер қажеттілік болған кезде жарып
көріп бағалайды. Жұмыртқаларды бығылау туралы арнайы нұсқау жасалынды.
Инкубация үшін сұрыпталған жұмыртқалардың қабықтары жылтыр және пішіні
дұрыс болуы керек.
Инкубацияға ұсақ, қос сары уызды, өте ірі, аса сопақ және өте домалық
жұмыртқалар жарамайды. Қабығы жарылған, сары уызы қозғалған, қанды, етті
дағы бар, көгерген, үшкір басында қозғалған ауа камерасы бар жұмыртқаларды
инкубацияға болмайды. Инкубациялық тауық жұмыртқалары -55-60 г,үйрек -80-
90, күрке тауық-80-90г, қаз-160-180 және мысыр тауық -35-45г салмақ
тартулары тиіс. Бірқалыпты балапан алу үшін (салмағы бойынша) жұмыртқаларды
сұрыптау машиналарында категориялары бойынша калибрлейді.
Жұмыртқаны жарыққа тосып қарау оның сапасын мұқият бағалауға
мүмкіндік береді. Жұмыртқаны жарыққа тосып қарау үшін овоскоп бар столды
пайдаланады. Овоскоппен қараған кезде бәнрінен бұрын сары уыздың жағдайымен
қозғалғыштығына көңіл аударады; жақсы жұмыртқаның сары уызы жұмыртқа
ортасында немесе ауа камерасына жақын орналасады және қоңыр дақ болып
көрінеді; блокпен шекарасы білінбейді; жұмыртқаны аударғанда оның ішінде
сары уыз өте жәй айналады.
Жарамсыз жұмыртқалар шетіне қарай ығысқан, жұмыртқаны аунатқанда
өзінің жатқан жағдайын тез өзгертетін, блок пен арасындағы шекарасы айқын
көрінетін сары уызы бар жұмыртқалар жатады.
Витаминдердің шамасын білу үшін зерттеуге әрбір партиядан 10-нан аз
емес жұмыртқалар алынады. Тауық жұмыртқасының 1 г сары уызында 6-9 мкг А
витамині және 15-18 мкг каротиноидтар, күрке тауық жұмыртқаларында 9-12
және 10-20 мкг, үйрек жұмыртқаларында 10-20 және 15-18, қаздарда 12-20 және
18-20 мкг болу керек. 1 г сары уызда В2 витамині 4 мкг аз болмауы тиіс.
Тауықтарда 0,4-тен кем болмайтын сары уыз индексі анықталады (оның
биіктігінің диаметрге ара қатынасы). Онан басқа жұмыртқа бағытындағы
тауықтарда 0,09, ал етті-жұмыртқа бағытындағы да 0,08 болатын белок индексі
анықталады.
1.3. Жұмыртқаларды сақтау, дезинфекциялау.
Тауық жұмыртқаларының сақталу мерзімі 6 күннен, үйрек және күрке
тауық 8, қаздар мен мысыр тауық 10 күннен аспауы керек, көбірек сақтаған
кезде оларды алдымен жылытып, содан кейін суытады. Ол үшін жұмыртқаларды
инкубатор қайықшаларына салып, 5 сағат бойы 37,50 С температурада 70 пайыз
ылғалдылықта жылытады. Жұмыртқаларды тапқаннан кейін 2-күнінен бастап 4-
күнінен кештетпей жылыту керек. Жылытылған жұмыртқаларды қоймаға жөнелтіп,
онда 15 күнге дейін сақтайды. Жұмыртқа қоймасының температурасы 8-150С,
ылғалдылығы 80-85 пайыз болуы керек. Температура өте жоғары болған
жағдайда жұмыртқалар тез ескіреді, ал ылғалдылық төмендегенде жұмыртқа
қабығындағы тесіктер арқылы ылғалдың болуы көбейеді. Жұмыртқалардың ескіруі
бірінші бес күнде баяу жүріп, сонан кейін үдей түседі. Ескірген және кепкен
жұмыртқалардың инкубациялық сапалары төмендеп, олар жиі
микроорганизмдермен зақымдалады.
Жұмыртқалардың сақталу мерзімі, тәулік 5 10 15 20 25
Ұрықтанған жұмыртқалардан шыққан
Балапан шығымы, пайыз 91,6 82,5 70,3
23,5 15,0
Өндірісте жұмыртқаларды дезинфекциялау жеке қорада немесе арнайы
камерада формальдегид буымен жүргізіледі. Камераның 1м3 көлеміне 30 мл
формалин, 20 мл су және 20 г марганецті калий қышқылы жұмсалады. Формалин
ерітіндісін саз балшықты немесе эмальды ыдысқа құяды да, оны камера ішіне
қояды. Аса сақтықпен осы ерітіндіге марганецті калий қышқылын құяды. Қатты
жүрген реакцияның арқасында формальдегид бөлінеді. Реакция біткеннен
кейінгі 30 минутта камерадағы температура 37,50С болады.
Егер шаруашылықта арнайы камера жоқ болса, онда жұмыртқаларды
инкубаторға алғаннан кейін 5-6 сағаттан кейін дезинфекциялайды. Мұнда
көрсетілген мөлшерінің жартысы ғана пайдаланады. Егер де инкубаторға
жұмыртқалар 2-3 тәулік болған болса онда дезинфекциялауды жүруге болмайды,
өйткені дамудың осы кезеңінде эмбриондар формалинге өте сезімтал келеді.
Дезинфекциялағаннан кейін формальдегид буы мүсәтір спиртімен
бейтараптандырылады.
Жұмыртқаларды күлгін түсті сәулемен сәулелендіру эмбриональды өнімді
төмендетеді және жұмыртқалардың шығымын 5-8 пайызға арттырады.
Жұмыртқаларды дезинфекциялау үшін сынапты-квацты шамдарды пайдаланады.
Инкубаторға жұмыртқаларды салар алдында оларды инкубациялық қалақшаларға
салады (қалақшалардан шамдар 40 см қашықтықта болуы тиіс) және 30 минут
бойы сәулелендіреді.
Жұмыртқаларды йодтау және хлораминмен өңдеу. Жұмыртқаларды
инкубаторға салудың алдында 0,5-1,0 пайызды йод ерітіндісіне 0,5-1 мин.
және 3-5 пайызды хлорамин ерітіндісіне 3-5 минутқа батырылып қойылады.
Ерітінді температурасы 20-350С болуы керек.
Жұмыртқаларды озонмен дезинфекциялау. Жұмыртқаларды озонмен арнайы
желдеткіші бар дезкамераларда немесе инкубаторларда рефрижераторлы озон
генераторымен өңдейді. Озон ауадан ауырырақ болғандықтан, озонатор
дезкамераның жоғарғы бөлігіне орналастырылады. Озонның кіруі жеткілікті
болуы үшін камерада жұмыртқаларды бос орналастыру қажет. Озонаторды 60
минутқа қосады. Озонның жұмыртқаларды өңдеудегі камерадағы концентрациясы
300-400 мгм3 ауадан кем болмауы тиіс. Дезинфекцияның соңында озонаторды
сөндіріп, дезкамераны 5-10 миеут бойы желдетеді.
Қолданылатын заттардың көпшілігі адам денсаулығына зиян болғандықтан
жұмыртқаларды дезинфекциялауда ұсыныстарда көрсетілген барлдық ережелерді
сақтау қажет.
II. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСІ
2.1. Шымкент құс ЖШС қысқаша сипаттама
Шымкент құс құс фабрикасы 1964 жылы Оңтүстік Қазақстан
облысы, Сайрам ауданы, Жаңапалап елдімекенінде құрылған. Оған негіз 1963
жылы құрылған КСРО-ның Құс жұмыртқаларын және етін көбейту қоулысы
болған.
Шаруашылықтың пайдаланатын жер көлемі 20 га жерді алып жатыр. Құс
фабрикасы аумағында Жаңаталап елдімекені орналасқан. Шымкент құс құс
фабрикасы Шымкент қаласының орталығынан 9 км қашықтықта орналасқан.
Оңтүстік Қазақстан облысындағы өте жақсы дамыған ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының бірі болып табылады. Шымкент құс құс фабрикасы өзінің
шығарған өнімдерімен бүкіл Оңтүстік Қазақстан облысын және басқа да
облыстарды да қамтамасыз етіп отыр. Яғни кәсіпорынның өнімдерін тұтынушылар
халық болып табылады.
Бастапқы кезеңде фабрикада құсты еденде бағып-күту жүйесі
пайдаланылған, кейінірек кәсіпорындағы табынның барлық басы клеткаларға
көшірілген.
Шаруашылыққа асыл тұқымды тауықтардың жұмыртқаларын Германия елінен
әкеледі. Қазіргі таңда Шымкент құс құс фабрикасында асыл тұқымды тауық
Родонит өсіріледі. Қазіргі таңда кәсіпорында 600 мыңға жуық адам жұмыс
жасайды.
Шымкент құс құс фабрикасында 41 цех жұмыс жасайды. Жұмыртқаларды
инкубациялайтын құрал жабдықтар мен инкубаторлар бар. Олар: КБР-1, КБН,
БКН, ККТ және тағы басқа жатады.
Жылдық жұмыртқа өнімін 270 мың дана өндіреді, ал ет өнімін 3000 тонна
өндіреді. Қазіргі таңда жұмыртқаның өзіндік құны 13 теңге, ал ет 300
теңгені құрап отыр.
Шаруашылықтың өндірістік көрсеткішінің экономикасы.
Шымкент құс ЖШС тағамдық жұмыртқа өндіретін және оны
инкубациялайтын шаруашылық болып табылады.
Негізгі өндірістік көрсеткіштері кестеде көрсетілгендей бағытта
нәтиже беріп отыр.
1-кесте. Нақты өндіретін өнім мөлшері, %.
Көрсеткіш Жылдар
2005 2006 2007
Барлық өнім 100 100 100
мөлшері, %
Оның ішінде 72,84 73,91 74,00
жұмыртқа
Ет 27,16 26,09 26,00
Кестеде көрсетілгендей Шымкент құс ЖШС өндірісіндегі өнімді
салыстыра келе құс етінің мөлшерінің жұмыртқаға қарағанда анағұрлым төмен
екені белгілі болды.
Құс фабрикасының көрсеткіш деңгейі жоғары болған сайын оның
экономикалық тиімділігі де жоғарлай түседі. Сондықтан тауық саны мен оның
өнім көрсеткіштері де айтарлықтай жоғары болады.
2-кесте. Шымкент құс ЖШС өнім көлемі.
Көрсеткіштер Өлшем Жылдар
бірлігі
2005 2006 2007
1 2 3 4 5
1.Құс саны (жыл Мың, 80 100 120
соңы)оның ішінде,кәрі бас
құс
2.Мекиен тауықтардың Мың, 161 175 189
орташа жылдық саны,оныңбас
ішінде ата-ана үйірі
3.Мекиеннің орташа Мың, 83950 91250 98550
жұмыртқалағыштығы дана
(жылына)
4.Өндірілетін жұмыртқа Мың, 230 250 270
мөлшері дана
5.Сатылатын жұмыртқа Мың, 120 130 150
дана
6.Ет өндірісі Тонна 2500 2700 3000
7.Инкубацияға Мың, 100 120 150
қолданылатын жұмыртқа дана
саны.
Шымкент құс құс фабрикасының қуаттылығы жыл сайын өсіп келгенін
көруге болады. Кейінгі үш жылда мекиен тауықтың орташа жылдық саны
өзгерістерге ұшырауда. Мұндағы негізгі себеп шаруашылықтағы жем қорының
қымбаттығы мен жетіспеушілігінде. Мекиендерінің басының мыңға 189 ұлғаюы,
орташа жылдық жұмыртқа шығынын орташа 83950 мөлшерге төмендеуі, жұмыртқа
саны 91250 кепілдік береді. Қазіргі уақытта құс фабрикасында жағдай түзелу
үстінде. Жұмыртқаның жоғары өндірістігі ата-аналар үйірінде 2007 жылы 189
мың дана жұмыртқаға жетті.
Басты экономикалық көрсеткіштерге шаруашылықтағы өнімнің өзіндік құны
екені баршаға мәлім. Осыдан өндірістің экономикалық тиімділігі де өзгере
түседі. Бұл құс фабрикасының маңызды бір элемент болып табылады. Өнімнің
мөлшері көтеріліп, оның шығымы өтелген сайын, оны өндіру де тиімді әрі
рентабілді бола бастайды. Ал шаруашылықта өндіріс көрсеткішінің өз
құндылығы төмен болса, онда жұмыстың тиімсіз әрі ұтымсыз болғаны.
Соңғы жылдары 1000 дана жұмыртқаның өзіндік құны 13000 теңге
көлемінде болып табылады. Жұмыртқаның сатылған бағасы болса 13 теңгеден 15
теңгеге көтерілді. Бірақта табыс сатылған өнімнен қазірше айқын емес, ет
өндірісі құс фабрикасына шығындарға әкеледі.
3-кесте. Жұмыртқаның өзіндік құны, (%).
Көрсеткіштер Жылдар
2005 2006 2007
Еңбек ақысы 4,4 4,5 4,6
Азықтардың құны 64,4 62,4 62,6
Амартизация 12,5 13,8 13,9
Кезекті жөндеулер 1,8 1,8 2,2
Басқа да шығындар 16,9 17,8 16,7
Барлығы 100 100 100
Азыққа кеткен шығын мөлшері төмендесе 1000 дана жұмыртқаның өз
құндылығы да төмендей түседі. Өндіріске кеткен еңбек өнім бірлігі бүтіндей
шаруашылыққа әлде қайда жоғары болып отыр. Себебі азыққа кеткен шығын
мөлшері жоғары, ал еңбек өнімділігі, әсіресе қол күші жоғары болып отыр.
Бұл құс фабрикасының экономикалық көрсеткіштеріне мейлінше өз әсерін
тигізбей тұрмайды.
Әрбір шаруашылықта кіріс көлемі мен өндірістің рентабльділігі негізгі
маңызды экономикалық көрсеткіштер болып табылады. Табыс көптеген шаруа
қожалықтары мен өндіріс қожалықтарында тәуелді және басты комплекстік
көрсеткіш болып табылады.
4-кесте. Шымкент құс ЖШС өндірісінің экономикалық көрсеткіштері.
Көрсеткіштер Өлшем Жылдар
бірлігі
2005 2006 2007
1 2 3 4 5
1.Сатылған жалпы өнім Мың, 1 177 1 695 1 950
құны. теңге
2.Жұмыртқа сатудан Мың, 552 750 810
түскен ақша теңге
3.Ет сатудан түскен Мың, 625 945 1 140
ақша теңге
4.Фабрика өндірісінің Мың, 2114,7 2338,3 2538,5
шығын мөлшері теңге
5.Өндірістен түскен Мың, 1075,5 1119,1 2961,7
таза пайда теңге
6.Рентабльділігі % 38,5 47,8 50,4
2.2. Зерттеу әдісі.
2008жылы 7 сәуірден 21-ші сәуірге дейін “Шымкент құс” құс фабрикасы
жағдайында, зерттеулер жүргізілген.
Зерттеу аймағы болып негізгі бағыттағы
тауықтың гибритті жұмыртқасы Родонит кроссынан 1332 зерттеуде жұмыртқа
болды, оның ішінде 462 –сі 210 күн болған жас тауықтан алынды. (бірінші
зерттелінетін топ) 435 жұмыртқа 340 күн болған тауықтан алында (екінші
зерттелінетін топ). Инкубациялау Универсал-55 инкубаторында жүргізілді.
Температуралық- ылғалдылық режимді төмен
өткізілді (370 С 60%).
Жұмыртқаның инкубациялық сапасын
биологиялық жолмен және методикалық бақылау мен өткізілді. А.Ф.
Отрыганьевтің жалғастыруымен негізгісі :
а) Инкубациялауға дейін жұмыртқаны бағалау-
инкубацияға жұмыртқаны таңдағанда сырт пішіні дұрыс болу керек, таза
қабығымен, орташа жұмыртқаның салмақты (55г) сол үшін де немесе басқа
жастағы тауыққа.
б) Өмірге дейінгі бақылау инкубациялық төлдің дамуы-
бақылау жолымен жұмыртқа 7,11,19 тәуліктік инкубациялау.
в) 7,11,19 тәулікте жұмыртқаның ылғалдылығын жоғалтуын
жұмыртқаны өлшеу жолымен тексерген (10% ылғал жоғалған).
г) Шығарылымның нәтижесі (Дені сау жас төлдің
кондицондық саны) уақыт учетімен анықтаған және жарып шыққан балапанның әр
түрлі топтық энергиясы және оларды сорттау.
Ата-ана үйірінің цехында жеті топ болады.
Ата- ана үйіріндегі құстар торларда ұсталған, КБР-2 типті торда ұсталған.
Ата-аналық табындағы технологиялық жүйе инкубациялық жұмыртқа өндіру.
Бұл цехтың ең негізгі жұмысы. Шаруашылықты инкубациялық жұмыртқамен бүкіл
жыл бойында еңбекті азырақ жұмсай отырып қамтамасыз ету. Осылай қойылған
жұмыс жүйе бойына инкубация жасап, одан балапандарды алып, толықтырғыш
топқа өсіре отыра өндірістік топты бірнеше жинауға мүмкіндік береді.
Ата –аналық табынды өсіп өндіру әдісі. Ата-аналық табын басқа
табындардан бөлек алаңға орналасқан. Олар негізінен “Родонит” кроссының В
аталық ізі мен А-63 аналық ұясынан тұрады. Сондықтан ата-аналық табын В
ізді қораздармен А-63 ізді мекиендермен іріктеліп жиналады. Шағылыстырған
кезде бұлардың будан мекиен тауықтар алынады. Олар өндірістік табындағы
шөжелерді іріктеп жинау үшін өте қажет.
Біздің алдымызға қойылған ең негізгі мақсат 63 ізді мекиен
тауықтардан (Родонит) алынатын инкубациялық жұмыртқалардың қасиеттерін
зерттеп білу.
Біз екі құсханаға әр түрлі уақытта 7 және 12 айлық кезінде орналасқан
тауықтардың өнімдеріне талдау жасадық. Ол үшін біз мынадай төмендегіше
зерттедік.
1. Орташа мекиен тауықтың жұмыртқалағыштығын белгілеу – жиналған
барлық жұмыртқаны орта айлық тауықтың санына бөле отырып анықтау. Орта
айлық тауықтың саны бір айдағы азық күнінен есептелінеді.
2. Бастапқы мекиеннің жұмыртқалағыштығын анықтву – жиналған барлық
жұмыртқаны әр айдың басындағы орташа мекиен тауықтың санына бөлу арқылы
есептелінеді.
3. 1000 дана жұмыртқаға кеткен құрама жемнің мөлшерін анықтау – бүкіл
жиналған жұмыртқа санын кеткен азыққа бөлу арқылы.
4. Құс басының сақталуы – бастапқы құс басының санынан, күндегі
жарамсыз және өлген бастарды алып тастау.
5. Жұмыртқа салмағы - әр құсханадан 50 дана жұмыртқаны өлшеп орта
есебін шығардық.
6. Қабығының қалыңдығы – микрометрмен.
7. Серпімділік өзгеру – сыртқы күштің әсерінен қабыршақтың серпіліп
майысуы.
8. Жұмыртқаның шағылысуы % - жұмыртқаны овоскоп жабдығы арқылы қарау.
III. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУ
3.1. Инкубаторлар мен олардың жұмыс жүйесі
Инкубаторлар инкубациялық, шығару және қосарланған болып
бөлінеді. Біріншісі жұмыртқаны қабығының жарылуына дейін инкубациялауға,
шығару- балапан шығаруға арналған. Қосарланған инкубаторларда жұмыртқаларды
инкубациялау және құстарды шығару қосарлана, қатар жүргізіледі.
Инкубаторлар камераларының жұмыртқалармен бірден толтырылуына орай
бір жолғылық және камераларды жұмыртқамен толассыз бірнеше күн толтырғанда
жүйелі деп бөлінеді. Бұдан басқа бөлмелік типті (операторлар қызмет
көрсеткенде инкубатор ішіне кіреді) және шкафты болады (қызмет инкубатор
сыртында көрсетіледі).
Инкубатор дегеніміз бір және бірнеше камерадан, жұмыртқа салатын
астаушалардан және оларды орналастыратын құрал-жабдықтан тұратын агрегат.
Инкубаторда камера ішінде ауаны айналдыратын желдеткіші, ауа алмастырғыш
құралы, жылытқышы, ылғалдаушы және бақылау құралдары, температура және ауа
ылғалдылығын реттегіш, салқындатқыш жүйесі, сонымен қатар электр жабдықтары
мен дабылқағушылар болады. Жұмыртқа салынған астаушалар барабанға, қос
қатарлы аспаларға немесе блок арбаларға орналастырылады. Инкубация
процесінде жұмыртқа салынған астаушалар аударылады. Жылыту автоматты жүйеде
өз еркімен қосылып тұратын электр қоздырғыштармен жүргізіледі. Ауамен
салқындатқан кезде артық жылу ауа жапқыштары арқылы сыртқа шығады. Кейбір
кезде ауа қозғалысы қарқынын үдету үшін шығару құбырына сорғыш желдеткіш
орнатылады.
Сыртқа ауаның температурасы жоғары болған кезде ауамен салқындатудың
тиімділігі төмеендейді, мұндай жағдайда сумен салқындатуды пайдаланады.
Сумен салқындату әсіресе артық жылуды шығаруды пайдаланады. Сумен
салқындату әсіресе артық жылуды шығаруды керек ететін және ауаның
ылғалдылық сәйкестігі жоғары, шығару камераларында тиімді. Инкубатордағы
ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 50-60 пайыз, ал шығару кезінде 36,9-370С
температурада ылғалдылығы 70-72 пайыз болуы тиіс. Қазіргі заманғы
инкубаторларда салыстырмалы ылғалдылық автоматты түрде реттеледі. Инкубация
кезінде барлық жұмыртқалар үшін бірдей жылу алмасу мен режимін жасау
қажет. Осыған байланысты инкубаторларда ағынды желдеткіш орналасттырылады.
Кірген ауалар жылынады, ылғалданады және араласады. Желдеткіштер автоматты
режимде жұмыс істейді. Қазіргі инкубаторлар толығымен электрленген.
Электрлі жылытқыш, автоматты басқару жүйесі мен реттеу, дабылқаққыш, жарық,
сақтандыру және іске қосу құрылыстары-осының бәрі жалпы электротехникалық
схемаға байланысты. Электр құралдары 380220 немесе 220127 В кернеулі
айнымалы токтың үш фазалық жүйесіне есептелген.
Барлық электр құралдары мен аппаратуралары инкубатор сыртында
орналасқан желдеткіштер, жылытқыштар, және т.б. жұмыстарын бақылайтын
арнайы жарық және дабасты дабылқаққыштары бар арнаулы қалқанға (щитке)
орналастырылады.
Универсал-45 инкубаторы ішіне 37440 жұмыртқа сиятын шкаф пен 6240
тауық жұмыртқасына арналған балапан шығаратын бір шкафтан тұрады. Әрбір
инкубациялық шкафтың әрқайсысына 120 тауық жұмыртқасынан, 90 үйрек немесе
50 қаз жұмыртқасынан келетін 104 қайықшаға есептелген. Шкафтарда
қайықшаларды орнатуға арналған жалпы білектерге бекітілген барабандар
болады. Барабандар айналған кезде қайықшалар кез келген жағына 450
бұрылады. Балапан шығаратын шкафтың конструкциясы инкубация шкафы секілді
52 қайықшасы болады.
Инкубациялық агрегаттың ұзындығы 5220 мм, ені 2354 және биіктігі 2554 мм,
балапан шығаратын агрегаттың өлшемдері де сәйкес: 1828; 2244 және 2554 мм-
ден болады.
Универсал-50 инкубаторы - Универсал-45 инкубаторының
жетілдірілген түрі. Инкубатордың сыйымдылығы 51700 жұмыртқа орналастырылуға
есептеледі. Қайықшалар металл сымдардан дайындалып, полиэтиленмен жабылады,
ішіне 136 тауық жұмыртқасы орналастырылады. Қайықшаның ортасынан бөлгіш
өтеді. Өлшемдері бойынша қайықшалар Универсал-45 қайықшалары іспетті
болады.
Универсал-50 инкубаторы (Универсал семьясының жаңа моделі)
ауылшаруашылық құстарын шығарып, инкубациялауға арналған, үш инкубациялық
шкафтан тұрады, олардың бірі балапан шығаратын: инкубациялық шкафтың
аумағы: ұзындығы 5280 мм, ені 2730, биіктігі 2230 мм, балапан шығаратын
шкафтың аумағы: 1730, 2730, 2230 мм; тауық жұмыртқаларына арналған
қайықшаның сыйымдылығы-153, үйрек және күрке тауықтың 106-дан жұмыртқасы
сияды: балапан шығаратындарда сәйкес 153 және 122 жұмыртқадан. Инкубациялық
шкафтар 47736 жұмыртқаға, балапан шығаратындар 7596 жұмыртқаға, ал әр шкаф
15912 және 7596 жұмыртқаға есептелген; инкубациялық шкафқа 104, балапан
шығаратын шкафқа 52 қайықша сияды.
Кавказ ИКП – 90 инкубаторы: оның барлық шкафтарын бір мезгілде
толтырған кезде тауық жұмыртқаларын ірілете топтап инкубациялауға арналған.
Алты инкубациялық және бір балапан шығаратын шкафтан тұрады. Инкубатордың
өзіндік едені болмайды, оны инкубаторияның бетон немесе плиталы еденіне
қондырады. Инкубациялық шкафтарға жалпы 78624 жұмыртқа, балапан
шығаратындарға 13104, бір шкафқа 13104 және 13104 жұмыртқадан сияды.
Шкафтың өлшемдері мынандай, мм: инкубациялық шкаф – ұзындығы 14800, ені
2765, биіктігі 2535; балапан шығаратын шкафта – 2797, 2765 және 2535.
Инкубациялық қайықшаның сиымдылығы: 126 тауық жұмартқасы, 90 үирек және
күрке тауық жұмыртқасы; балапан шығаратынға 126 және 88 жұмыртқа. Әр шкафқа
104-тен қайықша орналастырылады.
Наседка тұрмыстық инкубаторы барлық құс түрлерінің жұмыртқаларын
инкубациялауға, балапан шығаруға және оны үй маңындағы шаруашылықтарда
брудерлік әдіспен өсіруге арналған. Инкубатор температурасы 250С және
салыстырмалы ылғалдылығы 65 пайыз жабық бөлмелерге орналастырылады да, 220
В электр желісіне қосылады. Қайықшаға 42 тауық, 32 күрке тауық немесе 24
қаз жұмыртқасын және өсіру кезінде 42 балапан орналастырылады. Аумақ
өлшемдері 700х500х450 мм. Инкубатор массасы кем дегенде 18 кг болады.
Малыш лабораториялық инкубаторында 960 тауық, 700 үйрек және 480
қаз жұмыртқалары орналастырылады. Балапандар инкубациялық қайықшаларда
шығарылады. Инкубаторға жұмыртқаларды бір жолы топтап немесе біртіндеп
толтыруға да болады.
Жұмыртқаларды инкубациялау мен балапандар шығаруға (салыстырмалы
ылғалдылығы 80-85 пайыз, шкафтағы көмір қышқыл газы 2 пайызға дейін жеткен
кезде) арнап, жұмыртқаларды ірілендірілген топпен салған кезде бір қалыпты
режим жасау үшін бүкілодақтық құс шаруашылығы ғылыми-зерттеу және
технология институтының жұмыртқаларды инкубациялау бөлімі Универсал
инукбаторын жетілдіру жөнінде ұсыныстар жасады.
Жетілдірудің бірінші схемасы жабық түрдегі сумен салқындатуды, ал
екіншісі схемасы ашық түрдегі жылу алмастыруды қарпастырады.
Бірінші схема бойынша қайтадан жабдықтаған кезде инкубациялық шкафтың
артқа панеліндегі желдеткіштің үстіне қабырғасының қалыңдығы 0,5-0,8 мм,
диаметрі 15-18 см мыс немесе латун трбкасынан дайындалған сумен
салқындататын радиатор орнатылады. Салқындатқыш трубаның ұзындығы
инкубатордағы ауа температурасы мен жыланшаға келіп құйылатын суға
байланысты болады.
Екінші схема бойынша Универсал балапан шығаратын инкубация шкафына
ашық жылу алмастырғыш орнатылады. Ол артық ауаны ластап, камерадағы ауаны
ылғалдандырады да, онда түктер пайда болады. Жылу алмастыру қалыңдығы 0,8-
1,0 мм мырышталған темір қаңылтырдың вертикал жазық түрінде орындалып,
төменгі жағында инкубатор канализациясымен жалғастырылған жотасы бар
инукбатордың артқы панелінің су үлестіргіш-диаметрі 16-20 мм-лік тесіктері
бар трубка жасалады. Сол арқылы электр магнитті клапан су құбырымен
жалғастырылады. Су үлестіргішті бойлай 40-50 мм сайын диаметрі 0,8-1,0 мм
–лік тесіктер жасалады.
Температураның қос позициялы реттегіші ашық су алмастырғыштың жұмысын
басқарады. Қабырғаны бойлай жылжыған ауа салқындап, ылғалданады.
Ылғалданған бетте түктер пайда болып, канализацияға шайылып кетеді.
Жетілдірілген инкубатордағы ауа тұмандатуы сериялы инкубатордағыдан 5-6
есе төмен.
3.2. Тауық жұмыртқаларын инкубациялаудың режимі
Тауықтың, күрке тауықтардың, мысыр тауықтарының және қаздың кішігірім
жұмыртқаларын қайықшаларға тұқыл ұшы жоғары қаратылып, ал үйрек пен күрке
тауықтардың ірілеу жұмыртқалары жартылай көлбеутіліп немесе көлденең
бағытта, қаздардың жұмыртқалары көлденеңінен жатқызылады.
Жұмыртқалары бар қайықшалар инкубаторға әрдайым бір мезгілде
салынады, бірақ балапандардың өсіру цехына күннің алғашқы жартысында келіп
түсуі үшін 18-20 сағаттан кешіктірілмей салынады. Жұмыртқалары бар
қайықшалар инкубаторларға салынардан 6-8 сағат бұрын арбаға орнатылады.
Әрбір қайықшаға топ номірі, салынған түрі, құстың тұқымы немесе жүйесі
көрсетілген этикетка қойылады. Инкубаторлар жұмыртқалардың жақсы қызуы
үшін, оларды салардан 2-4 сағат бұрын іске қосылады.
Тауық жұмыртқалары Универсал инкубаторына үш схема бойынша
салынады.
1. Жұмыртқалар тобы үш шкафтың әрқайсысына 17 қайықшадан бір мезгілде
орналастырылады. Әр шкаф алты топқа есептелген; әрбір келесі топты 3 күннен
кейін салады, жетінші топты –төрт күннен кейін, бір топтың жұмыртқа
салынған қайықшалары инкубатор барабанында екі ярустан (қатардан) кейін
орналастырылады.
2. 52 қайықшалардан тұратын жұмыртқалар тобын кезекпен әрбір
инкубатор шкафына араларына 3 күн салып орналастырылады. Бұндай үлгі
бойынша толық тиегенде әрбір шкафта 2 топтан жұмыртқа болады. Бір топтың
қайықшаларын бір ярустан (қатардан) кейін орналастырылады.
3. Бір топтаы жұмыртқаларды (12,5-13 мың жұмыртқадан 104 қайықша) бір
мезгілде бір шкафқа салады. Бұл топтың шығымы үшін тағы бір шығым шкафы
болғаны жөн.
Бұл схема бойынша салудың арасындағы үзілістер шығым шкафының санымен
анықталатын әр түрлі болуы мүмкін. Салу схемасына қарамастан инкубатор
барабандары валдан жоғары немесе бірқалыпты толық болуы тиіс.
Инкубация басында белгіленген жұмыртқаларды салу кестесін бұзуға
болмайды. Егерде бір жағдайлармен келесі жұмыртқа салу өткізілініп алынған
болса, онда оны кесте бойынша белгіленген келесі мерзімге қою керек.
Жұмыртқаларды салу аралықтарындағы мерзімді қысқартуға болмайды.
Жұмыртқаларды 3-схема бойынша инкубациялағанда 33-кестеде келтірілген
режим ұсынылады. Бұл режим бойынша жұмыртқаларды инкубацияның 114-күнінен
(аллантоис тұйықталғаннан кейін) 17-күніне дейін тәулігіне 2 рет, 17-
күнінен 20-күніне дейін 3 рет 30-35 минут салқындатылады. Жұмыртқаларды
салқындату кезінде қайықшалар клденеңінен қойылып, ал есіктер мен желдеткіш
тесіктері ашылады. Салқындату кезінде желдеткіш жұмыс істеп тұруы керек.
Балапандардың ірі топтарын алу үшін (70 мың және одан да көп)
инкубатордың барлық шкафтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz