ЖОО-да оқу-жаттығу жұмыстарын ұйымдастырудың ғылыми әдістемелік негіздері
ЖОО-да оқу-жаттығу жұмыстарын ұйымдастырудың ғылыми әдістемелік негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І-тарау. Дене тәрбиесінің ЖОО-да дамуы
1.1. Жоғары оқу орындарында оқу пәні және ғылыми бағыт ретінде
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Дене тәрбиесі ЖОО-дағы оқу – тәрбие процесіннің бір бөлігі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
ІІ-тарау. Ғылыми - зерттеу жұмыстарының әдістемесі мен ұйымдастырылуы
2.1. Ғылыми зерттеу кезеңдері мен
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .20
2.2. Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...21
2.3. Ғылыми жұмыс
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 26
2.4. Оқу жаттықтыру процесін материалды-техникалық
жабдықтау ... ... ... ... ..27
ІІІ-тарау. Педагогика ғылымы
3.1. Педагогика ғылымы туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.2. Педагогика ғылымының
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...3
2
3.3. Педагогика ғылымының зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...34
3.4. Педагогика тарихына қысқаша
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.5. Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірдің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 38
3.6. Қазақстанда жоғары педагогиқалық білім берудің қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.7. Педагогика ғылымының қоғамдағы әлеуметтік
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.8. Жоғары мектеп
педагогикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Дене тәрбиесі оқу пәні ретінде бұрынғы КСРО-ның
жоғарғы оқу орындарының оқу жоспарына 1929 жылдан бастап енгізілді. Осы
бір ұйымдастырылуы жағыннан күрделі пәнді бағдарламалық-әдістемелік жағынан
қамту сол кезден қолға алынды.Оның құрылымы мен мазмұны тек 1937 жылы
барлық жоғары орындары үшін біріңғай оқу бағдарламасы мен белгіленді.
Алайда, Ұлы Отан соғысы, одан кейінгі Жапониямен соғыс оның қалыптасуы мен
дамуын ұзақ уақытқа кідіртті, тек жеңістен кейін ғана жалғасын тапты.
Дене тәрбиесі бойынша соғыстан кейінгі алғашқы оқу бағдарламасы
1951жылы дайындалып, қабылданды, бірақ ЖОО-ның ерекшелігі мен әртүрлі
мамандануына сәйкес негізгі қолдануға ие бола алмайды.Одан кейін
1955,1963,1957 жылдарда Жоғары оқу орындарындағы студенттер дене тәрбиесін
ұйымдастыру – педагогикалық негіздерітақырыбынағы кандидаттық
диссертацияда талдау жасалынды.
Оқу процесінің ұйымдастыру-әдістемелік негіздері, әсіресе,одақтас
республикалардың жоғары білім беру министрліктерінде, соның ішінде
Қазақстанда да 1959 жылы әскери және дене дайындығы бөлімдері құрылғаннан
кейін қалыптасып, дамуда. Қазақстанда дене тәрбиесінен басқа жоғары оқу
орындарында шеберлігі жоғарғы спортшылардың көпшілігін дайындауға септігін
тигізген Республикалық студенттер ойндары дәстүрге айналып, кең қанат жая
бастады. Олардың көпшілігі Дүниежүзілік универсиадалардың, Бүкілодақтық
студенттер ойындарының және КСРО Халықтары Спартакиадасынның жеңімпаздары
мен жүлдегерлері болды. Мұның барі оқытушы-профессорлар құрамы мен ЖОО
басшыларының дене тәртиесін мойындап, оны дамытуға ұмтылысын көрсетті.
Осындай психологиялық-педагогикалық процесс оңайлықпен келген жоқ. Өкінішке
қарай, бірқатар себептерге байланысты сонғы жылдары жағымсыз реңге ие
болды, бұл туралы алдағы тарауларда айтылады.
ЖОО-ғы дене тәрбиесінің дамуы мен жетілуінде, өзінің беттерінде
әдістемелік және ғылыми мазмұндағы проблемалық мақалардың көптеген сандары
жариялаған негізгі ғылыми-теориялық журнал – Дене тәрбиесінің теориясы мен
практикасының орны бөлек.
Журнал беттерінде, белсенді авторлар мен теоретиктердің бірі
М.Я.Виленский жоғарғы оқу орындары студентері дене тәрбиесінің ғылыми-
әдістемелік тұрғыда қалыптасуы мен дамуын кезең-кезеңімен
көрсетеді.Соғыстан кейінгі кезеңнің бірінші сатысында дене тәрбиесі шапшаң
қарқынмен дамыды, бүкілодақтық деп аталатын ғылыми-әдістемелік жиындар мен
конференциялар өткізіле бастады.
Зерттелу деңгейі. Бұрынғы КСРО-ның жоғарғы оқу орындары студенттерінің
дене тәрбиесі процесінің мазмұны мен оны жетілдіру, көп жылдар бойы, дене
тәрбиесінің кеңестік жүйесінің нормалық негізі ретінде ГПГО кешенімен
анықталды. Дегенмен де, жоғарғы оқу орындарының қызметкерлері де студент
жастарды кешенді түрде тәрбиелеуді негіздеу жөнінде ізденістер жүргізуді,
бұның барлығы Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы жұрналында,
аймақтық Бүкілодақтық ғылыми-практикалық Бүкілодақтық лар мен
семинарларда оқтын-оқтын көрініс тапты.
Дене тәрбиесі мәселесі бойынша өткізілген Бүкілодақтық конференция 28,2
%-і оқу процесін жетілдіру, 23 %-і оны дәрігерлік тұрғыдан негіздеу, 15,4%-
і кәсіби қолданбалы дене дайындығы, 17,9 % студенттердің спорттық
шеберлігі мәселелеріне, ұсынылған баяндамалардың 52 %-і сол кездегі
кезеңнен танымал ГТО кешеннің нормативтерін орындауға студенттерді
дайындаудың ұйымдастыру - әдістемелік негіздеріне арналған екен.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Кейбір жоғарғы оқу орындарында
(Ленинград, Мәскеу, Қазақ Мемлекеттік Университеті мен басқада жоғарғы оқу
орындарыда) студенттердің дене тәрбиесі жөніндегі зертханалары мен
әдістемелік кабинеттері ашыла бастады. Мұның өзі оқытушылар құрамынның
ғылыми-зерттеу жұмыстарына септігін тигізді.
Осы оқулықтың авторлары, дене тәрбие қозғалысының мамандары ретінде,
Қазақстан Республикасының және бұрынғы Қазақ КСР-нің жоғарғы оқу
орындарында дене тәрбиесі бойынша проблемалық зертханалардың бірде-бірінің
құрылмағандығын, нашар жарақтандырылған әдістемелік кабинеттердің өз
жұмысын тоқтатқандығына амалсыз өкініш білдіреді. Шамасы,бұл ретте басты
себеп осы бір ерекше педагогикалық процестің ғылыми негізделуінің әлсіздігі
болар. Республиканың ЖОО-да бірнеше кандидаттық диссертация дайындалады,
дене тәрбиесі кафедраларының ғылыми мүмкіндігі өте төмен. Мұның басты
себебі дене тәрбиесі оқу бағдарламаларының теориялық тарауының
жеткіліксізділігі, студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстары жоқтың қасы, оқу
құралдары мен әдістемелік ұсыныстардың саны өте аз.
Зертету объектісі. КСРО Жоғары және орта білім министрлігінің әскери
және дене тәрбиесі дайындығы бөлімінің басшылығымен елдің түрлі
аймақтарындаға ЖОО жетекші мамандарының күш жұмсауы дене тәрбиесін ғылыми-
әдістемелік жағынан қамтуға себепші болады. Көп жылғы ізденістердан кейін
дене тәрбиесі бойынша оқу және әдістемелік құралдар, бағдарламалық және
сабақтар тыс процестердің түрліше аспектілерінен ұсыныстар мен тапсырмалар
шыға бастады. Олал оқу пәнінің түрлері мен құрамдарының әр түрлі екендігін
көрсетеді және оқу процесінің тиімділігін арттыруды іздестіруге, дене
тәрбиесі және спортпен сабақтан тыс шұғылдану мен оның әдістеріне, ГТО
кешенінің нормативтерін студенттердің меңгеруі мен оны тапсыруға дайындалу
әдістеріне арналған. Бұл ретте денсаулық жағдайы мен дене дамуында
ауытқушылығы бар және спорт секциялары мен спорттық жетілу оқу бөлімдерінде
шұғылданатын студентердің оқу процесін ұйымдастыруға жоғарылаған талап
қойылады.
М.Я.Виленскийдің көптеген жарияланымдарының арасынан ең елеулісі,
біздің көзқарасымыз бойынша Жоғары мектепке оқыту процесін ғылыми негізде
ұйымдастырудағы дене тәрбиесі, Пепагогикалық мамандықтардағы
студенттердің дене тәрбиесінің кәсіби бағыттары.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі тұрады.
І-тарау. ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ЖОО-ДА ДАМУЫ
1. Жоғары оқу орындарында оқу пәні және ғылыми бағыт ретінде қалыптасуы
Студенттер дене тәрбиесінің маңызды бөлімі кәсіби-қолданбалы дене
дайындығы екендігі белгілі. Оның ғылыми-теориялық негізін салушы Мәскеудің
жерге орналастыру институтының кафедра менгерушісі В.И.Ильинич. 1967 жылдың
өзінде В.И.Ильинич бұрынғы КСРО-ның Ауыл шаруашылығы министрлігі
жүйесіндегі ЖОО дене тәрбиесі кафедраларының менгерушісілерімен бірігіп,
Студенттердің кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы атты алғашқы
әдістемелік құралды дайындап, баспадан шығарды, кейін 1970 жылдың өзінде
В.И.Ильинич және А.Е.Козлов Кырғызстанның ауыл шаруашылық оқу орындары
студенттері мен оқушылардың кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы
жұмысын жариялады.Екі жұмыста кейіннен жоғары және орта арнаулы оқу
орындары студенттердің кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы (КҚДД)
жүйесін дамытуда маңызды рөл атқарды.ЖОО студенттері КҚДД-ның негізін
салушы дене тәрбиесінің қаралып отырған бағыттардың теориялық бағдарламалық-
әдістемелік және ғылыми негіздері бойынша көптеген проблемалық мақалаларды
жариялап,оны қазіргі уақытта жоғарғы білім беру мен дене тәрбиесі
мамандарының үлкен сұранысына ие болып отырған ЖОО Студенттердің кәсіби-
қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы оқу құралы (1978ж.) ретінде ұсынды.
Одақта ЖОО Студенттердің дене тәрбиесі бойынша алғашқы докторлық
диссертация дәл КҚДД-ға арналып, Жоғары оқу орындарында халық шаруашылығы
мамандарын даярлаудың (елдің ауылшарушылық ЖОО үлгісінде) кәсіби-қолданбалы
дене тәрбиесі дайындығы тақырыбында В.И.Ильинич қорғады.
Техникалық ЖОО студенттердің кәсіби-қолданбалы ЖОО дайындығы оқу
құралын жазған Р.Т.Раевский техникалық ЖОО Студенттердің КҚДД-ны негіздеуге
үлкен үлес қосты. Аталған авторлар елдің әртүрлі ЖОО-ның дене тәрбиесі
оқытушылардың осы мәселе бойынша ғылыми ізденуіне көмектесті.Олардың бірі
өз істерін оқушылардың күн режіміндегі дене шынықтыру – сауықтыру шараларын
ұйымдастырылып, өткізуге бейім болашақ пен мұғалімдерінің кәсіби-
педагогикалық дайындығын іздестіруге арнаса, екіншілері әртүрлі
мамандықтар үшін қажетті дене қасиеттерін, қозғалыс дағдылларын, арнайы
білім мен дағдыларды дамытуға себепші болатын дене жаттығуларын іздестіруді
жалғастырды.
Студенттердің кәсіби-қолданбалы дене дайындығын алғашқы диссертациялық
зерттеулер дене тәрбиесінің көлемді және көп қырлы функцияларын ашып
көрсетті.Мысалы, Ю.П.Бобылев және Д.А.Валеев өз зерттеулерін болашақ
сызушылар мен мұнай-газ саласы мамандарының КҚДД-ын эксперименталды
негіздеуге арнаған, В.Д.Воронин жаратылыстану-жағрафия факультеті
студенттерінің кәсіби дайындық жүйесінде спорттық бағдарлауды пайдалану
жөніндегі негіздерді ұсынады. Гидрометеоролог студенттердің дене
тәрбиесінің қолданбалы бағытын эксперименталды негіздеуге И.Л.Гончар өз
жүйесін арнады, А.И.Гаралис рдиоэлектроника және автоматика факультетіндегі
оқу процесінің кәсіби-қолданбалы бағытына назар аударған, Е.П.Гук болашақ
оташы –дәрігерлердің арнайы дане дайындығын ғылыми тұрғыдан негіздеді.
Соңғы 15-20 жыл ішінде болашақ кәсіби қызметке дайындауда дене тәрбиесі
ме спорт құралдарын пайдалану жөніндегі ғылыми ізденістер бұрынғыдан
гөрі белсенді бола бастады. Мұны Г.Д.Ивановтың зерттеулері дәлелдеп отыр,ол
дене тәрбиесінің анықталып отырған сегіз ғылыми бағытының КҚДД-ның 1990жылы
бірінші орынға шыққандығын көрсетті. Сондықтан дисертант дене тәбиесінің
проблемаларын осы ғылыми бағытта қарауды бастады. Қазақ КСР-інде 1977-
1978жылдары аталған автор дайындаған алғашқы Студенттердің кәсіби-
қолданбалы дене дайындығы жөніндегі әдістемелік ұсыныстар мен ЖОО-ы үшін
Студенттердің кәсіби-қолданбалы дене дайындығы оқу әдістемелік құралы
жұмыстың мазмұны ҚазМУ студенттерінің контингентімен мамандықтарымен
топтары үшін негізделген: далалық (биологтар, жағрафия мамандары);
физиктер, химиктер математиктер; заң мамандықтары, гуманитарлық (тарихшылар
журналистер, филологтар). Кейінгі жылдары Қазақстанда В.И.Ильинич пен
З.И.Локтионованың авторлығымен дайындалған Қазақстан малшыларының кәсіби-
қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы, Өскемен жол құрылысы инстутында Жол
құрылысы мамандығы бойынша тағы да әдістемелік ұсыныстар жарияланды.
Аталған оқу орындарының В.И.Ильинич пен З.И.Локтионованың кафедрасының
меңгерушісі М.Ф.Жақсылықовтың ұсынысы бойынша Өскеменде 1990жылы
Студенттер мен оқушы жастардың үздіксіз кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі
дайындығы тақырыбында бірінші рет аймақтық ғылыми - әдістемелік
конференция өзкізілді. Оның материалдарында Қазақстанның, Мәскеудің,
Ленинградтың, Орскінің Фрунзе мен Ташкенттің ЖОО дене тәрбиесі кафедралары
оқытушыларының 56 хабар – жаңалықтары жарияланды. Конференция ЖОО
студенттерінің болашақ кәсіби қызметінде дене тәрбиесінің рөлін тағыда атап
көрсетті және оны енгізудің төмендегідей көкейкесті және тиімді бағыттарын
анықтап берді:
1. Мектепке дейінгі тәрбиемен болашақ пән мұғалімдерінің факультеттері
студенттерінің кәсіби – педагогикалық.
2. Болашақ кәсіби қызметті қоса алғанда, студенттердің дене – психикалық
жағынан (дене-психикалық қасиеттерді, қозғалыс дағдылары мен
іскерліктерді дамыту).
3. Жоғарғы курс студенттерінің дене туралы білімінің жүйесін дайындап, оны
өмірге енгізу (дене тәрбиесі және ЕҒНҰ, еңбекті қорғау қауіпсіздік
техникасы ережелері).
4. Педагогикалық және өндірістік практиканың құрлымына ҒЗЖ-ы мен СҒЗЖ-на,
таңдаған мамандығы бойынша курстың және дипломдық жұмыстардың мазмұнына
дене тәрбиесінің пән аралық байланысын енгізіп, жетілдіру.
5. Гуманитарлық факультеттердің студенттеріне спорттық терминологиялық
білімдердің кейбір көлемі мен дене тәрбиесін насихаттау формаларын
баспасөз, теледидар, радио арқылы қалыптастыру.
6. ЖОО-ны бітірушілердің өндірістік қызмет орындарында қолданбалы
бағыттағы сауықтыру шараларын ұйымдастырудың практикалық дағдыларын
қалыптастыру.
7. Келісім-шарт негізінде өндіріске дене шынықтырудағы енгізу (дене
жаттығулардың мақсатты-бағыты кешендерін, сауықтыру шараларын дайындап,
енгізу, тренажерлерді пайдалану, дене тәрбиесі құралдарының әлеуметтік-
экономикалық тиімділігін анықтау жөніндегі ғылыми-зерттеулерді
ұйымдастыру).
Қарап отырған мәселе бойынша Қазақстар Республикасындағы
көкейкесті мәселе мұнайшы-студенттердің кәсіби-қолданбалы дене дайындығы
тақырыбында алғашқы кандидаттық диссертация дайындалып, Қазақ спорт және
туризм академиясында ашылған дессертациялық кеңесте қорғалады. Оның
авторлары Н.О.Ордабаев көп жылдық зерттеулердің нәтижесінде, көтеген
педагогикалық экспериметтердің негізінде Мұнай және газ скважиналарын
бұрғылау, мұнай және газ кен орындарын дайындау мен пайдалану
мамандықтары бойынша мұнай факультеті студенттерінің КҚДД-ның құрлымы мен
мазмұнын дайындап, ғылыми түрде негіздеді. Зерттеулерде мұнайша
мамандығындағы студенттердің оқу және болашақ еңбек қызметіне сипаттама
берілген және алғаш рет бұрынғы КСРО, қазіргі ТМД елдерінің ЖОО-да алғаш
рет дене тәрбиесінің сынақ талаптары жалғасып, аталған мамандықтардың
біліктілік сипаттамасына енгізілгендігін қуанышпен атап өткен жөн.
Жоғарғы оқу орындарындағы дене тәрбиесінің қалыптасуымен дамуын
талдай отырып, елдің әртүрлі аймақтарында педагогикалық осы саладағы ғылыми-
зерттеу жұмыстары жетпісінші жылдардан кейін айтарлықтай жанданғанын ,
пінді зерттеудің және оның жеке адамды тәрбиелеудегі ролі мен жоғары
білімді мамандар дайындаудағы орны кеңейгендігін атап өту керек.
Студенттердіңдене тәрбиесінің ғылыми зерттеу пәні ретінде
қарастыру, 1954 жылы мен 1988жылдың арасындағы кезеңде Дене тәрбиесімен
спорт құрылымда бұл соңғы орында болып, КСРО-да орындалған
диссертациялардың жалпы санының 4,04% -ін құрағандығын көрсетті. Жоғарыда
айтылып өткендей, студенттер дене тәрбиесінің анықталған сегіз ғылыми
бағдарының ішінде КҚДД-бірінші орында, екінші орында – жүйені
дәрігерлікбиологиялық тұрғыдан негіздеу (18,1%), үшінші орында-
студенттердің жұмыс қабілеттілігі мен оқу-еңбек белсенділігін артыру үшін
дене тәрбиесі мен спорт құралдарын пайдалану (14%), студентердің спорттық
шеберлігін арттыру мәселесі бойынша зерттеулердің 9,4 %-і орындалған, дене
тәрбиесі коммунистік тәрбиеннің құрамдас бөлігі ретінде 9,2% құраған,
зерттеулердің небәра 0,6% ғылыми ақпараттарды, оқу-спорт құрал –жабдықтарын
дайындап, жетілдіруге бағытталған.
Жалпы одақ деңгейінде 1989жылы Мәскеуде өткен Студенттердің жеке
тұлғасының дене тәрбиесі тақырыбындағы сонғы конференциялардың бірінде
дене тәрбиесінің түрліше аспектілердің қаралды. Атап айтқанда, медицина
профессора А.ЧВ.Чоговадзе студенттер денсаулығының қанағаттанғысыз жағдайда
екендігін дабыл қағып отыр, ЖОО- да оқыған барлық жолдар ішінде олардың
қозғалыс белсенділігін арттыру қажеттігін атап көрсетті.
Жалпы одақ бойынша жалпы одақтық базалық оқу бағдарламасының
мақсаттарын, міндеттері мен норматывтік талаптарын нақтылау және қайта
қарау қажеттілігін көрсеткен профессорВ.И.Ильинич Дене тәрбиесінің
теориясы мен практикасы журналында проблемалық мақала жариялады.
Дене тәрбиесінің көп жақтылығы, оның студенттердің ақыл-ой
қабілетіне дене қасиеттерін дамыту мен дене жұмыс қабілеттілігін
қамтамассыз етуге, бос уақытты тиімді пайдалануға, әлеуметтік тұрғыда
белсенді жеке тұлғаны қалыптастыруға жағымды әсеретумен ерекшеленеді.
Кейбір авторлар студенттермен жүргізілетін тәрбие жұмысындағы,оның
ішінде жатақханалар мен спорттық-сауықтыру лагері жағдайындағы дене
тәрбиесінің рөлінде басымдық беруде. Студенттерді адамгершілік тұрғыда
тәрбиелеуге бағытталған зерттеулер көрініс беруде,кейбір жұмыстарда
студенттердің дене тәрбиесіне көзқарасының себептері ашылып, көрсетілген.
Диссертациялық зертеулер тақырыбы сан-саналы және дене тәрбиесі мен
студенттер қауымының көптеген мәселелерін қамтиды. Яғни,мысалы
Э.А.Адамович Орал орман техникасы студентердің дене тәрбиесі дайындығы
проблемасын зерттесе, Н.Н.Баев техникалық ЖОО-ғы дене тәрбиесінің тәрбиелік
аспектілерін негіздейді. В.Г.Булате дене тәрбиесін музикалық-ырғақты
дайындықтың құралы есебінде қарастырады, Б.М.Гзовский баскетболдың
үлгісінде оқу процесіне спорттық бағыт береді,М.И.Жумабакис студенттердің
дене жұмыс қабілетінің өзгерістері мен оның бағыттарын негіздейді.
Педагогикалық ЖОО студенттердің дене тәрбиесіне дифференциалдық тұрғыдан
келуді И.П.Лопатин ашып көрсетуде, Р.Я.Янсонның диссертациялық зерттеулері
арнайы оқу бөліміндегі сабақ әдістерін дайындауға бағытталған.
Шетелдік авторлар да қоғамдағы дене тәрбиесі мәселесін және ондағы
спорттың алатын орнын қарастыруда.Болгарлық авторлар С.Талова мен Е.Ценева
дене тәрбиесі просесіндегі студенттердің белсенділігі мен оқу-спорт
қызметінің себептерін зерттеуде. АҚШ-тың университеттері мен колледждерінде
дене тәрбиесінің қойылуы зерттелуде, неміс студенттерінің спортқа
көзқарасы, дененің жалпы және үйлесімділік қабілеттерінің өзара іс-әрекеті
ашылып көрсетілуде.
С.Кгизеннің диссертациясында университеттік педагогика мен АҚШ спорты
педагогикасының іс-қимылы, дене тәрбиесінің барысында қоғамдық
белсенділікті қалыптастыру, сондай-ақ білім беру жүйесіндегі дене тәрбиесі
мен спорттын рөлі қарастырылуда.
Қазақстанның ЖОО-да алғашқы диссертациялық зерттеу Н.Н.Пересветовтың
үлесінде және ол ауылшаруашылығы ЖОО студенттердің дене тәрбиесіне бойынша
сабақтар режімін негіздеуге арналған. Қазақстар РеспубликасынныңЖОО-ғы
абитуриенттер мен студенттердің дене дайындығы тез төмендеп,
қанағаттанғысыз денгейге жеткен, ол көкейкесті мәселеге айналып, жағдайы
асқынған студент жастардың дене дмуы мен дене тәрбиесі дайындығы мәселесін
А.Р.Жамалов қарастыруда. Бұны дене тәрбиесі мамандарының кейінгі
зерттеулері мазасыздықпен ашып көрсетуде, бұл мәселеге Қазақ Ұлттық
университеттінде және республиканың өзге де ЖОО-да көптен бері назар
аударуда.
Оқушы жастар арасындаға дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарының арасында
ұлттық әдеп-ғұрыптар мен дәстүрлер К.С.Әбішевтің, Т.Ж.Бекпатшаевтың және
Б.М.Досқараевтың диссертациялық зерттеу тақырыбына айналды. Педагогикалық
ЖОО қоғамдық дене шынықтыру кадрларын дайындау және дене тәрбиесі құралдары
арқылы тәрбие жұмысына болашақ мұғалімнің кәсіби дайындығын қалыптастыру
жүйесін кандидаттық және Қазақстанда бірінші докторлық диссертациясында
О.А.Аяшев (Шымкент қаласы) ғылыми түрде негіздеді. Шымкент химия –
технология институты дене тәрбиесі кафедрасынның меңгерушісі Б.Н.Беглов
студент-спортшылардың спорттық-этикалық және адамгершілік біліміннің
мазмұнын .түрлері мен әдістерін зерттеді.Дене тәрбиесінен басқа ЖОО-ға
жоғары жетістіктер спорттының педагокиклық және ұйымдастыру негіздерін
республикадағы белгілі маман, КСРО-ның еңбек сіңірген жаттықтырушысы
Т.М.Досмұхамбетов дайындап, ғылыми түрде негіздеді.Автор Үкімет қаулыларына
сүйене отырып, дене тәрбиесінің басқа,ЖОО-ғы спорттың жоғалтылған
позицияларын атап, бұл мәселені шешудің төмендегідей ұйымдастыру жөлдарын
ұсынады:
- Оқу кезеңінде дене тәрбиесі бойынша міндетті сабақтарды жылына кемі
450 сағат көлемңмен қамтамасыз ету.
- Курс, факультет, топтар, жатақханалар, кулубтар арасындағы жарыстардың
саның барынша көбейтіп, жанғырту;
- Таза ауада дене жаттығулармен шұғылдану үшін қажетті инфрақұрылымды
жасау;
- Негізі дене қасиеттерінің дамуын бағалаумен дене дайындығы жөнінен
дифференциялық сынақтарды енгізу;
- Тиісті спорт ғимараттары мен маманданған жаттықтырушылар құрамы бар ЖОО-
ның бзасында ЖОО-дың аралық спортық жетілдіру топтарын ашу;
- Спорттың басымырақ дамуын және қоғамда салауатты өмір салты қағидаларын
орнықтыруды қамтамасыз ететін тұтас норматифтік-құқықтық жүйені
дайындау;
- Жастар дене тәрбиесінің барлық түріне спорттың кәсіби-қолданбалы
түрлерін енгізудің шарттары мен мазмұнын жетілдіру;
- ЖОО-да заңды дербес спорт клубтарының жұмысын жанжандыру;
- Спорт – баршаға атты жаңа құрылым Қазақстанның шаруашылық
қауымдастығын ашу;
- Суденттер арасындағы әлемдік чемпионаттар мен дүние жүзілік қысқы және
жазғы универсиадаларға Қазақстан Республикасының спортшы-студенттерін
қатыстыру мен дайындауға қажетті қаржы бөлу;
Көптеген жылдар бойы Г.Д.Ивановтың біршама жарияланымдары мен
диссертациялық зерттеулерінде жоғары оқу орындарындағы дене тәрбиесін
жетілдіруге бағытталған кейбір мәселелер көтерілген.
Әрине,оқушы жастардың денсаулығы мен дене дайындығының іргетасы
мектептегі жылдарда қалыптасады, бірақ осы көрсеткіштер денгейі жыл өткен
сайын төмендеуде.Осы фактілерге мазасызданған Т.Б.Абаев, Т.Ш.Қуанышев және
Қ.А.Құланов дене тәрбиесінің қойылуын, оның ішінде ұлттық ойындарды
пайдалану арқылы жақсартудағы мектеп пен ЖОО-ның өзара байланысы мәселесін
қорғайды.
Қазақстар Республикасының дене шынықтыру қозғалысын жетілдірудің
ұйымдастыру – педагогикалық факторы мен әдістерін анықтауға осы оқулықтың
авторы өзінің көп жылдық зерттеулерін арнады, онда педагогикалық ЖОО –ғы
дене тәрбиесі маңызды орынға ие.
Оның басшылығымен және белсенді қатысумен Ильяс Жансүгіров атындағы
Жетісу мемлекеттік университетінде мақсатты бағдарлама дайындалып, өмірге
енгізілді.
Ол Қазақстан мектептеріндегі пән мұғалімдердің арасында дене тәрбиесіне
қарсылармен және жеткіншектер мен жастардың жеке тұлғасын тәрбиелеу
факторы есебінде селқос қарайтындардың көп екендігін анықтаған зерттеулер
нәтижелерінде негізделген болатын.
Оның негізгі міндеттері:
1) Мектептегі педагогикалық практика студенттерді дайындаудағы дене
тәрбиесі және педагогика кафедраларының біріккен қызметі мен өзара іс-
әрекетін басқару;
2) ЖОО-ғы студенттер мен оқытушы-профессорлар құрамының дене тәрбиесіне
деген бағалы көзқарасы мен түсінігі;
3) Дене тәрбиесі сабақтарының құрамына, дене тәрбиесі мен спорт құралдары
және басқалар арқылы мектептегі болашақ тәрбие жұмысына студенттерді
даярлау мақсатында олардың арнай дайындығын енгізу.
Шығыс Қазақстан университетінде Н.Е.Мананков сол жылдары жұмыс атқарған
ГТО кешендердің нормасын орындауға студенттерді даярлауға байланысты дене
тәрбиесінің педгогикалық әсерін ғылыми түрде негіздеді, осы оқу орында
мәні студенттердің ақыл-ой және дене жұмыс қабіеттеріне дифференцияланған
жүктемелердің әсерін зерттеуден тұратын В.П.Русановтың кандидаттық
диссертациясы дайындалды.
А.Ф.Матвиенко студенттердің спорттық клубы арқылы жастарды
адамгершілікке тәрбиелеу мәселесін ғылыми тұрғыда қарастырды. А.П.Пакин
дене тәрбиесі құралдары арқылы ЖОО студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуін
ұйымдастыруды ғылыми түрде негіздеді.
Қазақ Ұлттық Университетінің оқытушысы Н.В.Пак Қазақстанның жоғары оқу
орындарындағы дене тәрбиесіне тарихи шолу жасады,О.П.Петров дене шынықтыру-
спорттық сабақтармен студенттердің айналасу себепберін қалыптстыру
мәселесін қарастырды, студенттердің белсенді режімінің көрсеткіштерімен
өзара байланысын негіздеді.
Дене тәрбиесі – бұл,ең елдымен, спорттың әр түрінен сан-саналы дене
жаттығуларының көбі пайдаланатын практикалық пән. Оқу процесінің қойылуында
көптеген онжылдықтар бойы студенттер қозғалыс режімі бойынша үш топқа
бөлінеді:спортпен айналысатын студенттер; жалпы қабылданған оқу
бағдарламасы мен оның нормативтерін меңгерген студенттер; денсаулық
жағдайында ауытқушылығы және дене бітімінің дамуы жеткіліксіз студенттер.
Бұл сабақтардың ұйымдастырылуы мен әдістері елеулі айырмашылықтарға
ие, көптеген айрықша ерекшеліктері спорттың әр түрін студенттердің меңгеру
кезінде көрінеді.Сонымен қатар, сабақтардың ерекшелігі студенттердің
контингентіне байланысты болмайды, сондай-ақ ЖОО-ның орналасқан климаттық –
географиялық жағдайларына, спорттық базаның бар, жоқтығына және студенттер
кафедрасынның оқытушы-профессор құрамына байланысты болмақ.
Осыған байланысты, көптеген жылдар бойы, мамандар дене тәрбиесі бойынша
оқу процесінің тиімділігін арттырудың әдістерін іздестіруде.Бұл ізденістер
қоғам өмірінің өзгерістеріне, студенттер денсаулығы жағдайы мен олардың
дене дайындығының төменденуіне байланысты.Қазіргі кезеңде Қазақстар
Республикасындағы алғашқы оқу бағдарламасының шығуына байланысты ізденісті
жалғастыру қажет.
Дене тәрбиесінің оқу процесі бірінші және екінші курстарда жүзеге
асырылуы, сексенінші жылдардан кейін оны үшінші – төртінші курстарда
(Қазвқтың көлік және байланыс академиясында) енгізді.
Мысалы, Э.О.Авакян және Л.В.Хайкин өздерінің әдістемелік құралдарын
Ереван және Мәскеу ЖОО студенттерінің төрт курсындағы дене тәрбиесінің оқу
процесіне арналған, студенттер жатақханасындағы сауықтыру және спорттық-
көпшілік жұмыстарды ұйымдастыру әдістеріне Рига қаласын Х.Я.Бечер мен
М.М.Боросовтың, сондай-ақ Мәскеуден М.Я.Виленский мен И.Г.Берднуковтің
еңбектері ұсынылған. Әр түрлі саладағы ЖОО-ғы арнайы дәрігерлік топтың
студенттермен жүргізілген сабақты әдістемелік жағынан негіздеуге тұрақты
және үнемі назар аударылуда. Студенттерінің негізгі құрамынның дене
тәрбиесі оқу процесін әдістемелік тұрғыдан іздестіру үнемі жалғасуда,
интернационалдық тәрбие мен дене тәрбиесінің теориялық негіздерін
менгерілуге назар аударылуда.
Қарастырылып орырылған мәселе бойынша әдебиеттерді қысқаша талдау, дене
тәрбиесі оқу және қоғамдық құбылыс ретінде көп қырлы педагогикалық
мүмкіндіктерке ие екендігін көрсетеді. Мұның өзі ЖОО-ғы оқу-тәрбие
процесінде дене тәрбиесімен спорт құралдарын пайдлана отырып, мамандарды
даярлау тиімтілігін арттырудың жетілдірілген және бұқааралқтүрлерін
іздестіру қажеттігін көрсетеді.
1.2. Дене тәрбиесі ЖОО-дағы оқу – тәрбие процесіннің
бір бөлігі ретінде
ЖОО-дағы қазігі оқу- тәрбие процесі көп қырлы және мазмұнды жағынан
күрделі сонымен қатар оқытушы- профессорлар құрамы мен студенттердің
педагогикалық өзара іс-қимылының нәтижесінде жүзеге асырылады.
Ол тұтас жүйе ретінде көптеген формалардан тұрады. Олардың ішіндегі
негізгісі:дәрістік (лекциялық) сабақтар, зертханалық, семинарлық,
практикалық сабақтар, консультатциялық, сынақтар, емтихандар, курстық және
дипломдық жұмыстарды дайындау мен қорғау, педагогикалық және практикалық
және т.б.
ЖОО студенттерінің оқу –тәрбие қызметінің негізгі түрлеріне оқу,
танымдық, тәрбиелік, ақыл-ой, оқу -өндірістік, қоғамдық, интернатцоналдық,
еңбек, ғылыми-зерттеу жұмыстары және басқалар жатады.
Олардың табыстылығы түрлі жалпы білім беретін және арнайы пәндер
бойынша бағдарламалық материалдарды студенттердің меңгеру қабілеттілігіне
негізделген. Мұның өзі дене тәрбиесі процесімен қамтамасыз етілетін,
студенттер ағзасынның функционалды және психофизологиялық мүмкіндіктерінің
көрінуін талап етеді.
Зерттеулер көрсеткендей, ол адамның мақсаты- бағыты белсенді қызметінің
түрі ретінде төмендегідей жалпы педагогикалық қызмет түрлерінің қызмет
істеуіне жағымды әсер етеді.
Қызметтің жалпы педагогикалық түрлеріне ең анық байқалатыны ой қызметі,
оны оңтайландынуда күш-қуат мүмкіндіктері және қозғалыс жежімдерімен
қамтамасыз етілетін студентер ағзасының психикалық көрсеткіштері (ақыл-ой
жұмыс қабілеттілігі мен зейіннің тұрақтылығы) маңызды және бұл ғылыми
зерттеулермен дәледенген.
Қазіргі оқу-тәрбие процесінде студенттердің ақыл-ой жұмыс
қабілеттілігінің орнықтылығының қамтамасыз ету мәселесі айрықша көкейкесті
проблемаға айналып. Оны қазіргі уақытта жаппай шешу негізінен дене тәрбиесі
құралдары арқылы мүмкін болмақ. Студентер ағзасының қалыпқа келтірудің өзге
құралдары жоқ деуге болады, өйткені студентердің бұрынғы профилакторийлері
мен санаторийлері өз жұмыстарын тоқтатты.ЖОО-дағы Дене тарбиесі пәнінің
айрықша және күрделі міндетті отбасы – бала бақша-мектеп схемасы бойынша
қалыптасқан аз қозғалыс нәтижесінде денсаулық жағдайымен дене дамуындағы
жетіспеушіліктерді түзетуден және жартылай жоюдан тұрады.
Кейде өте күрделі климаттық- географиялық және тұрмыстық жағдайда
жүргізілетін оқу-өндірістік практиканың талаптарына дене қасиеттерінің
тиісті денгейін студенттерде қалыптастыруды жоғары оқу орындарындағы бірде-
бір пән қамтамасыз ете алмайды. Тек бұған дене тәрбиесі құралдарының қоры
арқылы жетуге болады (жалпы дамытатын, арнайы және қолданбалы дене
жаттығулары,спорттың әр түрінен жаттығулар).
Бұдан басқа, дене тәрбиесінің барысында студент ағзаны шынықтыру және
өз жағдайын психолгиялық жағынан реттеуді менгере алады. Дене
жаттығуларымен жүйелі айналасу шыдамдылық, күш, жылдамдық секілді дене
қасиеттерін дамытуға көмектесіп қоймайды, сондай-ақ адам мінезінің жағымды
ерекшеліктерін тәрбиелеуге тиімді әсер етеді. Дене жаттығуларымен айналасу
барысында, әсіресе спорттық жаттығуда (адамның күнделікті өмірі мен оның
белсенді өндірісттік қызметті үшін қажетті) қалыптасады.
Дене тәрбиесі қызметінің көрсетілген жалпы педагогикалық түрлерімен
өзара байланысты пәннің арнай- педагогикалық функциялары арқылы жүзеге
асырады. Бұл бәрінен бұрын, студенттер ағзасынның функционалдық дамуы мен
дене дайындығын қамтамасыз еретін қозғалыс функциясы, сондай-ақ жалпы
дамытатын және қолданбалы маңызға (жүзу, жүгіру,шанғы дайындығы және
басқалар) түрлі қозғалыс қимылдарын менгеру.
Студенттер түрлі спорт түрлеріне айналысқанда, жоғары оқу орнындағы
және одан тыс жерлерде жарысқа қатысу нәтижесінде студенттерде ең жоғары
қозғалыс режімі қалыптасады.
Студенттердің оқу-жаттығу процесі мен жарыстық қызметі биологиялық
белсенділік пен кейінгі еңбек көрсеткіштеріне тиімді көмектеседі. Спортпен
шұғылданатын Студенттер дің дене дайындығы денгейі негізгі және арнайы оқу
бөлімдерінің студенттерімен салыстырғанда елеулі жоғары,бұл далалық – оқу
және өндірістік практиканы өткізу кезінде ерекше байқалады.
Спорттағы жоғарғы жетістіктер, көп уақытты алатын қазігі кездегі
жаттығу процестеріне байланысты, мұның өзі студенттің таңдап алған
мамандығының оқу процесімен байланысты тиісті ұйымдастыру жұмыстарын талап
етеді. Спортпен шұғылдану барысында оның теориялық негіздері танып-
білінеді, онсыз нәтиже мен жоғары разрядтарға жету күрделі болмақ.
Жаттығушыдан ақпараттарды алумен байланысты және арнайы әдебиеттерді оқу
арқылы білім алу – танымдық қасиеттерді арттырады.
Спорттың көптеген түрлері (мәнерлеп сырғанау, гимнастиканың түрлері
және басқалар) күрделі, олармен айналасқанда қозғалыстың өте жақсы
үйлесімділігі мен қимылды есте сақтау біліктілігі қажет, осыларды
қалыптастыру ақпараттарды жылдам меңгеруді қамтамасыз ететін жалпы есте
сақтау қабілетін жетілдіреді.
Студенттердің дене шынықтыру-сауықтыру қызметін ұйымдастыру дене
тәрбиесі кафедрасы жұмысының маңызды бөлігі болып табылады, оның барысында
денені сауықтыру, тынықтыру және қалпына келтіру (төмендеген дене мүшелері
мен жұмыс қабеттілігін қалпына келтіру, нервке –психикаға түскен ауырлық
пен денсаулық жағдайындағы ауытқушылықты жою) міндеттері шешіледі.
ЖОО-дағы дене тәрбиесі процесі студенттердің дәрігерлік тексеруден
өтуімен және оларды негізгі, дайындық, арнайы медициналық топтарға бөлумен
басталады. Көптеген студенттер алғаш рет өз ағзасының антропоментірлік және
функционалдық көрсеткіштері оың дене дамуы денгейі туралы кеңірек түсінік
алады.
Дене тәрбиесі бойынша оқу процесін ұйымдастырудың екінші бастапқы
кезеңі оқу бағдарламасында қарастырылған бақылау сынақтарын студенттердің
орындауынан тұрады. Сөйтіп, студент өз ағзасының, денесінің дамуының мен
медициналық жағдайын толық танып біледі. Кейіннен бұл танымдық процесс
дайындықтың дене, техникалық және өзге де түрлерімен тұратын дене
тәрбиесінің теориялық негіздерімен практикалық сабақтарды әдістерді
меңгерудегі танымдық қызметке ұласады.
Денсаулық жағдайында уақытша немесе созылмалы ауытқушылығы бар
студенттер дене тәрбиесінің оқу бағдарламасына сәйкес бақылау сынақтарын
орындауда тартылмайды және спорттық жарыстарға қатысуға жіберілмейді.
Мұндай студенттерге денсаулықты нығайту және денені дамыту мен дайындық
денгейін арттыруды мақсат еткен дене жаттығулары арқылы жету міндеті
қойылады.
Негізгі және арнайы оқу бөлімдеріндегі дене тәрбиесі процесі бойынша
сесестрлік сынақтардың құрамдас бөлігі болып табылатын нормативтік
қызметтерге негізделген.Спортпен айналысатын студенттер үшін қызметтің осы
түрі республика көлемінде үшінші разрядты спорт шеберіне дейінгі спорттық
жіктемені нормативтерімен ынталандырылады.
ЖОО-дағы дене тәрбиесі мен спорттың маңыздылығын одан әрі көтеру көп
жағдайда дене тәрбиесі мамандарына қатысты. Олар студенттер мен профессор –
оқытушылар құрамын дене жаттығуларымен белсенді түрде шұғылдануға шақырып
қана қоймай, сондай-ақ, ең басты фактілермен және ғылыми негіздер,жалпы оқу-
тәрбие процесінде оның қажеттілігін дәлелдеп, түсіндіруі тиіс.
Дене тәрбиесі кафедрасының оқтушылары мен студенттердің ғылыми-зерттеу
жұмыстары өте маңызды, бірақ проблемалық болып табылады.Бұл ретте жоғары
оқу орнына түскен мектеп бітірушілердің және көп жылдық оқу барысында
денсаулық жағдайы мен дене тәрбиесі дайындығының деңгейін зерттеу өте
маңызды болып табылады. Мысалы Шығыс Қазақстан Мемлекеттік университетінің
негізгі контингенті қыздар,олардың денсаулық жағдайы дәрігерлік тексеру
қорытындысына сәйкес, әсіресе соңғы жылдары, сайын төмендеуде.Мұның өзі
дене тәрбиесі мен жалпы оқу-тәрбие процесінің кез келген түрін
ұйымдастыруды қиындатады.
Әртүрлі жастағы адамның маңызды дене қасиетінің көрсеткіші –
шыдамдылық.Бұл бақылау сынағымен анықталады (1000 м-ге кростық жүгіріс),
бүл өте төмен болып жүр, ал көптеген студент қыздардың осы қиындықты жүріп
өтетіндей мүмкіндігі жоқ.
Жоғары оқу орнындағы Дене тәрбиесі пәні салыстырмалы түрде жаңа пән
ретінде, ол пайда болған сәттен бастап оған жоғары білім құрылымында екінші
және жартылай формалды орын берілді.Бұл фрагментті төмендегідей
факторлармен түсіндіруге болар:
- Жоғары оқу орнындағы дене тәрбиесі мамандарының болмауымен;
- Оның теориясы мен әдістемесінің болмауымен;
- Бұрыннан келе жатқын және теориялық-әдістемелік тұрғыдан негізделген
ЖОО-ның өзге пәндермен (жалпы педагогика. Математика,физика, химия және
басқалар) салыстырғанда оның мазмұнының әдеттен тыс болуымен.
- Оқу пәні ретінде дене тәрбиесінің қызметі кеңейді, қазіргі кезде
көптеген өзге де оқу пәндеріне қатысты төмендегідей тақырыптарды
біріктіретін оның теориялық бөлімдері қалыптасты.
- Дене тәрбиесінің жаратылыстану-ғылыми негіздері.
- Салауатты өмір салтының негіздері;
- Дене тәрбиесі құралдары арқылы жеке тұлғаның психикалық қасиеттерін
қалыптастыру;
- Болашақ мамандардың кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы;
- Еңбекті ғылыми негізде ұйымдастырудағы дене тәрбиесі.
Кейбір мамандар дене тәрбиесі мен спорт құралдарын пайдалану
мәселелерінде жалпы білім беретін мектеп мұғалімдеріне ерекше маңыз береді.
Жоғары оқу орнындағы дене шынықтыру – сауықтыру қызметінің дағдылары
мен белгілі бір білім беретін студенттер кәсіби жұмыс қабілеттілігін
арттыру үшін әртүрлі дене тәрбиесі құралдарын пайдалануда, өз денсаулығын
өз балаларының және қамқорлығына алған мектептегі оқушылардың денсаулығын
нығайтуда қиындық көретіндігін іс-тәжірибие дәлелдеп отыр. Олардың
көпшілігі дене тәрбиесі мен спорттың жан-жақты дамыған жеке тұлғаны
қалыптастырудағы алатын орнын жалпы көлемде ғана түсінеді, бірақ бұл ретте
денетәбиесінің көптеген және түрлі формалары мен құралдарын тәрбие
жұмысында қолданудың ұйымдастыру- әдістемелік дағдылардың пайдалануға толық
сенімді бола алмайды.
Педагогикалық жоғары оқу орындары дене тәрбиесі кафедрасының өкілдері
шығарған оқу құралдары осы мәселені көтерген. Олар дене тәрбиесінің
процесінде студентердің белгілі бір білімдер мен дағдыларды меңгеруі қажет
деп есептейді. Бұл бәрінен бұрын, команда беру біліктілігі, сапты басқару,
қозғалыс ойындары, гигиеналық гимнастика мен дене шынықтыру үзілістерін
және т.б.өткізу.
Алынған теориялық білімдерді практикалық сабақтарды баянды ету процесін
ұйымдастыру қажет (студенттердің сабақта немесе оның кіріспе – дайындық
бөлімінде қозғалыс ойындарын өткізуі және т.б.).
Дене тәрбиесі құралдары арқылы жалпы білім беретін пәндердің болашақ
мұғалімдерін шешуде біз төмендегілерді іске асыру керек деп есептейміз.
1. Дене тәрбиесі бойынша оқу бағдарламаларының теориялық
бөлімдерін оқытуды жақсарту.
2. Практикалық сабақтар, әңгімелесу және бақылау жмыстарын жазу
барысында (практикалық сабақтардан уақытша босатылғандар үшін)
алынған бөлімдерді міндетті түрде баянды ету үшін сынақ өткізу
тиімді.
Осыған байланысты дене тәрбиесі оқытушыларыныңүй тапсырмасын
дайындалған конспектісін және оны іс жүзінде асыруды бағалауы маңызды
педагогикалық тәсіл болып табылады.
Гуманитарлық мамандықтардың оқу-тәрбие процесінің ең маңызды
бөлімдерінің бірі мектептегі педагогикалық практика болып табылады. Оның
құрылымында практиканттың дене шынықтыру- спорттық қызметі бойынша бөлім
болу тиіс.Педагогикалық ЖОО-ның өкілдерімен әңгімелесу барысында бұған
жартылай назар аударылатындығын байқадық.
Мұның себептерінің бірі, біздің көз қарасымыз бойынша педагогика және
дене тәрбиесі кафедраларының өз ара біріккен шығармашылық іс-әректінің
жоқтығынан. Осындай іс-әректтің болмауы және студенттермен түсінік
жұмыстарының жеткіліксіз жүргізілуі жалпы білім беретін мектептегі пән
мұғалімдерінің денетәрбиесіне жағымсыз көз қарасын қалыптастыруға әкеледі
(біздің зерттеген әлеуметтік зертеулерімізден). Дене тәрбиесі бойынша оқу
бағдарламасында қарастырғанмен мектеп мұғалімдерінің дене мәдениеті
төменгі денгейде, осы себепті бұрынғыға қарағанда, қазіргі уақытта
студенттердің қызығушылығы мен қажеттілігін ескере отырып, дене тәрбиесінің
кез-келген құралдарын пайдалануға рұқсат етіледі.
Психологиялық ЖОО-да білім беру жүйесінің болашақ қызметкерінің жеке
салауатты өмір салтын қалыптастыруды ғана емес, сондай-ақ тәрбие жұмысында,
әсіресе жалпы білім беретін мектепте оның мүмкіндіктерін пайдалану
біліктілігін маңызды деп санау керек.
Таңдап алынған мамандықтың өзге пәндерден дене тәбиесінің теориясын
біршама оқыту оның білім беру маңызын және студенттердің білімді игеруге
деген көз қарасын төмендетеді. Егер болашақ мұғалімдер үшін негізгі нәрсе
дене тәрбиесі құралдары арқылы кәсіби-педагогикалық дайындық болса, ал
болашақ өндіріс мамандары үшін кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы
мен денені жетілдіру өте маңыздырақ. Егер денені жетілдіру туралы айтар
болсақ, онда оны арнайы педагогикалық деп атаған жөн. Ол жеке адамды
дамытудың жалпы педагогикалық қағидаларына сүйенгенмен де, өзінің өзгеше
құрылымы мен мазмұнына ие. Дайындықтың осы түрлері: жалпы,
арнайы.техникалық, жарыстық болып бөлінеді, бұларда дене қасиеттерінен
басқа да ерік – моральдық және тұлғаның психикалық қасиеттерімен мінез-
құлқының ерекшелігі (табандылық, еңбексүйгіштік) жетілдіреді. Бұларды оқу
тәрбие процесінің маңызды компоненттерідеп есептеуге болады. Бұнан басқа
денені жетілдіру барысында және жарыстық қызметте студенттер атауларды,
дене қасиеттерін және ағзаның негізгі функцияларын ( жүрек-қан тмырлары,
тыныс алу, тірек-қозғалыс аппараттары ) дамыту әдістерін қосымша танып,
біле алады. Бұл ретте, егер жаратылыстану-гуманитарлық жоғары оқу
орындарының оқу жоспарында адам функциясын қарастыратын оқу пәндері бар
болса ( физиология, анатомия, биология) ал инженерлік – техникалық ЖОО-да
оның жоқ екендігін атап өткен жөн. Осыған байланысты денетәрбиесі маңызды
қолданбалы және білімдік мәнге ие.
Дегенменде,дене тәрбиесі процесінде ЖОО студенттерінің дене шынықтыру
білімінің қойылуы жеткілікті ғылыми-әдістемелік негізге ие еместігін атап
өткен жөн. Оқытушылар өткізетін әңгімелер,кейбір ЖОО-дағы дәрістік сабақтар
дене тәрбиесінің педагогикалық мәнін толық ашып бере алмайды, мұның өзі
өзге пәндерден профессор – оқытушылар құрамының жіберіліп алған
қателіктерінің нәтижесі болып табылады. Бұл әсіресе, инженерлік –
техникалық ЖОО-да байқалады, онда болашақ өндіріс түрлеріне байланысты
студенттерінің дене дайындығы педагогикалық ЖОО-мен салыстырғанда әлде
қайда сапалырақ жүзеге асырылуы керек. Дегенмен де жекелеген ЖОО-да дене
тәрбиесінің теориялық тарауларында белгілі бір денгейде көңіл
аударылуда(Білім министрлігінің ЖОО туралы жылдық есебінен мәліметтері
бойынша). Білімді бағалаудың зерттеу сырқаттығы бойынша дне шынықтырудан
босатылғандар үшін бақылай жұмыстарын жазу, дене жаттығулары кешенін
құрастыру секілді кейбір түрлері іс тәжірбиеге енгізілуде, бірақ мазмұнды
құрылымы, оны міндеттілігі мен оқу жылдары ішіндегі үздіксіздігі жоқ.
Әдебиеттерді талдау жалпы жоғары оқу орындарында тән пән есебінде дене
әрбиесінің пән аралық байланысын ғылымы негіздеу мақсатындағы
диссертациялық зерттеулердің жоқтығын қөрсетеді.
Студенттердің денсаулығын, функционалдық және дене дайындығы сақтау
жөніндегі өзінің ерекше міндеттері шеше отырып, дене тәрбиесі ақыл-ой жұмыс
қабілеттілігінің тұрақтылығын арттыру мен нерв-психикалық күйзелісті
түсіруге көмектеседі. Нәтижесінде, ол студенттер оқып үйренетін жалпы білім
беретін және арнайы пәндердің оқу процесін қамтамасыз етеді. Дене тәрбиесі
және әсіресе спорттық қызмет, бұдан басқа оқу-тәрбие процесінің өзге де
көптеген міндеттерін (адамгершілік, эстетикалық) шешеді. Мұның өзі оның
жалпы педагогикалық маңызын одан әрі арттырады.Сөйтіп дене тәрбиесінің пән
аралық байланыстарын жоғары оқу орындарындағы оқу-тәрбие процеснің
тарауларымен теориялық тұрғыдан негіздеу қажеттілігі туралы қорытынды
жасуға болады.
1. Гуманитарлық жоғары оқу орындарындағы педагогика мен педагогикалық
практикамен дене тәрбиесінің байланысы:
- дене тәрбиесі құралдары арқылы педагогикалық қызметке студенттердің
біріккен бағдарламасын дайындау;
- мектепке дейінгі мекемелер мен мектептегі педагогикалық практикаға
басшылық жасауға дене тәрбиесі кафедрасы оқытушыларының қатысуы.
2. Инженерлік-техникалық жоғары оқу орындарындағы дене тәрбиесінің
Ғылыми зерттеу негіздері, Эргономика, Еңбек және техника қауіпсіздігін
сақтау, Еңбекті ғылыми негізде ұйымдастыру пәндерімен төмендегілер
арқылы байланысы: бағдарламалық оқу материалдарына дене тәрбиесінің
теориялық аспектілерін енгізу;
- жоғары курс студенттері үшін аталған пәндер арқылы таңдап алған
мамандығының ерекшелігін бейнелейтін дене тәрбиесі бойынша арнайы
семинар дайындау;
- жоғары курс студенттері үшін оқу және өндірістік практикамен
байланыстағы кәсіби-қолданбалы дене дайындығының жүйесін жасау.
Кафедра оқытушыларының басшьшығымен студенттердің ғылыми-зерттеу
жұмыстарын ұйымдастырудағы дене тәрбиесінің рөлі елеулі болуы мүмкін, бірақ
бұған тиянақты тұрғыдан келуге болады. Бұл ретте дене тәрбиесі және өзге де
кафедра оқытушыларының ғылыми жұмыстарды дайындауда студенттерге басшылық
жасаудағы творчестволық бірлігі туралы айтылып отыр. Өкінішке орай, бұл
жұмыс, қазіргі кезде практикаға айналмай отыр. Қазіргі уақытта
студенттердің дене тәрбиесі мен спортқа деген ұмтылысын жоғары білім беру
жүйесіндегі қаржы және өзге де проблемалардың салдарынан елеулі түрде
төмендеді, тұтастай алғанда қоғамда дене тәрбиесінің рөлі төмендеуде.
Осыған байланысты жоғары оқу орындарындағы дене тәрбиесінің алдына
халық шаруашылығының және білім беру саласының болашақ мамандарын
қалыптастыру міндеттері басым бағыт ретінде қойылып отыр.
Дене тәрбиесінің іс-тәжірибесі көрсетіп отырғандай, дене тәрбиесіне
студенттердің қажеттілігін ең тиімді және тұрақты түрде қалыптастыру
спортпен шұғылдану барысында жүзеге асырылады, бірақ Қазақстанның дене
тәрбиесінен басқа ЖОО-да ондай студенттер 2 3%-ды ғана құрайды.
Студенттердің дене тәрбиесі жөніндегі білімнің жаңа формаларын
дайындау, оларды ЖОО-ның оқу-тәрбие жұмысында іске асыру арқылы халық
шаруашылығы мен білім беру саласының болашақ мамандары үшін еңбекті ғылыми
негізде ұйымдастыру, алдағы кәсіби қызметте дене тәрбиесі құралдарын
пайдалану біліктілігімен, іскерліктерімен және дағдылармен қаруландыру
қарастырылуда.
Шамасы, жоғары оқу орындарын бітірушілерді жұмыс орны бойынша қоғамдық
дене шынықтыру қызметіне белсенді түрде қатыстырмай, халықтың әртүрлі
әлеуметтік-демографиялық топтары өкілдерінің салауатты өмір салтын, олардың
дене тәрбиесіне деген оң көзқарасын қалыптастыру проблемасын шешу өте
күрделі болатын түрі бар.
Біз ұсынып отырған теориялық-әдістемелік тұжырымдама дене тәрбиесінің
ЖОО-дағы рөлі мен орны туралы, оның пәнаралық байланысы, оқу пәндерін дене
тәрбиесінің қоғамдағы дамуымен, ЖОО-ны бітірушілердің болашақ кәсіби
қызметімен үйлестіру туралы қалыптасқан түсінікті елеулі түрде өзгерте
алады.
Таңдаған кез-келген мамандықты өз мәнінде меңгеру студенттердің
денсаулық, дене тәрбиесі дайьшдығы мен жұмыс қабілетінің әртүрлі (ақыл-ой,
зейін мен дененің орнықтылығы) жақсы болмаса мүмкін болмайды, бұл негізінен
дене тәрбиесі арқылы қамтамасыз етіледі (М.А.Булыгин, 1987).
Студент еңбегі ойлауға қатысты, ол әсіресе емтихан сессиясының және
мемлекеттік емтихан алдындағы немесе диплом жұмысын дайьшдап, қорғаумен
байланысты нерв-психикалық күйзеліспен қосарлана жүреді. Бұл студент
қызметінің жалпы сипаттамасы ғана, сонымен қатар түрлі мамандықты
меңгерумен байланысты айрықша ерекшеліктері де бар, ал олар өте көп.
Мысалы, болашақ химиктер, физиктер, қолданбалы математиканың мамандары,
программистер және т.с.с. көптеген сағаттар бойы аппаратуралармен,
аспаптармен және химикаттармен шұғылданып зертхана (лаборатория) жағдайында
болады. Олардың еңбегі зейінді көп шоғырландырумен, көз анализаторларының
қиналуымен, сондай-ақ мойынның, арқаның, иық белдеуі еттерінің және өзге де
ет топтарының статикалық күйзелісімен қоса жүреді. Бұдан басқа студенттер
тез шаршауға себеп болатын бірқалыптылықка, шуыл тітіркендіргіштеріне
лазерьлік сәулеге, өзге де кедергілерге ұшырай отырып, ұзақ уақыт бойы
жұмыс қалпында еріксіздеу болады (отырған, тұрған, жартылай бүгіліп). Оқу
процесінің ең шаршататын түрі күн сайын 4 -6 сағаттан артық бірнеше жыл
бойғы студенттерді қозғалыс белсенділігінен жалпы айыратын дәрістік
(лекциялық) және семинар сабақтары болып табьшады. Тіпті денесі жақсы
дамыған студенттердің өзі бұл жағдайда қиындықты бастан өткізіп, жылдам
шаршайды, бұл зерттеулерде көрсетілген. Денсаулық жағдайында ауытқушылығы
бар және дене тәрбиесі дайындығы төмен (арнайы дәрігерлік топ) студенттер
жылдам және үлкен дәрежеде шаршайды.
Оқу күннің, аптаның, семестрдің соңында зейіннің көлемі, есте сақтау
барлық студенттерде, дене дайындығы жеткіліксіз студенттерде өте елеулі
түрде төмендейді. Студенттердің сабақ үлгерімі мен олардың дене
дайындығының арасында өзара тығыз байланыс бар екендігін зерттеулер
көрсетіп отыр.
ЖОО-дағы оқу барысында студенттердің қозғалыс белсенділігі азайып,
жоғары курстарда ақыл-ой қызметінің көлемі өседі. Бұл жағымсыз нәтижеге
әкеп соқтыратын ең басты себептердің бірі:
ЖОО-ға түскендегіден гөрі, бітірушілердің денсаулық жағдайы мен дене
дайындығының деңгейі төмен болады (спортпен шұғылданушыларды қоспағанда).
Дене жаттығуларымен үздіксіз айналысу, ЖОО-дағы дене шынықтыру-спорттық
шараларға қатысу орталық нерв жүйесінің бір жұмыстан екінші қызметке
оңтайлы ауысуына себепші болады, мұның өзі денсаулық пен дене психикалық
қасиеттердің сақталуына жәрдемдеседі.
Біз қарастырып отырған еңбектің ерекше жағдайларында жұмыс
қабілеттілігін сақтау үшін, бәрінен бұрын студенттердің денесіне жан-жақты
дамыту, зейін мен шыдамдылықты жетілдіру, шаңданудың, шуылдың, дірілдің,
газданудың жағымсыз әсерлеріне ағзаның қарсылығы мен тұрақтылығын арттыру
қажет.
ІІ-тарау. ҒЫЛЫМИ - ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1. Ғылыми зерттеу кезеңдері мен ұйымдастырылуы
(баскетбол ойыны негізінде)
Барлық ғылыми зерттеулер, оның ішінде баскетболдағы педагогикалық
зерттеу мынадай бірізділікпен жүргізілуі тиіс: мәселені қойып, тақырыпты
таңдау, әдеби қайнар көздерді талдау негізінде сұрақтың жайын зерттеу,
зерттеу міндеттерін анықтап, әдістерін таңдау, бақылау мен тәжірибе жүргізу
әдістері көмегімен материалдар жинақтау, зерттеу нәтижелерін сараптау,
іліми ережелерді( қорытындылау) және іс - тәжірибелік ұсыныстарды қалыпқа
түсіру.
Тақырыпты таңдағанда зерттеушінің жеке басының бейімділігін, қабілетін,
білім деңгейін ескеру қажет. Тақырыпты түбегейлі таңдауға аталған мәселені
әзірлеуде жеткен деңгейі мен заманауй ғылымның ілімдік көзқарастары ықпал
етеді.
Ғылыми жетекшісі немесе кеңес берушісі бастаушы зерттеушіні бақылап,
бағыт береді, мәселе мен нақты тақырыпты таңдауда дұрыс анықтауға
көмектеседі.
Жұмыс тақырыбын жекелеген зерттеу міндеттері нақтылайды. Міндет аз
болып, олардың логикалық бірізділігі мен өзара байланысы болуы шарт. Әрбір
міндет тақырыбының белгілі бір жағын ашады, оның нәтижесі жұмыс
қорытындысында келтіріледі.
Тақырыпты таңдап, зерттеу міндеттерін нақтылаған соң, жұмысқа ат беру
қажет. Ол орындалатын зерттеудің мәні мен мазмұнын дәл бейнелейтін тиянақты
болуы тиіс. Зерттеу барысында аты өзгеруі мүмкін.
Ғылыми зерттеудің келесі сатысы әдеби талдауға және іс - тәжірибелік
жинақтауды жалпылауға кіретін мәселесінің жайын зерттеу болып табылады.
Зерттеудің бастапқы сатысында әдебиеттерді зерттеу іліми мәліметтермен
танысып, зерттеу әдістерін анықтауға мүмкіндік береді. Арнайы әдебиеттерді
оқу іліми білімін тереңдетіп, кеңейтеді, жұмыс барысында туындаған
сұрақтарға жауап береді, алынған нәтижелерді және қорытындыларды бұрын
алынған мәліметтермен салыстыруға мүмкіндік береді.
Әдеби қайнар көздерді зерттеу әдебиеттерді іріктеуден басталады.
Әдебиетті дұрыс таңдауға басшылардың жазбасы мен жүйелендіруін беретін
библиография құру көмектеседі.
Сұрақтың жайын зерттеудің ажырамас бөлігі педагогикалық тәжірибені
жалпылау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І-тарау. Дене тәрбиесінің ЖОО-да дамуы
1.1. Жоғары оқу орындарында оқу пәні және ғылыми бағыт ретінде
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Дене тәрбиесі ЖОО-дағы оқу – тәрбие процесіннің бір бөлігі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
ІІ-тарау. Ғылыми - зерттеу жұмыстарының әдістемесі мен ұйымдастырылуы
2.1. Ғылыми зерттеу кезеңдері мен
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .20
2.2. Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...21
2.3. Ғылыми жұмыс
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 26
2.4. Оқу жаттықтыру процесін материалды-техникалық
жабдықтау ... ... ... ... ..27
ІІІ-тарау. Педагогика ғылымы
3.1. Педагогика ғылымы туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.2. Педагогика ғылымының
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...3
2
3.3. Педагогика ғылымының зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...34
3.4. Педагогика тарихына қысқаша
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.5. Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірдің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 38
3.6. Қазақстанда жоғары педагогиқалық білім берудің қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.7. Педагогика ғылымының қоғамдағы әлеуметтік
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.8. Жоғары мектеп
педагогикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Дене тәрбиесі оқу пәні ретінде бұрынғы КСРО-ның
жоғарғы оқу орындарының оқу жоспарына 1929 жылдан бастап енгізілді. Осы
бір ұйымдастырылуы жағыннан күрделі пәнді бағдарламалық-әдістемелік жағынан
қамту сол кезден қолға алынды.Оның құрылымы мен мазмұны тек 1937 жылы
барлық жоғары орындары үшін біріңғай оқу бағдарламасы мен белгіленді.
Алайда, Ұлы Отан соғысы, одан кейінгі Жапониямен соғыс оның қалыптасуы мен
дамуын ұзақ уақытқа кідіртті, тек жеңістен кейін ғана жалғасын тапты.
Дене тәрбиесі бойынша соғыстан кейінгі алғашқы оқу бағдарламасы
1951жылы дайындалып, қабылданды, бірақ ЖОО-ның ерекшелігі мен әртүрлі
мамандануына сәйкес негізгі қолдануға ие бола алмайды.Одан кейін
1955,1963,1957 жылдарда Жоғары оқу орындарындағы студенттер дене тәрбиесін
ұйымдастыру – педагогикалық негіздерітақырыбынағы кандидаттық
диссертацияда талдау жасалынды.
Оқу процесінің ұйымдастыру-әдістемелік негіздері, әсіресе,одақтас
республикалардың жоғары білім беру министрліктерінде, соның ішінде
Қазақстанда да 1959 жылы әскери және дене дайындығы бөлімдері құрылғаннан
кейін қалыптасып, дамуда. Қазақстанда дене тәрбиесінен басқа жоғары оқу
орындарында шеберлігі жоғарғы спортшылардың көпшілігін дайындауға септігін
тигізген Республикалық студенттер ойндары дәстүрге айналып, кең қанат жая
бастады. Олардың көпшілігі Дүниежүзілік универсиадалардың, Бүкілодақтық
студенттер ойындарының және КСРО Халықтары Спартакиадасынның жеңімпаздары
мен жүлдегерлері болды. Мұның барі оқытушы-профессорлар құрамы мен ЖОО
басшыларының дене тәртиесін мойындап, оны дамытуға ұмтылысын көрсетті.
Осындай психологиялық-педагогикалық процесс оңайлықпен келген жоқ. Өкінішке
қарай, бірқатар себептерге байланысты сонғы жылдары жағымсыз реңге ие
болды, бұл туралы алдағы тарауларда айтылады.
ЖОО-ғы дене тәрбиесінің дамуы мен жетілуінде, өзінің беттерінде
әдістемелік және ғылыми мазмұндағы проблемалық мақалардың көптеген сандары
жариялаған негізгі ғылыми-теориялық журнал – Дене тәрбиесінің теориясы мен
практикасының орны бөлек.
Журнал беттерінде, белсенді авторлар мен теоретиктердің бірі
М.Я.Виленский жоғарғы оқу орындары студентері дене тәрбиесінің ғылыми-
әдістемелік тұрғыда қалыптасуы мен дамуын кезең-кезеңімен
көрсетеді.Соғыстан кейінгі кезеңнің бірінші сатысында дене тәрбиесі шапшаң
қарқынмен дамыды, бүкілодақтық деп аталатын ғылыми-әдістемелік жиындар мен
конференциялар өткізіле бастады.
Зерттелу деңгейі. Бұрынғы КСРО-ның жоғарғы оқу орындары студенттерінің
дене тәрбиесі процесінің мазмұны мен оны жетілдіру, көп жылдар бойы, дене
тәрбиесінің кеңестік жүйесінің нормалық негізі ретінде ГПГО кешенімен
анықталды. Дегенмен де, жоғарғы оқу орындарының қызметкерлері де студент
жастарды кешенді түрде тәрбиелеуді негіздеу жөнінде ізденістер жүргізуді,
бұның барлығы Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы жұрналында,
аймақтық Бүкілодақтық ғылыми-практикалық Бүкілодақтық лар мен
семинарларда оқтын-оқтын көрініс тапты.
Дене тәрбиесі мәселесі бойынша өткізілген Бүкілодақтық конференция 28,2
%-і оқу процесін жетілдіру, 23 %-і оны дәрігерлік тұрғыдан негіздеу, 15,4%-
і кәсіби қолданбалы дене дайындығы, 17,9 % студенттердің спорттық
шеберлігі мәселелеріне, ұсынылған баяндамалардың 52 %-і сол кездегі
кезеңнен танымал ГТО кешеннің нормативтерін орындауға студенттерді
дайындаудың ұйымдастыру - әдістемелік негіздеріне арналған екен.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Кейбір жоғарғы оқу орындарында
(Ленинград, Мәскеу, Қазақ Мемлекеттік Университеті мен басқада жоғарғы оқу
орындарыда) студенттердің дене тәрбиесі жөніндегі зертханалары мен
әдістемелік кабинеттері ашыла бастады. Мұның өзі оқытушылар құрамынның
ғылыми-зерттеу жұмыстарына септігін тигізді.
Осы оқулықтың авторлары, дене тәрбие қозғалысының мамандары ретінде,
Қазақстан Республикасының және бұрынғы Қазақ КСР-нің жоғарғы оқу
орындарында дене тәрбиесі бойынша проблемалық зертханалардың бірде-бірінің
құрылмағандығын, нашар жарақтандырылған әдістемелік кабинеттердің өз
жұмысын тоқтатқандығына амалсыз өкініш білдіреді. Шамасы,бұл ретте басты
себеп осы бір ерекше педагогикалық процестің ғылыми негізделуінің әлсіздігі
болар. Республиканың ЖОО-да бірнеше кандидаттық диссертация дайындалады,
дене тәрбиесі кафедраларының ғылыми мүмкіндігі өте төмен. Мұның басты
себебі дене тәрбиесі оқу бағдарламаларының теориялық тарауының
жеткіліксізділігі, студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстары жоқтың қасы, оқу
құралдары мен әдістемелік ұсыныстардың саны өте аз.
Зертету объектісі. КСРО Жоғары және орта білім министрлігінің әскери
және дене тәрбиесі дайындығы бөлімінің басшылығымен елдің түрлі
аймақтарындаға ЖОО жетекші мамандарының күш жұмсауы дене тәрбиесін ғылыми-
әдістемелік жағынан қамтуға себепші болады. Көп жылғы ізденістердан кейін
дене тәрбиесі бойынша оқу және әдістемелік құралдар, бағдарламалық және
сабақтар тыс процестердің түрліше аспектілерінен ұсыныстар мен тапсырмалар
шыға бастады. Олал оқу пәнінің түрлері мен құрамдарының әр түрлі екендігін
көрсетеді және оқу процесінің тиімділігін арттыруды іздестіруге, дене
тәрбиесі және спортпен сабақтан тыс шұғылдану мен оның әдістеріне, ГТО
кешенінің нормативтерін студенттердің меңгеруі мен оны тапсыруға дайындалу
әдістеріне арналған. Бұл ретте денсаулық жағдайы мен дене дамуында
ауытқушылығы бар және спорт секциялары мен спорттық жетілу оқу бөлімдерінде
шұғылданатын студентердің оқу процесін ұйымдастыруға жоғарылаған талап
қойылады.
М.Я.Виленскийдің көптеген жарияланымдарының арасынан ең елеулісі,
біздің көзқарасымыз бойынша Жоғары мектепке оқыту процесін ғылыми негізде
ұйымдастырудағы дене тәрбиесі, Пепагогикалық мамандықтардағы
студенттердің дене тәрбиесінің кәсіби бағыттары.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі тұрады.
І-тарау. ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ЖОО-ДА ДАМУЫ
1. Жоғары оқу орындарында оқу пәні және ғылыми бағыт ретінде қалыптасуы
Студенттер дене тәрбиесінің маңызды бөлімі кәсіби-қолданбалы дене
дайындығы екендігі белгілі. Оның ғылыми-теориялық негізін салушы Мәскеудің
жерге орналастыру институтының кафедра менгерушісі В.И.Ильинич. 1967 жылдың
өзінде В.И.Ильинич бұрынғы КСРО-ның Ауыл шаруашылығы министрлігі
жүйесіндегі ЖОО дене тәрбиесі кафедраларының менгерушісілерімен бірігіп,
Студенттердің кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы атты алғашқы
әдістемелік құралды дайындап, баспадан шығарды, кейін 1970 жылдың өзінде
В.И.Ильинич және А.Е.Козлов Кырғызстанның ауыл шаруашылық оқу орындары
студенттері мен оқушылардың кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы
жұмысын жариялады.Екі жұмыста кейіннен жоғары және орта арнаулы оқу
орындары студенттердің кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы (КҚДД)
жүйесін дамытуда маңызды рөл атқарды.ЖОО студенттері КҚДД-ның негізін
салушы дене тәрбиесінің қаралып отырған бағыттардың теориялық бағдарламалық-
әдістемелік және ғылыми негіздері бойынша көптеген проблемалық мақалаларды
жариялап,оны қазіргі уақытта жоғарғы білім беру мен дене тәрбиесі
мамандарының үлкен сұранысына ие болып отырған ЖОО Студенттердің кәсіби-
қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы оқу құралы (1978ж.) ретінде ұсынды.
Одақта ЖОО Студенттердің дене тәрбиесі бойынша алғашқы докторлық
диссертация дәл КҚДД-ға арналып, Жоғары оқу орындарында халық шаруашылығы
мамандарын даярлаудың (елдің ауылшарушылық ЖОО үлгісінде) кәсіби-қолданбалы
дене тәрбиесі дайындығы тақырыбында В.И.Ильинич қорғады.
Техникалық ЖОО студенттердің кәсіби-қолданбалы ЖОО дайындығы оқу
құралын жазған Р.Т.Раевский техникалық ЖОО Студенттердің КҚДД-ны негіздеуге
үлкен үлес қосты. Аталған авторлар елдің әртүрлі ЖОО-ның дене тәрбиесі
оқытушылардың осы мәселе бойынша ғылыми ізденуіне көмектесті.Олардың бірі
өз істерін оқушылардың күн режіміндегі дене шынықтыру – сауықтыру шараларын
ұйымдастырылып, өткізуге бейім болашақ пен мұғалімдерінің кәсіби-
педагогикалық дайындығын іздестіруге арнаса, екіншілері әртүрлі
мамандықтар үшін қажетті дене қасиеттерін, қозғалыс дағдылларын, арнайы
білім мен дағдыларды дамытуға себепші болатын дене жаттығуларын іздестіруді
жалғастырды.
Студенттердің кәсіби-қолданбалы дене дайындығын алғашқы диссертациялық
зерттеулер дене тәрбиесінің көлемді және көп қырлы функцияларын ашып
көрсетті.Мысалы, Ю.П.Бобылев және Д.А.Валеев өз зерттеулерін болашақ
сызушылар мен мұнай-газ саласы мамандарының КҚДД-ын эксперименталды
негіздеуге арнаған, В.Д.Воронин жаратылыстану-жағрафия факультеті
студенттерінің кәсіби дайындық жүйесінде спорттық бағдарлауды пайдалану
жөніндегі негіздерді ұсынады. Гидрометеоролог студенттердің дене
тәрбиесінің қолданбалы бағытын эксперименталды негіздеуге И.Л.Гончар өз
жүйесін арнады, А.И.Гаралис рдиоэлектроника және автоматика факультетіндегі
оқу процесінің кәсіби-қолданбалы бағытына назар аударған, Е.П.Гук болашақ
оташы –дәрігерлердің арнайы дане дайындығын ғылыми тұрғыдан негіздеді.
Соңғы 15-20 жыл ішінде болашақ кәсіби қызметке дайындауда дене тәрбиесі
ме спорт құралдарын пайдалану жөніндегі ғылыми ізденістер бұрынғыдан
гөрі белсенді бола бастады. Мұны Г.Д.Ивановтың зерттеулері дәлелдеп отыр,ол
дене тәрбиесінің анықталып отырған сегіз ғылыми бағытының КҚДД-ның 1990жылы
бірінші орынға шыққандығын көрсетті. Сондықтан дисертант дене тәбиесінің
проблемаларын осы ғылыми бағытта қарауды бастады. Қазақ КСР-інде 1977-
1978жылдары аталған автор дайындаған алғашқы Студенттердің кәсіби-
қолданбалы дене дайындығы жөніндегі әдістемелік ұсыныстар мен ЖОО-ы үшін
Студенттердің кәсіби-қолданбалы дене дайындығы оқу әдістемелік құралы
жұмыстың мазмұны ҚазМУ студенттерінің контингентімен мамандықтарымен
топтары үшін негізделген: далалық (биологтар, жағрафия мамандары);
физиктер, химиктер математиктер; заң мамандықтары, гуманитарлық (тарихшылар
журналистер, филологтар). Кейінгі жылдары Қазақстанда В.И.Ильинич пен
З.И.Локтионованың авторлығымен дайындалған Қазақстан малшыларының кәсіби-
қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы, Өскемен жол құрылысы инстутында Жол
құрылысы мамандығы бойынша тағы да әдістемелік ұсыныстар жарияланды.
Аталған оқу орындарының В.И.Ильинич пен З.И.Локтионованың кафедрасының
меңгерушісі М.Ф.Жақсылықовтың ұсынысы бойынша Өскеменде 1990жылы
Студенттер мен оқушы жастардың үздіксіз кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі
дайындығы тақырыбында бірінші рет аймақтық ғылыми - әдістемелік
конференция өзкізілді. Оның материалдарында Қазақстанның, Мәскеудің,
Ленинградтың, Орскінің Фрунзе мен Ташкенттің ЖОО дене тәрбиесі кафедралары
оқытушыларының 56 хабар – жаңалықтары жарияланды. Конференция ЖОО
студенттерінің болашақ кәсіби қызметінде дене тәрбиесінің рөлін тағыда атап
көрсетті және оны енгізудің төмендегідей көкейкесті және тиімді бағыттарын
анықтап берді:
1. Мектепке дейінгі тәрбиемен болашақ пән мұғалімдерінің факультеттері
студенттерінің кәсіби – педагогикалық.
2. Болашақ кәсіби қызметті қоса алғанда, студенттердің дене – психикалық
жағынан (дене-психикалық қасиеттерді, қозғалыс дағдылары мен
іскерліктерді дамыту).
3. Жоғарғы курс студенттерінің дене туралы білімінің жүйесін дайындап, оны
өмірге енгізу (дене тәрбиесі және ЕҒНҰ, еңбекті қорғау қауіпсіздік
техникасы ережелері).
4. Педагогикалық және өндірістік практиканың құрлымына ҒЗЖ-ы мен СҒЗЖ-на,
таңдаған мамандығы бойынша курстың және дипломдық жұмыстардың мазмұнына
дене тәрбиесінің пән аралық байланысын енгізіп, жетілдіру.
5. Гуманитарлық факультеттердің студенттеріне спорттық терминологиялық
білімдердің кейбір көлемі мен дене тәрбиесін насихаттау формаларын
баспасөз, теледидар, радио арқылы қалыптастыру.
6. ЖОО-ны бітірушілердің өндірістік қызмет орындарында қолданбалы
бағыттағы сауықтыру шараларын ұйымдастырудың практикалық дағдыларын
қалыптастыру.
7. Келісім-шарт негізінде өндіріске дене шынықтырудағы енгізу (дене
жаттығулардың мақсатты-бағыты кешендерін, сауықтыру шараларын дайындап,
енгізу, тренажерлерді пайдалану, дене тәрбиесі құралдарының әлеуметтік-
экономикалық тиімділігін анықтау жөніндегі ғылыми-зерттеулерді
ұйымдастыру).
Қарап отырған мәселе бойынша Қазақстар Республикасындағы
көкейкесті мәселе мұнайшы-студенттердің кәсіби-қолданбалы дене дайындығы
тақырыбында алғашқы кандидаттық диссертация дайындалып, Қазақ спорт және
туризм академиясында ашылған дессертациялық кеңесте қорғалады. Оның
авторлары Н.О.Ордабаев көп жылдық зерттеулердің нәтижесінде, көтеген
педагогикалық экспериметтердің негізінде Мұнай және газ скважиналарын
бұрғылау, мұнай және газ кен орындарын дайындау мен пайдалану
мамандықтары бойынша мұнай факультеті студенттерінің КҚДД-ның құрлымы мен
мазмұнын дайындап, ғылыми түрде негіздеді. Зерттеулерде мұнайша
мамандығындағы студенттердің оқу және болашақ еңбек қызметіне сипаттама
берілген және алғаш рет бұрынғы КСРО, қазіргі ТМД елдерінің ЖОО-да алғаш
рет дене тәрбиесінің сынақ талаптары жалғасып, аталған мамандықтардың
біліктілік сипаттамасына енгізілгендігін қуанышпен атап өткен жөн.
Жоғарғы оқу орындарындағы дене тәрбиесінің қалыптасуымен дамуын
талдай отырып, елдің әртүрлі аймақтарында педагогикалық осы саладағы ғылыми-
зерттеу жұмыстары жетпісінші жылдардан кейін айтарлықтай жанданғанын ,
пінді зерттеудің және оның жеке адамды тәрбиелеудегі ролі мен жоғары
білімді мамандар дайындаудағы орны кеңейгендігін атап өту керек.
Студенттердіңдене тәрбиесінің ғылыми зерттеу пәні ретінде
қарастыру, 1954 жылы мен 1988жылдың арасындағы кезеңде Дене тәрбиесімен
спорт құрылымда бұл соңғы орында болып, КСРО-да орындалған
диссертациялардың жалпы санының 4,04% -ін құрағандығын көрсетті. Жоғарыда
айтылып өткендей, студенттер дене тәрбиесінің анықталған сегіз ғылыми
бағдарының ішінде КҚДД-бірінші орында, екінші орында – жүйені
дәрігерлікбиологиялық тұрғыдан негіздеу (18,1%), үшінші орында-
студенттердің жұмыс қабілеттілігі мен оқу-еңбек белсенділігін артыру үшін
дене тәрбиесі мен спорт құралдарын пайдалану (14%), студентердің спорттық
шеберлігін арттыру мәселесі бойынша зерттеулердің 9,4 %-і орындалған, дене
тәрбиесі коммунистік тәрбиеннің құрамдас бөлігі ретінде 9,2% құраған,
зерттеулердің небәра 0,6% ғылыми ақпараттарды, оқу-спорт құрал –жабдықтарын
дайындап, жетілдіруге бағытталған.
Жалпы одақ деңгейінде 1989жылы Мәскеуде өткен Студенттердің жеке
тұлғасының дене тәрбиесі тақырыбындағы сонғы конференциялардың бірінде
дене тәрбиесінің түрліше аспектілердің қаралды. Атап айтқанда, медицина
профессора А.ЧВ.Чоговадзе студенттер денсаулығының қанағаттанғысыз жағдайда
екендігін дабыл қағып отыр, ЖОО- да оқыған барлық жолдар ішінде олардың
қозғалыс белсенділігін арттыру қажеттігін атап көрсетті.
Жалпы одақ бойынша жалпы одақтық базалық оқу бағдарламасының
мақсаттарын, міндеттері мен норматывтік талаптарын нақтылау және қайта
қарау қажеттілігін көрсеткен профессорВ.И.Ильинич Дене тәрбиесінің
теориясы мен практикасы журналында проблемалық мақала жариялады.
Дене тәрбиесінің көп жақтылығы, оның студенттердің ақыл-ой
қабілетіне дене қасиеттерін дамыту мен дене жұмыс қабілеттілігін
қамтамассыз етуге, бос уақытты тиімді пайдалануға, әлеуметтік тұрғыда
белсенді жеке тұлғаны қалыптастыруға жағымды әсеретумен ерекшеленеді.
Кейбір авторлар студенттермен жүргізілетін тәрбие жұмысындағы,оның
ішінде жатақханалар мен спорттық-сауықтыру лагері жағдайындағы дене
тәрбиесінің рөлінде басымдық беруде. Студенттерді адамгершілік тұрғыда
тәрбиелеуге бағытталған зерттеулер көрініс беруде,кейбір жұмыстарда
студенттердің дене тәрбиесіне көзқарасының себептері ашылып, көрсетілген.
Диссертациялық зертеулер тақырыбы сан-саналы және дене тәрбиесі мен
студенттер қауымының көптеген мәселелерін қамтиды. Яғни,мысалы
Э.А.Адамович Орал орман техникасы студентердің дене тәрбиесі дайындығы
проблемасын зерттесе, Н.Н.Баев техникалық ЖОО-ғы дене тәрбиесінің тәрбиелік
аспектілерін негіздейді. В.Г.Булате дене тәрбиесін музикалық-ырғақты
дайындықтың құралы есебінде қарастырады, Б.М.Гзовский баскетболдың
үлгісінде оқу процесіне спорттық бағыт береді,М.И.Жумабакис студенттердің
дене жұмыс қабілетінің өзгерістері мен оның бағыттарын негіздейді.
Педагогикалық ЖОО студенттердің дене тәрбиесіне дифференциалдық тұрғыдан
келуді И.П.Лопатин ашып көрсетуде, Р.Я.Янсонның диссертациялық зерттеулері
арнайы оқу бөліміндегі сабақ әдістерін дайындауға бағытталған.
Шетелдік авторлар да қоғамдағы дене тәрбиесі мәселесін және ондағы
спорттың алатын орнын қарастыруда.Болгарлық авторлар С.Талова мен Е.Ценева
дене тәрбиесі просесіндегі студенттердің белсенділігі мен оқу-спорт
қызметінің себептерін зерттеуде. АҚШ-тың университеттері мен колледждерінде
дене тәрбиесінің қойылуы зерттелуде, неміс студенттерінің спортқа
көзқарасы, дененің жалпы және үйлесімділік қабілеттерінің өзара іс-әрекеті
ашылып көрсетілуде.
С.Кгизеннің диссертациясында университеттік педагогика мен АҚШ спорты
педагогикасының іс-қимылы, дене тәрбиесінің барысында қоғамдық
белсенділікті қалыптастыру, сондай-ақ білім беру жүйесіндегі дене тәрбиесі
мен спорттын рөлі қарастырылуда.
Қазақстанның ЖОО-да алғашқы диссертациялық зерттеу Н.Н.Пересветовтың
үлесінде және ол ауылшаруашылығы ЖОО студенттердің дене тәрбиесіне бойынша
сабақтар режімін негіздеуге арналған. Қазақстар РеспубликасынныңЖОО-ғы
абитуриенттер мен студенттердің дене дайындығы тез төмендеп,
қанағаттанғысыз денгейге жеткен, ол көкейкесті мәселеге айналып, жағдайы
асқынған студент жастардың дене дмуы мен дене тәрбиесі дайындығы мәселесін
А.Р.Жамалов қарастыруда. Бұны дене тәрбиесі мамандарының кейінгі
зерттеулері мазасыздықпен ашып көрсетуде, бұл мәселеге Қазақ Ұлттық
университеттінде және республиканың өзге де ЖОО-да көптен бері назар
аударуда.
Оқушы жастар арасындаға дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарының арасында
ұлттық әдеп-ғұрыптар мен дәстүрлер К.С.Әбішевтің, Т.Ж.Бекпатшаевтың және
Б.М.Досқараевтың диссертациялық зерттеу тақырыбына айналды. Педагогикалық
ЖОО қоғамдық дене шынықтыру кадрларын дайындау және дене тәрбиесі құралдары
арқылы тәрбие жұмысына болашақ мұғалімнің кәсіби дайындығын қалыптастыру
жүйесін кандидаттық және Қазақстанда бірінші докторлық диссертациясында
О.А.Аяшев (Шымкент қаласы) ғылыми түрде негіздеді. Шымкент химия –
технология институты дене тәрбиесі кафедрасынның меңгерушісі Б.Н.Беглов
студент-спортшылардың спорттық-этикалық және адамгершілік біліміннің
мазмұнын .түрлері мен әдістерін зерттеді.Дене тәрбиесінен басқа ЖОО-ға
жоғары жетістіктер спорттының педагокиклық және ұйымдастыру негіздерін
республикадағы белгілі маман, КСРО-ның еңбек сіңірген жаттықтырушысы
Т.М.Досмұхамбетов дайындап, ғылыми түрде негіздеді.Автор Үкімет қаулыларына
сүйене отырып, дене тәрбиесінің басқа,ЖОО-ғы спорттың жоғалтылған
позицияларын атап, бұл мәселені шешудің төмендегідей ұйымдастыру жөлдарын
ұсынады:
- Оқу кезеңінде дене тәрбиесі бойынша міндетті сабақтарды жылына кемі
450 сағат көлемңмен қамтамасыз ету.
- Курс, факультет, топтар, жатақханалар, кулубтар арасындағы жарыстардың
саның барынша көбейтіп, жанғырту;
- Таза ауада дене жаттығулармен шұғылдану үшін қажетті инфрақұрылымды
жасау;
- Негізі дене қасиеттерінің дамуын бағалаумен дене дайындығы жөнінен
дифференциялық сынақтарды енгізу;
- Тиісті спорт ғимараттары мен маманданған жаттықтырушылар құрамы бар ЖОО-
ның бзасында ЖОО-дың аралық спортық жетілдіру топтарын ашу;
- Спорттың басымырақ дамуын және қоғамда салауатты өмір салты қағидаларын
орнықтыруды қамтамасыз ететін тұтас норматифтік-құқықтық жүйені
дайындау;
- Жастар дене тәрбиесінің барлық түріне спорттың кәсіби-қолданбалы
түрлерін енгізудің шарттары мен мазмұнын жетілдіру;
- ЖОО-да заңды дербес спорт клубтарының жұмысын жанжандыру;
- Спорт – баршаға атты жаңа құрылым Қазақстанның шаруашылық
қауымдастығын ашу;
- Суденттер арасындағы әлемдік чемпионаттар мен дүние жүзілік қысқы және
жазғы универсиадаларға Қазақстан Республикасының спортшы-студенттерін
қатыстыру мен дайындауға қажетті қаржы бөлу;
Көптеген жылдар бойы Г.Д.Ивановтың біршама жарияланымдары мен
диссертациялық зерттеулерінде жоғары оқу орындарындағы дене тәрбиесін
жетілдіруге бағытталған кейбір мәселелер көтерілген.
Әрине,оқушы жастардың денсаулығы мен дене дайындығының іргетасы
мектептегі жылдарда қалыптасады, бірақ осы көрсеткіштер денгейі жыл өткен
сайын төмендеуде.Осы фактілерге мазасызданған Т.Б.Абаев, Т.Ш.Қуанышев және
Қ.А.Құланов дене тәрбиесінің қойылуын, оның ішінде ұлттық ойындарды
пайдалану арқылы жақсартудағы мектеп пен ЖОО-ның өзара байланысы мәселесін
қорғайды.
Қазақстар Республикасының дене шынықтыру қозғалысын жетілдірудің
ұйымдастыру – педагогикалық факторы мен әдістерін анықтауға осы оқулықтың
авторы өзінің көп жылдық зерттеулерін арнады, онда педагогикалық ЖОО –ғы
дене тәрбиесі маңызды орынға ие.
Оның басшылығымен және белсенді қатысумен Ильяс Жансүгіров атындағы
Жетісу мемлекеттік университетінде мақсатты бағдарлама дайындалып, өмірге
енгізілді.
Ол Қазақстан мектептеріндегі пән мұғалімдердің арасында дене тәрбиесіне
қарсылармен және жеткіншектер мен жастардың жеке тұлғасын тәрбиелеу
факторы есебінде селқос қарайтындардың көп екендігін анықтаған зерттеулер
нәтижелерінде негізделген болатын.
Оның негізгі міндеттері:
1) Мектептегі педагогикалық практика студенттерді дайындаудағы дене
тәрбиесі және педагогика кафедраларының біріккен қызметі мен өзара іс-
әрекетін басқару;
2) ЖОО-ғы студенттер мен оқытушы-профессорлар құрамының дене тәрбиесіне
деген бағалы көзқарасы мен түсінігі;
3) Дене тәрбиесі сабақтарының құрамына, дене тәрбиесі мен спорт құралдары
және басқалар арқылы мектептегі болашақ тәрбие жұмысына студенттерді
даярлау мақсатында олардың арнай дайындығын енгізу.
Шығыс Қазақстан университетінде Н.Е.Мананков сол жылдары жұмыс атқарған
ГТО кешендердің нормасын орындауға студенттерді даярлауға байланысты дене
тәрбиесінің педгогикалық әсерін ғылыми түрде негіздеді, осы оқу орында
мәні студенттердің ақыл-ой және дене жұмыс қабіеттеріне дифференцияланған
жүктемелердің әсерін зерттеуден тұратын В.П.Русановтың кандидаттық
диссертациясы дайындалды.
А.Ф.Матвиенко студенттердің спорттық клубы арқылы жастарды
адамгершілікке тәрбиелеу мәселесін ғылыми тұрғыда қарастырды. А.П.Пакин
дене тәрбиесі құралдары арқылы ЖОО студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуін
ұйымдастыруды ғылыми түрде негіздеді.
Қазақ Ұлттық Университетінің оқытушысы Н.В.Пак Қазақстанның жоғары оқу
орындарындағы дене тәрбиесіне тарихи шолу жасады,О.П.Петров дене шынықтыру-
спорттық сабақтармен студенттердің айналасу себепберін қалыптстыру
мәселесін қарастырды, студенттердің белсенді режімінің көрсеткіштерімен
өзара байланысын негіздеді.
Дене тәрбиесі – бұл,ең елдымен, спорттың әр түрінен сан-саналы дене
жаттығуларының көбі пайдаланатын практикалық пән. Оқу процесінің қойылуында
көптеген онжылдықтар бойы студенттер қозғалыс режімі бойынша үш топқа
бөлінеді:спортпен айналысатын студенттер; жалпы қабылданған оқу
бағдарламасы мен оның нормативтерін меңгерген студенттер; денсаулық
жағдайында ауытқушылығы және дене бітімінің дамуы жеткіліксіз студенттер.
Бұл сабақтардың ұйымдастырылуы мен әдістері елеулі айырмашылықтарға
ие, көптеген айрықша ерекшеліктері спорттың әр түрін студенттердің меңгеру
кезінде көрінеді.Сонымен қатар, сабақтардың ерекшелігі студенттердің
контингентіне байланысты болмайды, сондай-ақ ЖОО-ның орналасқан климаттық –
географиялық жағдайларына, спорттық базаның бар, жоқтығына және студенттер
кафедрасынның оқытушы-профессор құрамына байланысты болмақ.
Осыған байланысты, көптеген жылдар бойы, мамандар дене тәрбиесі бойынша
оқу процесінің тиімділігін арттырудың әдістерін іздестіруде.Бұл ізденістер
қоғам өмірінің өзгерістеріне, студенттер денсаулығы жағдайы мен олардың
дене дайындығының төменденуіне байланысты.Қазіргі кезеңде Қазақстар
Республикасындағы алғашқы оқу бағдарламасының шығуына байланысты ізденісті
жалғастыру қажет.
Дене тәрбиесінің оқу процесі бірінші және екінші курстарда жүзеге
асырылуы, сексенінші жылдардан кейін оны үшінші – төртінші курстарда
(Қазвқтың көлік және байланыс академиясында) енгізді.
Мысалы, Э.О.Авакян және Л.В.Хайкин өздерінің әдістемелік құралдарын
Ереван және Мәскеу ЖОО студенттерінің төрт курсындағы дене тәрбиесінің оқу
процесіне арналған, студенттер жатақханасындағы сауықтыру және спорттық-
көпшілік жұмыстарды ұйымдастыру әдістеріне Рига қаласын Х.Я.Бечер мен
М.М.Боросовтың, сондай-ақ Мәскеуден М.Я.Виленский мен И.Г.Берднуковтің
еңбектері ұсынылған. Әр түрлі саладағы ЖОО-ғы арнайы дәрігерлік топтың
студенттермен жүргізілген сабақты әдістемелік жағынан негіздеуге тұрақты
және үнемі назар аударылуда. Студенттерінің негізгі құрамынның дене
тәрбиесі оқу процесін әдістемелік тұрғыдан іздестіру үнемі жалғасуда,
интернационалдық тәрбие мен дене тәрбиесінің теориялық негіздерін
менгерілуге назар аударылуда.
Қарастырылып орырылған мәселе бойынша әдебиеттерді қысқаша талдау, дене
тәрбиесі оқу және қоғамдық құбылыс ретінде көп қырлы педагогикалық
мүмкіндіктерке ие екендігін көрсетеді. Мұның өзі ЖОО-ғы оқу-тәрбие
процесінде дене тәрбиесімен спорт құралдарын пайдлана отырып, мамандарды
даярлау тиімтілігін арттырудың жетілдірілген және бұқааралқтүрлерін
іздестіру қажеттігін көрсетеді.
1.2. Дене тәрбиесі ЖОО-дағы оқу – тәрбие процесіннің
бір бөлігі ретінде
ЖОО-дағы қазігі оқу- тәрбие процесі көп қырлы және мазмұнды жағынан
күрделі сонымен қатар оқытушы- профессорлар құрамы мен студенттердің
педагогикалық өзара іс-қимылының нәтижесінде жүзеге асырылады.
Ол тұтас жүйе ретінде көптеген формалардан тұрады. Олардың ішіндегі
негізгісі:дәрістік (лекциялық) сабақтар, зертханалық, семинарлық,
практикалық сабақтар, консультатциялық, сынақтар, емтихандар, курстық және
дипломдық жұмыстарды дайындау мен қорғау, педагогикалық және практикалық
және т.б.
ЖОО студенттерінің оқу –тәрбие қызметінің негізгі түрлеріне оқу,
танымдық, тәрбиелік, ақыл-ой, оқу -өндірістік, қоғамдық, интернатцоналдық,
еңбек, ғылыми-зерттеу жұмыстары және басқалар жатады.
Олардың табыстылығы түрлі жалпы білім беретін және арнайы пәндер
бойынша бағдарламалық материалдарды студенттердің меңгеру қабілеттілігіне
негізделген. Мұның өзі дене тәрбиесі процесімен қамтамасыз етілетін,
студенттер ағзасынның функционалды және психофизологиялық мүмкіндіктерінің
көрінуін талап етеді.
Зерттеулер көрсеткендей, ол адамның мақсаты- бағыты белсенді қызметінің
түрі ретінде төмендегідей жалпы педагогикалық қызмет түрлерінің қызмет
істеуіне жағымды әсер етеді.
Қызметтің жалпы педагогикалық түрлеріне ең анық байқалатыны ой қызметі,
оны оңтайландынуда күш-қуат мүмкіндіктері және қозғалыс жежімдерімен
қамтамасыз етілетін студентер ағзасының психикалық көрсеткіштері (ақыл-ой
жұмыс қабілеттілігі мен зейіннің тұрақтылығы) маңызды және бұл ғылыми
зерттеулермен дәледенген.
Қазіргі оқу-тәрбие процесінде студенттердің ақыл-ой жұмыс
қабілеттілігінің орнықтылығының қамтамасыз ету мәселесі айрықша көкейкесті
проблемаға айналып. Оны қазіргі уақытта жаппай шешу негізінен дене тәрбиесі
құралдары арқылы мүмкін болмақ. Студентер ағзасының қалыпқа келтірудің өзге
құралдары жоқ деуге болады, өйткені студентердің бұрынғы профилакторийлері
мен санаторийлері өз жұмыстарын тоқтатты.ЖОО-дағы Дене тарбиесі пәнінің
айрықша және күрделі міндетті отбасы – бала бақша-мектеп схемасы бойынша
қалыптасқан аз қозғалыс нәтижесінде денсаулық жағдайымен дене дамуындағы
жетіспеушіліктерді түзетуден және жартылай жоюдан тұрады.
Кейде өте күрделі климаттық- географиялық және тұрмыстық жағдайда
жүргізілетін оқу-өндірістік практиканың талаптарына дене қасиеттерінің
тиісті денгейін студенттерде қалыптастыруды жоғары оқу орындарындағы бірде-
бір пән қамтамасыз ете алмайды. Тек бұған дене тәрбиесі құралдарының қоры
арқылы жетуге болады (жалпы дамытатын, арнайы және қолданбалы дене
жаттығулары,спорттың әр түрінен жаттығулар).
Бұдан басқа, дене тәрбиесінің барысында студент ағзаны шынықтыру және
өз жағдайын психолгиялық жағынан реттеуді менгере алады. Дене
жаттығуларымен жүйелі айналасу шыдамдылық, күш, жылдамдық секілді дене
қасиеттерін дамытуға көмектесіп қоймайды, сондай-ақ адам мінезінің жағымды
ерекшеліктерін тәрбиелеуге тиімді әсер етеді. Дене жаттығуларымен айналасу
барысында, әсіресе спорттық жаттығуда (адамның күнделікті өмірі мен оның
белсенді өндірісттік қызметті үшін қажетті) қалыптасады.
Дене тәрбиесі қызметінің көрсетілген жалпы педагогикалық түрлерімен
өзара байланысты пәннің арнай- педагогикалық функциялары арқылы жүзеге
асырады. Бұл бәрінен бұрын, студенттер ағзасынның функционалдық дамуы мен
дене дайындығын қамтамасыз еретін қозғалыс функциясы, сондай-ақ жалпы
дамытатын және қолданбалы маңызға (жүзу, жүгіру,шанғы дайындығы және
басқалар) түрлі қозғалыс қимылдарын менгеру.
Студенттер түрлі спорт түрлеріне айналысқанда, жоғары оқу орнындағы
және одан тыс жерлерде жарысқа қатысу нәтижесінде студенттерде ең жоғары
қозғалыс режімі қалыптасады.
Студенттердің оқу-жаттығу процесі мен жарыстық қызметі биологиялық
белсенділік пен кейінгі еңбек көрсеткіштеріне тиімді көмектеседі. Спортпен
шұғылданатын Студенттер дің дене дайындығы денгейі негізгі және арнайы оқу
бөлімдерінің студенттерімен салыстырғанда елеулі жоғары,бұл далалық – оқу
және өндірістік практиканы өткізу кезінде ерекше байқалады.
Спорттағы жоғарғы жетістіктер, көп уақытты алатын қазігі кездегі
жаттығу процестеріне байланысты, мұның өзі студенттің таңдап алған
мамандығының оқу процесімен байланысты тиісті ұйымдастыру жұмыстарын талап
етеді. Спортпен шұғылдану барысында оның теориялық негіздері танып-
білінеді, онсыз нәтиже мен жоғары разрядтарға жету күрделі болмақ.
Жаттығушыдан ақпараттарды алумен байланысты және арнайы әдебиеттерді оқу
арқылы білім алу – танымдық қасиеттерді арттырады.
Спорттың көптеген түрлері (мәнерлеп сырғанау, гимнастиканың түрлері
және басқалар) күрделі, олармен айналасқанда қозғалыстың өте жақсы
үйлесімділігі мен қимылды есте сақтау біліктілігі қажет, осыларды
қалыптастыру ақпараттарды жылдам меңгеруді қамтамасыз ететін жалпы есте
сақтау қабілетін жетілдіреді.
Студенттердің дене шынықтыру-сауықтыру қызметін ұйымдастыру дене
тәрбиесі кафедрасы жұмысының маңызды бөлігі болып табылады, оның барысында
денені сауықтыру, тынықтыру және қалпына келтіру (төмендеген дене мүшелері
мен жұмыс қабеттілігін қалпына келтіру, нервке –психикаға түскен ауырлық
пен денсаулық жағдайындағы ауытқушылықты жою) міндеттері шешіледі.
ЖОО-дағы дене тәрбиесі процесі студенттердің дәрігерлік тексеруден
өтуімен және оларды негізгі, дайындық, арнайы медициналық топтарға бөлумен
басталады. Көптеген студенттер алғаш рет өз ағзасының антропоментірлік және
функционалдық көрсеткіштері оың дене дамуы денгейі туралы кеңірек түсінік
алады.
Дене тәрбиесі бойынша оқу процесін ұйымдастырудың екінші бастапқы
кезеңі оқу бағдарламасында қарастырылған бақылау сынақтарын студенттердің
орындауынан тұрады. Сөйтіп, студент өз ағзасының, денесінің дамуының мен
медициналық жағдайын толық танып біледі. Кейіннен бұл танымдық процесс
дайындықтың дене, техникалық және өзге де түрлерімен тұратын дене
тәрбиесінің теориялық негіздерімен практикалық сабақтарды әдістерді
меңгерудегі танымдық қызметке ұласады.
Денсаулық жағдайында уақытша немесе созылмалы ауытқушылығы бар
студенттер дене тәрбиесінің оқу бағдарламасына сәйкес бақылау сынақтарын
орындауда тартылмайды және спорттық жарыстарға қатысуға жіберілмейді.
Мұндай студенттерге денсаулықты нығайту және денені дамыту мен дайындық
денгейін арттыруды мақсат еткен дене жаттығулары арқылы жету міндеті
қойылады.
Негізгі және арнайы оқу бөлімдеріндегі дене тәрбиесі процесі бойынша
сесестрлік сынақтардың құрамдас бөлігі болып табылатын нормативтік
қызметтерге негізделген.Спортпен айналысатын студенттер үшін қызметтің осы
түрі республика көлемінде үшінші разрядты спорт шеберіне дейінгі спорттық
жіктемені нормативтерімен ынталандырылады.
ЖОО-дағы дене тәрбиесі мен спорттың маңыздылығын одан әрі көтеру көп
жағдайда дене тәрбиесі мамандарына қатысты. Олар студенттер мен профессор –
оқытушылар құрамын дене жаттығуларымен белсенді түрде шұғылдануға шақырып
қана қоймай, сондай-ақ, ең басты фактілермен және ғылыми негіздер,жалпы оқу-
тәрбие процесінде оның қажеттілігін дәлелдеп, түсіндіруі тиіс.
Дене тәрбиесі кафедрасының оқтушылары мен студенттердің ғылыми-зерттеу
жұмыстары өте маңызды, бірақ проблемалық болып табылады.Бұл ретте жоғары
оқу орнына түскен мектеп бітірушілердің және көп жылдық оқу барысында
денсаулық жағдайы мен дене тәрбиесі дайындығының деңгейін зерттеу өте
маңызды болып табылады. Мысалы Шығыс Қазақстан Мемлекеттік университетінің
негізгі контингенті қыздар,олардың денсаулық жағдайы дәрігерлік тексеру
қорытындысына сәйкес, әсіресе соңғы жылдары, сайын төмендеуде.Мұның өзі
дене тәрбиесі мен жалпы оқу-тәрбие процесінің кез келген түрін
ұйымдастыруды қиындатады.
Әртүрлі жастағы адамның маңызды дене қасиетінің көрсеткіші –
шыдамдылық.Бұл бақылау сынағымен анықталады (1000 м-ге кростық жүгіріс),
бүл өте төмен болып жүр, ал көптеген студент қыздардың осы қиындықты жүріп
өтетіндей мүмкіндігі жоқ.
Жоғары оқу орнындағы Дене тәрбиесі пәні салыстырмалы түрде жаңа пән
ретінде, ол пайда болған сәттен бастап оған жоғары білім құрылымында екінші
және жартылай формалды орын берілді.Бұл фрагментті төмендегідей
факторлармен түсіндіруге болар:
- Жоғары оқу орнындағы дене тәрбиесі мамандарының болмауымен;
- Оның теориясы мен әдістемесінің болмауымен;
- Бұрыннан келе жатқын және теориялық-әдістемелік тұрғыдан негізделген
ЖОО-ның өзге пәндермен (жалпы педагогика. Математика,физика, химия және
басқалар) салыстырғанда оның мазмұнының әдеттен тыс болуымен.
- Оқу пәні ретінде дене тәрбиесінің қызметі кеңейді, қазіргі кезде
көптеген өзге де оқу пәндеріне қатысты төмендегідей тақырыптарды
біріктіретін оның теориялық бөлімдері қалыптасты.
- Дене тәрбиесінің жаратылыстану-ғылыми негіздері.
- Салауатты өмір салтының негіздері;
- Дене тәрбиесі құралдары арқылы жеке тұлғаның психикалық қасиеттерін
қалыптастыру;
- Болашақ мамандардың кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы;
- Еңбекті ғылыми негізде ұйымдастырудағы дене тәрбиесі.
Кейбір мамандар дене тәрбиесі мен спорт құралдарын пайдалану
мәселелерінде жалпы білім беретін мектеп мұғалімдеріне ерекше маңыз береді.
Жоғары оқу орнындағы дене шынықтыру – сауықтыру қызметінің дағдылары
мен белгілі бір білім беретін студенттер кәсіби жұмыс қабілеттілігін
арттыру үшін әртүрлі дене тәрбиесі құралдарын пайдалануда, өз денсаулығын
өз балаларының және қамқорлығына алған мектептегі оқушылардың денсаулығын
нығайтуда қиындық көретіндігін іс-тәжірибие дәлелдеп отыр. Олардың
көпшілігі дене тәрбиесі мен спорттың жан-жақты дамыған жеке тұлғаны
қалыптастырудағы алатын орнын жалпы көлемде ғана түсінеді, бірақ бұл ретте
денетәбиесінің көптеген және түрлі формалары мен құралдарын тәрбие
жұмысында қолданудың ұйымдастыру- әдістемелік дағдылардың пайдалануға толық
сенімді бола алмайды.
Педагогикалық жоғары оқу орындары дене тәрбиесі кафедрасының өкілдері
шығарған оқу құралдары осы мәселені көтерген. Олар дене тәрбиесінің
процесінде студентердің белгілі бір білімдер мен дағдыларды меңгеруі қажет
деп есептейді. Бұл бәрінен бұрын, команда беру біліктілігі, сапты басқару,
қозғалыс ойындары, гигиеналық гимнастика мен дене шынықтыру үзілістерін
және т.б.өткізу.
Алынған теориялық білімдерді практикалық сабақтарды баянды ету процесін
ұйымдастыру қажет (студенттердің сабақта немесе оның кіріспе – дайындық
бөлімінде қозғалыс ойындарын өткізуі және т.б.).
Дене тәрбиесі құралдары арқылы жалпы білім беретін пәндердің болашақ
мұғалімдерін шешуде біз төмендегілерді іске асыру керек деп есептейміз.
1. Дене тәрбиесі бойынша оқу бағдарламаларының теориялық
бөлімдерін оқытуды жақсарту.
2. Практикалық сабақтар, әңгімелесу және бақылау жмыстарын жазу
барысында (практикалық сабақтардан уақытша босатылғандар үшін)
алынған бөлімдерді міндетті түрде баянды ету үшін сынақ өткізу
тиімді.
Осыған байланысты дене тәрбиесі оқытушыларыныңүй тапсырмасын
дайындалған конспектісін және оны іс жүзінде асыруды бағалауы маңызды
педагогикалық тәсіл болып табылады.
Гуманитарлық мамандықтардың оқу-тәрбие процесінің ең маңызды
бөлімдерінің бірі мектептегі педагогикалық практика болып табылады. Оның
құрылымында практиканттың дене шынықтыру- спорттық қызметі бойынша бөлім
болу тиіс.Педагогикалық ЖОО-ның өкілдерімен әңгімелесу барысында бұған
жартылай назар аударылатындығын байқадық.
Мұның себептерінің бірі, біздің көз қарасымыз бойынша педагогика және
дене тәрбиесі кафедраларының өз ара біріккен шығармашылық іс-әректінің
жоқтығынан. Осындай іс-әректтің болмауы және студенттермен түсінік
жұмыстарының жеткіліксіз жүргізілуі жалпы білім беретін мектептегі пән
мұғалімдерінің денетәрбиесіне жағымсыз көз қарасын қалыптастыруға әкеледі
(біздің зерттеген әлеуметтік зертеулерімізден). Дене тәрбиесі бойынша оқу
бағдарламасында қарастырғанмен мектеп мұғалімдерінің дене мәдениеті
төменгі денгейде, осы себепті бұрынғыға қарағанда, қазіргі уақытта
студенттердің қызығушылығы мен қажеттілігін ескере отырып, дене тәрбиесінің
кез-келген құралдарын пайдалануға рұқсат етіледі.
Психологиялық ЖОО-да білім беру жүйесінің болашақ қызметкерінің жеке
салауатты өмір салтын қалыптастыруды ғана емес, сондай-ақ тәрбие жұмысында,
әсіресе жалпы білім беретін мектепте оның мүмкіндіктерін пайдалану
біліктілігін маңызды деп санау керек.
Таңдап алынған мамандықтың өзге пәндерден дене тәбиесінің теориясын
біршама оқыту оның білім беру маңызын және студенттердің білімді игеруге
деген көз қарасын төмендетеді. Егер болашақ мұғалімдер үшін негізгі нәрсе
дене тәрбиесі құралдары арқылы кәсіби-педагогикалық дайындық болса, ал
болашақ өндіріс мамандары үшін кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы
мен денені жетілдіру өте маңыздырақ. Егер денені жетілдіру туралы айтар
болсақ, онда оны арнайы педагогикалық деп атаған жөн. Ол жеке адамды
дамытудың жалпы педагогикалық қағидаларына сүйенгенмен де, өзінің өзгеше
құрылымы мен мазмұнына ие. Дайындықтың осы түрлері: жалпы,
арнайы.техникалық, жарыстық болып бөлінеді, бұларда дене қасиеттерінен
басқа да ерік – моральдық және тұлғаның психикалық қасиеттерімен мінез-
құлқының ерекшелігі (табандылық, еңбексүйгіштік) жетілдіреді. Бұларды оқу
тәрбие процесінің маңызды компоненттерідеп есептеуге болады. Бұнан басқа
денені жетілдіру барысында және жарыстық қызметте студенттер атауларды,
дене қасиеттерін және ағзаның негізгі функцияларын ( жүрек-қан тмырлары,
тыныс алу, тірек-қозғалыс аппараттары ) дамыту әдістерін қосымша танып,
біле алады. Бұл ретте, егер жаратылыстану-гуманитарлық жоғары оқу
орындарының оқу жоспарында адам функциясын қарастыратын оқу пәндері бар
болса ( физиология, анатомия, биология) ал инженерлік – техникалық ЖОО-да
оның жоқ екендігін атап өткен жөн. Осыған байланысты денетәрбиесі маңызды
қолданбалы және білімдік мәнге ие.
Дегенменде,дене тәрбиесі процесінде ЖОО студенттерінің дене шынықтыру
білімінің қойылуы жеткілікті ғылыми-әдістемелік негізге ие еместігін атап
өткен жөн. Оқытушылар өткізетін әңгімелер,кейбір ЖОО-дағы дәрістік сабақтар
дене тәрбиесінің педагогикалық мәнін толық ашып бере алмайды, мұның өзі
өзге пәндерден профессор – оқытушылар құрамының жіберіліп алған
қателіктерінің нәтижесі болып табылады. Бұл әсіресе, инженерлік –
техникалық ЖОО-да байқалады, онда болашақ өндіріс түрлеріне байланысты
студенттерінің дене дайындығы педагогикалық ЖОО-мен салыстырғанда әлде
қайда сапалырақ жүзеге асырылуы керек. Дегенмен де жекелеген ЖОО-да дене
тәрбиесінің теориялық тарауларында белгілі бір денгейде көңіл
аударылуда(Білім министрлігінің ЖОО туралы жылдық есебінен мәліметтері
бойынша). Білімді бағалаудың зерттеу сырқаттығы бойынша дне шынықтырудан
босатылғандар үшін бақылай жұмыстарын жазу, дене жаттығулары кешенін
құрастыру секілді кейбір түрлері іс тәжірбиеге енгізілуде, бірақ мазмұнды
құрылымы, оны міндеттілігі мен оқу жылдары ішіндегі үздіксіздігі жоқ.
Әдебиеттерді талдау жалпы жоғары оқу орындарында тән пән есебінде дене
әрбиесінің пән аралық байланысын ғылымы негіздеу мақсатындағы
диссертациялық зерттеулердің жоқтығын қөрсетеді.
Студенттердің денсаулығын, функционалдық және дене дайындығы сақтау
жөніндегі өзінің ерекше міндеттері шеше отырып, дене тәрбиесі ақыл-ой жұмыс
қабілеттілігінің тұрақтылығын арттыру мен нерв-психикалық күйзелісті
түсіруге көмектеседі. Нәтижесінде, ол студенттер оқып үйренетін жалпы білім
беретін және арнайы пәндердің оқу процесін қамтамасыз етеді. Дене тәрбиесі
және әсіресе спорттық қызмет, бұдан басқа оқу-тәрбие процесінің өзге де
көптеген міндеттерін (адамгершілік, эстетикалық) шешеді. Мұның өзі оның
жалпы педагогикалық маңызын одан әрі арттырады.Сөйтіп дене тәрбиесінің пән
аралық байланыстарын жоғары оқу орындарындағы оқу-тәрбие процеснің
тарауларымен теориялық тұрғыдан негіздеу қажеттілігі туралы қорытынды
жасуға болады.
1. Гуманитарлық жоғары оқу орындарындағы педагогика мен педагогикалық
практикамен дене тәрбиесінің байланысы:
- дене тәрбиесі құралдары арқылы педагогикалық қызметке студенттердің
біріккен бағдарламасын дайындау;
- мектепке дейінгі мекемелер мен мектептегі педагогикалық практикаға
басшылық жасауға дене тәрбиесі кафедрасы оқытушыларының қатысуы.
2. Инженерлік-техникалық жоғары оқу орындарындағы дене тәрбиесінің
Ғылыми зерттеу негіздері, Эргономика, Еңбек және техника қауіпсіздігін
сақтау, Еңбекті ғылыми негізде ұйымдастыру пәндерімен төмендегілер
арқылы байланысы: бағдарламалық оқу материалдарына дене тәрбиесінің
теориялық аспектілерін енгізу;
- жоғары курс студенттері үшін аталған пәндер арқылы таңдап алған
мамандығының ерекшелігін бейнелейтін дене тәрбиесі бойынша арнайы
семинар дайындау;
- жоғары курс студенттері үшін оқу және өндірістік практикамен
байланыстағы кәсіби-қолданбалы дене дайындығының жүйесін жасау.
Кафедра оқытушыларының басшьшығымен студенттердің ғылыми-зерттеу
жұмыстарын ұйымдастырудағы дене тәрбиесінің рөлі елеулі болуы мүмкін, бірақ
бұған тиянақты тұрғыдан келуге болады. Бұл ретте дене тәрбиесі және өзге де
кафедра оқытушыларының ғылыми жұмыстарды дайындауда студенттерге басшылық
жасаудағы творчестволық бірлігі туралы айтылып отыр. Өкінішке орай, бұл
жұмыс, қазіргі кезде практикаға айналмай отыр. Қазіргі уақытта
студенттердің дене тәрбиесі мен спортқа деген ұмтылысын жоғары білім беру
жүйесіндегі қаржы және өзге де проблемалардың салдарынан елеулі түрде
төмендеді, тұтастай алғанда қоғамда дене тәрбиесінің рөлі төмендеуде.
Осыған байланысты жоғары оқу орындарындағы дене тәрбиесінің алдына
халық шаруашылығының және білім беру саласының болашақ мамандарын
қалыптастыру міндеттері басым бағыт ретінде қойылып отыр.
Дене тәрбиесінің іс-тәжірибесі көрсетіп отырғандай, дене тәрбиесіне
студенттердің қажеттілігін ең тиімді және тұрақты түрде қалыптастыру
спортпен шұғылдану барысында жүзеге асырылады, бірақ Қазақстанның дене
тәрбиесінен басқа ЖОО-да ондай студенттер 2 3%-ды ғана құрайды.
Студенттердің дене тәрбиесі жөніндегі білімнің жаңа формаларын
дайындау, оларды ЖОО-ның оқу-тәрбие жұмысында іске асыру арқылы халық
шаруашылығы мен білім беру саласының болашақ мамандары үшін еңбекті ғылыми
негізде ұйымдастыру, алдағы кәсіби қызметте дене тәрбиесі құралдарын
пайдалану біліктілігімен, іскерліктерімен және дағдылармен қаруландыру
қарастырылуда.
Шамасы, жоғары оқу орындарын бітірушілерді жұмыс орны бойынша қоғамдық
дене шынықтыру қызметіне белсенді түрде қатыстырмай, халықтың әртүрлі
әлеуметтік-демографиялық топтары өкілдерінің салауатты өмір салтын, олардың
дене тәрбиесіне деген оң көзқарасын қалыптастыру проблемасын шешу өте
күрделі болатын түрі бар.
Біз ұсынып отырған теориялық-әдістемелік тұжырымдама дене тәрбиесінің
ЖОО-дағы рөлі мен орны туралы, оның пәнаралық байланысы, оқу пәндерін дене
тәрбиесінің қоғамдағы дамуымен, ЖОО-ны бітірушілердің болашақ кәсіби
қызметімен үйлестіру туралы қалыптасқан түсінікті елеулі түрде өзгерте
алады.
Таңдаған кез-келген мамандықты өз мәнінде меңгеру студенттердің
денсаулық, дене тәрбиесі дайьшдығы мен жұмыс қабілетінің әртүрлі (ақыл-ой,
зейін мен дененің орнықтылығы) жақсы болмаса мүмкін болмайды, бұл негізінен
дене тәрбиесі арқылы қамтамасыз етіледі (М.А.Булыгин, 1987).
Студент еңбегі ойлауға қатысты, ол әсіресе емтихан сессиясының және
мемлекеттік емтихан алдындағы немесе диплом жұмысын дайьшдап, қорғаумен
байланысты нерв-психикалық күйзеліспен қосарлана жүреді. Бұл студент
қызметінің жалпы сипаттамасы ғана, сонымен қатар түрлі мамандықты
меңгерумен байланысты айрықша ерекшеліктері де бар, ал олар өте көп.
Мысалы, болашақ химиктер, физиктер, қолданбалы математиканың мамандары,
программистер және т.с.с. көптеген сағаттар бойы аппаратуралармен,
аспаптармен және химикаттармен шұғылданып зертхана (лаборатория) жағдайында
болады. Олардың еңбегі зейінді көп шоғырландырумен, көз анализаторларының
қиналуымен, сондай-ақ мойынның, арқаның, иық белдеуі еттерінің және өзге де
ет топтарының статикалық күйзелісімен қоса жүреді. Бұдан басқа студенттер
тез шаршауға себеп болатын бірқалыптылықка, шуыл тітіркендіргіштеріне
лазерьлік сәулеге, өзге де кедергілерге ұшырай отырып, ұзақ уақыт бойы
жұмыс қалпында еріксіздеу болады (отырған, тұрған, жартылай бүгіліп). Оқу
процесінің ең шаршататын түрі күн сайын 4 -6 сағаттан артық бірнеше жыл
бойғы студенттерді қозғалыс белсенділігінен жалпы айыратын дәрістік
(лекциялық) және семинар сабақтары болып табьшады. Тіпті денесі жақсы
дамыған студенттердің өзі бұл жағдайда қиындықты бастан өткізіп, жылдам
шаршайды, бұл зерттеулерде көрсетілген. Денсаулық жағдайында ауытқушылығы
бар және дене тәрбиесі дайындығы төмен (арнайы дәрігерлік топ) студенттер
жылдам және үлкен дәрежеде шаршайды.
Оқу күннің, аптаның, семестрдің соңында зейіннің көлемі, есте сақтау
барлық студенттерде, дене дайындығы жеткіліксіз студенттерде өте елеулі
түрде төмендейді. Студенттердің сабақ үлгерімі мен олардың дене
дайындығының арасында өзара тығыз байланыс бар екендігін зерттеулер
көрсетіп отыр.
ЖОО-дағы оқу барысында студенттердің қозғалыс белсенділігі азайып,
жоғары курстарда ақыл-ой қызметінің көлемі өседі. Бұл жағымсыз нәтижеге
әкеп соқтыратын ең басты себептердің бірі:
ЖОО-ға түскендегіден гөрі, бітірушілердің денсаулық жағдайы мен дене
дайындығының деңгейі төмен болады (спортпен шұғылданушыларды қоспағанда).
Дене жаттығуларымен үздіксіз айналысу, ЖОО-дағы дене шынықтыру-спорттық
шараларға қатысу орталық нерв жүйесінің бір жұмыстан екінші қызметке
оңтайлы ауысуына себепші болады, мұның өзі денсаулық пен дене психикалық
қасиеттердің сақталуына жәрдемдеседі.
Біз қарастырып отырған еңбектің ерекше жағдайларында жұмыс
қабілеттілігін сақтау үшін, бәрінен бұрын студенттердің денесіне жан-жақты
дамыту, зейін мен шыдамдылықты жетілдіру, шаңданудың, шуылдың, дірілдің,
газданудың жағымсыз әсерлеріне ағзаның қарсылығы мен тұрақтылығын арттыру
қажет.
ІІ-тарау. ҒЫЛЫМИ - ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1. Ғылыми зерттеу кезеңдері мен ұйымдастырылуы
(баскетбол ойыны негізінде)
Барлық ғылыми зерттеулер, оның ішінде баскетболдағы педагогикалық
зерттеу мынадай бірізділікпен жүргізілуі тиіс: мәселені қойып, тақырыпты
таңдау, әдеби қайнар көздерді талдау негізінде сұрақтың жайын зерттеу,
зерттеу міндеттерін анықтап, әдістерін таңдау, бақылау мен тәжірибе жүргізу
әдістері көмегімен материалдар жинақтау, зерттеу нәтижелерін сараптау,
іліми ережелерді( қорытындылау) және іс - тәжірибелік ұсыныстарды қалыпқа
түсіру.
Тақырыпты таңдағанда зерттеушінің жеке басының бейімділігін, қабілетін,
білім деңгейін ескеру қажет. Тақырыпты түбегейлі таңдауға аталған мәселені
әзірлеуде жеткен деңгейі мен заманауй ғылымның ілімдік көзқарастары ықпал
етеді.
Ғылыми жетекшісі немесе кеңес берушісі бастаушы зерттеушіні бақылап,
бағыт береді, мәселе мен нақты тақырыпты таңдауда дұрыс анықтауға
көмектеседі.
Жұмыс тақырыбын жекелеген зерттеу міндеттері нақтылайды. Міндет аз
болып, олардың логикалық бірізділігі мен өзара байланысы болуы шарт. Әрбір
міндет тақырыбының белгілі бір жағын ашады, оның нәтижесі жұмыс
қорытындысында келтіріледі.
Тақырыпты таңдап, зерттеу міндеттерін нақтылаған соң, жұмысқа ат беру
қажет. Ол орындалатын зерттеудің мәні мен мазмұнын дәл бейнелейтін тиянақты
болуы тиіс. Зерттеу барысында аты өзгеруі мүмкін.
Ғылыми зерттеудің келесі сатысы әдеби талдауға және іс - тәжірибелік
жинақтауды жалпылауға кіретін мәселесінің жайын зерттеу болып табылады.
Зерттеудің бастапқы сатысында әдебиеттерді зерттеу іліми мәліметтермен
танысып, зерттеу әдістерін анықтауға мүмкіндік береді. Арнайы әдебиеттерді
оқу іліми білімін тереңдетіп, кеңейтеді, жұмыс барысында туындаған
сұрақтарға жауап береді, алынған нәтижелерді және қорытындыларды бұрын
алынған мәліметтермен салыстыруға мүмкіндік береді.
Әдеби қайнар көздерді зерттеу әдебиеттерді іріктеуден басталады.
Әдебиетті дұрыс таңдауға басшылардың жазбасы мен жүйелендіруін беретін
библиография құру көмектеседі.
Сұрақтың жайын зерттеудің ажырамас бөлігі педагогикалық тәжірибені
жалпылау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz