Орындалған жаттығуларды талдау әдіс
Жоғарғы оқу орны студенттеріне спорттық
машықтану үрдісін қалыптастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 ЖОО СТУДЕНТТЕРІНЕ СПОРТТЫҚ МАШЫҚТАНУ ҮРДІСІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .9
... ... ..
1.1 ЖОО студенттеріне спорттық машықтану 9
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Күрес спорт түрінен машықтану сабақтарында дене қасиеттерінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.3 Оқу жаттығу сабақтарында күрес спорт түрінен машықтану үрдісін
қалыптастыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .2 0
... ... ... ... ... ..
1.4 Спорттық үйірмеде машықтанушылардың жас ерекшеліктеріне
сай оқыту 25
әдіснамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
2 СПОРТ ҮЙІРМЕЛЕРДЕ СПОРТ ТҮРЛЕРІНІҢ ДӘРЕЖЕЛЕРІН КӨТЕРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ
ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Дайындық жұмыстары және спорттық үйірмені 34
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.2 Жаттығушылар белсенділерін даярлау және 41
тәрбиелеу ... ... ... ... .
2.3 Күрес спорт түрінің ағза өсуі мен дамуына физиологиялық 45
әсері ...
2.4 Спортшыны психологиялық тұрғыдан дайындау 55
жолдары ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6 4
... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 66
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының азаматтарында жаңа
әлеуметтік-экономикалық мінез-құлық қалыптастыру тұжырымдамасы, Этникалық
мәдени білім беру тұжырымдамасы және Елбасы Н.Назарбаевтың Ғасырлар
тоғысында атты ғылыми-теориялық еңбегінде жаңа қоғамды құрушылар қандай
болуы керек, қандай азаматты тәрбиелеу керек деген мәселеге зор көңіл
бөлініп, оған ғылыми дәйекті жауап іздестірілген. Ол - өркениет әлеміне
қазақ құбылысы болып кіретін азаматты дайындау. Жас бала - жаңа өркен
жайған жасыл ағаш тәрізді дейді халқымыз. Жерге отырғызған жас көшет те
қашан тамыры тереңдеп, жапырағы жайқалып үлкейгенше мәпелеп күтіп, үзбей
тәрбиелеуді керек етеді. Адам да сол тәрізді. Олай болса ұстамды,
көрегенді, түп-түзу, жып-жинақы, әсем бейнелі адамға қараудың өзі тым
жарасымды. Жастарымыздың үлгі алатын, ең таңдаулы ішкі, сыртқы адамгершілік-
эстетикалық сапаларын үйренетін адамы, міне, осындай болуы керек.
Егеменді, зайырлы, демократиялы, құқықты мемлекетіміздің қазіргі
таңдағы мақсаты - әлемдік өркениетке жету. Өркениетті республикамыздың
болашағы жастар білімімен ұштасады. Қазіргі таңда білім алушыға қажетті
жағдайлар жасауға, жеке адамды дамытуға бағытталған білім беру әдіс-
тәсілдері жетілдірілуде. Студент және оның қоршаған ортасы- ұстаз, ата-ана,
достары, тәлім-тәрбие ұйымдастырушысы, жетекшілері т.б. барлығының мақсаты
- тұлға дамуына жағдай туғызу. Осы аталған ортаның әдіс-тәсілі, амал-
құралы, дәріс түрлері студентті жан-жақты дамытуға бағытталуы тиіс.
Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындарының студенттері бүгінгідей
ақпараттық технологиялардың дамыған кезінде алған білімін жан-жақты байыта
отырып, өзін-өзі тәрбиелеуде түрлі әдістемелік жағдайларды біліктілікпен
қолдана отырып, кәсіби шеберлігін шыңдау үшін үлкен мүмкіндіктері бар.
Жоғары оқу орны студенттердің іс-әрекетіне, жеке басының қасиеттеріне,
кәсіби шеберлігіне жоғары талаптар қояды. Өзін-өзі тәрбиелеу - соңғы
жылдары психология, әлеуметтану және педагогикалық озат практика даярлаған
тұлғаны жетілдірудің тиімді жолдарының бірі. Студенттері жоғары оқу орнында
алған білімін байыта отырып, оны өзін-өзі тәрбиелеуде біліктілікпен қолдана
білуі тиіс.
Н.Назарбаев Ғасырлар тоғысында еңбегінде: Тәрбиенің түпкі мақсаты-
қоғамның нарықтық қарым-қатынысқа көшу кезінде саяси-экономикалық және
рухани дағдарыстарда жеңіп шыға алатын, ізгіленген ХХІ ғасырды құрушы,
іскер, өмірге икемделген, жан-жақты мәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеп
қалыптастыру деген тұжырым жасаған. Осы орайда, халқының мәдениетін,
әдебиетін, тілін, салт-дәстүрін, тарихын, өнерін сүю арқылы, сондай-ақ,
спорттық іс-әрекеттер арқылы өзін-өзі тәрбиелей білген нағыз мәдениетті
маман даярлау да бүгінгі күннің көкейкесті мәселесіне айналуда.
Мемлекет үшiн адамның денесінің сау болуы нақты материалдық мәнi бар
кұбылыс. Қазiргi нарық заманында- денi сау адам үлкен маңыздылыққа ие.
Елiмiздiң өндірістiк потенциалы мен қорғаныс қызметiне тiкелей керi әсер
етіп отырған жағдай, елдiң ертеңгi болашағы, жалпы орта мектеп оқушылары
мен орта және жоғары оқу орын студенттерінің денсаулықтары өте төменгi
деңгейде болуы. Әскер қатарына қызмет етуге шақырылған жастардың денсаулық
жағдайларына байланысты көпшiлiгi керi қайтарылуда. Мектеп табалдырығын
аттаған бiрiншi сынып оқушылары мен қолына аттестат алғалы тұрған
түлектердiң денсаулығын салыстырған зерттеушiлер, мектеп түлектерiнiң
денсаулығының 4-5 есе төмен екенiн байқаған.
Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындары студенттерінің кәсіби
тұрғыда өзін-өзі тәрбиелеуі әлеуметтік-педагогикалық мәселе болып табылады.
Бұл дене тәрбиесі мамандарының кәсіби шеберлігін қайта шыңдаумен,
мемлекеттің салауатты өмір салтын ұдайы дамытумен, сондай-ақ студенттер
мәселелерінің демократиялық қоғамдағы өзгерістер жағдайында шешілуінің
күрделенуімен байланысты.
Бұл міндет жоғары оқу орындарында білім алып жатқан болашақ дене
тәрбиесі мамандарының да кәсіби даярлығының сапасына жоғары талаптар қойып
отыр. Ал студенттердің кәсіби қалыптасуында оның өзін-өзі тәрбиелеуі
маңызды рөл атқарады.
Дене тәрбиесі мен спорттық үйірмелер жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру
саласының бір тармағы болып табылады және ол жеке тұлғаның жан-жақты
дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық еңбекке
жарамды адамды қалыптастыруға, оны Отан сүйгіштікке даярлауға қызмет етеді.
Ой еңбегінің үлесі артып отырған қоғам дамуының қазіргі жағдайында ерік-
жігердің көмегімен ойлау тәртібін қалыптастыру өзін-өзі тәрбиелеудің
маңызды міндетіне айналуда. Дене бітімін жетілдіру жөнінде де осыны айтуға
болады. Күш, әсемдік, денсаулық, төзімділік, қабілеттілік және ағзаның
төтенше жағдайларға тез бейімделуі - мұның бәрі дене жаттығуын талап етеді.
Дене дамуы мен рухани дамуды қатар жетілдірмеу тұлғаның үйлесімсіздігіне
алып келеді.
Еліміздің Президентi Н.Ә.Назарбаев: Спорт - игiлiктi iс. Спортта
мiнез – құлық, мәдениет қалыптасады. Спортпен айналысқан адам ар- ұятқа
тиетiн iс жасамайды. Жастайынан дене тәрбиесімен шұғылданған адам бүкiл
ғұмыр бойы табыска жетуге талпынады. Мен мұны өз тәжiрибемнен бiлемiн, -
деуi тарих сахнасының төрiнен спорт қозғалысының өзiндiк орны бар екендiгiн
делелдейдi [1].
Ғалымдардың зерттеулерiне сүйенсек, елiмiзде соңғы жылдары халықтың
табиғи өсу деңгейi және туу көрсеткiштерi төмендеп, ауру өсіп, өлiм-жiтiм
деңгейi артқан. Әсiресе, балалар денсаулығы өте алаңдатарлық жағдайда,
елімізде екi миллионнан астам балалар мен жасөспiрiмдер асқынған ауру
түрлерi бойынша диспансерлiк есепке тiркелген.
Сондықтан адам тұлғасын сауықтыру – бұл оның маңызды, материалдық және
рухани құндылықтарды құру мен тұтынудағы шығармашылық қызметінде қолданатын
әдісінің жоғарғы даму деңгейі. Адамның негізгі күш-қуаты тек оның
қызметінде, ең алдымен еңбек нәтижесінде көрінеді. Тек қана, еңбек іс-
әрекеті арқылы адам қоғамға өзгеріс енгізе алады және өзінің күші мен
қабілетін іс жүзінде көрсете біледі [2]. Мұндай іс-қимылды педагогикалық
зерттеулерде белсенді іс-әрекет деп түсіндіріледі.
Сонымен, студенттердің дене тәрбиесі мен машықтану үрдісі қазіргі
уақыттағы талап етіп отырған деңгейлерінің арасындағы қарама-қайшылық
студенттердің дене дайындығын жетілдіруге педагогикалық мүмкіндіктер
туғызатын спорттық үйірмелер оның ішінде күрес спорт түрін кең көлемде
қолдану мәселесі ұсынылады.
1) ЖОО-ғы оқу-тәрбие үдерісінде дене тәрбиесі мамандығы
студенттерінің тиімді өзін-өзі тәрбиелей білуіне деген тұлғалық
қажеттілігі мен оқу материалын игеру және жаңғыртуға бағдарланған
білім беру үдерісінің нақты практикасы арасында;
2) Дене тәрбиесі мамандығы студенттерінің болашақ маман ретінде
тұлғалық-кәсіби қалыптасуына деген қажеттілік пен ЖОО-дағы оқу-
тәрбие үдерісіне спорттық іс-әрекеттер арқылы студенттердің өзін-
өзі тәрбиелеу іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру факторы
ретіндегі кәсіби білім беру теориясы мен әдістемесінің жеткілікті
түрде жасалмағандығы арасында қайшылықтар бар.
Жоғарыда айтылған қайшылықтарды, мәселелерді шешу қажеттілігі біздің
зерттеу тақырыбымызды Аталған мәселенің бүгінгі күн талабына сай келуі,
оның әдістемелік тұрғыдан зерттеліп, өңделуі мен тәжірибелік қажеттілігінің
жеткіліксіздігі зерттеу тақырыбын таңдауға мүмкіндік жасады. Осыған орай,
дипломдық жұмысымның тақырыбы: ЖОО студенттеріне спорттық машықтану
үрдісін қалыптастыру деп аталады.
Зерттеу пән – ЖОО студенттері мен спорттық үйірмелердегі жаттықтыру
сабақтары.
Зерттеу нысаны – ЖОО студенттері мен машықтанушы спортшылардың оқыту
процесі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ЖОО студенттеріне спорттық машықтану
үрдісін күрес спорт түрі бойынша ұйымдастыруды теориялық тұрғыда негіздеп,
оқу-жаттығу сабағын басқару әдістемесін белгілеу.
Зерттеу жұмысының міндеті:
1. ЖОО студенттеріне спорттық машықтану үрдісін күрес спорт түрі
бойынша ұйымдастыру сабағының маңыздылығын анықтау;
2. ЖОО студенттеріне спорттық машықтану үрдісін күрес спорт түрі
бойынша ұйымдастыруда дене сапаларын жан-жақты дамыту;
3. Күрес спорт түрі бойынша жаттығушылардың физиологиялық және
психологиялық жағдайын анықтау;
4. Жеке тұлғаға спорт түрінің техникасы мен тактикасын меңгертіп,
салауатты өмір салтын ұстауға дағдыландыру.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізі-жеке бастың спортты меңгеру
маңыздылығы туралы, оның дамуындағы өзара байланыс теориясы мен тәжірибесі
туралы қызметінің ролі, адамның қоғамдық қарым-қатынастың объектісі мен
субъектісі екендігі туралы, қоғамдағы дене тәрбиесі процесінде болатын
қауіпті және басқарылатын ара қатынастар туралы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. ЖОО студенттеріне спорттық машықтану үрдісін күрес спорт түрі
бойынша ұйымдастыру сабағының маңыздылығы анықталды;
2. ЖОО студенттеріне спорттық машықтану үрдісін күрес спорт түрі
бойынша ұйымдастырып дене сапаларын жан-жақты дамытуда;
3. Күрес спорт түрі бойынша жаттығушылардың физиологиялық және
психологиялық жағдайы анықталды;
4. Жеке тұлға болып күрес түрінің техникасы мен тактикасын меңгеріп,
салауатты өмір салтын ұстауға дағдыландырылды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы-жұмыстың негізгі жағдайлары мен
нәтижелері жалпы білім беретін мектептер мен гимназияларға, интернаттарға,
спорт мектептеріне, ЖОО студенттеріне таратылып, практикаға ендірілді.
Жұмыстың ұсыныстары жаттықтырушылар мен дене тәрбиесі оқытушыларының
жаттықтыру сабақтарын басқаруда баланың жас ерекшеліктері мен
физиологиялық, психологиялық жағдайын ескеруді есепке алады.
Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарындағы оқу-жаттығу үдерісінде
пайдалануға болады.
Жүргізілген зерттеудің практикалық мәнділігі ұсынылған қағиданың жүзеге
асуы, оқытудың формалары мен әдістерін жетілдіру, студенттердің
белсенділіктерін арттыру үшін оқу-жаттығу үдерісінде пайдалану, оқытушының
педагогикалық шеберлігін, оның шығармашылық мүмкіндігін жетілдіру сияқты
көкейкесті проблеманы шешуге мүмкіндік береді.
1. ЖОО СТУДЕНТТЕРІНЕ СПОРТТЫҚ МАШЫҚТАНУ ҮРДІСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ.
1.1 ЖОО студенттеріне спорттық машықтану үрдісі
ЖОО студенттеріне спорттық машықтану үрдісін күрес спорт түрі бойынша
ұйымдастыру, күресте дене сапаларының дамыту жолдары мен күрес спорт
сабақтарында жүзеге асырылады. Яғни ол мектептерде сыныптан тыс күрес
секцияларында, ал жоғары оқу орындарында дене тәрбиесі сабақтарында кең
дамытылады.
Балуанның спорттық шеберлігінің артуының күрес әдіс-айласын меңгерту
жолдары: түрегеліп тұрып күресу, партерде күресу, жатып күресу, ұстап жату,
қылқындыру, қол-аяғын созу т.б. әдіс айлалар жатқызылады.
Күрес әдіс-айласын орындау кезіндегі негізгі, шешуші қимылдар: аяқпен
шалу, ілу, арқадан асыра лақтыру, жамбас, кеудеден асыра лақтыру, т.б.
әдістерде шешуші қимыл түрлері және осы әдістерді орындаудың әртүрлі
варианттары бар. Ұстап жату, қол аяқты созу, қылқындыру әдістерін орындау
ерекшеліктері. Күрделі және қарапайым әдістер. Әдістердің бір-бірімен
биомеханикалық орындалу ерекшеліктері. Тіреу нүктесі, тіреу алаңы.
Балуанның жалпы салмақ орталығы, оның әдіс орындау кезінде кеңістекте
өзгеруі. Тепе-теңдікті сақтау. Сыртқы және ішкі күштер. Салмақтың түсу
нүктелері. Аудару, аунау, сүйреу. Бұлшық ет күші оның бағыты мен
мөлшерінің әдіс орындау кезіндегі өзгеруі кең байқалады [3].
Күрес спорт түрінде жаттығуға оқыту әдістемесі қажетті мақсаттардың
жүйелілігін анықтап, оқытудың әдістемелері: айту-хабарлау-көрсету,
проблемалық оқыту, жоспарлау негіздерін құрады.
Оқыту құралдары: қалыптасқан қарапайым техниканы қолдану арқылы.
Үйретудің әдістемесі – толығымен, бөлімдерге бөліп. Қателіктерді
анықтау және түзету жолдары арқылы жүзеге асырылады. Күрес жаттығуларын
оқыту кезінде тренажерлерды қолдану, әдістер таңдаудың жолдары,
ерекшеліктері, биомеханика тұрғысынан талдау (тіреу нүктесі, тіреу алаңы,
олардың әдіс орындау кезіндегі өзгеруі және т.б.), тепе-теңдіктен шығару
жолдары (шалу, қағу, ілу, өңгеру т.б. әдістер арқылы), партерде және жатып
күресу кезіндегі тепе- теңдік қимылдары және созу жаншу және ұстап жату
жағдайларынан шығу жолдары кең қолданылады.
Күрес тәсілдеріне үйрету жолдары:
- қарсыласы кілемнен көтеру арқылы орындалатын әдістер түрі, оны
орындаудың ерекшеліктері.
- түрегеліп және партерде тұрған балуанның тепе-теңдігін бұзу арқылы,
әдіс орындау. Денеден, киімнен ұстау арқылы иін заңдылығын іске асыру
жолдары.
- тіреу алаңы, және салмақтың түсу нүктелерін анықтау, шалу, ілу, қағу,
жамбас, иықтан асыра лақтыру партерде және ұстап жату әдістерін орындау
кезінде анықтау.
- түрегеліп тұрғанда партерде немесе жатып күрескенде денеден немесе
киімнен ұстаған жерден құтылу әдістері.
Балуан дайындығын анықтау жолдары:
- балуан туралы хабар жинау, сұрау, бақылау, баспа материалдарын
зарттеу, бейне таспа түсіру. Жарыстарды қадағалау т.б.
- балуанның жеке басы – оның жасы, спорттық разряды, спорттық
көрсеткіштері, дене бітімі ерекшелігі, тегі, ұлты, дене дайындығы
ерекшелігі, күресу ерекшелігі, әдіс-айланы меңгеру деңгейі, сүйікті әдіс-
айлалар түрі, қорғаныс ерекшелігі, күресті жүргізу тәсілі ерекшедігі.
- мінезінің ерекшелігі, жүйке жүйесінің ерекшелігі.
- балуанның психологиялық дайындығы. Күш-жігер, мінез-құлықтың
ерекшеліктері. Батылдық, жігерлік т.б. қасиеттерді арттыру жолдары. Жүйке
жүйесінің ерекшеліктері. Эмоция, оның күрес әсері [4].
Ұжымдық, еңбексүйгіштік, жауапкершілік т.б. қасиеттердің күреске әсері.
Батылдық, жігерлік қасиетті арттыру үшін қолданылатын жаттығулар
түрлері.
Тәртіптілік пен жауапкершілікке әсер ететін жаттығулар.
Ұжымдық тәртіпке қажетті жаттығулар. Белгілі бір уақытта орындап
үлгеруге қажетті жаттығулар.
Дене сапаларын күрес спорт түрі бойынша арттыру негізі.
Күрес спорт түрлерінде күштілікті арттыру.
Сыртқы қарсылықты жеңу немесе бұлшық ет көмегі арқылы оған қарсылық
көрсетуді күш дейміз.
Күш үш түрлі бұлшық ет жұмысы тәртібінде пайда болады:
1. Жеңу тәртібінде бұлшық ет жиырылады.
2. Көну тәртібінде бұлшық ет созылады.
3. Қозғалмайтын (статастикалық) тәртіпте бұлшық еттің ұзындығы
өзгермейді.
Күштілікке тәрбиелеу жаттығулары. Күшті дамытудың амалдары мен
әдістері. Күшті дамыту үшін жоғары қарсылықты жаттығулары колданылады. Олар
екі топқа бөлінеді:
1.Сыртқы қарсылық жаттығулары. Сыртқы қарсылықтарға: әр түрлі спорт
құралдарының салмағы, серігінің қарсы әрекеті сыртқы ортаның қарсылығы
жатады.
2. Өз салмағының ауырлығын басқару жаттығулары (серіппеде тартылу,
отырып-тұру, секіру т.б.).
Күш қабілетін жетілдіру кезінде денеге түсетін күш (жүктеме) өте көп
болмауы керек. Бұл адамның жалпы өсуін кідіртеді. Күшті арттыратын
жаттығулар адамның шапшаңдық, күштілік, төзімділік қасиет-қабілеттерін
дамытудың негізі болғандықтан, мұндай жаттығуларды үздіксіз және жеткілікті
мөлшерде орындап отырған қажет. Өз беттерімен жаттығу кезінде күшті
молайтатын жаттығулар икемділік пен жылдамдылық қабілеттерін арттыратын
жаттығулардан кейін, ал көп жағдайларда төзімділікті арттыратын
жаттығулардың алдында орындалғаны жөн[5]. Күш қабілетін жетілдіру үшін
жаттығулардың төмендегідей түрлерін орындау керек:
а) кермеге тартылу, биікке өрмелеу, аяқты көтеру, еденге немесе
гимнастикалық орындыққа етпеттен жатып, қолды бүгіп, жазу жаттығуларын
орындау қажет;
ә) басқа ауыр салмақтар көтеру (бірнеше бала болып гимнастикалық
орындықты және оның үстінде отырған оқушыларымен бірге көтеріп алып жүру),
серіппелі спорт құралдарымен, батпан (гантель) көтерумен (алдымен салмағы 1-
2 кг- дық, кейін 3 кг-дық батпан) жаттығу.
Күрес спорт түрлерінде жылдамдықты арттыру.
Жылдамдық дегеніміз белгілі бір уақыт ішіндегі жылдам қозғалыс
әрекеті. Жылдамдық үш түрде пайда болады:
1) Қарапайым және күрделі қозғалыс жылдамдығы.
2) Жалғыз қимыл жылдамдығы.
3) Қимыл жиілігі.
Жылдамдықты өлшеу жолдары. Жылдамдықтың көрсеткіштері. Әдіс-айланы
орындау жылдамдығы. Жылдамдық, шапшаңдық қасиеттерін арттыру жолдары үшін
жылдамдықты дамытатын арнаулы дене жаттығулары. Бұлшық ет күшін дамыту үшін
арнаулы дене жаттығуларының өте көп түрі қолданылады. Осылардың анағұрлым
қолайлысы да, тартымдысы да мыналар: Белбеуді белдеріне іліп, бір орында
тұрған атқарушы мен әріптес резеңке жіпті созып, аяқтарын серпе алға
ұмтылады.
Старт адымы, әріптестер бірінің иығына бірі қолын тіреп, алға қарай
еңкейе бір-біріне қарсы тұрады Гимнастика қабырғасын немесе ағаш дінін
қолымен итеріп, бір орында жүгіру жаттығулары жатқызылады.
Күрес спорт түрлерінде ептілік арттыру.
Ептілікті дененің қасиеті ретінде қандайда бір күрес қозғалыс міндетін
орындауға бағытталған туынды қимыл деп атауға болады. Мысалы, барынша
жоғары күш жұмсау, аяқтан шалу, бір жамбасқа алу т.б. Мұндай тапсырмалар әр
түрлі қимылдарда болуы мүмкін. Қозғалыс міндеттерінің күрделілігі көптеген
себептермен анықталды. Көбіне бірдей уақытта бірінен соң бірі орындалған
қимылдардың сәйкес келуін талап етеді (қимылдардың үйлесімділігі және
талаптылығы), яғни қозғалыс қимылдарының үйлесімділік күрделілігі
ептіліктің бірінші өлшеуіші болып табылады. Егер қозғалыс өзінің кеңістік,
уақыт және күш сипаттамасына орай оған сай келетін болса, яғни ол дәл
орындалса, қозғалыс міндеті орындалады [6].
Күрес спорт түрлерінде иілгіштік арттыру.
Адамның жаттығуды үлкен амплитудамен орындай алу қабілеттілігін –
иілгіштік дейміз. Иілгіштіктің өсуі буын құрылыстарына; бұлшық еттің,
сіңірдің созымдылығына: көңіл-күйге (жоғары көңіл-күйде икемділік артады)
бой қыздыруға; сыртқы температураға; тәулік уақытына, күш даму деңгейіне
(күші көп адамдардың икемі аз); спорттық мамандыққа және техникасына
байланысты. Сонымен, созылу жаттығуларын амплитудалық орындау шегіне
жеткізе, яғни буындарда жеңіл ауырту сезімдерін сезінгенше орындау қажет.
Икемділікі дамытқанда жас ерекшеліктері үлкен рөл акарады. 20 жастан кейін
жас ерекшеліктеріне байланысы қозғалыс амплудасы азаяды. Бәсең иілгіштікің
кобеюі 9-10 жаста, белсенді 10-14 жаста байқалады. 15-17 жас иілгіштікті
жетілдірудің ең соңғы шегі. Қыз балалардың буындарындағы жылжымалылық, ер
балаларға қарағанда 20 - 30 % көп, сондықтан күш түсіруді оларға көбірек
беруге болады.
Күрес спорт түрлерінде төзімділікті арттыру.
Адамның жұмысты ұзақ қарқынын азайтпай орындай алу қабілетін
төзімділік дейміз. Адамның берілген қарқынды әрекетке және болдыруға
қарсылық ете алу уақытын төзімділік өлшемі деп атаймыз.
Төзімділікті дамытудың амалдары мен әдістері. Төзімділікті дамытқанда
үш негізгі міндетті орындаймыз:
1. Тыныс алу деңгейін жоғары дамыту.
2. Сол деңгейді ұзақ уақыт ұстау қабілеттілігін дамыту.
3. Тыныс алу процестерін тез өрістетуді жоғары шамаға көтеру.
Қалыпты күшпен ұзақ уақыт орындалған циклді (жүгіру, ескек есу т.б.)
және циклді (күрестегі лақтырулар т.б.) жаттығулар тыныс, жүрек-қан тамыры
жүйелерінің өнімділігін арттырады, төзімділікті дамыту амалдары табылады,
Төзімділікті дамыту үшін стандартты, үздіксіз және интервалды күш түсіру
мен қатаң уақыт тәртібі жаттығулары қолданылады.
Стандартты үздіксіз жаттығулар әдісі. Жаттығуды орындау уақыты 10-нан
30 минөтке дейін, жүрек соғу жиілігі жұмыс кезінде минөтіне 150-170 рет.
Осындай жаттығуларды орындау тәртібі жүректің соғу шамасын, тыныс алу
деңгейін көтеруге көмектеседі. Бұл әдіс төзімділікті дамытудың бастапқы
кезеңдерінде пайдаланылады. Интервалды жаттығу әдісі. Бұл жаттықтыруды
жүргізу, жүрек қызметінің мүмкіншіліктерін арттыруға бағытталған.
Төзімділік қабілетін жетілдіру үшін бірінші кезекте күрделілеу
жаттығулар пайдаланылады. Бұлар: аласа кермеге тартылу, гимнастикалық
қабырғаға және орындыққа қолды тіреп, бірнеше рет бүгіп-жазу, онша ауыр
емес заттырды көтеру.
Дене тәрбиесінде пайданылатын жаттығулар адам организімне белгілі бір
дәрежеде әсерін тигізеді. Бұл әсер өте күрделі және әр түрлі болады, әрі ол
оқушы денесінің барлық мүшелерін қамтиды. Адам денесінің барлық мүшелері
өзара байланысты болғандықтан және сабақта әр түрлі жаттығулар өте көп
қолданылатындықтан, организм жұмысқа тұтастай қатысады.
Денеге түсетін күшті (жүктемені) жаттығудан жаттығуға бірте-бірте өсіре
берген жөн. Денедегі түсетін күшті, яғни жүктеме мөлшерін белгілеген кезде
оның жүйелі және дәйекті болуын мейілінше дұрыс сақтауы қажет. Дұрыс
ұйымдастырылған дене жаттығулары адамға қажетті күш, жылдамдық, ептілік,
төзімділік т.б. қасиет-қабілеттерінің қалыптасуына белсенді түрда әсер
етеді [7].
Денсаулықты нығайтуда, оқушылар организмінің жетілу, даму дәрежесін
өсіруде жалпы дамыту жаттығуларының алатын орны ерекше. Жалпы дамыту
жаттығулары әдетте дене тәрбиесі сабағының кіріспе бөлімінде, аз мөлшерде
болса да, дене шынықтыру үзілістерінде, сабақ арасындағы үзілістер мен
таңертеңгі гимнастикада т.б. реттерде қолданылады. 12-13 жастағы балаларға
лайықты жалпы дамыту жаттығуларының үлгісі мен жаттығулар тобы оқулықтың
Гимнастика тарауында беріледі. Сол жаттығуларды өз беттеріңмен
жаттыққанда, таңертеңгі гимнастикада пайдалануларыңа болады.
Дене сапаларын жетілдірудің негізгі мақсаты- дененің дамып-жетілуіне
көмектесу, денсаулықты нығайту. Бұл маңызды міндеттерді жүзеге асыру
төмендегі жағдайлардың орындалуын қажет етеді.
1. Оқушылардың сабақтағы қимыл-қозғалыс қызмет организмнің өсуі мен
дамыуына көптеген тигізетіндей болуы қажет. Алайда, организмге шамадан тыс
күш түсірілумеуі керек. Себебі үдемелі және ұзаққа созылатын, шамадан тыс
күш жұмсауды қажет ететін жұмыс баланың дамуымен өсуін тежейді.
2. Сабақта және жаттығулар орындау кезінде қолданылатын дене
жаттығулары адам организміне жан-жақты әсер ету керек, яғни тірек
апараттарының дамуына, мүсіннің қалыптасуына, нерв жүйесін нығайтуға, өсіп
келе жатқан организмнің тиісті қажеттіліктеріне сәйкес зат алмасуының
жақсаруына көмектесуі қажет.
3. Оқулықта көрсетілген жаттығулардан тыс жалпы дамыту жаттығуларын
таңдап, іріктегенде олар жас шамаларына, дұрыс өсіп-жетілулеріңе сәйкес
келетін және жағымды әсер ететін болуын ескерген жөн.
Дұрыс іріктеп алынған дене жаттығулары, оларды жүйелі түрде пайдалану
денсаулықты нығайтады, дененің дамуына көмектеседі.
Күрес спорт түріне арнайы жаттығулар тобы
1-жаттығу. Аяқ арасын ашып, кеудені тік ұстап, қолды екі қапталға
түсіріп тұру керек. Одан кейін жайлап, қаптаомен елі қолды жоғары көтереді.
Спортшы аяғының ұшына тұрып, еркін дем алады. Қайтадан қолды жайлап төмен
түсіреді. Мұны 5-7 рет қайталаған жөн.
2-жаттығу. Аяқтың арасын ашып, қолды созады. Сөйтіп қолды оңға не солға
қарай жайлап айналдырады. Бұл алғашқыда жай басталады да, содан кейін
барынша тездетіле түседі. Айналыс үстінде демді бірқалыпты алып отыру
керек. Жаттығу 3-4 рет қайталанады.
3-жаттығу. Аяқтың арасын ашып, алақанды төмен қаратып, қолды алға
созады. Бір мезетте бір қолын жоғары, екінші қолын төмен түсіріп, шегіне
жеткенше артқа созады. Осылай алма-кезек қайталап, жаттығуды 10-12 рет
жасайды.
4-жаттығу. Аяқты қатар қойып, кеудені тік үстап, екі қолды қапталда
ұстайды. Сөйтіп, оң аяқтың буындарын бүкпей, жоғары көтереді. Сол қолының
ұшына тигізеді. Содан кейін сол аяғын оң қолымен дәл осындай қимылда
байланыстырады, жаттығу 6-8 рет қайталанады.
5-жаттығу. Аяқтың арасын иық денгейінде ашып саусақтарын бір-біріне
айқастырып доға жасайды да, оны басынан жоғары көтереді. Содан кейін әуелі
оң, кейін сол бүйіріне қисайады. Мұны 6-8 рет қайталау керек.
6-жаттығу. Иық денгейінде аяқтың арасын ашып, алақанын жерге қоратып,
қолдарын алға созады. Тізесін бүкпестен алақанды жерге тигізу керек. Бұлда
4-5 рет қайталанады.
7-жаттығу. Аяқтың арасын иық денгейінде ашып, қолдарын бүйіріне қояды.
Сойтеді де жүресінен бірнеше рет отырады. Мұны да 15-18 рет қайталау керек.
8-жаттығу. Оң аяқты алға қарай созып бүгіле отырады. Екі қолмен
тізесіне бір салмағын сала ырғалады. Содан кейін бұл қимылды сол аяғын алға
қойып қайталайды. Жаттығу 6-7 рет жасалады.
9-жаттығу. Аяқтың ароасын иық денгейінде ашып, қолдарын бүйіреде
таянады. Сөйтеді де, бел арқылы алдымен оң, кейін сол бағытта айналады. 14-
16 рет жасау керек.
10-жаттығу. Шалқалап жаттады да, аяқтарын жоғары көтереді. Содан кейін
оң аяғын алға, сол аяғын кейін созады. Бұл қимылды жиілете қайталып, 14-18
рет жасайды.
11-жаттығу. Етпетінен жатып бар салмағын екі қолымен аяғының ұшына
түсіреді. Содан кейін қолының буынын бүгіп, кеудесін жерге тигізеді де
қайтадан көтеріледі. 8-10 рет қайталанады.
12-жаттығу. Шалқасынан жатады. Көпір жасап, екі алақанымен жер тіреп
иіледі. 6-7 рет қайталау қажет.
13-жаттығу. Екі аяқтың арасын иық денгейінде ұстап, шалқалап барып
басымен жер тірейді. Содан кейін мойынға күш салып, ілгері-кейін ырғалады.
Бұл жаттығу жасаған дұрыс. Кейінен бірте-бірте қолдың көмегінсіз
орындалады. 10-14 рет қайталау керек.
14-жаттығу. Көпір жасап, өкшесіне қарай шұалқая иіле түседі. Бұл
қимылды иегін кілемге тигізгенше жасайды. Жаттығу 10-15 рет қайталанады.
15-жаттығу. Бір орында тұрып, бір аяқпен, сосын екі аяқпен секіру.
Бой жазуды жеңіл жүгіріспен аяқтауға болады. Осы жаттығулардан кейін қоңыр
салқын сумен жуыну керек. Содан кейін-ақ дененің жеңілдеп, бұл жаттығуларды
таңертенгілік гимнастиканың комплексіне енгізіп, күн сайын қайталап отырған
дұрыс [8].
1.2 Күрес спорт түрінен машықтану сабақтарында дене қасиеттерінің
маңызы
Көпшіліктік күрес спорт жұмыстарының негізгі ұйымдастырушы формасы дене
тәрбиесі ұжымы болып табылады. Дене тәрбиесі ұжымының басшылығымен спорттық
секция жұмыстар ұйымдастырылады.
Секция жұмысының мазмұны. Күрес секциясы дене тәрбиесі кеңесі мен
оқытушылардың басшылығымен өз бетінше жұмыс істейтін студенттердің спорттық
ұжымы болып табылады. Секцияның барлық ұйымдастыру және ішкі жұмыстарын
жаттықтырушының басшылық етуімен негізінен студенттер күшімен шешілетіндей
етіп ұйымдастыру керек. Секцияның бюросы төмендегідей жұмыстарды жүргізеді:
секциялардағы топтар мен командалардың жүйелі сабақтарын кесте бойынша дәл
уақытында өтуін бақылай отырып және сабақ кезінде қажетті тәртіп пен
реттілік сақталатындай етіп ұйымдастырады. Секция ұжым кеңесінің және
мұғалімнің басшылығымен секция мүшелерін жарыстарға тиянақты түрде
даярлауды қамтамасыз ете отырып, факультет ішілік және университет ішілік
жарыстарға топтар мен командалардың қатысуын ұйымдастырады; студенттердің
секция мүшелерінің спортқа деген қызығушылығын, жауапкершілік, жолдастық
сезімдерін және дене тәрбиесі ұжымына деген мақтаныш сезімін қалыптастыра
отырып, олармен тәрбие жұмыстарын жүргізеді.
Секция спорттың күрес түрімен айналысатын студенттерді Президент
сынамаларының нормативтерін тапсыруға дайындайды, Президент сынамаларын
тапсыру барысының есебін жүргізеді және бұл жұмысты барлық жағынан қолдап,
насихаттайды. Секция спорттың күрес түрінен Президенттік сынамаларды
тапсыру және оған дайындалуға студенттерден арнайы топтар ұйымдастырады.
Бұл топқа қатысқысы келген студенттердің барлығы да қабылданып, оларға
сабақ өткізетін қоғамдық нұсқаушыларды белгілеп, бөледі [9].
Күрес спорт түрі бойынша жаттықтыру сабақтарының мазмұны мен бөлімдері.
Әр жаттығу сабағы үш бөлімнен тұрады:
1. Дайындық бөлім; 2. Негізгі бөлім; 3. Қорытынды бөлім деп аталады.
Дайындық бөлімі. Негізгі мақсаты-спортшылардың ағзасын алдағы жаттығуға
дайындау. Балуандарды сапқа тұрғызу, кезекшінің рапортын қабылдау, секция
мүшелерін түгелдеу және олардың бой жазуы.
Әдетте бой жазу спортшы жәй жүрістен бастайды да, бірте-бірте жүгіруге
көшеді. Одан кейін арнайы жаттығулар жасалынады. Дайындық бөлімінде
арқанмен, гантельмен гирмен, ядро лақтыру, сондай-ақ акробатикалық
жаттығуларды орындауға болады. Келесі бөлімде балуанның еркін болуы бойын
жазу дәрежесіне тікелей байланысты. Бойын жазып, денесін қыздырмайынша
негізгі бөлімге кірісуге болмайды.
Негізгі бөлім. Басты мақсат-оқу-жаттығу, белдесулер кезінде техникалық
әдістерді үйрену, жетілдіру болып табылады. Бойын жазып денесі қызғаннан
кейін жаттықтырушы негізгі бөлімде үйретілетін әдісті шәкірттеріне
түсіндіреді, бір немесе бірнеше балуанды ортаға шығарып тәсілдерді
көрсетеді. Содан кейін барып балуандар әлгі әдісті үйренуге кіріседі.
Қорытынды бөлім. Негізгі мақсат-спортшының ағзасын бірте-бірте бастапқы
қалыпқа келтіру. Бұл бөлімнің ережесі бойынша спортшы жәймен жүгіріп, баяу
жүріске көшу керек. Бұлшық еттерді босаңсытып, тыныс алуды бірқалыпты
жағдайға түсіру шарт. Мерзімді кезінде жаттықтырушы шәкірттерін сапқа
тұрғызу, сабақтың қалай өткендігін, кімнің көзге түскендігін айтылады.
Күрес спорт түрінен жаттықтыру сабақтарын ұйымдастыру жолдары
төмендегідей үлгімен жүргізіледі.
Сабақ мақсаты-негізгі тұрыстарды және кілім үстінде орын ауыстырудың
түрлерін және белдесудің әдістерін үйрену, арқан тарту.
Сабақтың жоспары: 1. Балуанның жеке гигенасы: Спорттық киім, құрал-
жабдықтар туралы әңгіме. 5-7 минут; 2. Сабақтың дайындық бөлімі 25-30
минут; 3. Сабақтың негізгі бөлімі 60-70 минут: а) негізгі тұрыстарды үйрену-
15 минут; б) кілем үстінде орын алмастыруды және белдесуді үйрену-25 минут;
г) арқан тарту-10 минут. 4. Сабақтың қорытынды бөлімі-5минут.
Дайындық бөлімі бірқалыпты тыныс алып, бөлме ішінде жәй жүруден
басталады. Бөлменің екі-үш рет айналғаннан кейін, спортшылар жүрісін
тездете бастайды да, бірте-бірте жүгіруге көшеді. Әрбір 30 метрден кейін 10
метрдей қашықтықты қатты жүгіріп өтеді [10]. 3-4 минут жүгіргеннен кейін
жылдамдықтарын бәсеңдетіп бірте-бірте баяу жүріске ауысады. Бөлмені айнала
жүріп, мынадай жаттығуларды орындайды:
1. Екі қолды қапталда, саусақты жұмып-ашу 20-25 рет қайталанады;
2. Екі қолды алға созып, бірін жоғары, бірін төмен алма-кезек серпу 18-
20 рет;
3. Екі қолды алға созып, бір-біріне қайшылай серпу 18-20 рет. Бұл
жаттығу тез орындалады.
4. Екі қолды қапталда ұстап, әр адым сайын оңға, солға иілу. Оң жаққа
иілген кезде сол қол қолтыққа, сол жаққа иілген кезде оң қол қолтыққа
келеді. 10-15 рет қайталанады.
5. Екі қолды айқастыра ұстап, денені оңға-солға бұру. 15-18 рет жасау
қажет.
6. Жүру. Екі қолды алға созып алақанды төмен қаратып ұстап, әрбір қадам
сайын сол алақанға оң аяқты оң алақанға сол аяқты тигізу керек. 15-18
рет қайталануға тиісті.
Сабақтың негізгі бөлімі. Балуан үшін оның ең қолайлы жағдайы белдесу
кезіндегі тұрысы. Белдесу тұрыстары оң қапталмен, сол қапталмен, бетпе-бет
тұру болып үшке бөлінеді. Егер балуан оң аяғын алға жіберіп тұрса, бұл оң
қапталмен келу, ал егер сол аяғын алға жіберіп тұрса, сол қапталмен, екі
аяғын бір сызықтың бойында ұстап тұрса бетпе-бет тұру деп аталады.
Сабақтың негізгі бөлімінде төмендегідей арнайы жаттығулар дамытылады:
1. Аттас жағынан белдеуінен ұстап орап лақтыру әдісін үйрену.
2. Қағып лақтыру әдісін үйрету.
3. Қырынан қағып лақтыру әдісін үйрету.
4. Алдынан қағып лақтыру әдісін үйрету.
5. Іліп лақтыру әдісін үйрету.
6. Сырттан іліп лақтыру әдісін үйрету.
7. Аяқтың астымен іліп лақтыру әдісін үйрету.
8. Аяқпен көтермелеп лақтыру әдісін үйрету.
9. Үйіріп лақтыру әдісін үйрету.
10. Қос қолға күш салып лақтыру әдісін үйрету.
Cабақтың қорытынды бөлігінде спортшылар бөлме ішінде жай жүріп, тыныс
алуын қалпына келтіретін және бұлшық еттерін босаңсытатын жаттығулар
жасайды. Спортшыларды таратар алдында жаттықтырушы сабақтың қалай өткендігі
туралы өзінің пікірін айтады.
Күрес спорт түрінің жаттықтыру сабақтары төмендегідей
тақырыптар бойынша жүргізіліп жаттығушылардың техникасы мен тактикасын жан-
жақты дамытады.
1. Қос қолға күш салып лақтыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Күш дегеніміз – сыртқы қарсылықтарды жеңу
қабілеттілігі.
Күрес сәтінде жаттығушылардың белдесу кезінде айрықша күш иық бұлшық
еттеріне түседі. Яғни күш ала отырып лақтыру техникасын игеру көп күш-
жігерді, тыңғылықты жаттығуды талап етеді. Екі қолмен, бір қолмен, бір
аяқпен, белмен тарту әдістері бар Бұл шабуыл жасаушы жаттығушының
бәсекелесін өзіне жақын арақашықтықта әдіс қолдануға қолайлы жағдай үшін
қолданылады.
Тактикалық дайындық. Қорғанушы қарсыласының белдігінен, қос иыққа күш
сала отырып лақтыру әдісін меңгеру қажет. Тізе тік ұстап, бүгілмеуі керек.
2. Тепе-теңдіктен итеріп тайдыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Жаттығушылардың кілем үстінде тез немесе ыңғайлы
қимылдауын қамтамасыз ететін кез келген сәтте әдіс қолдануға мүмкіндік
туғызатындай болуы керек. Негізінен ол оң-сол қапталмен, аласа, биік,
орташа тұру болып бөлінеді. Егер сол аяқ алда жүрсе, сол қапталмен, оң аяқ
алда жүрсе оң қапталмен тұру деп аталады. Екі аяқтың бір сызықтың бойында
тепе-теңдікте орналасуын бетпе-бет келу дейміз. Ал тізе буыны көбірек
бүгілсе оны аласа, аз бүгілсе орташа, ал тізе буынының сәл ғана бүгілуін
биік тұру деп атаймыз. Бірнеше жыл бойына күреспен айналысу барысында әр
жаттығушының өзіне тән белдесуге тұру әдісі қалыптасады. Белдесуде әрбір
жаттығушы өз тепе- теңдік тұру қалпын сақтамасы жеңіске жету, болмаса
жаттығудың дұрыс орындалуы мүмкін емес.
Жаттығушының тепе-теңдік қалпынан шығатын тәсілі. Жеңнен, белбеуден,
мойыннан ұстай қолданатын жұлқу әдістері бар.
3. Шалып лақтыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Шалу әдістері өзінің тәжірибелік мәні жағынан қазақша
күрестегі ең күрделі іс, ол әдістер тобы. Бұл әдістер негізінен аяқты шалу
арқылы орындалады. Аяқтан шалу әдістері іштен, сырттан, қапталдан, қырқа
шалу болып бірнешеге бөлінеді. Аяқтан шалу әдістерін орындау үшін алдымен
қарсы жаттығушыны тепе-теңдік қалпынан шығарып, оның бір аяғының кілемнен
көтерілуін қамтамасыз ету. Осындай сәтте аяқтан шалынған екінші аяқ та
кілемнен көтеріліп, жаттығушының құлауына жағдай туғызады. Ол үшін көптеген
тактикалық әдіс-тәсілдер бар.
4. Алдынан шалу әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Бұл күрес әдістерінің бір түрі Қазақша күресте
көбінесе аяқпен іштен немесе сырттан шалып жығу әдістері бар. Балуанның
аяғы шалынған кезде шабуыл жасаушы кеудесімен, иығымен қағып оны сүріндіріп
құлатады. Аяқпен іштен шалу әдістері қарсы балуан екі аяғының арасын алшақ
ұстаған кезде оны жығу үшін қолданылады. Мұндай сәтте шабуыл жасаушы оны
өзіне қапсыра тартып, аяқтан шалып жығу жолдарын іздейді. Яғни аяғын қарсы
жаттығушының аяқтарының арасына қойып, тізе буыны тұсынан аяқпен шалып
құлату сәтіне келеді. Содан кейін ол қарай сәл-пәл еңкейіп, бәсекелесін
сүріндіріп құлатады.
5. Арқадан асырып лақтыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Қазақша күрестегі арқадан асырып тастау әдісі өзінің
техникалық күрделілігі жағынан ең қиын әдістердің бірі болып табылады.
Арқадан асырып тастау әдісін жақсы меңгерген балуандар көп жағдайда таза
жеңістерге жетеді.
Арқадан асырып тастау әдісі негізінен мынадай элементтерден тұрады.
1. Ұстасу. 2. Арқаны бәсекелесіне қарай бұру. 3. Бәсекелесті кілемнен
көтеру.
Арқадан асырудың арнайы жаттығулары.
1) Оң жақпен тұрып, оң аяқты алға жіберіп, сол аяққа қарай айналу. Тізе
буындары сәл бүгіледі, алты-сегіз реттен қайталанады.
2) Оң иықпен сол тізеге қарай бүгілген тізе буынын жазып, соның
екпінімен аяқты жерден көтеру.
3) Кілемнен көтеріліп, алға қарай оңжақ жауырынымен айналып түсу.
4)Оң жақпен қырындай тұрып, жеңнен, белдеуден ұстап, арқа бере бұрылып,
салмақты алға жібере арқадан асырып тастау.
6. Жеңнен және жағадан ұстап арқадан асырып лақтыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Әдісті қолдану үшін қарсы балуанның еңкейген сәтін
дәл пайдалану керек. Көбінесе бұл орта қашықтықта қолданылады. Шабуыл
жасаушы бәсекелесін өзіне әрі-бері жұлқи тартып, жағадан сәл жоғары
көтеріп, шалатын аяғын ішке өткізеді де тез еңкейіп,орындалады.
Тактикалық дайындық. Қарсы жаттығушының әрі-бері жұлқып, қандай әдісті
қолданылатындығын байқатпау.
Жіберілетін қателер.
1. Бәсекелесінен тым қашықтап не жақындап кету.
2. Бәсекелесін кілемге тірелген аяғы жаққа қарай итеру.
3. Әдіс қолданған кезде аяқты жоғары көтермеу.
Қорғаныс.
1. Шалатын аяқ жақтағы белдіктен ұстау.
2. Шегініп кету.
3. Тізе арасын қосып, шалатын аяқты сыртқа өткізбеу.
Қарсы әдістер.
1. Сәл төмен отыра қалу.
2. Аяқтың сыртынан шалу.
3. Аяқты сыртынан тіреу.
7. Қолды қолтықпен қысып арқадан асырып лақтыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Бұл әдісті бәсекелестердің тізені бүгіп аласа тұрған
жағдайда орындауы қолайлы. Шабуыл жасаушы жаттығушы бәсекелесінің қолын
қалтықтан қыса ұстап өзіне қарай жұлқи тартады да оны тепе-теңдік қалпынан
шығарады. Сөйтіп, оңға не солға қарай оқыс бұрылып, арқаны бере айналып
түседі. Арқадан асырып тастау әдістерін үйренудің ең оңай түрі қолдан ұстап
қолтықпен қыса орындаған ыңғайлы [11].
Жіберілетін қателер.
1. Бәсекелесті кілемнен көтере алмау. Бұл жаттығушының арқасымен
бұрылуға кедергі жасайды.
2. Тізе буынын ерте жазу.
3. Жамбасты ішке сұғына енгізу. Бұл үлкен бұрылыс туғызып, әдістің
дұрыс орындалуына кедергі жасайды.
8. Қолын иыққа салып лақтыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Жаттығулар барысында жаттықтырушы шәкірттеріне барлық
әдістерді үйретуге міндетті. Бірақ, сабақ барысында бір жаттығушының
белгілі бір әдісті жақсы қолдана алатындығы байқалса, оны әрі қарай
дамытуға баса назар аударған жөн. Үйренген әдістерді қолдану арпалысқан
алыс үстінде өтеді. Қолын иыққа салып лақтыру әдісін үйрету үшін
жаттығушының негізгі тұрысын сайлау қажет. Сондықтан да жаттығулар кезінде
әдістерге қоса, комбинациялар, тактикалық тәсілдер де қатар үйретіледі,
мұнысыз табысқа жету қиын.
Қолды иыққа салып лақтыру әдісін меңгеру үшін оң жақпен қырындай тұрып,
жеңнен ұстап, арқа бере бұрылып, салмақты алға жібере арқадан асырып
тастау. Бұл әдісті қолданған кезде екпінді бәсеңдетпей ауада айналып,
кілемге тік түсуге болады. Жаттығу кезінде иықтан асырып тастау әдістерін
оң және сол иықтан орындап үйренген жөн.
9. Кеудеден асырып лақтыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Бұл- күрес тарихында өте ертеден қолданылып келе
жатқан әдістер тобы. Бәсекелесін кеудеден асыра лақтыру үшін балуанның
өзінің омыртқа буыны иілгіш, әрі күшті болуы керек.
Ал белдіктен ұстап, шалқалай иіліп кеудеден асыра лақтыру кезінде оң
аяқтарын алға жіберіп, біріне-бірі қарсы тұрады. Осы сәтте шабуыл жасаушы
балуан оң аяғын ішке енгізе алға ұмтылады да, сол аяғын да оның тұсына
апарады.
Жіберілетін қателер.
1. Белдіктен нашар ұстау.
2. Жоғары көтерілгенде қолмен демей білмеу.
Кеудеден асыра лақтыру әдісін үйрену үшін арнайы жаттығулар тобы.
1) Белдіктен ұстап, бәсекелесінің ішіне ену.
2) Ішке сұғына еніп, кілемнен көтеру.
3) Артқа қарай иіліп құлау.
4) Түрегеп тұрып, артқа қарай шалқалай құлап, ауада айналып түсу.
5) Түрегеп тұрып, аяқтың екі арасында доп ұстап, артқа қарай шалқалай
құлап, айналып түсіп, допты лақтырып жіберу.
10. Қолмен денеден ұстап, шалқалап лақтыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Шабуыл жасаушы жаттығушы бұл жерде қарсыласын екі
қолымен денеден мықтап ұстайды. Ішке ене оң аяғын көтеріп, қарсыласының
аяқтарын көтеруіне жағдай туғызады да, өзі де жоғары көтеріле беріп, бір
аяғына отырады. Осы әдістің орындалуы кезінде шабуыл жасаушы жаттығушының
жоғары көтерілген аяғы қарсыласы асып түсетіндей кедергінің міндетін
атқаруы керек. Денеден ұстаған қолдарын босатпай оң не сол қапталға қарай
бәсекелесімен бірге кілемге құлайды.
Жалпы спорт түрі бойынша жаттықтыру сабақтарын жүйелі түрде ұйымдастыру
сабақтың тиімділігін арттырып, жаттығушылардың дене даярлығын жан-жақты
дамытады [12].
1. 3 Оқу жаттығу сабақтарында күрес спорт түрінен машықтану үрдісін
қалыптастыру
Дене тәрбиесінің күрес сабақтары оқу жоспары оқу-тәжірибелік түрінде
болып онда күрес спорт түрлерінің тарихы, күрес спорт түрлерінің әдіс-
айлалары, тәсілдерін үйрету, шеберлікті шыңдау, ғылыми зерттеу жұмыстарын
жүргізу, спорттық жарыстарды ұйымдастыру өткізу, оқу-жаттығу жиындарын
өткізу жолдары оқытылады. Оқу-тәжірибелік сабақтарда әдіс-тәсілдерді
үйрену, шеберлікті арттыру жаттығу негізінде өтеді.
Мамандарды дайындауға пәннің ролі маңызы оны оқу процесіне енгізудің
объективті қажеттілігі негізінде дене шынықтыру түралы ғылыми-практикалық
білімдерді меңгеру арқылы қоғамдық ретінде тани отырып, адам өмірімен
қызметіндегі –білім, тәрбие, спорт және мәдениет құндылығын арттыруға
арналған өзіндік мәдениетін тереңдете және кеңейте түсуде.
Дене тәрбиесі пәні жоғарғы кәсіптік білімнің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартына сәйкес дене шынықтыру мәдениетінің қазіргі
тұжымымдамалары негізіндегі білімдерді қалыптастырады. Пәнде оқу жоспарына
негізделген барлық оқыту қағидалары, оқу әдістері, дене сапаларының барлық
түрлерін жан-жақты дамыту жолдары қарастырылған. Білімнің барлық әдіс-
тәсілдерін меңгерген студентер күрес спорт түрінің теориялық білімін толық
меңгеріп, тәжірибелік тұрғыда барлық іс-қимылға икемді, жылдам, күшті,
төзімді тұлға қалаптастыра алады [13].
Күрес спорт түрінің жаттығу сабақтарының негізгі мақсаты дене
тәрбиесінен тереңдетілген білім берумен бірге теориялық және тәжірибелік
негіздерін үйрету. Пән толық тәжірибелік тұрғыда жүргізіліп, төмендегідей
басқарылады:
- Жалпы дайындық жаттығуларын толық меңгеру.
- Күрес техникасы мен тактикасын үйрену.
- Оқыту мен дағдыны қалыптастыру.
- Сабақ тақырыбына қарай үйрету әдістерін таңдап алу.
- Оқытудың дидактикалық қағидаларын қолдану.
- Оқытудың жүйелілігін, ғылымилығын, еріктілігін қадағалау.
- Студенттердің өзіндік жұмыс орындауын есепке алу.
- Сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастырып, басшылыққа алу жолдарын
белгілеу.
Күрес сабақтарының міндеттері:
- Күрес тактикасы: шабуыл, үдемелі шабуыл, мезгілдік шабуыл, қарсы
шабуыл техникаларын игеру.
- Бәсекелес қимыл-әрекетін барлау міндеттері: балуанның белдесу
кезіндегі тұрысы, ұстасу мәнері, жүрісі, жан-жақты дайындығын ескеру.
- Жарыс ұйымдастыру ереже жолдары: спорт зал жағдайы, кілемнің жағдайы,
жарыс өтетін бөлменің температурасы, ылғалдылығы, тазалығы. Төрешілердің
білімі, мінез-құлқы және жанкүйерлер жағдайын реттеу.
- Психологиялық дайындық – бұл шын мәніндегі аса қажетті өнер. Ол тек
бұлшық еттерді жетілдіру ғана емес, ең қиын жарыстарда қобалжымауға,
қарықпауға, қиындықты жеңе білуге көмектесетін жүйке жүйесін қалыпты
жағдайда ұстауды үйрету.
- Қауіпсіздікті сақтау және өзін-өзі сақтаудың ерекшеліктері.
Жаттықтырушының үйренушіні әдіс-айла және жаттығуды орындау кезеңінде
қауіпсіздігін сақтау жолдарын есепке ала отырып оқыту.
Жалпы тәжірибелік сабақтардың әр бірінде сабақтың тақырыбына сай
мақсаттар мен міндеттердің жүйелі басқарылып жүргізілуі пәннің дұрыс дәріс
беруін көрсетеді.
Дене тәрбиесі сабағында күрес спорт түрінің қолдану әдістері. Олар:
Жаттығу әдістері. Күрестің жаттығу әдісіне-балуанның жан-жақты
дайындығы, шеберлігі, айла-әдістерді және жастардың жан дүниесінің өсуіне
әсер ететін оқу-жаттығу жүйесі жатады. Жаттықтырушы мен балуандардың
жаттығу кезіндегі іс-әрекеттері осы бір ғана мақсатқа бағытталған.
Сондықтан да жаттықтырушының қызметі алдымен өз шәкірттерінің бойына
патриотизм, еңбек сүйгіштік, Отанға деген сүйіспеншілік, достық
принципшілдік, батылдық, спорттық режимді сақтау, кішіпейілділік сияқты
қасиеттерді дарытуға бағытталады [14]. Осылардан мынадай мақсаттар
туындайды:
1. Денсаулықты жақсарту.
2. Жан-жақты шынығу және жігерлілікті дамыту.
3. қазақша күрестен теориялық білім алу және оны жетілдіру.
4. Күрес техникасы мен тактикасын меңгеру.
5. Жаттығу жүйесіне, жарысқа қатынасуға дағдылану.
Бөлек жаттығу орындау әдісі. Күрделі техникалық қимылды бірнеше
жеңіл әлементтерге бөліп, палуан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
машықтану үрдісін қалыптастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 ЖОО СТУДЕНТТЕРІНЕ СПОРТТЫҚ МАШЫҚТАНУ ҮРДІСІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .9
... ... ..
1.1 ЖОО студенттеріне спорттық машықтану 9
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Күрес спорт түрінен машықтану сабақтарында дене қасиеттерінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.3 Оқу жаттығу сабақтарында күрес спорт түрінен машықтану үрдісін
қалыптастыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .2 0
... ... ... ... ... ..
1.4 Спорттық үйірмеде машықтанушылардың жас ерекшеліктеріне
сай оқыту 25
әдіснамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
2 СПОРТ ҮЙІРМЕЛЕРДЕ СПОРТ ТҮРЛЕРІНІҢ ДӘРЕЖЕЛЕРІН КӨТЕРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ
ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Дайындық жұмыстары және спорттық үйірмені 34
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.2 Жаттығушылар белсенділерін даярлау және 41
тәрбиелеу ... ... ... ... .
2.3 Күрес спорт түрінің ағза өсуі мен дамуына физиологиялық 45
әсері ...
2.4 Спортшыны психологиялық тұрғыдан дайындау 55
жолдары ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6 4
... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 66
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының азаматтарында жаңа
әлеуметтік-экономикалық мінез-құлық қалыптастыру тұжырымдамасы, Этникалық
мәдени білім беру тұжырымдамасы және Елбасы Н.Назарбаевтың Ғасырлар
тоғысында атты ғылыми-теориялық еңбегінде жаңа қоғамды құрушылар қандай
болуы керек, қандай азаматты тәрбиелеу керек деген мәселеге зор көңіл
бөлініп, оған ғылыми дәйекті жауап іздестірілген. Ол - өркениет әлеміне
қазақ құбылысы болып кіретін азаматты дайындау. Жас бала - жаңа өркен
жайған жасыл ағаш тәрізді дейді халқымыз. Жерге отырғызған жас көшет те
қашан тамыры тереңдеп, жапырағы жайқалып үлкейгенше мәпелеп күтіп, үзбей
тәрбиелеуді керек етеді. Адам да сол тәрізді. Олай болса ұстамды,
көрегенді, түп-түзу, жып-жинақы, әсем бейнелі адамға қараудың өзі тым
жарасымды. Жастарымыздың үлгі алатын, ең таңдаулы ішкі, сыртқы адамгершілік-
эстетикалық сапаларын үйренетін адамы, міне, осындай болуы керек.
Егеменді, зайырлы, демократиялы, құқықты мемлекетіміздің қазіргі
таңдағы мақсаты - әлемдік өркениетке жету. Өркениетті республикамыздың
болашағы жастар білімімен ұштасады. Қазіргі таңда білім алушыға қажетті
жағдайлар жасауға, жеке адамды дамытуға бағытталған білім беру әдіс-
тәсілдері жетілдірілуде. Студент және оның қоршаған ортасы- ұстаз, ата-ана,
достары, тәлім-тәрбие ұйымдастырушысы, жетекшілері т.б. барлығының мақсаты
- тұлға дамуына жағдай туғызу. Осы аталған ортаның әдіс-тәсілі, амал-
құралы, дәріс түрлері студентті жан-жақты дамытуға бағытталуы тиіс.
Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындарының студенттері бүгінгідей
ақпараттық технологиялардың дамыған кезінде алған білімін жан-жақты байыта
отырып, өзін-өзі тәрбиелеуде түрлі әдістемелік жағдайларды біліктілікпен
қолдана отырып, кәсіби шеберлігін шыңдау үшін үлкен мүмкіндіктері бар.
Жоғары оқу орны студенттердің іс-әрекетіне, жеке басының қасиеттеріне,
кәсіби шеберлігіне жоғары талаптар қояды. Өзін-өзі тәрбиелеу - соңғы
жылдары психология, әлеуметтану және педагогикалық озат практика даярлаған
тұлғаны жетілдірудің тиімді жолдарының бірі. Студенттері жоғары оқу орнында
алған білімін байыта отырып, оны өзін-өзі тәрбиелеуде біліктілікпен қолдана
білуі тиіс.
Н.Назарбаев Ғасырлар тоғысында еңбегінде: Тәрбиенің түпкі мақсаты-
қоғамның нарықтық қарым-қатынысқа көшу кезінде саяси-экономикалық және
рухани дағдарыстарда жеңіп шыға алатын, ізгіленген ХХІ ғасырды құрушы,
іскер, өмірге икемделген, жан-жақты мәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеп
қалыптастыру деген тұжырым жасаған. Осы орайда, халқының мәдениетін,
әдебиетін, тілін, салт-дәстүрін, тарихын, өнерін сүю арқылы, сондай-ақ,
спорттық іс-әрекеттер арқылы өзін-өзі тәрбиелей білген нағыз мәдениетті
маман даярлау да бүгінгі күннің көкейкесті мәселесіне айналуда.
Мемлекет үшiн адамның денесінің сау болуы нақты материалдық мәнi бар
кұбылыс. Қазiргi нарық заманында- денi сау адам үлкен маңыздылыққа ие.
Елiмiздiң өндірістiк потенциалы мен қорғаныс қызметiне тiкелей керi әсер
етіп отырған жағдай, елдiң ертеңгi болашағы, жалпы орта мектеп оқушылары
мен орта және жоғары оқу орын студенттерінің денсаулықтары өте төменгi
деңгейде болуы. Әскер қатарына қызмет етуге шақырылған жастардың денсаулық
жағдайларына байланысты көпшiлiгi керi қайтарылуда. Мектеп табалдырығын
аттаған бiрiншi сынып оқушылары мен қолына аттестат алғалы тұрған
түлектердiң денсаулығын салыстырған зерттеушiлер, мектеп түлектерiнiң
денсаулығының 4-5 есе төмен екенiн байқаған.
Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындары студенттерінің кәсіби
тұрғыда өзін-өзі тәрбиелеуі әлеуметтік-педагогикалық мәселе болып табылады.
Бұл дене тәрбиесі мамандарының кәсіби шеберлігін қайта шыңдаумен,
мемлекеттің салауатты өмір салтын ұдайы дамытумен, сондай-ақ студенттер
мәселелерінің демократиялық қоғамдағы өзгерістер жағдайында шешілуінің
күрделенуімен байланысты.
Бұл міндет жоғары оқу орындарында білім алып жатқан болашақ дене
тәрбиесі мамандарының да кәсіби даярлығының сапасына жоғары талаптар қойып
отыр. Ал студенттердің кәсіби қалыптасуында оның өзін-өзі тәрбиелеуі
маңызды рөл атқарады.
Дене тәрбиесі мен спорттық үйірмелер жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру
саласының бір тармағы болып табылады және ол жеке тұлғаның жан-жақты
дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық еңбекке
жарамды адамды қалыптастыруға, оны Отан сүйгіштікке даярлауға қызмет етеді.
Ой еңбегінің үлесі артып отырған қоғам дамуының қазіргі жағдайында ерік-
жігердің көмегімен ойлау тәртібін қалыптастыру өзін-өзі тәрбиелеудің
маңызды міндетіне айналуда. Дене бітімін жетілдіру жөнінде де осыны айтуға
болады. Күш, әсемдік, денсаулық, төзімділік, қабілеттілік және ағзаның
төтенше жағдайларға тез бейімделуі - мұның бәрі дене жаттығуын талап етеді.
Дене дамуы мен рухани дамуды қатар жетілдірмеу тұлғаның үйлесімсіздігіне
алып келеді.
Еліміздің Президентi Н.Ә.Назарбаев: Спорт - игiлiктi iс. Спортта
мiнез – құлық, мәдениет қалыптасады. Спортпен айналысқан адам ар- ұятқа
тиетiн iс жасамайды. Жастайынан дене тәрбиесімен шұғылданған адам бүкiл
ғұмыр бойы табыска жетуге талпынады. Мен мұны өз тәжiрибемнен бiлемiн, -
деуi тарих сахнасының төрiнен спорт қозғалысының өзiндiк орны бар екендiгiн
делелдейдi [1].
Ғалымдардың зерттеулерiне сүйенсек, елiмiзде соңғы жылдары халықтың
табиғи өсу деңгейi және туу көрсеткiштерi төмендеп, ауру өсіп, өлiм-жiтiм
деңгейi артқан. Әсiресе, балалар денсаулығы өте алаңдатарлық жағдайда,
елімізде екi миллионнан астам балалар мен жасөспiрiмдер асқынған ауру
түрлерi бойынша диспансерлiк есепке тiркелген.
Сондықтан адам тұлғасын сауықтыру – бұл оның маңызды, материалдық және
рухани құндылықтарды құру мен тұтынудағы шығармашылық қызметінде қолданатын
әдісінің жоғарғы даму деңгейі. Адамның негізгі күш-қуаты тек оның
қызметінде, ең алдымен еңбек нәтижесінде көрінеді. Тек қана, еңбек іс-
әрекеті арқылы адам қоғамға өзгеріс енгізе алады және өзінің күші мен
қабілетін іс жүзінде көрсете біледі [2]. Мұндай іс-қимылды педагогикалық
зерттеулерде белсенді іс-әрекет деп түсіндіріледі.
Сонымен, студенттердің дене тәрбиесі мен машықтану үрдісі қазіргі
уақыттағы талап етіп отырған деңгейлерінің арасындағы қарама-қайшылық
студенттердің дене дайындығын жетілдіруге педагогикалық мүмкіндіктер
туғызатын спорттық үйірмелер оның ішінде күрес спорт түрін кең көлемде
қолдану мәселесі ұсынылады.
1) ЖОО-ғы оқу-тәрбие үдерісінде дене тәрбиесі мамандығы
студенттерінің тиімді өзін-өзі тәрбиелей білуіне деген тұлғалық
қажеттілігі мен оқу материалын игеру және жаңғыртуға бағдарланған
білім беру үдерісінің нақты практикасы арасында;
2) Дене тәрбиесі мамандығы студенттерінің болашақ маман ретінде
тұлғалық-кәсіби қалыптасуына деген қажеттілік пен ЖОО-дағы оқу-
тәрбие үдерісіне спорттық іс-әрекеттер арқылы студенттердің өзін-
өзі тәрбиелеу іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру факторы
ретіндегі кәсіби білім беру теориясы мен әдістемесінің жеткілікті
түрде жасалмағандығы арасында қайшылықтар бар.
Жоғарыда айтылған қайшылықтарды, мәселелерді шешу қажеттілігі біздің
зерттеу тақырыбымызды Аталған мәселенің бүгінгі күн талабына сай келуі,
оның әдістемелік тұрғыдан зерттеліп, өңделуі мен тәжірибелік қажеттілігінің
жеткіліксіздігі зерттеу тақырыбын таңдауға мүмкіндік жасады. Осыған орай,
дипломдық жұмысымның тақырыбы: ЖОО студенттеріне спорттық машықтану
үрдісін қалыптастыру деп аталады.
Зерттеу пән – ЖОО студенттері мен спорттық үйірмелердегі жаттықтыру
сабақтары.
Зерттеу нысаны – ЖОО студенттері мен машықтанушы спортшылардың оқыту
процесі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ЖОО студенттеріне спорттық машықтану
үрдісін күрес спорт түрі бойынша ұйымдастыруды теориялық тұрғыда негіздеп,
оқу-жаттығу сабағын басқару әдістемесін белгілеу.
Зерттеу жұмысының міндеті:
1. ЖОО студенттеріне спорттық машықтану үрдісін күрес спорт түрі
бойынша ұйымдастыру сабағының маңыздылығын анықтау;
2. ЖОО студенттеріне спорттық машықтану үрдісін күрес спорт түрі
бойынша ұйымдастыруда дене сапаларын жан-жақты дамыту;
3. Күрес спорт түрі бойынша жаттығушылардың физиологиялық және
психологиялық жағдайын анықтау;
4. Жеке тұлғаға спорт түрінің техникасы мен тактикасын меңгертіп,
салауатты өмір салтын ұстауға дағдыландыру.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізі-жеке бастың спортты меңгеру
маңыздылығы туралы, оның дамуындағы өзара байланыс теориясы мен тәжірибесі
туралы қызметінің ролі, адамның қоғамдық қарым-қатынастың объектісі мен
субъектісі екендігі туралы, қоғамдағы дене тәрбиесі процесінде болатын
қауіпті және басқарылатын ара қатынастар туралы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. ЖОО студенттеріне спорттық машықтану үрдісін күрес спорт түрі
бойынша ұйымдастыру сабағының маңыздылығы анықталды;
2. ЖОО студенттеріне спорттық машықтану үрдісін күрес спорт түрі
бойынша ұйымдастырып дене сапаларын жан-жақты дамытуда;
3. Күрес спорт түрі бойынша жаттығушылардың физиологиялық және
психологиялық жағдайы анықталды;
4. Жеке тұлға болып күрес түрінің техникасы мен тактикасын меңгеріп,
салауатты өмір салтын ұстауға дағдыландырылды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы-жұмыстың негізгі жағдайлары мен
нәтижелері жалпы білім беретін мектептер мен гимназияларға, интернаттарға,
спорт мектептеріне, ЖОО студенттеріне таратылып, практикаға ендірілді.
Жұмыстың ұсыныстары жаттықтырушылар мен дене тәрбиесі оқытушыларының
жаттықтыру сабақтарын басқаруда баланың жас ерекшеліктері мен
физиологиялық, психологиялық жағдайын ескеруді есепке алады.
Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарындағы оқу-жаттығу үдерісінде
пайдалануға болады.
Жүргізілген зерттеудің практикалық мәнділігі ұсынылған қағиданың жүзеге
асуы, оқытудың формалары мен әдістерін жетілдіру, студенттердің
белсенділіктерін арттыру үшін оқу-жаттығу үдерісінде пайдалану, оқытушының
педагогикалық шеберлігін, оның шығармашылық мүмкіндігін жетілдіру сияқты
көкейкесті проблеманы шешуге мүмкіндік береді.
1. ЖОО СТУДЕНТТЕРІНЕ СПОРТТЫҚ МАШЫҚТАНУ ҮРДІСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ.
1.1 ЖОО студенттеріне спорттық машықтану үрдісі
ЖОО студенттеріне спорттық машықтану үрдісін күрес спорт түрі бойынша
ұйымдастыру, күресте дене сапаларының дамыту жолдары мен күрес спорт
сабақтарында жүзеге асырылады. Яғни ол мектептерде сыныптан тыс күрес
секцияларында, ал жоғары оқу орындарында дене тәрбиесі сабақтарында кең
дамытылады.
Балуанның спорттық шеберлігінің артуының күрес әдіс-айласын меңгерту
жолдары: түрегеліп тұрып күресу, партерде күресу, жатып күресу, ұстап жату,
қылқындыру, қол-аяғын созу т.б. әдіс айлалар жатқызылады.
Күрес әдіс-айласын орындау кезіндегі негізгі, шешуші қимылдар: аяқпен
шалу, ілу, арқадан асыра лақтыру, жамбас, кеудеден асыра лақтыру, т.б.
әдістерде шешуші қимыл түрлері және осы әдістерді орындаудың әртүрлі
варианттары бар. Ұстап жату, қол аяқты созу, қылқындыру әдістерін орындау
ерекшеліктері. Күрделі және қарапайым әдістер. Әдістердің бір-бірімен
биомеханикалық орындалу ерекшеліктері. Тіреу нүктесі, тіреу алаңы.
Балуанның жалпы салмақ орталығы, оның әдіс орындау кезінде кеңістекте
өзгеруі. Тепе-теңдікті сақтау. Сыртқы және ішкі күштер. Салмақтың түсу
нүктелері. Аудару, аунау, сүйреу. Бұлшық ет күші оның бағыты мен
мөлшерінің әдіс орындау кезіндегі өзгеруі кең байқалады [3].
Күрес спорт түрінде жаттығуға оқыту әдістемесі қажетті мақсаттардың
жүйелілігін анықтап, оқытудың әдістемелері: айту-хабарлау-көрсету,
проблемалық оқыту, жоспарлау негіздерін құрады.
Оқыту құралдары: қалыптасқан қарапайым техниканы қолдану арқылы.
Үйретудің әдістемесі – толығымен, бөлімдерге бөліп. Қателіктерді
анықтау және түзету жолдары арқылы жүзеге асырылады. Күрес жаттығуларын
оқыту кезінде тренажерлерды қолдану, әдістер таңдаудың жолдары,
ерекшеліктері, биомеханика тұрғысынан талдау (тіреу нүктесі, тіреу алаңы,
олардың әдіс орындау кезіндегі өзгеруі және т.б.), тепе-теңдіктен шығару
жолдары (шалу, қағу, ілу, өңгеру т.б. әдістер арқылы), партерде және жатып
күресу кезіндегі тепе- теңдік қимылдары және созу жаншу және ұстап жату
жағдайларынан шығу жолдары кең қолданылады.
Күрес тәсілдеріне үйрету жолдары:
- қарсыласы кілемнен көтеру арқылы орындалатын әдістер түрі, оны
орындаудың ерекшеліктері.
- түрегеліп және партерде тұрған балуанның тепе-теңдігін бұзу арқылы,
әдіс орындау. Денеден, киімнен ұстау арқылы иін заңдылығын іске асыру
жолдары.
- тіреу алаңы, және салмақтың түсу нүктелерін анықтау, шалу, ілу, қағу,
жамбас, иықтан асыра лақтыру партерде және ұстап жату әдістерін орындау
кезінде анықтау.
- түрегеліп тұрғанда партерде немесе жатып күрескенде денеден немесе
киімнен ұстаған жерден құтылу әдістері.
Балуан дайындығын анықтау жолдары:
- балуан туралы хабар жинау, сұрау, бақылау, баспа материалдарын
зарттеу, бейне таспа түсіру. Жарыстарды қадағалау т.б.
- балуанның жеке басы – оның жасы, спорттық разряды, спорттық
көрсеткіштері, дене бітімі ерекшелігі, тегі, ұлты, дене дайындығы
ерекшелігі, күресу ерекшелігі, әдіс-айланы меңгеру деңгейі, сүйікті әдіс-
айлалар түрі, қорғаныс ерекшелігі, күресті жүргізу тәсілі ерекшедігі.
- мінезінің ерекшелігі, жүйке жүйесінің ерекшелігі.
- балуанның психологиялық дайындығы. Күш-жігер, мінез-құлықтың
ерекшеліктері. Батылдық, жігерлік т.б. қасиеттерді арттыру жолдары. Жүйке
жүйесінің ерекшеліктері. Эмоция, оның күрес әсері [4].
Ұжымдық, еңбексүйгіштік, жауапкершілік т.б. қасиеттердің күреске әсері.
Батылдық, жігерлік қасиетті арттыру үшін қолданылатын жаттығулар
түрлері.
Тәртіптілік пен жауапкершілікке әсер ететін жаттығулар.
Ұжымдық тәртіпке қажетті жаттығулар. Белгілі бір уақытта орындап
үлгеруге қажетті жаттығулар.
Дене сапаларын күрес спорт түрі бойынша арттыру негізі.
Күрес спорт түрлерінде күштілікті арттыру.
Сыртқы қарсылықты жеңу немесе бұлшық ет көмегі арқылы оған қарсылық
көрсетуді күш дейміз.
Күш үш түрлі бұлшық ет жұмысы тәртібінде пайда болады:
1. Жеңу тәртібінде бұлшық ет жиырылады.
2. Көну тәртібінде бұлшық ет созылады.
3. Қозғалмайтын (статастикалық) тәртіпте бұлшық еттің ұзындығы
өзгермейді.
Күштілікке тәрбиелеу жаттығулары. Күшті дамытудың амалдары мен
әдістері. Күшті дамыту үшін жоғары қарсылықты жаттығулары колданылады. Олар
екі топқа бөлінеді:
1.Сыртқы қарсылық жаттығулары. Сыртқы қарсылықтарға: әр түрлі спорт
құралдарының салмағы, серігінің қарсы әрекеті сыртқы ортаның қарсылығы
жатады.
2. Өз салмағының ауырлығын басқару жаттығулары (серіппеде тартылу,
отырып-тұру, секіру т.б.).
Күш қабілетін жетілдіру кезінде денеге түсетін күш (жүктеме) өте көп
болмауы керек. Бұл адамның жалпы өсуін кідіртеді. Күшті арттыратын
жаттығулар адамның шапшаңдық, күштілік, төзімділік қасиет-қабілеттерін
дамытудың негізі болғандықтан, мұндай жаттығуларды үздіксіз және жеткілікті
мөлшерде орындап отырған қажет. Өз беттерімен жаттығу кезінде күшті
молайтатын жаттығулар икемділік пен жылдамдылық қабілеттерін арттыратын
жаттығулардан кейін, ал көп жағдайларда төзімділікті арттыратын
жаттығулардың алдында орындалғаны жөн[5]. Күш қабілетін жетілдіру үшін
жаттығулардың төмендегідей түрлерін орындау керек:
а) кермеге тартылу, биікке өрмелеу, аяқты көтеру, еденге немесе
гимнастикалық орындыққа етпеттен жатып, қолды бүгіп, жазу жаттығуларын
орындау қажет;
ә) басқа ауыр салмақтар көтеру (бірнеше бала болып гимнастикалық
орындықты және оның үстінде отырған оқушыларымен бірге көтеріп алып жүру),
серіппелі спорт құралдарымен, батпан (гантель) көтерумен (алдымен салмағы 1-
2 кг- дық, кейін 3 кг-дық батпан) жаттығу.
Күрес спорт түрлерінде жылдамдықты арттыру.
Жылдамдық дегеніміз белгілі бір уақыт ішіндегі жылдам қозғалыс
әрекеті. Жылдамдық үш түрде пайда болады:
1) Қарапайым және күрделі қозғалыс жылдамдығы.
2) Жалғыз қимыл жылдамдығы.
3) Қимыл жиілігі.
Жылдамдықты өлшеу жолдары. Жылдамдықтың көрсеткіштері. Әдіс-айланы
орындау жылдамдығы. Жылдамдық, шапшаңдық қасиеттерін арттыру жолдары үшін
жылдамдықты дамытатын арнаулы дене жаттығулары. Бұлшық ет күшін дамыту үшін
арнаулы дене жаттығуларының өте көп түрі қолданылады. Осылардың анағұрлым
қолайлысы да, тартымдысы да мыналар: Белбеуді белдеріне іліп, бір орында
тұрған атқарушы мен әріптес резеңке жіпті созып, аяқтарын серпе алға
ұмтылады.
Старт адымы, әріптестер бірінің иығына бірі қолын тіреп, алға қарай
еңкейе бір-біріне қарсы тұрады Гимнастика қабырғасын немесе ағаш дінін
қолымен итеріп, бір орында жүгіру жаттығулары жатқызылады.
Күрес спорт түрлерінде ептілік арттыру.
Ептілікті дененің қасиеті ретінде қандайда бір күрес қозғалыс міндетін
орындауға бағытталған туынды қимыл деп атауға болады. Мысалы, барынша
жоғары күш жұмсау, аяқтан шалу, бір жамбасқа алу т.б. Мұндай тапсырмалар әр
түрлі қимылдарда болуы мүмкін. Қозғалыс міндеттерінің күрделілігі көптеген
себептермен анықталды. Көбіне бірдей уақытта бірінен соң бірі орындалған
қимылдардың сәйкес келуін талап етеді (қимылдардың үйлесімділігі және
талаптылығы), яғни қозғалыс қимылдарының үйлесімділік күрделілігі
ептіліктің бірінші өлшеуіші болып табылады. Егер қозғалыс өзінің кеңістік,
уақыт және күш сипаттамасына орай оған сай келетін болса, яғни ол дәл
орындалса, қозғалыс міндеті орындалады [6].
Күрес спорт түрлерінде иілгіштік арттыру.
Адамның жаттығуды үлкен амплитудамен орындай алу қабілеттілігін –
иілгіштік дейміз. Иілгіштіктің өсуі буын құрылыстарына; бұлшық еттің,
сіңірдің созымдылығына: көңіл-күйге (жоғары көңіл-күйде икемділік артады)
бой қыздыруға; сыртқы температураға; тәулік уақытына, күш даму деңгейіне
(күші көп адамдардың икемі аз); спорттық мамандыққа және техникасына
байланысты. Сонымен, созылу жаттығуларын амплитудалық орындау шегіне
жеткізе, яғни буындарда жеңіл ауырту сезімдерін сезінгенше орындау қажет.
Икемділікі дамытқанда жас ерекшеліктері үлкен рөл акарады. 20 жастан кейін
жас ерекшеліктеріне байланысы қозғалыс амплудасы азаяды. Бәсең иілгіштікің
кобеюі 9-10 жаста, белсенді 10-14 жаста байқалады. 15-17 жас иілгіштікті
жетілдірудің ең соңғы шегі. Қыз балалардың буындарындағы жылжымалылық, ер
балаларға қарағанда 20 - 30 % көп, сондықтан күш түсіруді оларға көбірек
беруге болады.
Күрес спорт түрлерінде төзімділікті арттыру.
Адамның жұмысты ұзақ қарқынын азайтпай орындай алу қабілетін
төзімділік дейміз. Адамның берілген қарқынды әрекетке және болдыруға
қарсылық ете алу уақытын төзімділік өлшемі деп атаймыз.
Төзімділікті дамытудың амалдары мен әдістері. Төзімділікті дамытқанда
үш негізгі міндетті орындаймыз:
1. Тыныс алу деңгейін жоғары дамыту.
2. Сол деңгейді ұзақ уақыт ұстау қабілеттілігін дамыту.
3. Тыныс алу процестерін тез өрістетуді жоғары шамаға көтеру.
Қалыпты күшпен ұзақ уақыт орындалған циклді (жүгіру, ескек есу т.б.)
және циклді (күрестегі лақтырулар т.б.) жаттығулар тыныс, жүрек-қан тамыры
жүйелерінің өнімділігін арттырады, төзімділікті дамыту амалдары табылады,
Төзімділікті дамыту үшін стандартты, үздіксіз және интервалды күш түсіру
мен қатаң уақыт тәртібі жаттығулары қолданылады.
Стандартты үздіксіз жаттығулар әдісі. Жаттығуды орындау уақыты 10-нан
30 минөтке дейін, жүрек соғу жиілігі жұмыс кезінде минөтіне 150-170 рет.
Осындай жаттығуларды орындау тәртібі жүректің соғу шамасын, тыныс алу
деңгейін көтеруге көмектеседі. Бұл әдіс төзімділікті дамытудың бастапқы
кезеңдерінде пайдаланылады. Интервалды жаттығу әдісі. Бұл жаттықтыруды
жүргізу, жүрек қызметінің мүмкіншіліктерін арттыруға бағытталған.
Төзімділік қабілетін жетілдіру үшін бірінші кезекте күрделілеу
жаттығулар пайдаланылады. Бұлар: аласа кермеге тартылу, гимнастикалық
қабырғаға және орындыққа қолды тіреп, бірнеше рет бүгіп-жазу, онша ауыр
емес заттырды көтеру.
Дене тәрбиесінде пайданылатын жаттығулар адам организімне белгілі бір
дәрежеде әсерін тигізеді. Бұл әсер өте күрделі және әр түрлі болады, әрі ол
оқушы денесінің барлық мүшелерін қамтиды. Адам денесінің барлық мүшелері
өзара байланысты болғандықтан және сабақта әр түрлі жаттығулар өте көп
қолданылатындықтан, организм жұмысқа тұтастай қатысады.
Денеге түсетін күшті (жүктемені) жаттығудан жаттығуға бірте-бірте өсіре
берген жөн. Денедегі түсетін күшті, яғни жүктеме мөлшерін белгілеген кезде
оның жүйелі және дәйекті болуын мейілінше дұрыс сақтауы қажет. Дұрыс
ұйымдастырылған дене жаттығулары адамға қажетті күш, жылдамдық, ептілік,
төзімділік т.б. қасиет-қабілеттерінің қалыптасуына белсенді түрда әсер
етеді [7].
Денсаулықты нығайтуда, оқушылар организмінің жетілу, даму дәрежесін
өсіруде жалпы дамыту жаттығуларының алатын орны ерекше. Жалпы дамыту
жаттығулары әдетте дене тәрбиесі сабағының кіріспе бөлімінде, аз мөлшерде
болса да, дене шынықтыру үзілістерінде, сабақ арасындағы үзілістер мен
таңертеңгі гимнастикада т.б. реттерде қолданылады. 12-13 жастағы балаларға
лайықты жалпы дамыту жаттығуларының үлгісі мен жаттығулар тобы оқулықтың
Гимнастика тарауында беріледі. Сол жаттығуларды өз беттеріңмен
жаттыққанда, таңертеңгі гимнастикада пайдалануларыңа болады.
Дене сапаларын жетілдірудің негізгі мақсаты- дененің дамып-жетілуіне
көмектесу, денсаулықты нығайту. Бұл маңызды міндеттерді жүзеге асыру
төмендегі жағдайлардың орындалуын қажет етеді.
1. Оқушылардың сабақтағы қимыл-қозғалыс қызмет организмнің өсуі мен
дамыуына көптеген тигізетіндей болуы қажет. Алайда, организмге шамадан тыс
күш түсірілумеуі керек. Себебі үдемелі және ұзаққа созылатын, шамадан тыс
күш жұмсауды қажет ететін жұмыс баланың дамуымен өсуін тежейді.
2. Сабақта және жаттығулар орындау кезінде қолданылатын дене
жаттығулары адам организміне жан-жақты әсер ету керек, яғни тірек
апараттарының дамуына, мүсіннің қалыптасуына, нерв жүйесін нығайтуға, өсіп
келе жатқан организмнің тиісті қажеттіліктеріне сәйкес зат алмасуының
жақсаруына көмектесуі қажет.
3. Оқулықта көрсетілген жаттығулардан тыс жалпы дамыту жаттығуларын
таңдап, іріктегенде олар жас шамаларына, дұрыс өсіп-жетілулеріңе сәйкес
келетін және жағымды әсер ететін болуын ескерген жөн.
Дұрыс іріктеп алынған дене жаттығулары, оларды жүйелі түрде пайдалану
денсаулықты нығайтады, дененің дамуына көмектеседі.
Күрес спорт түріне арнайы жаттығулар тобы
1-жаттығу. Аяқ арасын ашып, кеудені тік ұстап, қолды екі қапталға
түсіріп тұру керек. Одан кейін жайлап, қаптаомен елі қолды жоғары көтереді.
Спортшы аяғының ұшына тұрып, еркін дем алады. Қайтадан қолды жайлап төмен
түсіреді. Мұны 5-7 рет қайталаған жөн.
2-жаттығу. Аяқтың арасын ашып, қолды созады. Сөйтіп қолды оңға не солға
қарай жайлап айналдырады. Бұл алғашқыда жай басталады да, содан кейін
барынша тездетіле түседі. Айналыс үстінде демді бірқалыпты алып отыру
керек. Жаттығу 3-4 рет қайталанады.
3-жаттығу. Аяқтың арасын ашып, алақанды төмен қаратып, қолды алға
созады. Бір мезетте бір қолын жоғары, екінші қолын төмен түсіріп, шегіне
жеткенше артқа созады. Осылай алма-кезек қайталап, жаттығуды 10-12 рет
жасайды.
4-жаттығу. Аяқты қатар қойып, кеудені тік үстап, екі қолды қапталда
ұстайды. Сөйтіп, оң аяқтың буындарын бүкпей, жоғары көтереді. Сол қолының
ұшына тигізеді. Содан кейін сол аяғын оң қолымен дәл осындай қимылда
байланыстырады, жаттығу 6-8 рет қайталанады.
5-жаттығу. Аяқтың арасын иық денгейінде ашып саусақтарын бір-біріне
айқастырып доға жасайды да, оны басынан жоғары көтереді. Содан кейін әуелі
оң, кейін сол бүйіріне қисайады. Мұны 6-8 рет қайталау керек.
6-жаттығу. Иық денгейінде аяқтың арасын ашып, алақанын жерге қоратып,
қолдарын алға созады. Тізесін бүкпестен алақанды жерге тигізу керек. Бұлда
4-5 рет қайталанады.
7-жаттығу. Аяқтың арасын иық денгейінде ашып, қолдарын бүйіріне қояды.
Сойтеді де жүресінен бірнеше рет отырады. Мұны да 15-18 рет қайталау керек.
8-жаттығу. Оң аяқты алға қарай созып бүгіле отырады. Екі қолмен
тізесіне бір салмағын сала ырғалады. Содан кейін бұл қимылды сол аяғын алға
қойып қайталайды. Жаттығу 6-7 рет жасалады.
9-жаттығу. Аяқтың ароасын иық денгейінде ашып, қолдарын бүйіреде
таянады. Сөйтеді де, бел арқылы алдымен оң, кейін сол бағытта айналады. 14-
16 рет жасау керек.
10-жаттығу. Шалқалап жаттады да, аяқтарын жоғары көтереді. Содан кейін
оң аяғын алға, сол аяғын кейін созады. Бұл қимылды жиілете қайталып, 14-18
рет жасайды.
11-жаттығу. Етпетінен жатып бар салмағын екі қолымен аяғының ұшына
түсіреді. Содан кейін қолының буынын бүгіп, кеудесін жерге тигізеді де
қайтадан көтеріледі. 8-10 рет қайталанады.
12-жаттығу. Шалқасынан жатады. Көпір жасап, екі алақанымен жер тіреп
иіледі. 6-7 рет қайталау қажет.
13-жаттығу. Екі аяқтың арасын иық денгейінде ұстап, шалқалап барып
басымен жер тірейді. Содан кейін мойынға күш салып, ілгері-кейін ырғалады.
Бұл жаттығу жасаған дұрыс. Кейінен бірте-бірте қолдың көмегінсіз
орындалады. 10-14 рет қайталау керек.
14-жаттығу. Көпір жасап, өкшесіне қарай шұалқая иіле түседі. Бұл
қимылды иегін кілемге тигізгенше жасайды. Жаттығу 10-15 рет қайталанады.
15-жаттығу. Бір орында тұрып, бір аяқпен, сосын екі аяқпен секіру.
Бой жазуды жеңіл жүгіріспен аяқтауға болады. Осы жаттығулардан кейін қоңыр
салқын сумен жуыну керек. Содан кейін-ақ дененің жеңілдеп, бұл жаттығуларды
таңертенгілік гимнастиканың комплексіне енгізіп, күн сайын қайталап отырған
дұрыс [8].
1.2 Күрес спорт түрінен машықтану сабақтарында дене қасиеттерінің
маңызы
Көпшіліктік күрес спорт жұмыстарының негізгі ұйымдастырушы формасы дене
тәрбиесі ұжымы болып табылады. Дене тәрбиесі ұжымының басшылығымен спорттық
секция жұмыстар ұйымдастырылады.
Секция жұмысының мазмұны. Күрес секциясы дене тәрбиесі кеңесі мен
оқытушылардың басшылығымен өз бетінше жұмыс істейтін студенттердің спорттық
ұжымы болып табылады. Секцияның барлық ұйымдастыру және ішкі жұмыстарын
жаттықтырушының басшылық етуімен негізінен студенттер күшімен шешілетіндей
етіп ұйымдастыру керек. Секцияның бюросы төмендегідей жұмыстарды жүргізеді:
секциялардағы топтар мен командалардың жүйелі сабақтарын кесте бойынша дәл
уақытында өтуін бақылай отырып және сабақ кезінде қажетті тәртіп пен
реттілік сақталатындай етіп ұйымдастырады. Секция ұжым кеңесінің және
мұғалімнің басшылығымен секция мүшелерін жарыстарға тиянақты түрде
даярлауды қамтамасыз ете отырып, факультет ішілік және университет ішілік
жарыстарға топтар мен командалардың қатысуын ұйымдастырады; студенттердің
секция мүшелерінің спортқа деген қызығушылығын, жауапкершілік, жолдастық
сезімдерін және дене тәрбиесі ұжымына деген мақтаныш сезімін қалыптастыра
отырып, олармен тәрбие жұмыстарын жүргізеді.
Секция спорттың күрес түрімен айналысатын студенттерді Президент
сынамаларының нормативтерін тапсыруға дайындайды, Президент сынамаларын
тапсыру барысының есебін жүргізеді және бұл жұмысты барлық жағынан қолдап,
насихаттайды. Секция спорттың күрес түрінен Президенттік сынамаларды
тапсыру және оған дайындалуға студенттерден арнайы топтар ұйымдастырады.
Бұл топқа қатысқысы келген студенттердің барлығы да қабылданып, оларға
сабақ өткізетін қоғамдық нұсқаушыларды белгілеп, бөледі [9].
Күрес спорт түрі бойынша жаттықтыру сабақтарының мазмұны мен бөлімдері.
Әр жаттығу сабағы үш бөлімнен тұрады:
1. Дайындық бөлім; 2. Негізгі бөлім; 3. Қорытынды бөлім деп аталады.
Дайындық бөлімі. Негізгі мақсаты-спортшылардың ағзасын алдағы жаттығуға
дайындау. Балуандарды сапқа тұрғызу, кезекшінің рапортын қабылдау, секция
мүшелерін түгелдеу және олардың бой жазуы.
Әдетте бой жазу спортшы жәй жүрістен бастайды да, бірте-бірте жүгіруге
көшеді. Одан кейін арнайы жаттығулар жасалынады. Дайындық бөлімінде
арқанмен, гантельмен гирмен, ядро лақтыру, сондай-ақ акробатикалық
жаттығуларды орындауға болады. Келесі бөлімде балуанның еркін болуы бойын
жазу дәрежесіне тікелей байланысты. Бойын жазып, денесін қыздырмайынша
негізгі бөлімге кірісуге болмайды.
Негізгі бөлім. Басты мақсат-оқу-жаттығу, белдесулер кезінде техникалық
әдістерді үйрену, жетілдіру болып табылады. Бойын жазып денесі қызғаннан
кейін жаттықтырушы негізгі бөлімде үйретілетін әдісті шәкірттеріне
түсіндіреді, бір немесе бірнеше балуанды ортаға шығарып тәсілдерді
көрсетеді. Содан кейін барып балуандар әлгі әдісті үйренуге кіріседі.
Қорытынды бөлім. Негізгі мақсат-спортшының ағзасын бірте-бірте бастапқы
қалыпқа келтіру. Бұл бөлімнің ережесі бойынша спортшы жәймен жүгіріп, баяу
жүріске көшу керек. Бұлшық еттерді босаңсытып, тыныс алуды бірқалыпты
жағдайға түсіру шарт. Мерзімді кезінде жаттықтырушы шәкірттерін сапқа
тұрғызу, сабақтың қалай өткендігін, кімнің көзге түскендігін айтылады.
Күрес спорт түрінен жаттықтыру сабақтарын ұйымдастыру жолдары
төмендегідей үлгімен жүргізіледі.
Сабақ мақсаты-негізгі тұрыстарды және кілім үстінде орын ауыстырудың
түрлерін және белдесудің әдістерін үйрену, арқан тарту.
Сабақтың жоспары: 1. Балуанның жеке гигенасы: Спорттық киім, құрал-
жабдықтар туралы әңгіме. 5-7 минут; 2. Сабақтың дайындық бөлімі 25-30
минут; 3. Сабақтың негізгі бөлімі 60-70 минут: а) негізгі тұрыстарды үйрену-
15 минут; б) кілем үстінде орын алмастыруды және белдесуді үйрену-25 минут;
г) арқан тарту-10 минут. 4. Сабақтың қорытынды бөлімі-5минут.
Дайындық бөлімі бірқалыпты тыныс алып, бөлме ішінде жәй жүруден
басталады. Бөлменің екі-үш рет айналғаннан кейін, спортшылар жүрісін
тездете бастайды да, бірте-бірте жүгіруге көшеді. Әрбір 30 метрден кейін 10
метрдей қашықтықты қатты жүгіріп өтеді [10]. 3-4 минут жүгіргеннен кейін
жылдамдықтарын бәсеңдетіп бірте-бірте баяу жүріске ауысады. Бөлмені айнала
жүріп, мынадай жаттығуларды орындайды:
1. Екі қолды қапталда, саусақты жұмып-ашу 20-25 рет қайталанады;
2. Екі қолды алға созып, бірін жоғары, бірін төмен алма-кезек серпу 18-
20 рет;
3. Екі қолды алға созып, бір-біріне қайшылай серпу 18-20 рет. Бұл
жаттығу тез орындалады.
4. Екі қолды қапталда ұстап, әр адым сайын оңға, солға иілу. Оң жаққа
иілген кезде сол қол қолтыққа, сол жаққа иілген кезде оң қол қолтыққа
келеді. 10-15 рет қайталанады.
5. Екі қолды айқастыра ұстап, денені оңға-солға бұру. 15-18 рет жасау
қажет.
6. Жүру. Екі қолды алға созып алақанды төмен қаратып ұстап, әрбір қадам
сайын сол алақанға оң аяқты оң алақанға сол аяқты тигізу керек. 15-18
рет қайталануға тиісті.
Сабақтың негізгі бөлімі. Балуан үшін оның ең қолайлы жағдайы белдесу
кезіндегі тұрысы. Белдесу тұрыстары оң қапталмен, сол қапталмен, бетпе-бет
тұру болып үшке бөлінеді. Егер балуан оң аяғын алға жіберіп тұрса, бұл оң
қапталмен келу, ал егер сол аяғын алға жіберіп тұрса, сол қапталмен, екі
аяғын бір сызықтың бойында ұстап тұрса бетпе-бет тұру деп аталады.
Сабақтың негізгі бөлімінде төмендегідей арнайы жаттығулар дамытылады:
1. Аттас жағынан белдеуінен ұстап орап лақтыру әдісін үйрену.
2. Қағып лақтыру әдісін үйрету.
3. Қырынан қағып лақтыру әдісін үйрету.
4. Алдынан қағып лақтыру әдісін үйрету.
5. Іліп лақтыру әдісін үйрету.
6. Сырттан іліп лақтыру әдісін үйрету.
7. Аяқтың астымен іліп лақтыру әдісін үйрету.
8. Аяқпен көтермелеп лақтыру әдісін үйрету.
9. Үйіріп лақтыру әдісін үйрету.
10. Қос қолға күш салып лақтыру әдісін үйрету.
Cабақтың қорытынды бөлігінде спортшылар бөлме ішінде жай жүріп, тыныс
алуын қалпына келтіретін және бұлшық еттерін босаңсытатын жаттығулар
жасайды. Спортшыларды таратар алдында жаттықтырушы сабақтың қалай өткендігі
туралы өзінің пікірін айтады.
Күрес спорт түрінің жаттықтыру сабақтары төмендегідей
тақырыптар бойынша жүргізіліп жаттығушылардың техникасы мен тактикасын жан-
жақты дамытады.
1. Қос қолға күш салып лақтыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Күш дегеніміз – сыртқы қарсылықтарды жеңу
қабілеттілігі.
Күрес сәтінде жаттығушылардың белдесу кезінде айрықша күш иық бұлшық
еттеріне түседі. Яғни күш ала отырып лақтыру техникасын игеру көп күш-
жігерді, тыңғылықты жаттығуды талап етеді. Екі қолмен, бір қолмен, бір
аяқпен, белмен тарту әдістері бар Бұл шабуыл жасаушы жаттығушының
бәсекелесін өзіне жақын арақашықтықта әдіс қолдануға қолайлы жағдай үшін
қолданылады.
Тактикалық дайындық. Қорғанушы қарсыласының белдігінен, қос иыққа күш
сала отырып лақтыру әдісін меңгеру қажет. Тізе тік ұстап, бүгілмеуі керек.
2. Тепе-теңдіктен итеріп тайдыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Жаттығушылардың кілем үстінде тез немесе ыңғайлы
қимылдауын қамтамасыз ететін кез келген сәтте әдіс қолдануға мүмкіндік
туғызатындай болуы керек. Негізінен ол оң-сол қапталмен, аласа, биік,
орташа тұру болып бөлінеді. Егер сол аяқ алда жүрсе, сол қапталмен, оң аяқ
алда жүрсе оң қапталмен тұру деп аталады. Екі аяқтың бір сызықтың бойында
тепе-теңдікте орналасуын бетпе-бет келу дейміз. Ал тізе буыны көбірек
бүгілсе оны аласа, аз бүгілсе орташа, ал тізе буынының сәл ғана бүгілуін
биік тұру деп атаймыз. Бірнеше жыл бойына күреспен айналысу барысында әр
жаттығушының өзіне тән белдесуге тұру әдісі қалыптасады. Белдесуде әрбір
жаттығушы өз тепе- теңдік тұру қалпын сақтамасы жеңіске жету, болмаса
жаттығудың дұрыс орындалуы мүмкін емес.
Жаттығушының тепе-теңдік қалпынан шығатын тәсілі. Жеңнен, белбеуден,
мойыннан ұстай қолданатын жұлқу әдістері бар.
3. Шалып лақтыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Шалу әдістері өзінің тәжірибелік мәні жағынан қазақша
күрестегі ең күрделі іс, ол әдістер тобы. Бұл әдістер негізінен аяқты шалу
арқылы орындалады. Аяқтан шалу әдістері іштен, сырттан, қапталдан, қырқа
шалу болып бірнешеге бөлінеді. Аяқтан шалу әдістерін орындау үшін алдымен
қарсы жаттығушыны тепе-теңдік қалпынан шығарып, оның бір аяғының кілемнен
көтерілуін қамтамасыз ету. Осындай сәтте аяқтан шалынған екінші аяқ та
кілемнен көтеріліп, жаттығушының құлауына жағдай туғызады. Ол үшін көптеген
тактикалық әдіс-тәсілдер бар.
4. Алдынан шалу әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Бұл күрес әдістерінің бір түрі Қазақша күресте
көбінесе аяқпен іштен немесе сырттан шалып жығу әдістері бар. Балуанның
аяғы шалынған кезде шабуыл жасаушы кеудесімен, иығымен қағып оны сүріндіріп
құлатады. Аяқпен іштен шалу әдістері қарсы балуан екі аяғының арасын алшақ
ұстаған кезде оны жығу үшін қолданылады. Мұндай сәтте шабуыл жасаушы оны
өзіне қапсыра тартып, аяқтан шалып жығу жолдарын іздейді. Яғни аяғын қарсы
жаттығушының аяқтарының арасына қойып, тізе буыны тұсынан аяқпен шалып
құлату сәтіне келеді. Содан кейін ол қарай сәл-пәл еңкейіп, бәсекелесін
сүріндіріп құлатады.
5. Арқадан асырып лақтыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Қазақша күрестегі арқадан асырып тастау әдісі өзінің
техникалық күрделілігі жағынан ең қиын әдістердің бірі болып табылады.
Арқадан асырып тастау әдісін жақсы меңгерген балуандар көп жағдайда таза
жеңістерге жетеді.
Арқадан асырып тастау әдісі негізінен мынадай элементтерден тұрады.
1. Ұстасу. 2. Арқаны бәсекелесіне қарай бұру. 3. Бәсекелесті кілемнен
көтеру.
Арқадан асырудың арнайы жаттығулары.
1) Оң жақпен тұрып, оң аяқты алға жіберіп, сол аяққа қарай айналу. Тізе
буындары сәл бүгіледі, алты-сегіз реттен қайталанады.
2) Оң иықпен сол тізеге қарай бүгілген тізе буынын жазып, соның
екпінімен аяқты жерден көтеру.
3) Кілемнен көтеріліп, алға қарай оңжақ жауырынымен айналып түсу.
4)Оң жақпен қырындай тұрып, жеңнен, белдеуден ұстап, арқа бере бұрылып,
салмақты алға жібере арқадан асырып тастау.
6. Жеңнен және жағадан ұстап арқадан асырып лақтыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Әдісті қолдану үшін қарсы балуанның еңкейген сәтін
дәл пайдалану керек. Көбінесе бұл орта қашықтықта қолданылады. Шабуыл
жасаушы бәсекелесін өзіне әрі-бері жұлқи тартып, жағадан сәл жоғары
көтеріп, шалатын аяғын ішке өткізеді де тез еңкейіп,орындалады.
Тактикалық дайындық. Қарсы жаттығушының әрі-бері жұлқып, қандай әдісті
қолданылатындығын байқатпау.
Жіберілетін қателер.
1. Бәсекелесінен тым қашықтап не жақындап кету.
2. Бәсекелесін кілемге тірелген аяғы жаққа қарай итеру.
3. Әдіс қолданған кезде аяқты жоғары көтермеу.
Қорғаныс.
1. Шалатын аяқ жақтағы белдіктен ұстау.
2. Шегініп кету.
3. Тізе арасын қосып, шалатын аяқты сыртқа өткізбеу.
Қарсы әдістер.
1. Сәл төмен отыра қалу.
2. Аяқтың сыртынан шалу.
3. Аяқты сыртынан тіреу.
7. Қолды қолтықпен қысып арқадан асырып лақтыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Бұл әдісті бәсекелестердің тізені бүгіп аласа тұрған
жағдайда орындауы қолайлы. Шабуыл жасаушы жаттығушы бәсекелесінің қолын
қалтықтан қыса ұстап өзіне қарай жұлқи тартады да оны тепе-теңдік қалпынан
шығарады. Сөйтіп, оңға не солға қарай оқыс бұрылып, арқаны бере айналып
түседі. Арқадан асырып тастау әдістерін үйренудің ең оңай түрі қолдан ұстап
қолтықпен қыса орындаған ыңғайлы [11].
Жіберілетін қателер.
1. Бәсекелесті кілемнен көтере алмау. Бұл жаттығушының арқасымен
бұрылуға кедергі жасайды.
2. Тізе буынын ерте жазу.
3. Жамбасты ішке сұғына енгізу. Бұл үлкен бұрылыс туғызып, әдістің
дұрыс орындалуына кедергі жасайды.
8. Қолын иыққа салып лақтыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Жаттығулар барысында жаттықтырушы шәкірттеріне барлық
әдістерді үйретуге міндетті. Бірақ, сабақ барысында бір жаттығушының
белгілі бір әдісті жақсы қолдана алатындығы байқалса, оны әрі қарай
дамытуға баса назар аударған жөн. Үйренген әдістерді қолдану арпалысқан
алыс үстінде өтеді. Қолын иыққа салып лақтыру әдісін үйрету үшін
жаттығушының негізгі тұрысын сайлау қажет. Сондықтан да жаттығулар кезінде
әдістерге қоса, комбинациялар, тактикалық тәсілдер де қатар үйретіледі,
мұнысыз табысқа жету қиын.
Қолды иыққа салып лақтыру әдісін меңгеру үшін оң жақпен қырындай тұрып,
жеңнен ұстап, арқа бере бұрылып, салмақты алға жібере арқадан асырып
тастау. Бұл әдісті қолданған кезде екпінді бәсеңдетпей ауада айналып,
кілемге тік түсуге болады. Жаттығу кезінде иықтан асырып тастау әдістерін
оң және сол иықтан орындап үйренген жөн.
9. Кеудеден асырып лақтыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Бұл- күрес тарихында өте ертеден қолданылып келе
жатқан әдістер тобы. Бәсекелесін кеудеден асыра лақтыру үшін балуанның
өзінің омыртқа буыны иілгіш, әрі күшті болуы керек.
Ал белдіктен ұстап, шалқалай иіліп кеудеден асыра лақтыру кезінде оң
аяқтарын алға жіберіп, біріне-бірі қарсы тұрады. Осы сәтте шабуыл жасаушы
балуан оң аяғын ішке енгізе алға ұмтылады да, сол аяғын да оның тұсына
апарады.
Жіберілетін қателер.
1. Белдіктен нашар ұстау.
2. Жоғары көтерілгенде қолмен демей білмеу.
Кеудеден асыра лақтыру әдісін үйрену үшін арнайы жаттығулар тобы.
1) Белдіктен ұстап, бәсекелесінің ішіне ену.
2) Ішке сұғына еніп, кілемнен көтеру.
3) Артқа қарай иіліп құлау.
4) Түрегеп тұрып, артқа қарай шалқалай құлап, ауада айналып түсу.
5) Түрегеп тұрып, аяқтың екі арасында доп ұстап, артқа қарай шалқалай
құлап, айналып түсіп, допты лақтырып жіберу.
10. Қолмен денеден ұстап, шалқалап лақтыру әдісін үйрету.
Сабақтың мазмұны: Шабуыл жасаушы жаттығушы бұл жерде қарсыласын екі
қолымен денеден мықтап ұстайды. Ішке ене оң аяғын көтеріп, қарсыласының
аяқтарын көтеруіне жағдай туғызады да, өзі де жоғары көтеріле беріп, бір
аяғына отырады. Осы әдістің орындалуы кезінде шабуыл жасаушы жаттығушының
жоғары көтерілген аяғы қарсыласы асып түсетіндей кедергінің міндетін
атқаруы керек. Денеден ұстаған қолдарын босатпай оң не сол қапталға қарай
бәсекелесімен бірге кілемге құлайды.
Жалпы спорт түрі бойынша жаттықтыру сабақтарын жүйелі түрде ұйымдастыру
сабақтың тиімділігін арттырып, жаттығушылардың дене даярлығын жан-жақты
дамытады [12].
1. 3 Оқу жаттығу сабақтарында күрес спорт түрінен машықтану үрдісін
қалыптастыру
Дене тәрбиесінің күрес сабақтары оқу жоспары оқу-тәжірибелік түрінде
болып онда күрес спорт түрлерінің тарихы, күрес спорт түрлерінің әдіс-
айлалары, тәсілдерін үйрету, шеберлікті шыңдау, ғылыми зерттеу жұмыстарын
жүргізу, спорттық жарыстарды ұйымдастыру өткізу, оқу-жаттығу жиындарын
өткізу жолдары оқытылады. Оқу-тәжірибелік сабақтарда әдіс-тәсілдерді
үйрену, шеберлікті арттыру жаттығу негізінде өтеді.
Мамандарды дайындауға пәннің ролі маңызы оны оқу процесіне енгізудің
объективті қажеттілігі негізінде дене шынықтыру түралы ғылыми-практикалық
білімдерді меңгеру арқылы қоғамдық ретінде тани отырып, адам өмірімен
қызметіндегі –білім, тәрбие, спорт және мәдениет құндылығын арттыруға
арналған өзіндік мәдениетін тереңдете және кеңейте түсуде.
Дене тәрбиесі пәні жоғарғы кәсіптік білімнің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартына сәйкес дене шынықтыру мәдениетінің қазіргі
тұжымымдамалары негізіндегі білімдерді қалыптастырады. Пәнде оқу жоспарына
негізделген барлық оқыту қағидалары, оқу әдістері, дене сапаларының барлық
түрлерін жан-жақты дамыту жолдары қарастырылған. Білімнің барлық әдіс-
тәсілдерін меңгерген студентер күрес спорт түрінің теориялық білімін толық
меңгеріп, тәжірибелік тұрғыда барлық іс-қимылға икемді, жылдам, күшті,
төзімді тұлға қалаптастыра алады [13].
Күрес спорт түрінің жаттығу сабақтарының негізгі мақсаты дене
тәрбиесінен тереңдетілген білім берумен бірге теориялық және тәжірибелік
негіздерін үйрету. Пән толық тәжірибелік тұрғыда жүргізіліп, төмендегідей
басқарылады:
- Жалпы дайындық жаттығуларын толық меңгеру.
- Күрес техникасы мен тактикасын үйрену.
- Оқыту мен дағдыны қалыптастыру.
- Сабақ тақырыбына қарай үйрету әдістерін таңдап алу.
- Оқытудың дидактикалық қағидаларын қолдану.
- Оқытудың жүйелілігін, ғылымилығын, еріктілігін қадағалау.
- Студенттердің өзіндік жұмыс орындауын есепке алу.
- Сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастырып, басшылыққа алу жолдарын
белгілеу.
Күрес сабақтарының міндеттері:
- Күрес тактикасы: шабуыл, үдемелі шабуыл, мезгілдік шабуыл, қарсы
шабуыл техникаларын игеру.
- Бәсекелес қимыл-әрекетін барлау міндеттері: балуанның белдесу
кезіндегі тұрысы, ұстасу мәнері, жүрісі, жан-жақты дайындығын ескеру.
- Жарыс ұйымдастыру ереже жолдары: спорт зал жағдайы, кілемнің жағдайы,
жарыс өтетін бөлменің температурасы, ылғалдылығы, тазалығы. Төрешілердің
білімі, мінез-құлқы және жанкүйерлер жағдайын реттеу.
- Психологиялық дайындық – бұл шын мәніндегі аса қажетті өнер. Ол тек
бұлшық еттерді жетілдіру ғана емес, ең қиын жарыстарда қобалжымауға,
қарықпауға, қиындықты жеңе білуге көмектесетін жүйке жүйесін қалыпты
жағдайда ұстауды үйрету.
- Қауіпсіздікті сақтау және өзін-өзі сақтаудың ерекшеліктері.
Жаттықтырушының үйренушіні әдіс-айла және жаттығуды орындау кезеңінде
қауіпсіздігін сақтау жолдарын есепке ала отырып оқыту.
Жалпы тәжірибелік сабақтардың әр бірінде сабақтың тақырыбына сай
мақсаттар мен міндеттердің жүйелі басқарылып жүргізілуі пәннің дұрыс дәріс
беруін көрсетеді.
Дене тәрбиесі сабағында күрес спорт түрінің қолдану әдістері. Олар:
Жаттығу әдістері. Күрестің жаттығу әдісіне-балуанның жан-жақты
дайындығы, шеберлігі, айла-әдістерді және жастардың жан дүниесінің өсуіне
әсер ететін оқу-жаттығу жүйесі жатады. Жаттықтырушы мен балуандардың
жаттығу кезіндегі іс-әрекеттері осы бір ғана мақсатқа бағытталған.
Сондықтан да жаттықтырушының қызметі алдымен өз шәкірттерінің бойына
патриотизм, еңбек сүйгіштік, Отанға деген сүйіспеншілік, достық
принципшілдік, батылдық, спорттық режимді сақтау, кішіпейілділік сияқты
қасиеттерді дарытуға бағытталады [14]. Осылардан мынадай мақсаттар
туындайды:
1. Денсаулықты жақсарту.
2. Жан-жақты шынығу және жігерлілікті дамыту.
3. қазақша күрестен теориялық білім алу және оны жетілдіру.
4. Күрес техникасы мен тактикасын меңгеру.
5. Жаттығу жүйесіне, жарысқа қатынасуға дағдылану.
Бөлек жаттығу орындау әдісі. Күрделі техникалық қимылды бірнеше
жеңіл әлементтерге бөліп, палуан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz