Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға дайындау
Жасөспірімдердің жаттығу процесі кезінде жас
ерекшеліктерінің алатын орнын зерттеу әдістемесі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби іс–әрекетке
дайындаудың әдістемелік
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1. Дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби білім берудің көп деңгейлі
және көп басқышты дайындық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге
асыруға психологиялық тұрғыда дайындаудың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... 20
1. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене мүмкіндіктері мен
қозғалыс қимылдары ерекшеліктерін ескере отырып дайындаудың
педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2. 1 Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене мүмкіндіктері мен
қозғалыс қимылдары ерекшеліктерін ескере отырып дайындаудың
педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ
мұғалімдерді дайындаудың әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке,
демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы
жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік
негізінде дене тәрбиесін сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру
дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастыру өзектілігі артуда. Бұл мәселе
ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 бағдарламасында, ҚР
Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың
2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру
жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Дене тәрбиесін, жаңа технология мен озат тәжірибені ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылық қағидаларымен сабақтастыра зерттеу – бүгінгі күн
талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі. Дене
тәрбиесінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды
өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті,
адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен
айқындалады. Қоғамның елеулі өзгерістерге түсуі, адамның мақсат-
мұраттарына, тұрмыс-тіршілігі мен мінез-құлқына, сондай-ақ өзінің жеке
басына да субъект ретінде өзгеріс енгізуде. Оның үстіне қоғамдағы
салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу
тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеу, оқушылардың дене
тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен байланыста қарастыру
қажеттігі біздің тақырыбымыздың өзектілігін айқындай түседі.
Ғылым, техника, мәдениет және білім дамуының өзара байланыстылығы мен
өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген
теориялық зерттеулеріміз қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен
жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, болашақ дене тәрбиесі
мұғалімдерін сапалы даярлауда олардың болашақ кәсіби әрекетінде оқушылардың
салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру
мәселесін теориялық талдау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді объективті
тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды.
Дене тәрбиесінің әлеуметтік жүйе және қоғамдық құбылыс есебінде дене
тәрбиесі жүйесін, оның қалыптасуы мен дамуының негізгі заңдылықтарын, оның
қызметі мен құрылымын танып, білудің қажеттілігі білім мен тәрбие
талаптарына сәйкес өсіп келе жатқан ұрпақтың дене тәрбиесін қамтамасыз ету
үшін керек. Дене тәрбиесі тек мектептегі дене шынықтыру сабағы ғана емес,
ол сабақтан тыс, мектептен де тыс денсаулыққа байланысты шаралар жүйесі
екенін ескерсек, қазіргі кезеңдегі білім беру орындарындағы дене
тәрбиесінің жүйесі жастардың денсаулықтарын нығайтумен қоса, тұлға
бойындағы биологиялық-психологиялық қажеттіліктердің жан-жақты жетілуіне,
өмірге белсенді ұстаным мен ізгілікті қатынастарын дамытуды меңзейді.
Мұндай маңызды әдістеме ғылыми және оқу пәні ретінде жетекшілік рөл
атқаратын, дене тәрбиесі саласындағы кәсіптік бағытта болашақ мұғалімдерді
даярлауды жүзеге асыратын жоғары оқу орындарындағы оқыту жүйесіне тікелей
байланысты.
Дене тәрбиесі мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешуге, өзгермелі өмір
жағдайында инновациялық процестер мен жаңашыл бағыттарды дер кезінде
меңгере отырып, тәжірибеге сын көзбен қарап, дене тәрбиесі міндеттерін
жүзеге асыруға белсенді, салауаттылық пен дене мәдениетін меңгерген маман
дайындаудың маңыздылығы артуда.
Оқушылар мен студент жастардың дене тәрбиесін және жеке тұлғаның дене
мәдениетін қалыптастыру мәселелері бірқатар ғылыми зерттеулерге арқау
болған М.Таникеев, Т.А. Ботағариев, Б.А. Тойлыбаев, Ж.К. Оңалбек, Қ. Т.
Жанабаев, Б.М. Сапарбаев, Е. Мұхитдинов, А. Қарақов, А.Б. Нұрлыбекова т.б.
Ал жоғары оқу орындарында болашақ маман даярлау мәселелері бойынша
маңыздылығы жоғары зерттеу жұмыстары орындалған (Қ. Бөлеев, Б.
К. Момынбаев, С.С. Смаилов, Н. Д. Хмель, М. Ә. Құдайқұлов, О. С. Сыздықов,
Л.С. Сманов, М. Н. Сарыбеков, Е.Омар, Л.Байсерке, А.А.Саипов,
А.А.Жолдасбеков, В.А.Сластенин т.б.)
Жеке тұлғаны қалыптастырудағы әлеуметтік ортаның мәні туралы (А. Ғ.
Қазмағамбетов, Л. К. Керимов, В.А.Ким, К.Ж. Қожахметова т.б.) білім
мазмұнын жаңарту және оқушылардың интеллектуалдық қабілетін
дамыту (Қ. Ералин, Т.С. Садыков, А.Е. Әбілқасымова, Б.Т. Кенжебеков,
Ш.Таубаева, С.М. Кеңесбаев, С.А.Әбдіманапов, К.М.Беркімбаев, А.Қ. Аренова
т.б.) мәселесін зерделеген зерттеулер бар.
Ал, Қ.И.Адамбеков, С.И. Қасымбекова, В.В. Сериков, А.С. Иманғалиева,
Т.Т. Галиев т.с.с. қазіргі кездегі педагогтар болашақ мамандарды кәсіби
даярлаудың психологиялық – педагогикалық негіздеріне көңіл бөлген.
Дене тәрбиесі өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру
саласының бір тармағы болып табылады және ол жеке тұлғаның жан-жақты
дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық еңбекке
жарамды адамды қалыптастыруға, оны Отан сүйгіштікке даярлауға қызмет етеді.
Демек, жоғары оқу орындарына болашақ мамандарды кәсіби дайындау
денсаулығы мықты, жан-жақты дамыған, алуан түрлі дене және ақыл-ой
еңбектерін тәрбиелеуге қабілетті ұрпақты даярлау жөніндегі мемлекеттік
қажеттілік талаптарына байланысты жүргізілетін іс. Қазақстан Республикасы
2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының алға қойып отырған
басты міндеттерінің бірі-халықаралық білім жүйесіне ену.
Жоғары білімді дамытудың жаңа ұлттық тұжырымдамасы мен бағдарламасына,
жоғары білімдегі құрылымдық өзгерістерге байланысты білім мазмұнына оның
жаңаша педагогикалық негіздерін енгізу қажеттігі туды, біздің зерттеуіміз
дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді дайындау үдерісі
тұрғысынан қарастырылды.
Республикамыздағы білім беру саласында және әртүрлі қолдану салаларына
байланысты жаңа бағыттағы спорт, дене тәрбиесі жүйесі бойынша мамандарға
деген сұраныстардың артуы, оларды даярлаудағы білімділігі мен
қабілеттілігі, біліктіліктің қазіргі талаптарға сай болуы өте үлкен маңызды
жұмыстарды атқаруды талап етеді және болашақ педагогтардың кәсіби
даярлығын, білім стандартына, мазмұнына сай жетілдіру мәселелері көкейкесті
мәселе болып отыр.
Көрсетілген міндеттерді толық жүзеге асыру дене тәрбиесі жүйесіне
тікелей байланысты. Дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру – денсаулықты
нығайту, білім беру, дамыту, тәрбиелеу міндеттерін шешуге арналған
педагогикалық жұмыстардың бірі бола отырып, жеке тұлғаның денсаулық
деңгейін арттыру, табиғи күш-қуатын нығайту, дене мүшелерін гигиеналық
негіздері мен дене-қозғалыс қабілеті мүмкіндіктеріне сай, өз бетінше қимыл-
қозғалыс жаттығуларын орындап өзін-өзі үнемі дамытып, көңілді де сергек
жүруге баулиды.
Болашақ ұрпағымыздың денсаулығының мықтылығы, салауатты өмір сүруі
мектеп мұғалімінің жеке басымен оның жоғары оқу орнындағы теориялық жеке
тәжірибелік даярлығының дәрежесіне тікелей байланысты. Осыған орай
оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру жұмыстарын ұйымдастыруға
болашақ мұғалімдерді дайындау ісін кәсіби даярлықтың ажырамас бөлігі
ретінде қарастыру керек. Дене тәрбиесі және спорт мамандары күрделі
әлеуметтік міндеттерді шешуге араласумен бірге оқушылардың психологиялық
ерекшеліктеріне сай, оқу-тәрбие міндеттерін шешуде олардың рухани жетекшісі
де болуы тиіс.
Қазіргі кезде дене тәрбиесі мұғалімі биологиялық (физиология, анатомия,
биохимия, спорттық метрология т.б.), педагогикалық (педагогика, психология,
дене мәдениетінің ілімі, спорттық жаттығу негіздері, дидактика т.б.)
пәндерді философия, әлеуметтану, медицина, математика ғылымдарын және
басқару мен ұйымдастыруды жете меңгеруі қажеттігін ескерсек, дене тәрбиесі
жүйесін жүзеге асыруда педагог кадрлар даярлау мәселесінің өзектілігі
айқындалып, оның түрлі бағыттары бойынша ауқымды зерттеулердің қажеттілігі
байқалады.
Бүгінгі таңда болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін
жүзеге асыруды ескере отырып дайындаудың қажеттігі мен бұл мәселенің ғылыми-
теориялық тұрғыда талданбауы және болашақ мұғалімдердің кәсіби дайындығын
ғылыми - әдістемелік тұрғыдан жеткілікті деңгейде қамтамасыз ету сұранысы
мен осы уақытқа дейін педагогика ілімінде аталған мәселенің арнайы жүйе
ретінде қарастырылмауы арасында қарама-қайшылықтар орын алып отырғаны
байқалады.
Зерттеу пәні. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін
жүзеге асыруға дайындау.
Зерттеудің мақсаты – оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
болашақ мұғалімдерді дайындаудың әдіснамалық-теориялық негіздерін айқындап,
оны жүзеге асырудың ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау және оларды
тәжірибелік–эксперименттен өткізіп, қорытындысын шығару.
Зерттеудің міндеттері:
1. Мектеп оқушыларының дене мүмкіндіктерімен қозғалыс қимылдарын ескере
отырып дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді кәсіби
дайындау мазмұнын сипаттау.
5. Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ
мұғалімдердің дайындығын жетілдірудің ғылыми-әдістемелік негіздерін жасау.
6. Қазіргі кезеңде оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
болашақ мұғалімдерді дайындаудың тиімділігін тәжірибелік тексеруден өткізу.
Зерттеудің жетекші идеясы. Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді
оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға дайындаудың теориялық-
әдіснамалық және ғылыми - әдістемелік негізін жасау ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылыққа негізделген, болашақ ұрпақты салауаттылық пен дене
мәдениетін рухани тұтастықта қарастыратын тәрбие кеңістігін құру еліміздің
жарқын болашағына сеніммен қарауға мүмкіндік береді.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әлеуметтану, мәдениеттану және әдістемелік әдебиеттерге
теориялық талдау жасау; жоғары оқу орындары мен мектептегі оқу-тәрбие
үдерісін бақылау; сауалнама, тест алу; әңгіме жүргізу; зерттеу проблемасы
бойынша арнайы курс ұйымдастыру және оны талдау; педагогикалық эксперимент
нәтижелерін статистикалық тұрғыдан өңдеу.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтардың,
педагогтардың және дене тәрбиесі бойынша мамандардың ғылыми еңбектері,
ресми материалдар мен құжаттар (ҚР Конституциясы, “Білім беру туралы” Заңы,
ҚР “Қазақстан - 2030” даму стратегиясы, “Дене тәрбиесі” тұжырымдамасы
т.б.), оқу-әдістемелік әдебиеттер, мерзімдік баспа материалдары,
бағдарламалар, педагогикалық іс-тәжірибелер және автордың жеке басына тән
іс-әрекет тәжірибесі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
5. Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді
кәсіби дайындаудың ғылыми - әдістемелік жүйесі жасалды.
6. Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді
дайындаудың тиімділігі тәжірибелік эксперименттен өткізіліп, тексерілді.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
- зерттеудің практикалық мәнділігі ұсынылған қағидалардың жүзеге асуына,
оқыту формалары мен әдістерін жетілдіру, мектеп оқушыларының дене тәрбиесі
жүйесінің жаңа бағыттарын айқындау және оны практикаға енгізу, оқытушының
шеберлігі мен шығармашылық дербестігін жетілдіру т.б мәселелер болашақ
кәсіби мамандарды дайындау аясындағы маңызды көкейкесті мәселені шешуге
мүмкіндік беретіндігімен байланысты.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- мектептегі дене тәрбиесіне болашақ мұғалімдердің даярлығы нақты
айқындалған психологиялық, педагогикалық, физиологиялық, әлеуметтік-
шығармашылық шарттар арқылы қамтамасыз етілуі.
- дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға бағытталған педагогикалық
ұсыныстарды жоғары мектеп тәжірибесінде пайдаланудың мазмұндық сипаттамасы
болашақ маман дайындауда мәнділігімен көрінуі.
- болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін олардың дене
мүмкіндіктері мен қозғалыс қимылдарын ескере отырып жүзеге асыру арқылы
кәсіби дайындау мазмұнының оң нәтиже беруі.
- оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімді
дайындау үдерісі алдын-ала белгіленген ғылыми-әдістемелік жүйе арқылы
жүзеге асады.
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі мен сенімділігі талапқа сай
әдіснамалық және теориялық қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдістерді
қолданумен, эксперимент бағдарламасының теориялық тұжырымдарға
сәйкестігімен, зерттеу жұмыстарының және оның нәтижелерінің жүйелі
талдануымен, зерттеу пәніне сәйкес кешенді әдіс-тәсілдерді қолданумен,
мәселенің шешімін табуда арнайы тәжірибелік-эксперимент жұмыстарын
өткізумен және оң нәтижелерге қол жеткізумен қамтамасыз етілді.
I. Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби іс-әрекетке дайындаудың
әдістемелік жүйесі
1.1 Дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби білім берудің көп деңгейлі және
көп басқышты дайындық жүйесі
Соңғы уақыттарға дейінгі педагогикалық білім мазмұны мен
ұйымдастырылуындағы, экстенсивті әдістер оқу-тәрбие процесінің
ұйымдастырылуына, мұғалім тұлғасының бүтіндей қалыптысуына толық әсер
етпейді, себебі студенттердің пәндік жүйесіз даярлығына соқтырады,
шығармашылықпен жұмыс істеуге, өз бетімен оқуына, педагогикалық зерттеуге
ынталандырмайды, мұғалім даярлығының типтік жүйесі мен оның қызметінің жеке-
шығармашылық сипаты арасындағы маңызды қайшылықты шеше бермейді.
Мектеп мұғалімі – студент – жоғары оқу орнының оқытушысы жүйесі бойынша,
мұғалімнің кәсіби дайындығына көзқарасының өзін өзерту қажеттігі туындауда.
Қажетті өзгерістердің ықтимал жолдары қандай? Бізге бірнеше жолы
белгілі:
Талапкерлердің, студенттердің, мұғалімдердің кәсіби шеберлігінің
үздіксіз қалыптасуын, ерте кәсіби бағдарын, мұғалім дайындау барысында
негізгі және іс жүзіндегі бірлігін қамтамасыз ететін ғылыми-оқу
педагогикалық кешенінің құрылуы.
Оқуды автоматты түрде бақылау, басқа құралдармен бірлестіктегі, жеке
оқытудың техникалық құралдары, өз бетімен оқу, анықтамалық ақпарат көздері
сияқты бірнеше бағытта барынша мүмкіндік беретін компьютер техникасын
қолдану.
Оқу әдістерін жандандыру: шығармашылық жеке жұмыстар жүйесінің нақтылы
бағыт бойынша қолданылуы (Мысалы, Оқушы жастардың салауатты өмір салтын
қалыптастыру мәселелері. Оқушыларды өзін-өзі тәрбиелеуге үйрету
бағдарламасын жасап, сынып жетекшісі нашақорлықтың алдын алу,
маскүнемдікпен күрес т.б. және дене тәрбиесі құралдары бойынша дене
тәрбиесі жұмысының жоспарын құрғаны жөн).
Біртұтас педагогикалық кешендегі даярлық: педагогикалық лицей –
педагогикалық колледж – педагогикалық университет – іс жүзінде кәсіби өзін-
өзі айқындауынан кәсіби даярлыққа дейін басталатын және дене тәрбиесі
мұғалімінің кәсіби тұлғалық қалыптасуымен аяқталатын тұтас білім берудің
маңызды қыры болуы тиіс.
Біздің педагогикалық зерттеуіміздің осы кезеңдегі басты мақсаты
педагогикалық жағдайдың анықталуы мен негізделуі болып табылады, онда
мектеп оқушылары дене тәрбиесінің жүзеге асуы, дене тәрбиесі мұғалімінің
қызметін таңдауында айқындаушы шартқа айналады.
Бұл құрылым міндетті минимум есебінде келесі дидактикалық бірліктерді
білдіреді:
1. теориялық дайындық;
2. әдістемелік сауаттылық;
3. валеологиялық даярлық;
4. дене шынықтыру даярлығы;
5. қозғалыс әзірлігі;
6. кәсіпке дейінгі даярлық.
Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін оқытудың гуманистік бағыттылығы оқу
барысына түрліше құралдардың, соның ішінде танымдық ойындар мен әлеуметтік-
психологиялық тренингтердің енгізілуін қарастыруы тиіс.
Танымдық ойындардың кәсіби мәні, оқу қызметі үшін де үлкен маңызы бар.
Түптеп келгенде, оларды студенттердің түрлі кәсіби сапаларының, сондай-ақ
оқу материалдарын сан алуан түрінде ұсыну шеберлігінің жүйелі қалыптасуына
әсерін тигізуі керек.
Мұғалімнің кәсіби біліктілігін қалыптастыру – күрделі мәселе, сан қырлы
және кәсіби оқу жүйесінің өзін жетілдіру қажеттігі туындауда. Бірақ
мәселенің күрделілігі оны шешу жолын табу мүмкіндгінен айырмайды.
Дене тәрбиесі мұғалімі үшін бір ақиқаты, өзінің оқушылармен қатынасын
мәдени қызмет ретінде қарау маңызды, ондағы адами, гуманистік бастау
қатынас рухын құрайды. Осы қатынастың нысанасы, оның эмпирикалық мәні
оқушының дене тәрбиесі мен денсаулығы, оған саналы қатысы болып табылады.
Педагогикалық гуманистік қарым-қатынастың нысаны оқушы да, мұғалім де
бола алады. Оқушыға педагогикалық қатынастың нысаны ретінде қарау
тұжырымдамасының болуы, бүгінгі дене тәрбиесі факультетінің студенті,
болашақ мұғалім ұмтылатын ең басты мақсат болуы тиіс.
Мұндай тұжырымдама мұғалімнің рухани-адамгершілік бейнесінің жетекші
құрамдасы, оның кәсіби біліктілігінің маңызды бөлігі болып табылады.
Болашақ мұғалімнің мұндай біліктілігі, оның оқу қызметін қамтитын мәдени
даярлықтың кең ауқымында жүреді.
Гуманитарлық бағдарлардағы кафедралар философиялық-мәдени бағыттардағы:
өркениет тарихы, философиялық антропология, этика мен эстетика курстарының
оқылуын қамтамасыз етеді. Демек, тұлғаның рухани-адамгершілік құрылымына
бағытталған оқушының дене тәрбиесін дамыту бағытындағы жаттығулар,
моральдік теңдік негізінде, екі жақтың субъективті (белсенді)
қатынастарында құралады.
Мұғалімнің педагогикалық қызметінің нәтижелілігі көптеген жағдайларға
байланысты, соның ішінде, ағзаның кәсіби қызметін атқаруға дене дайындығы
мен жағдайына тәуелді.
Мұғалім кәсібін кеңейтілген функционалдық еңбек кәсібіне жатқызады.
Осындай кәсіптердің негізгі жүйке, дене ерекшеліктері есебінде психикалық
тұрақтылығын, назарын, жалпы төзімділігін бөліп көрсетеді (В.А. Кабачков,
С.А. Полиевский).
Жалпы төзімділігі ретінде тек аэробтық қуатын ғана емес, дене жұмысқа
қабілеттілігін де түсінген жөн, оған антропометриялық көрсеткіштер:
анаэробтық қуаттылық деңгейі бұлшық еттерінің күші мен төзімділігі, тірек-
қозғалыс аппаратының үйлестірілуі кіреді.
Осындай міндеттерді шешудің тиімділігі көбіне-көп оқу процесін
ұйымдастыру мен әдістерін таңдаудың дұрыстығына байланысты.
Студенттердің жұмысқа қабілеттілік деңгейін көтеруге әсерін тигізетін
тәсілдердің бірі ретінде – дене жаттығуын тануға болады. Осы жаттығудың
жүгіру мен күш жаттығуларының негізінде эксентивті, интервалды жұмыс
түрінде қолданылуы, студенттердің жылдамдық-күш қабілетінің, күші мен
төзімділігі сапаларының, үйлесімділік көрсеткіштерінің айтарлықтай
жақсартылуына мүмкіндік береді.
Оқу тәжірибесінің негізгі міндеті–студенттің мектеп жасындағы
оқушылармен жұмысқа дайындық деңгейінің айқындалуы болып табылады. Сынақ
сабақтары болашақ маманның оқу кезеңінде жинақталған өзінің білімі мен
қабілеттерін көрсетуіне және жаттығу жүргізген кезде ұйымдастырушылық
қабілеттерін танытуына мүмкіндік береді.
Соңғы екі жылдағы сынақ сабақтарының нәтижелерін талдай отырып,
студенттерді дайындаудағы келесідей негізгі кемшіліктерді атап өткен жөн:
- басқа теориялық және практикалық пәндермен байланысты табу мен
қолдануға икемсіздігі;
- сабақ жүргізгін кезде арнаулы көмекші құралдардың жеткіліксіз
пайдаланылуы;
- жаттығулардың ерекше жағдай мен ортада жүйесіз жүргізілуі, бұл оқу үшін
және қателіктерді түзетуге әдістемелік тәсілдердің таңдауына әсер етеді.
Біздің пікірімізше, осы кемшіліктердің негізгі себебі: 3-курста оқу
практикасына бөлінетін сағаттардың аздығында болып отыр. 1-2 курстардағы
уақыттың басым бөлігі студенттердің дене мүмкіндіктері мен қабілеттерінің
техникасының дамуына бөлінеді. Сонымен қатар, қозғалыс техниканың қарапайым
элементтеріне үйрету және 1–2 курстардағы сабақ бөліктерін өткізу
бағытындағы әдістемелік зерттеулердің орындалуы, студенттердің оқу
практикасына дайындық деңгейінің артуына оң әсерін тигізген болар еді.
Спорттық жарыстар оқушылардың дене тәрбиесінің жетекші түрлерінің
біріне айналып келеді. Жалпы білім беретін мектептердің оқушылары
арасындағы спорттық жарыстарды ұйымдастырудың мазмұны мен ұйымдастырылуы
жөніндегі әдістемелік нұсқаулар да осыған бағытталған.
Кейде жаңаша ойлайтын мұғалім неге және қалай оқытады? деп сұрап
жатады. Олардың еңбектерін талдау көрсеткеніндей, өзінің түлектерімен бірге
ол; әрбірінің тұлғасы тиімді дамитындай жағдайлар туғызумен айналысады.
Мұнда ең бастысы - білімге, шеберлікке, дағдыға, өзін жетілдіруге қол
жеткізу тәсілдеріне үйрету, өзінің қызметін талдауға үйрету.
Мектептердегі көпжылдық бақылаулар көрсеткендей, мұғалімдер мен студент-
практиканттермен бірлескен жұмыстардың, спорттық жарыстардың жоғары
ағартушылық және тәрбиелік тиімділігі тек әдістемелік жағынан сауатты
даярланып, өткізілген жағдайда ғана болмақшы.
Мектеп оқушылары спорттық жарыстарға: 1-3 сынып оқушыларына арналған
Жеңіл атлетика. Кросс, Наурыз, Алтын күз, Достық сайысына әрқашан
қанағаттанушылықпен қатысады. Мектепте әруақытта Үміт сөресін, Көңілді
сөрелерді өткізуге мұқият әзірленеді, ондағы балалардың құштарлығы, бір-
бірінің көмегін сезінуі, командадағы ең әлсіз ойыншыны қолдаудаудың өзі,
жоғары нәтижелерге жетуден гөрі аса маңыздырақ. Балалар дербес жаттығуларға
дағдыланып, разрядтық нормаларын орындайды.
Спорттық жарыстар — педагогикалық процестің ажырағысыз бөлігі және
олардың ұйымдастырушы, төреші, тікелей қатысушылар немесе көрермендер, яки,
жанкүйерлер болуына карамастан, оқушыларды жан-жақты тәрбиелеудің тамаша
мектебі. Жаттығулардың бір түрі есебінде жарыстар бүтіндей міндеттер
кешенін шешуге көмектеседі.
Мектепте оқушылардың әскери-дене тәрбиесіне көбірек көңіл бөлінуі керек.
Көпшілігі спорттың әскери-қосымша түрлерімен айналысады. Мектепте биатлон,
ату секциялары жұмыс істеуі маңызды. Зарница және Орленок сияқты әскери-
спорттық ойындар мектепте үлкен өрлеумен өтуі, бұлардың бағдарламалары
жылдан-жылға күрделілендіріліп, қызғылықты бола түсуі қажет.
Мектепішілік спорттық жарыстарды өткізу, тек оқушылар белсенділерінің
көмегімен ғана мүмкін болады, олардың оқуын ұйымдастыруға дене тәрбиесінің
ұжымы ықпалын тигізіп, сыныптық және жалпы мектептік ата-аналар
комитеттері, қамқорлық жасаушы ұйымдардың спортшылары, студент-
практиканттар, мектептің аумағында тұратын спорт ардагерлері айтарлықтай
жәрдем бере алады.
Сабақ барысында акробаттық жаттығулар кешенін оқушылардың ағымдағы және
қорытынды қозғалыс даярлығын бағалау тәрізді, жаңа қозғалыстарға жаттығып,
дене қабілетін арттыру үшін де пайдалануға болады. Түптеп келгенде,
акробаттық жаттығуларды сенімді түрде және жеп-жеңіл орындауына қол
жеткізген жөн, осылайша оқушылардың ептілігін, тепе-теңдігін, бұлшық
еттерінің статикалық жұмыс кестесінен дамушы режимге және кері бағытқа
ауысу қабілетін дамытуға болады.
Жаттығулар кешендері күрделілігін өсіре түсіру тәртібімен
орналастырылған жөн. Қыздар мен жігіттерге жаттығуларды таңдау құқын берген
дүрыс, әрі тек қана кешендерге кіретін элементтердің бәрін меңгергеннен
кейін барып, бұлардың сан алуан түрлерін орындауын талап етуге болады.
Бастысы, оқушылардың күш қабілеттерін дамытуға арналған кешендердің бірін
есінде сақтағаны және оқу жылының өн бойында оны арттыру мақсатымен жүйелі
түрде орындағаны абзал. Соңғы жағдайда кешенді не күрделілендірген дүрыс
(қайталаулар санын ұлғайту жолымен), не оны даярлық деңгейін ескере отырып,
демалыс үшін үзіліссіз 2-3 рет қатарынан орындаған жөн.
Кешендерге енгізілген жаттығулар, жалпы жиынтығында балалар мен
жасөспірімдердің ағзасына құрамды әсерін тигізеді. Дейтұрғанмен, жекелеген
кешендердің күш қабілеттерін, ептілігін дамытуға, тыныс т.б. анализаторының
жақсартылуына басым бағыттылығы бар.
Кез келген жарысты негізді түрде, ешқандай асығыссыз өткізіп, оның
әсерлілігі мен лайықты салтанатын қамтамасыз еткен дұрыс.
Ағартушылық және насихаттық тиімділігі, тек жарыс бағдарламасының оған
қатысушылардың техникалық және физикалық даярлығына сәйкестілігінің
бірсыпыра шарттарын сақтаған кезде ғана: олардың әдістемелік жағынан
сауатты ұйымдастырылуын, төрешіліктің әділдігін қамтамасыз еткенде,
қатысушылар мен көрермендердің психологиялық көңіл-күйін шебер басқарғанда
барып, мүмкін болмақшы.
Тәжірибеде төмендегідей төрт қағиданы ескеру керек екені белгілі:
1. Әрбір жарысты ауқымына қарамастан, оқушылар мен олардың жанкүйерлері
бұған қатысқандарынан ләззат алуы үшін, мұқият әзірлеп, өткізу керек.
2. Жарыс барысын, бүкіл сценарийді ұсақ-түйегіне дейін,
төрешілер алқасының нұсқауынан, алаңның бөлінісі мен оның көркем
безендірілуіне дейін ойластыру керек;
3. Жеңімпаздар мен жүлдегерлерді жедел айқындап, жарыс аяқталған
бойы көрермендердің көзінше оларға жүлделерін табыстаған дұрыс.
Мектептегі спорт жарыстарын әзірлеу мен өткізу әдістемесі тұтастай іс-
шаралар кешендерін қарастырады, бұлар төменде бағдарлық жоспар түрінде
көрсетілген.
Ынталы топтың немесе ұйымдастыру комитетінің құрылуы, оның құрамы алдағы
жарыстың ауқымына байланысты. Ең оңтайлысы -жарыстарды ұйымдастырудан
тәжірибесі бар 3-5 адамнан құралуы.
Жарыс күні, таңертеңгілік мектепке тақағаннан-ақ, көтеріңкі көңіл-күй
сезіледі. Мектеп стадионы жарқырап тұр, саз ойнауда, ұлдар мен қыздар
шеруде тізіліп қалған. Мектептің ең күшті деген спортшылары олимпиадалық
жалауды алып шығады, ал олимпиаданың ең белсенді қатысушылары, әдетте,
мектептегі қалалық лагерьдің командалары болады.
Балалар өзара 60 және 100 метрге жүгіруден, биіктік пен ұзындыққа
секіруден, граната лақтырудан, арқан тартысудан жарысады. Жарыстардың
төрелігін жақын ықшам аудан аумағында орналасқан мекемелер мен
кәсіпорындардың өкілдері өздерінің мойындарына алады. Жазғы уақытта ықшам
ауданда сондай-ақ, Көңілді сөрелер, біркүндік және екі күндік туристік
жорықтар жүргізіледі.
Командалардың (сыныптардың, отрядтардың) жаттығуларында сабақтардың
алуан түрлері қолданылады: денсаулық сағаттары, секциялық немесе қосымша
сабақтар. Бұларда балалар ойын тапсырмаларының шарттары мен тәртіптерін
және бүтіндей алғанда, жарыстардың бағдарламаларын меңгереді. Төрелік етуші
комиссияны (бригаданы) төрешілік санаттары немесе жарысқа төрешіліктен
тәжірибесі бар оқушылардың, педагогтердің, арнайы түрде шақырылған
спортшылар мен спорт ардагерлерінің, ата-аналардың қатарынан іріктейді және
бекітеді.
Жеңімпаздарды,жарысқа қатысушыларды, сондай-ақ анағұрлым белсенділік
танытқан көрермендерді марапаттау үшін, дипломдарды, грамоталарды,
вымпелдер мен сувенирлерді, жүлделерді даярлайды. Әдетте, мектеп
жарыстарының көпшілігі қаржыландырылмайды. Сондықтан жүлделер мен
сувенирлерді дайындау үшін, оқушылардың-өнерін, еңбек пен сурет сабақтарын,
мектеп шеберханаларындағы жұмыстарды пайдалану керек. Ең жақсы эмблемаға,
сувенирлерге, жүлделер мен тағы басқа түрліше спорттық белгілерге байқау
жарияланғаны дұрыс.
Әділқазылар алқасы мен кұрметті қонақтар құрамының айқындалуы және
олардың дер кезінде хабардар етілуі - жарыстың түрі, өтетін уақыты, орны
мен күні көрсетілген шақыру билеттері тапсырылуы тиіс.
Болашақ төреші-хабаршының даярлығы: Жарыстардың түрі мен бағдарламасын
ескере отырып, олар дене тәрбиесінің және еліміздің, Республиканың, өз
аудандарының өміріндегі спорттың тиісті түрлерінің тарихынан материалдар,
сонымен коса, мектептегі қызғылықты дене шынықтыру мысалдары жөнінде,
қатысушылар, қонақтар мен көрермендер туралы мәліметтер жинақтауы тиіс.
Жарыстарға әзірлік пен оның өту барысын насихаттау жөніндегі комиссия
мүшелерін-суретке түсірушілерді, жас суретшілерді және т.б, материал
жинауға және жарыс барысын көрсетуге дайындау қажет. Материалдық бөлігін
тексеру - спорт жабдықтары мен құрал-саймандарын, залдың немесе алаңның
бөлінісін, дыбыс аппаратурасын, төрешілер алқасы мен қатысушылар үшін кеуде
белгілерінің болуын, т.т. тексеру керек. Оқушылардың дене тәрибесі
жүйесінде көрсетілген жарыстармен қатар, күнделікті сабақтағы тыныс алу
жаттығулары мен акробаттық жаттығуларды дене тәрбиесі енгізу өзектілігі
артып отыр.
Акробаттық жаттығуларды орындау кезінде дұрыс тыныстауға үйретудің
ғылыми негізделген әдістемесі жоқ, мұны болашақтағы бағдар ретінде
қарастыруымыз керек.
Акробаттық жаттығуларды орындаған кезде дұрыс тыныстауға үйреткен
кезде, ең алдымен, орындалатын қозғалыстардың сипатын, ерекшеліктері мен
құрылымын ескеру қажет. Мұнымен қоса, тыныстау кезеңдерін қозғалыстармен
үйлестірудің тәсіліне негіздеген дұрыс. Бұл кеуде аумағы көлемінің
ұлғайуына ықпалын тигізетін қозғалыстарда - тыныс алудан тұрса, ал кеуде
клеткісі көлемінің кемуіне әсер ететін қозғалыстарда - дем шығарудан
тұрады. Алайда, сабақтың басында оқушыларды тыныс жаттығуларын жеке,
жаттығуларсыз орындауға үйретеді. Бүл - бірінші кезең. Екінші кезеңде
қолмен алға қарай сермеу, кеудені артқа бүгу, адымдау, бұрылу және т.б.
сияқты қозғалыстармен үндестікте тез қысқа тыныс алуға, сондай-ақ, кеуде
көлемінің сығымдалуына әсерін тигізетін тыныс шығаруға үйретуге көшеді.
Үшінші - қорытынды кезеңінде оқушыларды тыныс қозғалысын нақтылы бір
акробатикалық жаттығуларды орындауымен үйлестіруге үйретеді. Акробатикалық
жаттығуларды орындаған кезінде дұрыс тыныстауға үйрету әдістемелерінің
жалпы ережелері осындай.
Акробаттық жаттығуларды орындау кезінде дұрыс тыныстауға үйреткен кезде,
біз жаттығудың өзіне үйрету әдістемесі мен оны орындау техникасын
қарастырмаймыз, тек қана орындалатын қозғалыстың тыныстаумен үйлесу жүйесін
ғана мұқият бақылаймыз.
Неғұрлым жиірек тыныс алған сайын, соғұрлым допты нысанаға лақтыру
нәтижесі де төменірек. Сондықтан оқушыларға бұл жағдайда: тереңірек тыныс
алыңыздар! дегеннен гөрі, сирегірек тыныс алыңыздар! деген кеңесті
ұсынған дұрыс.
Тыныстың жиілеуін қалпына келтіру үшін, әрбір 20-30 секунд сайын бір-екі
тыныс алу мен шығарудың орындалуы, мейлінше тиімдірек тәсіл болып табылады.
Терең тыныс алу мен шығарудың арасындағы үзілістің қысқартылуы, сондай-ақ,
бұлардың мөлшерлеуінің ұлғайтылуы дәлме-дәл қозғалыс әрекеттерін орындаған
кезде, теріс әсерін тигізеді.
Жоғарғы кәсіби білімнің көп деңгейлі және көп басқышты даярлық жүйесіне
көшірілуі, жоғары оқу орындарынан мамандықтар бойынша жұмыс оқу жоспарларын
құрған кезде, талапкерлердің жалпы және арнаулы (кәсіби) дайындығының
деңгейін ескеруін талап етеді.
Жоғарғы педагогикалық оқу орындарында дене тәрбиесі мұғалімін
дайындаудың оқу жоспарларының талдануы, бұларда оқытудың ағартушылық-кәсіби
бағдарламаларына оқу уақытының көлемі берілгені, соның ішінде жалпы мәдени
саладағы пәндерге - 258 сағат, психологиялық-педагогикалық - 388 сағат,
дене тәрбиесі мен спорт жөнінен пәндік - 2198 сағат, дәрігерлік-биологиялық
салаға - 308 сағат.
Оқу пәндерінің көпшілігі, соның ішінде әсіресе, пәндік және дәрігерлік-
биологиялық бағыттағы пәндер, атауы мен мән-мазмұны (негізінен) жөнінен,
дене тәрбиесі мен спорт мамандығы бойынша жоғарғы білім берудің
ағартушылық-кәсіби бағдарламаларына сәйкес келеді.
Орта кәсіби білім негізінде күндізгі бөлімде дене тәрбиесі мұғалімін
дайындаудың біз ұсынған оқу жоспары, осы мамандықтың мемлекеттік стандарты
құрамдастарының барлық пәндерін, оқу қызметінің педагогикалық практикасының
түрлерін қамтиды, әрі 3 жылдық оқуды аңғартады. Оқу мерзімінің қысқартылуы,
оқу уақытын әрбір пәнге және жұмыстың басқа түрлеріне қайтадан бөлу, бұл өз
кезегінде оқыту мен ұйымдастыру технологиясын жасау қажеттілігін туғызады.
Мұндай даярлықтың ерекшеліктері, біздің ойымызша мынадай болуы тиіс:
- Интеграцияланған және әдістемелік-шолу сабақтарының кіріспесі.
- Аудиториядан тыс және дербес жұмыс уақытының ұлғайтылуы, бұл өз
кезегінде әдістемелік ұсыныстардың оқу құралдарының жасалуын талап етеді.
- Бақылау жұмыстары санының артуы, оқылатын пәндер бойынша рефераттар
жазу.
- Педагогикалық практиканы өту кезінде ПФСС курсының тереңдетіп оқылуы.
Оқу орындарына лабораториялық сабақтар өткізу қарастырылған, практикалық
сабақтар саны көбейтілген, мақсатты бағыттағы дербес жұмыстар үшін
тапсырмалар ауқымы кеңейтілген, жүйелі бақылау түрлері айқындалған,
түлектердің кәсіби қызметке дайындығы педагогикалық практика барысында,
сондай-ақ алдын-ала мектепте сабақ өткізіп, сынақ тапсыру кезінде
айқындалады.
Белгілі жайт, студенттердің қозғалыс әрекеттерінің белсенділігін
қалыптастыру кезінде әрбіріне мұқият жеке тұрғыдан келу керек, оның іске
асырылуы әрбір адамның жеке- психологиялық ерекшеліктерін нақты білуді
талап етеді.
Халық ойындары мен ойын әдістерін дене тәрбиесі мен спорт жұмысында
қолдана білушілік – дене тәрбиесі бойынша болашақ маман, педагог-бапкерді
кәсіби дайындаудың негізгі түрлерінің бірі.
Қазіргі уақытта ұлттық спорт пен ойын түрлері дене тәрбиесі
факультетінің оқу жоспарында дербес орын алады. Факультетте “Ұлттық
ойындар” курсының қайта өрлеуі мен педагогикалық практикада халықтық ойынға
аударылып отырған маңызға және жоғары әлеуметтіік- мәдени және рухани
қуатқа ие ұлттық спорт түрлері мен ойындарының бүтіндей дамуымен тығыз
байланысты.
Курс бағдарламасы студенттердің дене тәрбиесі жөнінен сан алуан жұмыс
түрінде бұларды кеңінен пайдалану мақсатымен, ұлттық ойындарды оқуын
қарастырады.
Курстан өткен кезде студенттер, қазақ ұлттық ойындары мен басқаларының
пайда болу тарихы мәселелерін, ұлттық спорт пен ойын түрлерінің
элементтерін оқушылардың дене тәрбиесінде қолдану тиімділігінің теориясын
оқиды, сондай-ақ ұлттық ойындардың бай фольклорының практикалық материалын
меңгереді, педагогикалық және ұйымдастырушылық дағдыларды игереді.
Факультетте алынған білім, шеберлік пен дағды көлемі түлектердің, халық
ойындары мен спорт түрлерін жұмыс орындарында сауатты ұйымдастырып,
насихаттай алатын білікті мұғалім, жаттықтырушы болып шығуына мүмкіндік
береді.
Жоғарғы мектепте оқытудың түрлері мен әдістерін жетілдірудің бүгінгі
мәселесі өте-мөте өткір қойылып отыр, әсіресе, педагогикалық кадрлерді
даярлайтын жоғарғы оқу орындарында.
Жалпы білім беретін және кәсіби мектепті реформалаудың негізгі
бағыттарында, атап айтқанда, білім беру мен тәрбиелеудің сапасын арттыру,
әрбір пәнді оқытудың анағұрлым жоғары ғылыми деңгейін қамтамасыз ету,
мұғалімнің қоғамдық беделі мен дәрежесін, оның теориялық және практикалық
даярлығын көтеру жөнінде жазылған.
Даярлықтың негізі, нені және қандай көлемде оқыту керектігін айқындайтын
мемлекеттік құжат - бағдарламасы болып табылады.
Мектептегі педагогикалық практика жетекшілерінің көп ренішін
білдіретіні, практикант-студенттер жаттығуларды біледі, бірақ сабақ беру
әдістемесін игермеген, осы жаттығуларды қашан және не үшін қолдану
керектігін білмейді, сабақтарды үйреншікті әдіспен, шығармашылық ізденіссіз
жүргізеді. Оның себебі, оқу барысында болашақ мұғалімдердің педагогикалық
шеберлігін қалыптастыруға бағытталған кәсіби-педагогикалық практика, оны
жетілдіру қуаты мен жолдарының көптігіне қарамастан, тек ішінара ғана іске
асырылады.
Дене тәрбиесі факультеті студенттерінің практикалық пәндерді оқуы
бүгінгі күні, негізінен, міндетті есептік нормативтерді орындауға келіп
саяды. Дене тәрбиесі факультетінің оқытушылары жастарды жүзуге,
жүгіруге, шаңғы тебуге, т.т. жеткілікті біліктілікпен оқытуда. Студент
нормативті орындайды, есебін тапсырады - былай қарағанда, бәрі қалыпты, ал
ол болашақ мүғалімге қажетті жаттығуларды орындау әдістемесін алды ма, осы
жаттығулардың міндеті мен маңызын, т.б. біледі ме?
Өздерінің күнделікті практикалық қызметінде оқытушылар
студенттерінің сынақтарын (зачеттерін) уақытылы тапсыруына мүдделілігі
соншалықты (бұған оларды дене тәрбиесі факультетінің әкімшілігі де
міндеттейді), бұл олардың кәсіби ұстанымына айналып отыр.
Өткізілетін сабақтың негізгі міндеті болса (кез-келген оқу орнындағы),
екінші орынға қойылады.
Түрлі қозғалыс дағдыларын қалыптастыратын жаттығулар жеткілікті. Әрі
болашақ мүғалім олардың бәрін білуі және әрқайсысын дұрыс, мақсатты қолдана
білуі тиіс. Дене тәрбиесінің мұғалімдері түрлі жастағы және даярлығы
түрліше деңгейдегі оқушыларды үйретумен айналысады. Демек, үйретуші
әдістемені білуі керек, үйренушілердің қайсыбір қимыл тәсілін үйренуге
икемділіктерін анықтай алуы және түрліше даярлық деңгейіндегі оқушыларға
нақ қажетті әдістерін қолдана білуі, бұл үшін әдістемелік тәсілдерге үйрету
әдістерін меңгеруі қажет.
Практикалық сабақтарда студенттер жаттығулардың бәрін тек тәуір меңгеріп
қана қоймай, бұлардың әрбірінің техниканы қалыптастырудағы, жалпы және
арнаулы бағыттағы дене сапаларының дамуына ықпал дәрежесін де білуі тиіс.
Жаттығулардың біразының кешенді әсері бар, бірақ бұл арада әңгіме нақ
дағдыны қалыптастыруға бағытталғандары жөнінде болып отыр. Егер жаттығу осы
міндетті шешетін болса, оны қолдануға болады, әрі мұқият зерттеген дұрыс.
Сонымен қоса, әр жаттығудың техникасын, оның бағытын, өзгешелігін бүге-
шігесіне дейін түсіндіру міндетті. Бұған бәрінен гөрі, көп жағдайда
педагогтің шығармашылығынан туындайтын әдістемелік тәсілдерді көрсету,
түсіндіруді қолдана отырып, қол жеткізіледі. Алайда, практикалық сабақтағы
шығармашылық процесс біржақты болмауы тиіс, студенттердің белсенді қатынасы
қажет, оларды нақ алғашқы сабақтардан-ақ, тек бағдарламалық материалдарды
ғана емес, оқытушы жұмысының ерекшелігін түсінуіне бағыттау қажет.
Студенттерді сабақ кіріспесінің әдістеріне, сөз мәдениетіне, өзін-өзі
ұстау мәнеріне, терминологияны білуге, жұмыс ымдарына, дыбыс және көру
белгілеріне, жұмыста бұйрықтар мен нұсқаулар беруге, түрлі топтарды
басқаруға, өзгерген жағдайларда жұмыс жасуға үйрету қажет. Тек
педагогикалық шеберліктің осынау аса маңызды құрамдас бөліктеріне тұрақты
назар аударған жағдайда ғана, нәтижеге жетуге болады.
Әдістемелік-шолу сабақтары тек қана өткен материалды жинақтауға ғана
арналуы тиіс емес. Бұл жерде оқытушы практикалық сабақтарда қолданылған
барлық жаттығулардың нақты негізделген жүйесін тұжырымдайды, атап айтқанда,
жаттығулардың міндеттерін, олардың бағыттылығын, әрбір нақтылы жағдайда
бұларды қолданудың маңыздылығын әрі бұларды берудін педагогикалық
тәсілдерін егжей-тегжейлі түсіндіреді.
Әдістемелік-шолу сабақтары, оқу процесін ұйымдастырудың бір түрі
есебінде сан қырлы болуы мүмкін, дегенмен де, бұлардың әрбірінің мазмұны,
негізінен, жоғарыда айтылған ұсыныстарға сәйкес бағытта болуы тиіс.
Оқу практикасы, әдетте, пәннің практикалық бөлігін оқуымен аяқталады.
Студенттер сабақтарды өздерінің оқу топтарында өткізіп, осылайша алған
білімі мен педагогикалық шеберлігінен есеп береді.
Студенттердің педагогикалық шеберлігін қалыптастыру өзекті мәселе.
Студенттердің сабақ өткізуге тікелей қатысын ешқандай лекциямен,
әңгімелесумен, сауалнамамен айырбастауға болмайды. Нақтылы бір пән бойынша
алғашқы сабақтардан бастап, студенттерді бастапқыда бақылаушы-стажерлер
ретінде, содан кейін оқытушы мен сараптамашылардың көмекшілері ретінде
жұмысқа тартып, тек содан кейін ғана осының бәрін сабақ өткізумен түйіндеп,
дербес жұмыс тапсыруға болады.
Тапсырмалардың ауқымы кең ең көп таралған қозғалыс техникасына тән
қателіктерді табудан бастап, сабақты жүргізетін оқытушының қызметін
талдауға дейін қамтиды, әрі студенттер жұмысын бағалау қажет. Осылайша, оқу
практикасының шеңбері кеңейіп, нақтылы бір пәнді оқытудың бар уақытын
қамтиды. Егер де сабақтардың өтуін өздерінің оқу топтарында емес,
балалармен өткізетін болса, оның пайдасы көбірек.
Оқу практикасының міндетті түрде өткізілуін қарастыратын практикалық
пәндердің барлығы, дене тәрбиесі факультетінің оқу жоспарында 10-нан астам.
Егер де студенттердің кәсіби-педагогикалық дағдыларының қалыптасуы,
жоғарыда аталып өткен ұсыныстарды ескере отырып, жүзеге асырылатын болса,
болашақ мұғалімнің қаншалықты маңызды даярлықтан өтетінін көзге елестетуге
болады. Бұдан басқа, әрбір пән жүргізуші-оқытушы өз тарапынан осынау
процеске, дене тәрбиесінің мұғаліміне қажетті өзіндік шығармашылығын
қосады. Сөйтіп, жоғары оқу орындарында өте-мөте қажетті саналатын кәсіби-
педагогикалық дағдыларының жеткілікті қалыптасуына әсерін тигізеді.
Қорыта келе айтатынымыз дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыратын бірден-бір
дене тәрбиесі мұғалімін жоғары оқу орнында кәсіби дайындау көп деңгейлі
және көп басқышты жүйе болып табылады. Мұнда сол оқушылардың дене
мүмкіндіктері мен қозғалыс қимыл екрешеліктерін ескеру, болашақ
мұғалімдердің психологиялық тұрғыдағы даярлығын, жалпы кәсіби дайындығын
жетілдіруге арнайы әдістерді қолданудың қажеттілігі туады.
1.2 Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
психологиялық тұрғыда дайындаудың мазмұны
Ежелгі дәуірден-ақ ағартушылар әрдайым жастардың жан-жақты дамып отыруы
қажеттігін атап көрсетті. Олар қандай да бір қасиетті артық бағалап,
шамадан тыс көңіл аудару жеке тұлғалық үйлесімді дамытуға бет бұруға нұқсан
келтіретінін түсінгендіктен, тән және жан тәрбиесін бөле-жара қарамаған .
Студент жастардың оқу-еңбек іс-әрекеті ақыл-ой жұмысына қабілеттілігі
секілді жетекші пікірмен сипатталатындықтан, оның негізгі факторлары:
- физиологиялық жағдайы: денсаулығы, тамақтануы, ұйқысы, жалпы
жүктемесі, рекреациясы;
- сезім мүшелері арқылы ағзаға әсердің физикалық жай-күйі: шу, ауа
температурасы, жарық, экология;
- психологиясы: ынтасы, көңіл-күйі, өзін сезінуі және т.б болып
табылады;
- жеке тұлғалық қасиеттерінің типологиясы: шыдамдылық, ұқыптылық,
ұстамдылық және т.б.
Студенттердің жоғарғы оқу қабырғасында таңдаған өмір бейнесі оның
негізгі оқу-тәрбие іс-әрекетімен – жеке тұлғалық қырын қалыптастыруға
тікелей қатысты ақыл-ой жұмысына қабілетімен тығыз байланысты.
Әрине, жоғарғы оқу орны ортасына бейімделу ерік – күш шешімі мен іс-
әрекетін талап етеді. “Өзін-өзі басқару” немесе “аутогендік менеджмент”
секілді терминдер тек сән үшін емес, мақсат қою, өз іс-әрекетін жоспарлау,
уақытын бөлу және т.б. ұғымдардан тұратын ерік-күш үшін қолданылады, бұл өз
кезегінде, өмір салтының өзгеруімен, өзін салауатты өмір салтына
бейімдеумен байланысты.
Студенттермен әңгімелесуі кезінде мынадай сұрақтар қойылды:
1. Сіз өзіңізді мейлінше ерік-жігері күшті адаммын ба деп есептейсіз бе?
2. Мақсаттарыңыз объективті ме, шындыққа жақын ба, басымдылықтар дұрыс
таңдалынды ма?
3. Сіз өзіңізді қайта өзгерте аламын деп ойлайсыз ба?
Әңгімелесу қорытындысы бойынша, студент жастардың оқуы мен өмірі дұрыс
ұйымдастырылмайды. Семестр бойына күніне 6-9 сағат, сессия уақытында 10-12
сағат бос болмайды; нәтижесінде адам организмінде шаршау пайда болады,
студент емтихан сессиясының жиі жүктемесінен құтылып, каникул уақытында өз
күшін қайта толықтырмастан (мысалы, материалдық жағдайының
жетіспеушілігінен), үнемі ұйқысы қанбай, шаршау, жұмыс жасауға белсенділігі
төмен жағдайда жүреді. Әсіресе, жүйкенің эмоциональдық күйзелісі
кезеңдерінде оқу материалын игеруге байланысты компенсаторлық және
реабилитациялық жүйелер өз міндеттерін атқара алмайды
Жоғары оқу орындарының жағдайы мен ерекшеліктеріне бейімделу проблемасын
– жоғары оқу орнының өзекті проблемалары қатарына жатқызған дұрыс.
Әрбір жоғары оқу орны тек қана өзіне тән көп компонентті ерекшелікке –
жеке тұлғалық, азаматтық, кәсіптік қасиеттердің дамуы мен қалыптасуына әр
түрлі әсер ететін жоспарлар түріне, жоғары оқу орны ортасына ие:
педагогикалық ұжымның шеберлік деңгейінен жоғары оқу орны ортасының негізгі
компоненті – жоғары оқу орны дене мәдениетіне дейін. Бұл жерде дене
мәдениетінің, спорт пен туризмнің кешегі мектеп оқушыларын жоғары оқу
орындарының алғашқы уақытта “жұмсақ” болып көрінетін оқу формалары мен
түрлеріне бейімдеуі өте маңызды.
Бүгінгі студент – ертеңгі басқарушы – денсаулығының төмен болуы, жұмысқа
қабілеттілігінің нашар болуы, өзіне тапсырылған ұжымды ұйымдастыра және
мақсатқа бағыттай алмауы туындайды.
Еңбек іс-әрекетіне кәсіби дайындық үлгі, эталон, кәсіби мұрат негізінде
болашақ маманның белгілі бір жеке тұлғалық қасиеттерін дамыту мен
жетілдіруден тұрады. Бұдан дене мәдениетінің құндылықтары да көрініс
табады: денсаулық, соматикалық кескін, қызметтік жай-күйі,
психофизиологиялық қабілеттері және жоғары әлеуметтік қайтару мүмкіндігіне,
кәсіби сенімділік пен қабілетке ие болуы тиіс.
Жоғары оқу орындарында дене мәдениеті жалпы мәдениеттің бөлшегі бола
отырып, оқу пәні ретінде және жеке тұлғаны дамытудың, студенттің кәсіби
даярлығының, оның өмір іс-әрекеттерін үйлестірудің компоненті болып
қарастырылады. Адамзат баласының барлық дамуы мен қалыптасуы бойына
интеллектің дене және рухани күшінің гармониялық үйлесімі жоғары
бағаланады.
Әрине, біздің қазіргі өміріміз, әлеуметік-экономикалық базамыз,
материалдық қамтамасыз етілуіміз әлеуметтік нәтижелерді ақтай алмайды,
дегенмен қазіргі бар нәрсе студент жастардың дене мәдениеті құралдарын
кеңінен қолдануына жетеді.
Қазіргі бірінші курс студенттерінің 55-75 %-ның денсаулық жағдайлары
көңіл толарлықтай емес. Осыған байланысты дене тәрбиесі кафедрасы
студенттердің денсаулық жағдайын бақылау мен оның салдарын анықтау, шешу
міндеттері анықталады. Бұл студент жастардың денсаулығына қатысты жағдай,
қозғалыс белсенділігінің мақсатқа бағытталған формалары мен түрлерін
қолдану бойынша, мысалы эпидемия, пандемия кезеңдерінде міндетті егілу
инелерін алу тәрізді шаралар бойынша байсалды шешім қабылдауды талап етеді.
Дене тәрбиесі, спорт бойынша оқу және оқу-жаттықтыру процестерінің маңызды
міндеті тек дене мәдениеті құралдарын пайдалану дағдысы мен меңгеруден
тұрмайды, ол осы құралдарды болашақта кеңінен қолдану, өз мәнерін
қалыптастыруға ынталандыру, өмір салтын жетілдіру, социумның жеке “мені”
болып табылады.
Бұдан білім жоспарының міндеті шығады: теориялық және әдістемелік-
практикалық сабақтар, тек дене дайындығын емес, теориялық білім негіздерін
дамытушы және емдеуші кешендер мен жаттығуларды өз бетінше құрастыра және
пайдалана алуын қатаң бақылау.
Ескеретін мәселе мектептегі оқу үрдісі мен жоғары оқу орнындағы оқытудан
ерекшеліктеріне сәйкес, бірінші курс студентіне жоғары оқу орнындағы оқудың
жаңа жағдайы мен ерекшеліктеріне бейімделу технологиясын меңгеру де өмірлік
әрі кәсіби маңызды. Бірқатар педагог-ғалымдардың зерттеу нәтижелері
көрсеткендей, бейімделу кезеңі, өкінішке орай, бір жылға созылмайды. Бұл
процесс созылу мерзімі бойынша бұрынғы талапкерлердің 7-12 % - нан
көрінеді. Егер студент қарым-қатынас жасаудан қорықпаса спортпен
шұғылданса, қоғамдық жұмысқа араласса, жоғары жауапкершілік деңгейіне ие
кез - келген іс-әрекетпен айналысса, соның бейімделу кезеңі анағұрлым қысқа
болады.
Көп жылдық тәжірибені талдау және әр түрлі жоғары оқу орындарының іс-
тәжірибені жинақтап қорыту, бізге студенттердің бейімделу кезеңін
қысқартуға әсер ететін факторларды төмендегідей етіп бөліп қарастыруға
мүмкіндік берді:
- дене мәдениетінің белсенді құралдары, спорттық ойын түрлері, туризм,
альпенизм, спорттық бағыттау, құзға өрмелеу және мақсатқа бағытталған
физикалық жұмыстар түрлері, әсіресе табиғат ортасында болу жағдайларымен
байланысты жаттығулар;
- студенттерді жалпы сауықтыру-спорттық, ойын-сауық шараларына тек
қатысушы есебінде емес, ұйымдастырушы және жауапты маман ретінде тартуды
ұсыну;
- салауатты өмір салтын қалыптастыру және болашақ мамандығының
ерекшелігімен байланыстырып насихаттау.
Біздің ойымызша, оқу кезеңінің 3-5 жылына жоспарланған және талқылаудан
өткен ұсыныстарды қолданған дұрыс; өзін-өзі жетілдіру бағдарламасының
негізгі ережелері денсаулықты нығайтуға бағытталуы тиіс.
Денсаулыққа тікелей қатысы бар, өз “менін” жетілдірудің негізгі
бағыттары болып табылады:
- ағза мен биоритмнің жеке ерекшеліктерін ескере отырып, оқу кезеңі
жағдайында еңбек, демалыс, ұйқы режимдерін дұрыс пайдалану;
- дене жетілуі және денсаулықты нығайту үшін дене мәдениеті мен спорт
құралдарын дұрыс қолдану;
- өз денесін, ағзасын, көңіл-күйі мен сезімін басқарудың қабілеттері мен
дағдыларына үйрену;
- шынығу негіздерін меңгеру мен дұрыс тамақтануды қабылдауға үйрету.
Әрине, бағдарламаны орындаудың қорытындысы өмірге қажетті блімдер,
сапалар, қабілеттер, дағдылар жиынынан тұрады. Мұның бәрі адамның оның
ішінде кәсіби маманның жеке тұлғасын қалыптастыруда маңызды болып табылады.
Болашақ мұғалімдердің дене мәдениеті мен спорт құралдары арқылы кәсіби
маңызды психикалық қасиеттерді қалыптастырудың маңызы зор.
Зейіннің жекелеген қасиеттері арнайы ерекшеліктерге ие, осыған
байланысты оларды қалыптастыру және жетілдіру барысында әр түрлі
педагогикалық әдіс-тәсілдер қолданылады.
Зейіннің көлемі мен таралымы өзінің психофизиологиялық құрылымы бойынша
жоғары жұмыс қарқыны жағдайында бірнеше іс-әрекеттерді бірмезгілде орындау
дағдысы түрінде қалыптасады. Сонымен қатар көретін объектілер мен
құбылыстар саны, олардың арасындағы ара қашықтық және қабылдау темпі үнемі
өсіп отырады.
Зейін дене тәрбиесі процесінде бірнеше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ерекшеліктерінің алатын орнын зерттеу әдістемесі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби іс–әрекетке
дайындаудың әдістемелік
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1. Дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби білім берудің көп деңгейлі
және көп басқышты дайындық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге
асыруға психологиялық тұрғыда дайындаудың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... 20
1. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене мүмкіндіктері мен
қозғалыс қимылдары ерекшеліктерін ескере отырып дайындаудың
педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2. 1 Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене мүмкіндіктері мен
қозғалыс қимылдары ерекшеліктерін ескере отырып дайындаудың
педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ
мұғалімдерді дайындаудың әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке,
демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы
жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік
негізінде дене тәрбиесін сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру
дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастыру өзектілігі артуда. Бұл мәселе
ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 бағдарламасында, ҚР
Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың
2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру
жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Дене тәрбиесін, жаңа технология мен озат тәжірибені ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылық қағидаларымен сабақтастыра зерттеу – бүгінгі күн
талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі. Дене
тәрбиесінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды
өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті,
адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен
айқындалады. Қоғамның елеулі өзгерістерге түсуі, адамның мақсат-
мұраттарына, тұрмыс-тіршілігі мен мінез-құлқына, сондай-ақ өзінің жеке
басына да субъект ретінде өзгеріс енгізуде. Оның үстіне қоғамдағы
салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу
тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеу, оқушылардың дене
тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен байланыста қарастыру
қажеттігі біздің тақырыбымыздың өзектілігін айқындай түседі.
Ғылым, техника, мәдениет және білім дамуының өзара байланыстылығы мен
өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген
теориялық зерттеулеріміз қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен
жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, болашақ дене тәрбиесі
мұғалімдерін сапалы даярлауда олардың болашақ кәсіби әрекетінде оқушылардың
салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру
мәселесін теориялық талдау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді объективті
тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды.
Дене тәрбиесінің әлеуметтік жүйе және қоғамдық құбылыс есебінде дене
тәрбиесі жүйесін, оның қалыптасуы мен дамуының негізгі заңдылықтарын, оның
қызметі мен құрылымын танып, білудің қажеттілігі білім мен тәрбие
талаптарына сәйкес өсіп келе жатқан ұрпақтың дене тәрбиесін қамтамасыз ету
үшін керек. Дене тәрбиесі тек мектептегі дене шынықтыру сабағы ғана емес,
ол сабақтан тыс, мектептен де тыс денсаулыққа байланысты шаралар жүйесі
екенін ескерсек, қазіргі кезеңдегі білім беру орындарындағы дене
тәрбиесінің жүйесі жастардың денсаулықтарын нығайтумен қоса, тұлға
бойындағы биологиялық-психологиялық қажеттіліктердің жан-жақты жетілуіне,
өмірге белсенді ұстаным мен ізгілікті қатынастарын дамытуды меңзейді.
Мұндай маңызды әдістеме ғылыми және оқу пәні ретінде жетекшілік рөл
атқаратын, дене тәрбиесі саласындағы кәсіптік бағытта болашақ мұғалімдерді
даярлауды жүзеге асыратын жоғары оқу орындарындағы оқыту жүйесіне тікелей
байланысты.
Дене тәрбиесі мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешуге, өзгермелі өмір
жағдайында инновациялық процестер мен жаңашыл бағыттарды дер кезінде
меңгере отырып, тәжірибеге сын көзбен қарап, дене тәрбиесі міндеттерін
жүзеге асыруға белсенді, салауаттылық пен дене мәдениетін меңгерген маман
дайындаудың маңыздылығы артуда.
Оқушылар мен студент жастардың дене тәрбиесін және жеке тұлғаның дене
мәдениетін қалыптастыру мәселелері бірқатар ғылыми зерттеулерге арқау
болған М.Таникеев, Т.А. Ботағариев, Б.А. Тойлыбаев, Ж.К. Оңалбек, Қ. Т.
Жанабаев, Б.М. Сапарбаев, Е. Мұхитдинов, А. Қарақов, А.Б. Нұрлыбекова т.б.
Ал жоғары оқу орындарында болашақ маман даярлау мәселелері бойынша
маңыздылығы жоғары зерттеу жұмыстары орындалған (Қ. Бөлеев, Б.
К. Момынбаев, С.С. Смаилов, Н. Д. Хмель, М. Ә. Құдайқұлов, О. С. Сыздықов,
Л.С. Сманов, М. Н. Сарыбеков, Е.Омар, Л.Байсерке, А.А.Саипов,
А.А.Жолдасбеков, В.А.Сластенин т.б.)
Жеке тұлғаны қалыптастырудағы әлеуметтік ортаның мәні туралы (А. Ғ.
Қазмағамбетов, Л. К. Керимов, В.А.Ким, К.Ж. Қожахметова т.б.) білім
мазмұнын жаңарту және оқушылардың интеллектуалдық қабілетін
дамыту (Қ. Ералин, Т.С. Садыков, А.Е. Әбілқасымова, Б.Т. Кенжебеков,
Ш.Таубаева, С.М. Кеңесбаев, С.А.Әбдіманапов, К.М.Беркімбаев, А.Қ. Аренова
т.б.) мәселесін зерделеген зерттеулер бар.
Ал, Қ.И.Адамбеков, С.И. Қасымбекова, В.В. Сериков, А.С. Иманғалиева,
Т.Т. Галиев т.с.с. қазіргі кездегі педагогтар болашақ мамандарды кәсіби
даярлаудың психологиялық – педагогикалық негіздеріне көңіл бөлген.
Дене тәрбиесі өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру
саласының бір тармағы болып табылады және ол жеке тұлғаның жан-жақты
дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық еңбекке
жарамды адамды қалыптастыруға, оны Отан сүйгіштікке даярлауға қызмет етеді.
Демек, жоғары оқу орындарына болашақ мамандарды кәсіби дайындау
денсаулығы мықты, жан-жақты дамыған, алуан түрлі дене және ақыл-ой
еңбектерін тәрбиелеуге қабілетті ұрпақты даярлау жөніндегі мемлекеттік
қажеттілік талаптарына байланысты жүргізілетін іс. Қазақстан Республикасы
2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының алға қойып отырған
басты міндеттерінің бірі-халықаралық білім жүйесіне ену.
Жоғары білімді дамытудың жаңа ұлттық тұжырымдамасы мен бағдарламасына,
жоғары білімдегі құрылымдық өзгерістерге байланысты білім мазмұнына оның
жаңаша педагогикалық негіздерін енгізу қажеттігі туды, біздің зерттеуіміз
дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді дайындау үдерісі
тұрғысынан қарастырылды.
Республикамыздағы білім беру саласында және әртүрлі қолдану салаларына
байланысты жаңа бағыттағы спорт, дене тәрбиесі жүйесі бойынша мамандарға
деген сұраныстардың артуы, оларды даярлаудағы білімділігі мен
қабілеттілігі, біліктіліктің қазіргі талаптарға сай болуы өте үлкен маңызды
жұмыстарды атқаруды талап етеді және болашақ педагогтардың кәсіби
даярлығын, білім стандартына, мазмұнына сай жетілдіру мәселелері көкейкесті
мәселе болып отыр.
Көрсетілген міндеттерді толық жүзеге асыру дене тәрбиесі жүйесіне
тікелей байланысты. Дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру – денсаулықты
нығайту, білім беру, дамыту, тәрбиелеу міндеттерін шешуге арналған
педагогикалық жұмыстардың бірі бола отырып, жеке тұлғаның денсаулық
деңгейін арттыру, табиғи күш-қуатын нығайту, дене мүшелерін гигиеналық
негіздері мен дене-қозғалыс қабілеті мүмкіндіктеріне сай, өз бетінше қимыл-
қозғалыс жаттығуларын орындап өзін-өзі үнемі дамытып, көңілді де сергек
жүруге баулиды.
Болашақ ұрпағымыздың денсаулығының мықтылығы, салауатты өмір сүруі
мектеп мұғалімінің жеке басымен оның жоғары оқу орнындағы теориялық жеке
тәжірибелік даярлығының дәрежесіне тікелей байланысты. Осыған орай
оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру жұмыстарын ұйымдастыруға
болашақ мұғалімдерді дайындау ісін кәсіби даярлықтың ажырамас бөлігі
ретінде қарастыру керек. Дене тәрбиесі және спорт мамандары күрделі
әлеуметтік міндеттерді шешуге араласумен бірге оқушылардың психологиялық
ерекшеліктеріне сай, оқу-тәрбие міндеттерін шешуде олардың рухани жетекшісі
де болуы тиіс.
Қазіргі кезде дене тәрбиесі мұғалімі биологиялық (физиология, анатомия,
биохимия, спорттық метрология т.б.), педагогикалық (педагогика, психология,
дене мәдениетінің ілімі, спорттық жаттығу негіздері, дидактика т.б.)
пәндерді философия, әлеуметтану, медицина, математика ғылымдарын және
басқару мен ұйымдастыруды жете меңгеруі қажеттігін ескерсек, дене тәрбиесі
жүйесін жүзеге асыруда педагог кадрлар даярлау мәселесінің өзектілігі
айқындалып, оның түрлі бағыттары бойынша ауқымды зерттеулердің қажеттілігі
байқалады.
Бүгінгі таңда болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін
жүзеге асыруды ескере отырып дайындаудың қажеттігі мен бұл мәселенің ғылыми-
теориялық тұрғыда талданбауы және болашақ мұғалімдердің кәсіби дайындығын
ғылыми - әдістемелік тұрғыдан жеткілікті деңгейде қамтамасыз ету сұранысы
мен осы уақытқа дейін педагогика ілімінде аталған мәселенің арнайы жүйе
ретінде қарастырылмауы арасында қарама-қайшылықтар орын алып отырғаны
байқалады.
Зерттеу пәні. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін
жүзеге асыруға дайындау.
Зерттеудің мақсаты – оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
болашақ мұғалімдерді дайындаудың әдіснамалық-теориялық негіздерін айқындап,
оны жүзеге асырудың ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау және оларды
тәжірибелік–эксперименттен өткізіп, қорытындысын шығару.
Зерттеудің міндеттері:
1. Мектеп оқушыларының дене мүмкіндіктерімен қозғалыс қимылдарын ескере
отырып дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді кәсіби
дайындау мазмұнын сипаттау.
5. Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ
мұғалімдердің дайындығын жетілдірудің ғылыми-әдістемелік негіздерін жасау.
6. Қазіргі кезеңде оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
болашақ мұғалімдерді дайындаудың тиімділігін тәжірибелік тексеруден өткізу.
Зерттеудің жетекші идеясы. Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді
оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға дайындаудың теориялық-
әдіснамалық және ғылыми - әдістемелік негізін жасау ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылыққа негізделген, болашақ ұрпақты салауаттылық пен дене
мәдениетін рухани тұтастықта қарастыратын тәрбие кеңістігін құру еліміздің
жарқын болашағына сеніммен қарауға мүмкіндік береді.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әлеуметтану, мәдениеттану және әдістемелік әдебиеттерге
теориялық талдау жасау; жоғары оқу орындары мен мектептегі оқу-тәрбие
үдерісін бақылау; сауалнама, тест алу; әңгіме жүргізу; зерттеу проблемасы
бойынша арнайы курс ұйымдастыру және оны талдау; педагогикалық эксперимент
нәтижелерін статистикалық тұрғыдан өңдеу.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтардың,
педагогтардың және дене тәрбиесі бойынша мамандардың ғылыми еңбектері,
ресми материалдар мен құжаттар (ҚР Конституциясы, “Білім беру туралы” Заңы,
ҚР “Қазақстан - 2030” даму стратегиясы, “Дене тәрбиесі” тұжырымдамасы
т.б.), оқу-әдістемелік әдебиеттер, мерзімдік баспа материалдары,
бағдарламалар, педагогикалық іс-тәжірибелер және автордың жеке басына тән
іс-әрекет тәжірибесі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
5. Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді
кәсіби дайындаудың ғылыми - әдістемелік жүйесі жасалды.
6. Оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімдерді
дайындаудың тиімділігі тәжірибелік эксперименттен өткізіліп, тексерілді.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
- зерттеудің практикалық мәнділігі ұсынылған қағидалардың жүзеге асуына,
оқыту формалары мен әдістерін жетілдіру, мектеп оқушыларының дене тәрбиесі
жүйесінің жаңа бағыттарын айқындау және оны практикаға енгізу, оқытушының
шеберлігі мен шығармашылық дербестігін жетілдіру т.б мәселелер болашақ
кәсіби мамандарды дайындау аясындағы маңызды көкейкесті мәселені шешуге
мүмкіндік беретіндігімен байланысты.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- мектептегі дене тәрбиесіне болашақ мұғалімдердің даярлығы нақты
айқындалған психологиялық, педагогикалық, физиологиялық, әлеуметтік-
шығармашылық шарттар арқылы қамтамасыз етілуі.
- дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға бағытталған педагогикалық
ұсыныстарды жоғары мектеп тәжірибесінде пайдаланудың мазмұндық сипаттамасы
болашақ маман дайындауда мәнділігімен көрінуі.
- болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін олардың дене
мүмкіндіктері мен қозғалыс қимылдарын ескере отырып жүзеге асыру арқылы
кәсіби дайындау мазмұнының оң нәтиже беруі.
- оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға болашақ мұғалімді
дайындау үдерісі алдын-ала белгіленген ғылыми-әдістемелік жүйе арқылы
жүзеге асады.
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі мен сенімділігі талапқа сай
әдіснамалық және теориялық қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдістерді
қолданумен, эксперимент бағдарламасының теориялық тұжырымдарға
сәйкестігімен, зерттеу жұмыстарының және оның нәтижелерінің жүйелі
талдануымен, зерттеу пәніне сәйкес кешенді әдіс-тәсілдерді қолданумен,
мәселенің шешімін табуда арнайы тәжірибелік-эксперимент жұмыстарын
өткізумен және оң нәтижелерге қол жеткізумен қамтамасыз етілді.
I. Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін кәсіби іс-әрекетке дайындаудың
әдістемелік жүйесі
1.1 Дене тәрбиесі мұғалімдерінің кәсіби білім берудің көп деңгейлі және
көп басқышты дайындық жүйесі
Соңғы уақыттарға дейінгі педагогикалық білім мазмұны мен
ұйымдастырылуындағы, экстенсивті әдістер оқу-тәрбие процесінің
ұйымдастырылуына, мұғалім тұлғасының бүтіндей қалыптысуына толық әсер
етпейді, себебі студенттердің пәндік жүйесіз даярлығына соқтырады,
шығармашылықпен жұмыс істеуге, өз бетімен оқуына, педагогикалық зерттеуге
ынталандырмайды, мұғалім даярлығының типтік жүйесі мен оның қызметінің жеке-
шығармашылық сипаты арасындағы маңызды қайшылықты шеше бермейді.
Мектеп мұғалімі – студент – жоғары оқу орнының оқытушысы жүйесі бойынша,
мұғалімнің кәсіби дайындығына көзқарасының өзін өзерту қажеттігі туындауда.
Қажетті өзгерістердің ықтимал жолдары қандай? Бізге бірнеше жолы
белгілі:
Талапкерлердің, студенттердің, мұғалімдердің кәсіби шеберлігінің
үздіксіз қалыптасуын, ерте кәсіби бағдарын, мұғалім дайындау барысында
негізгі және іс жүзіндегі бірлігін қамтамасыз ететін ғылыми-оқу
педагогикалық кешенінің құрылуы.
Оқуды автоматты түрде бақылау, басқа құралдармен бірлестіктегі, жеке
оқытудың техникалық құралдары, өз бетімен оқу, анықтамалық ақпарат көздері
сияқты бірнеше бағытта барынша мүмкіндік беретін компьютер техникасын
қолдану.
Оқу әдістерін жандандыру: шығармашылық жеке жұмыстар жүйесінің нақтылы
бағыт бойынша қолданылуы (Мысалы, Оқушы жастардың салауатты өмір салтын
қалыптастыру мәселелері. Оқушыларды өзін-өзі тәрбиелеуге үйрету
бағдарламасын жасап, сынып жетекшісі нашақорлықтың алдын алу,
маскүнемдікпен күрес т.б. және дене тәрбиесі құралдары бойынша дене
тәрбиесі жұмысының жоспарын құрғаны жөн).
Біртұтас педагогикалық кешендегі даярлық: педагогикалық лицей –
педагогикалық колледж – педагогикалық университет – іс жүзінде кәсіби өзін-
өзі айқындауынан кәсіби даярлыққа дейін басталатын және дене тәрбиесі
мұғалімінің кәсіби тұлғалық қалыптасуымен аяқталатын тұтас білім берудің
маңызды қыры болуы тиіс.
Біздің педагогикалық зерттеуіміздің осы кезеңдегі басты мақсаты
педагогикалық жағдайдың анықталуы мен негізделуі болып табылады, онда
мектеп оқушылары дене тәрбиесінің жүзеге асуы, дене тәрбиесі мұғалімінің
қызметін таңдауында айқындаушы шартқа айналады.
Бұл құрылым міндетті минимум есебінде келесі дидактикалық бірліктерді
білдіреді:
1. теориялық дайындық;
2. әдістемелік сауаттылық;
3. валеологиялық даярлық;
4. дене шынықтыру даярлығы;
5. қозғалыс әзірлігі;
6. кәсіпке дейінгі даярлық.
Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін оқытудың гуманистік бағыттылығы оқу
барысына түрліше құралдардың, соның ішінде танымдық ойындар мен әлеуметтік-
психологиялық тренингтердің енгізілуін қарастыруы тиіс.
Танымдық ойындардың кәсіби мәні, оқу қызметі үшін де үлкен маңызы бар.
Түптеп келгенде, оларды студенттердің түрлі кәсіби сапаларының, сондай-ақ
оқу материалдарын сан алуан түрінде ұсыну шеберлігінің жүйелі қалыптасуына
әсерін тигізуі керек.
Мұғалімнің кәсіби біліктілігін қалыптастыру – күрделі мәселе, сан қырлы
және кәсіби оқу жүйесінің өзін жетілдіру қажеттігі туындауда. Бірақ
мәселенің күрделілігі оны шешу жолын табу мүмкіндгінен айырмайды.
Дене тәрбиесі мұғалімі үшін бір ақиқаты, өзінің оқушылармен қатынасын
мәдени қызмет ретінде қарау маңызды, ондағы адами, гуманистік бастау
қатынас рухын құрайды. Осы қатынастың нысанасы, оның эмпирикалық мәні
оқушының дене тәрбиесі мен денсаулығы, оған саналы қатысы болып табылады.
Педагогикалық гуманистік қарым-қатынастың нысаны оқушы да, мұғалім де
бола алады. Оқушыға педагогикалық қатынастың нысаны ретінде қарау
тұжырымдамасының болуы, бүгінгі дене тәрбиесі факультетінің студенті,
болашақ мұғалім ұмтылатын ең басты мақсат болуы тиіс.
Мұндай тұжырымдама мұғалімнің рухани-адамгершілік бейнесінің жетекші
құрамдасы, оның кәсіби біліктілігінің маңызды бөлігі болып табылады.
Болашақ мұғалімнің мұндай біліктілігі, оның оқу қызметін қамтитын мәдени
даярлықтың кең ауқымында жүреді.
Гуманитарлық бағдарлардағы кафедралар философиялық-мәдени бағыттардағы:
өркениет тарихы, философиялық антропология, этика мен эстетика курстарының
оқылуын қамтамасыз етеді. Демек, тұлғаның рухани-адамгершілік құрылымына
бағытталған оқушының дене тәрбиесін дамыту бағытындағы жаттығулар,
моральдік теңдік негізінде, екі жақтың субъективті (белсенді)
қатынастарында құралады.
Мұғалімнің педагогикалық қызметінің нәтижелілігі көптеген жағдайларға
байланысты, соның ішінде, ағзаның кәсіби қызметін атқаруға дене дайындығы
мен жағдайына тәуелді.
Мұғалім кәсібін кеңейтілген функционалдық еңбек кәсібіне жатқызады.
Осындай кәсіптердің негізгі жүйке, дене ерекшеліктері есебінде психикалық
тұрақтылығын, назарын, жалпы төзімділігін бөліп көрсетеді (В.А. Кабачков,
С.А. Полиевский).
Жалпы төзімділігі ретінде тек аэробтық қуатын ғана емес, дене жұмысқа
қабілеттілігін де түсінген жөн, оған антропометриялық көрсеткіштер:
анаэробтық қуаттылық деңгейі бұлшық еттерінің күші мен төзімділігі, тірек-
қозғалыс аппаратының үйлестірілуі кіреді.
Осындай міндеттерді шешудің тиімділігі көбіне-көп оқу процесін
ұйымдастыру мен әдістерін таңдаудың дұрыстығына байланысты.
Студенттердің жұмысқа қабілеттілік деңгейін көтеруге әсерін тигізетін
тәсілдердің бірі ретінде – дене жаттығуын тануға болады. Осы жаттығудың
жүгіру мен күш жаттығуларының негізінде эксентивті, интервалды жұмыс
түрінде қолданылуы, студенттердің жылдамдық-күш қабілетінің, күші мен
төзімділігі сапаларының, үйлесімділік көрсеткіштерінің айтарлықтай
жақсартылуына мүмкіндік береді.
Оқу тәжірибесінің негізгі міндеті–студенттің мектеп жасындағы
оқушылармен жұмысқа дайындық деңгейінің айқындалуы болып табылады. Сынақ
сабақтары болашақ маманның оқу кезеңінде жинақталған өзінің білімі мен
қабілеттерін көрсетуіне және жаттығу жүргізген кезде ұйымдастырушылық
қабілеттерін танытуына мүмкіндік береді.
Соңғы екі жылдағы сынақ сабақтарының нәтижелерін талдай отырып,
студенттерді дайындаудағы келесідей негізгі кемшіліктерді атап өткен жөн:
- басқа теориялық және практикалық пәндермен байланысты табу мен
қолдануға икемсіздігі;
- сабақ жүргізгін кезде арнаулы көмекші құралдардың жеткіліксіз
пайдаланылуы;
- жаттығулардың ерекше жағдай мен ортада жүйесіз жүргізілуі, бұл оқу үшін
және қателіктерді түзетуге әдістемелік тәсілдердің таңдауына әсер етеді.
Біздің пікірімізше, осы кемшіліктердің негізгі себебі: 3-курста оқу
практикасына бөлінетін сағаттардың аздығында болып отыр. 1-2 курстардағы
уақыттың басым бөлігі студенттердің дене мүмкіндіктері мен қабілеттерінің
техникасының дамуына бөлінеді. Сонымен қатар, қозғалыс техниканың қарапайым
элементтеріне үйрету және 1–2 курстардағы сабақ бөліктерін өткізу
бағытындағы әдістемелік зерттеулердің орындалуы, студенттердің оқу
практикасына дайындық деңгейінің артуына оң әсерін тигізген болар еді.
Спорттық жарыстар оқушылардың дене тәрбиесінің жетекші түрлерінің
біріне айналып келеді. Жалпы білім беретін мектептердің оқушылары
арасындағы спорттық жарыстарды ұйымдастырудың мазмұны мен ұйымдастырылуы
жөніндегі әдістемелік нұсқаулар да осыған бағытталған.
Кейде жаңаша ойлайтын мұғалім неге және қалай оқытады? деп сұрап
жатады. Олардың еңбектерін талдау көрсеткеніндей, өзінің түлектерімен бірге
ол; әрбірінің тұлғасы тиімді дамитындай жағдайлар туғызумен айналысады.
Мұнда ең бастысы - білімге, шеберлікке, дағдыға, өзін жетілдіруге қол
жеткізу тәсілдеріне үйрету, өзінің қызметін талдауға үйрету.
Мектептердегі көпжылдық бақылаулар көрсеткендей, мұғалімдер мен студент-
практиканттермен бірлескен жұмыстардың, спорттық жарыстардың жоғары
ағартушылық және тәрбиелік тиімділігі тек әдістемелік жағынан сауатты
даярланып, өткізілген жағдайда ғана болмақшы.
Мектеп оқушылары спорттық жарыстарға: 1-3 сынып оқушыларына арналған
Жеңіл атлетика. Кросс, Наурыз, Алтын күз, Достық сайысына әрқашан
қанағаттанушылықпен қатысады. Мектепте әруақытта Үміт сөресін, Көңілді
сөрелерді өткізуге мұқият әзірленеді, ондағы балалардың құштарлығы, бір-
бірінің көмегін сезінуі, командадағы ең әлсіз ойыншыны қолдаудаудың өзі,
жоғары нәтижелерге жетуден гөрі аса маңыздырақ. Балалар дербес жаттығуларға
дағдыланып, разрядтық нормаларын орындайды.
Спорттық жарыстар — педагогикалық процестің ажырағысыз бөлігі және
олардың ұйымдастырушы, төреші, тікелей қатысушылар немесе көрермендер, яки,
жанкүйерлер болуына карамастан, оқушыларды жан-жақты тәрбиелеудің тамаша
мектебі. Жаттығулардың бір түрі есебінде жарыстар бүтіндей міндеттер
кешенін шешуге көмектеседі.
Мектепте оқушылардың әскери-дене тәрбиесіне көбірек көңіл бөлінуі керек.
Көпшілігі спорттың әскери-қосымша түрлерімен айналысады. Мектепте биатлон,
ату секциялары жұмыс істеуі маңызды. Зарница және Орленок сияқты әскери-
спорттық ойындар мектепте үлкен өрлеумен өтуі, бұлардың бағдарламалары
жылдан-жылға күрделілендіріліп, қызғылықты бола түсуі қажет.
Мектепішілік спорттық жарыстарды өткізу, тек оқушылар белсенділерінің
көмегімен ғана мүмкін болады, олардың оқуын ұйымдастыруға дене тәрбиесінің
ұжымы ықпалын тигізіп, сыныптық және жалпы мектептік ата-аналар
комитеттері, қамқорлық жасаушы ұйымдардың спортшылары, студент-
практиканттар, мектептің аумағында тұратын спорт ардагерлері айтарлықтай
жәрдем бере алады.
Сабақ барысында акробаттық жаттығулар кешенін оқушылардың ағымдағы және
қорытынды қозғалыс даярлығын бағалау тәрізді, жаңа қозғалыстарға жаттығып,
дене қабілетін арттыру үшін де пайдалануға болады. Түптеп келгенде,
акробаттық жаттығуларды сенімді түрде және жеп-жеңіл орындауына қол
жеткізген жөн, осылайша оқушылардың ептілігін, тепе-теңдігін, бұлшық
еттерінің статикалық жұмыс кестесінен дамушы режимге және кері бағытқа
ауысу қабілетін дамытуға болады.
Жаттығулар кешендері күрделілігін өсіре түсіру тәртібімен
орналастырылған жөн. Қыздар мен жігіттерге жаттығуларды таңдау құқын берген
дүрыс, әрі тек қана кешендерге кіретін элементтердің бәрін меңгергеннен
кейін барып, бұлардың сан алуан түрлерін орындауын талап етуге болады.
Бастысы, оқушылардың күш қабілеттерін дамытуға арналған кешендердің бірін
есінде сақтағаны және оқу жылының өн бойында оны арттыру мақсатымен жүйелі
түрде орындағаны абзал. Соңғы жағдайда кешенді не күрделілендірген дүрыс
(қайталаулар санын ұлғайту жолымен), не оны даярлық деңгейін ескере отырып,
демалыс үшін үзіліссіз 2-3 рет қатарынан орындаған жөн.
Кешендерге енгізілген жаттығулар, жалпы жиынтығында балалар мен
жасөспірімдердің ағзасына құрамды әсерін тигізеді. Дейтұрғанмен, жекелеген
кешендердің күш қабілеттерін, ептілігін дамытуға, тыныс т.б. анализаторының
жақсартылуына басым бағыттылығы бар.
Кез келген жарысты негізді түрде, ешқандай асығыссыз өткізіп, оның
әсерлілігі мен лайықты салтанатын қамтамасыз еткен дұрыс.
Ағартушылық және насихаттық тиімділігі, тек жарыс бағдарламасының оған
қатысушылардың техникалық және физикалық даярлығына сәйкестілігінің
бірсыпыра шарттарын сақтаған кезде ғана: олардың әдістемелік жағынан
сауатты ұйымдастырылуын, төрешіліктің әділдігін қамтамасыз еткенде,
қатысушылар мен көрермендердің психологиялық көңіл-күйін шебер басқарғанда
барып, мүмкін болмақшы.
Тәжірибеде төмендегідей төрт қағиданы ескеру керек екені белгілі:
1. Әрбір жарысты ауқымына қарамастан, оқушылар мен олардың жанкүйерлері
бұған қатысқандарынан ләззат алуы үшін, мұқият әзірлеп, өткізу керек.
2. Жарыс барысын, бүкіл сценарийді ұсақ-түйегіне дейін,
төрешілер алқасының нұсқауынан, алаңның бөлінісі мен оның көркем
безендірілуіне дейін ойластыру керек;
3. Жеңімпаздар мен жүлдегерлерді жедел айқындап, жарыс аяқталған
бойы көрермендердің көзінше оларға жүлделерін табыстаған дұрыс.
Мектептегі спорт жарыстарын әзірлеу мен өткізу әдістемесі тұтастай іс-
шаралар кешендерін қарастырады, бұлар төменде бағдарлық жоспар түрінде
көрсетілген.
Ынталы топтың немесе ұйымдастыру комитетінің құрылуы, оның құрамы алдағы
жарыстың ауқымына байланысты. Ең оңтайлысы -жарыстарды ұйымдастырудан
тәжірибесі бар 3-5 адамнан құралуы.
Жарыс күні, таңертеңгілік мектепке тақағаннан-ақ, көтеріңкі көңіл-күй
сезіледі. Мектеп стадионы жарқырап тұр, саз ойнауда, ұлдар мен қыздар
шеруде тізіліп қалған. Мектептің ең күшті деген спортшылары олимпиадалық
жалауды алып шығады, ал олимпиаданың ең белсенді қатысушылары, әдетте,
мектептегі қалалық лагерьдің командалары болады.
Балалар өзара 60 және 100 метрге жүгіруден, биіктік пен ұзындыққа
секіруден, граната лақтырудан, арқан тартысудан жарысады. Жарыстардың
төрелігін жақын ықшам аудан аумағында орналасқан мекемелер мен
кәсіпорындардың өкілдері өздерінің мойындарына алады. Жазғы уақытта ықшам
ауданда сондай-ақ, Көңілді сөрелер, біркүндік және екі күндік туристік
жорықтар жүргізіледі.
Командалардың (сыныптардың, отрядтардың) жаттығуларында сабақтардың
алуан түрлері қолданылады: денсаулық сағаттары, секциялық немесе қосымша
сабақтар. Бұларда балалар ойын тапсырмаларының шарттары мен тәртіптерін
және бүтіндей алғанда, жарыстардың бағдарламаларын меңгереді. Төрелік етуші
комиссияны (бригаданы) төрешілік санаттары немесе жарысқа төрешіліктен
тәжірибесі бар оқушылардың, педагогтердің, арнайы түрде шақырылған
спортшылар мен спорт ардагерлерінің, ата-аналардың қатарынан іріктейді және
бекітеді.
Жеңімпаздарды,жарысқа қатысушыларды, сондай-ақ анағұрлым белсенділік
танытқан көрермендерді марапаттау үшін, дипломдарды, грамоталарды,
вымпелдер мен сувенирлерді, жүлделерді даярлайды. Әдетте, мектеп
жарыстарының көпшілігі қаржыландырылмайды. Сондықтан жүлделер мен
сувенирлерді дайындау үшін, оқушылардың-өнерін, еңбек пен сурет сабақтарын,
мектеп шеберханаларындағы жұмыстарды пайдалану керек. Ең жақсы эмблемаға,
сувенирлерге, жүлделер мен тағы басқа түрліше спорттық белгілерге байқау
жарияланғаны дұрыс.
Әділқазылар алқасы мен кұрметті қонақтар құрамының айқындалуы және
олардың дер кезінде хабардар етілуі - жарыстың түрі, өтетін уақыты, орны
мен күні көрсетілген шақыру билеттері тапсырылуы тиіс.
Болашақ төреші-хабаршының даярлығы: Жарыстардың түрі мен бағдарламасын
ескере отырып, олар дене тәрбиесінің және еліміздің, Республиканың, өз
аудандарының өміріндегі спорттың тиісті түрлерінің тарихынан материалдар,
сонымен коса, мектептегі қызғылықты дене шынықтыру мысалдары жөнінде,
қатысушылар, қонақтар мен көрермендер туралы мәліметтер жинақтауы тиіс.
Жарыстарға әзірлік пен оның өту барысын насихаттау жөніндегі комиссия
мүшелерін-суретке түсірушілерді, жас суретшілерді және т.б, материал
жинауға және жарыс барысын көрсетуге дайындау қажет. Материалдық бөлігін
тексеру - спорт жабдықтары мен құрал-саймандарын, залдың немесе алаңның
бөлінісін, дыбыс аппаратурасын, төрешілер алқасы мен қатысушылар үшін кеуде
белгілерінің болуын, т.т. тексеру керек. Оқушылардың дене тәрибесі
жүйесінде көрсетілген жарыстармен қатар, күнделікті сабақтағы тыныс алу
жаттығулары мен акробаттық жаттығуларды дене тәрбиесі енгізу өзектілігі
артып отыр.
Акробаттық жаттығуларды орындау кезінде дұрыс тыныстауға үйретудің
ғылыми негізделген әдістемесі жоқ, мұны болашақтағы бағдар ретінде
қарастыруымыз керек.
Акробаттық жаттығуларды орындаған кезде дұрыс тыныстауға үйреткен
кезде, ең алдымен, орындалатын қозғалыстардың сипатын, ерекшеліктері мен
құрылымын ескеру қажет. Мұнымен қоса, тыныстау кезеңдерін қозғалыстармен
үйлестірудің тәсіліне негіздеген дұрыс. Бұл кеуде аумағы көлемінің
ұлғайуына ықпалын тигізетін қозғалыстарда - тыныс алудан тұрса, ал кеуде
клеткісі көлемінің кемуіне әсер ететін қозғалыстарда - дем шығарудан
тұрады. Алайда, сабақтың басында оқушыларды тыныс жаттығуларын жеке,
жаттығуларсыз орындауға үйретеді. Бүл - бірінші кезең. Екінші кезеңде
қолмен алға қарай сермеу, кеудені артқа бүгу, адымдау, бұрылу және т.б.
сияқты қозғалыстармен үндестікте тез қысқа тыныс алуға, сондай-ақ, кеуде
көлемінің сығымдалуына әсерін тигізетін тыныс шығаруға үйретуге көшеді.
Үшінші - қорытынды кезеңінде оқушыларды тыныс қозғалысын нақтылы бір
акробатикалық жаттығуларды орындауымен үйлестіруге үйретеді. Акробатикалық
жаттығуларды орындаған кезінде дұрыс тыныстауға үйрету әдістемелерінің
жалпы ережелері осындай.
Акробаттық жаттығуларды орындау кезінде дұрыс тыныстауға үйреткен кезде,
біз жаттығудың өзіне үйрету әдістемесі мен оны орындау техникасын
қарастырмаймыз, тек қана орындалатын қозғалыстың тыныстаумен үйлесу жүйесін
ғана мұқият бақылаймыз.
Неғұрлым жиірек тыныс алған сайын, соғұрлым допты нысанаға лақтыру
нәтижесі де төменірек. Сондықтан оқушыларға бұл жағдайда: тереңірек тыныс
алыңыздар! дегеннен гөрі, сирегірек тыныс алыңыздар! деген кеңесті
ұсынған дұрыс.
Тыныстың жиілеуін қалпына келтіру үшін, әрбір 20-30 секунд сайын бір-екі
тыныс алу мен шығарудың орындалуы, мейлінше тиімдірек тәсіл болып табылады.
Терең тыныс алу мен шығарудың арасындағы үзілістің қысқартылуы, сондай-ақ,
бұлардың мөлшерлеуінің ұлғайтылуы дәлме-дәл қозғалыс әрекеттерін орындаған
кезде, теріс әсерін тигізеді.
Жоғарғы кәсіби білімнің көп деңгейлі және көп басқышты даярлық жүйесіне
көшірілуі, жоғары оқу орындарынан мамандықтар бойынша жұмыс оқу жоспарларын
құрған кезде, талапкерлердің жалпы және арнаулы (кәсіби) дайындығының
деңгейін ескеруін талап етеді.
Жоғарғы педагогикалық оқу орындарында дене тәрбиесі мұғалімін
дайындаудың оқу жоспарларының талдануы, бұларда оқытудың ағартушылық-кәсіби
бағдарламаларына оқу уақытының көлемі берілгені, соның ішінде жалпы мәдени
саладағы пәндерге - 258 сағат, психологиялық-педагогикалық - 388 сағат,
дене тәрбиесі мен спорт жөнінен пәндік - 2198 сағат, дәрігерлік-биологиялық
салаға - 308 сағат.
Оқу пәндерінің көпшілігі, соның ішінде әсіресе, пәндік және дәрігерлік-
биологиялық бағыттағы пәндер, атауы мен мән-мазмұны (негізінен) жөнінен,
дене тәрбиесі мен спорт мамандығы бойынша жоғарғы білім берудің
ағартушылық-кәсіби бағдарламаларына сәйкес келеді.
Орта кәсіби білім негізінде күндізгі бөлімде дене тәрбиесі мұғалімін
дайындаудың біз ұсынған оқу жоспары, осы мамандықтың мемлекеттік стандарты
құрамдастарының барлық пәндерін, оқу қызметінің педагогикалық практикасының
түрлерін қамтиды, әрі 3 жылдық оқуды аңғартады. Оқу мерзімінің қысқартылуы,
оқу уақытын әрбір пәнге және жұмыстың басқа түрлеріне қайтадан бөлу, бұл өз
кезегінде оқыту мен ұйымдастыру технологиясын жасау қажеттілігін туғызады.
Мұндай даярлықтың ерекшеліктері, біздің ойымызша мынадай болуы тиіс:
- Интеграцияланған және әдістемелік-шолу сабақтарының кіріспесі.
- Аудиториядан тыс және дербес жұмыс уақытының ұлғайтылуы, бұл өз
кезегінде әдістемелік ұсыныстардың оқу құралдарының жасалуын талап етеді.
- Бақылау жұмыстары санының артуы, оқылатын пәндер бойынша рефераттар
жазу.
- Педагогикалық практиканы өту кезінде ПФСС курсының тереңдетіп оқылуы.
Оқу орындарына лабораториялық сабақтар өткізу қарастырылған, практикалық
сабақтар саны көбейтілген, мақсатты бағыттағы дербес жұмыстар үшін
тапсырмалар ауқымы кеңейтілген, жүйелі бақылау түрлері айқындалған,
түлектердің кәсіби қызметке дайындығы педагогикалық практика барысында,
сондай-ақ алдын-ала мектепте сабақ өткізіп, сынақ тапсыру кезінде
айқындалады.
Белгілі жайт, студенттердің қозғалыс әрекеттерінің белсенділігін
қалыптастыру кезінде әрбіріне мұқият жеке тұрғыдан келу керек, оның іске
асырылуы әрбір адамның жеке- психологиялық ерекшеліктерін нақты білуді
талап етеді.
Халық ойындары мен ойын әдістерін дене тәрбиесі мен спорт жұмысында
қолдана білушілік – дене тәрбиесі бойынша болашақ маман, педагог-бапкерді
кәсіби дайындаудың негізгі түрлерінің бірі.
Қазіргі уақытта ұлттық спорт пен ойын түрлері дене тәрбиесі
факультетінің оқу жоспарында дербес орын алады. Факультетте “Ұлттық
ойындар” курсының қайта өрлеуі мен педагогикалық практикада халықтық ойынға
аударылып отырған маңызға және жоғары әлеуметтіік- мәдени және рухани
қуатқа ие ұлттық спорт түрлері мен ойындарының бүтіндей дамуымен тығыз
байланысты.
Курс бағдарламасы студенттердің дене тәрбиесі жөнінен сан алуан жұмыс
түрінде бұларды кеңінен пайдалану мақсатымен, ұлттық ойындарды оқуын
қарастырады.
Курстан өткен кезде студенттер, қазақ ұлттық ойындары мен басқаларының
пайда болу тарихы мәселелерін, ұлттық спорт пен ойын түрлерінің
элементтерін оқушылардың дене тәрбиесінде қолдану тиімділігінің теориясын
оқиды, сондай-ақ ұлттық ойындардың бай фольклорының практикалық материалын
меңгереді, педагогикалық және ұйымдастырушылық дағдыларды игереді.
Факультетте алынған білім, шеберлік пен дағды көлемі түлектердің, халық
ойындары мен спорт түрлерін жұмыс орындарында сауатты ұйымдастырып,
насихаттай алатын білікті мұғалім, жаттықтырушы болып шығуына мүмкіндік
береді.
Жоғарғы мектепте оқытудың түрлері мен әдістерін жетілдірудің бүгінгі
мәселесі өте-мөте өткір қойылып отыр, әсіресе, педагогикалық кадрлерді
даярлайтын жоғарғы оқу орындарында.
Жалпы білім беретін және кәсіби мектепті реформалаудың негізгі
бағыттарында, атап айтқанда, білім беру мен тәрбиелеудің сапасын арттыру,
әрбір пәнді оқытудың анағұрлым жоғары ғылыми деңгейін қамтамасыз ету,
мұғалімнің қоғамдық беделі мен дәрежесін, оның теориялық және практикалық
даярлығын көтеру жөнінде жазылған.
Даярлықтың негізі, нені және қандай көлемде оқыту керектігін айқындайтын
мемлекеттік құжат - бағдарламасы болып табылады.
Мектептегі педагогикалық практика жетекшілерінің көп ренішін
білдіретіні, практикант-студенттер жаттығуларды біледі, бірақ сабақ беру
әдістемесін игермеген, осы жаттығуларды қашан және не үшін қолдану
керектігін білмейді, сабақтарды үйреншікті әдіспен, шығармашылық ізденіссіз
жүргізеді. Оның себебі, оқу барысында болашақ мұғалімдердің педагогикалық
шеберлігін қалыптастыруға бағытталған кәсіби-педагогикалық практика, оны
жетілдіру қуаты мен жолдарының көптігіне қарамастан, тек ішінара ғана іске
асырылады.
Дене тәрбиесі факультеті студенттерінің практикалық пәндерді оқуы
бүгінгі күні, негізінен, міндетті есептік нормативтерді орындауға келіп
саяды. Дене тәрбиесі факультетінің оқытушылары жастарды жүзуге,
жүгіруге, шаңғы тебуге, т.т. жеткілікті біліктілікпен оқытуда. Студент
нормативті орындайды, есебін тапсырады - былай қарағанда, бәрі қалыпты, ал
ол болашақ мүғалімге қажетті жаттығуларды орындау әдістемесін алды ма, осы
жаттығулардың міндеті мен маңызын, т.б. біледі ме?
Өздерінің күнделікті практикалық қызметінде оқытушылар
студенттерінің сынақтарын (зачеттерін) уақытылы тапсыруына мүдделілігі
соншалықты (бұған оларды дене тәрбиесі факультетінің әкімшілігі де
міндеттейді), бұл олардың кәсіби ұстанымына айналып отыр.
Өткізілетін сабақтың негізгі міндеті болса (кез-келген оқу орнындағы),
екінші орынға қойылады.
Түрлі қозғалыс дағдыларын қалыптастыратын жаттығулар жеткілікті. Әрі
болашақ мүғалім олардың бәрін білуі және әрқайсысын дұрыс, мақсатты қолдана
білуі тиіс. Дене тәрбиесінің мұғалімдері түрлі жастағы және даярлығы
түрліше деңгейдегі оқушыларды үйретумен айналысады. Демек, үйретуші
әдістемені білуі керек, үйренушілердің қайсыбір қимыл тәсілін үйренуге
икемділіктерін анықтай алуы және түрліше даярлық деңгейіндегі оқушыларға
нақ қажетті әдістерін қолдана білуі, бұл үшін әдістемелік тәсілдерге үйрету
әдістерін меңгеруі қажет.
Практикалық сабақтарда студенттер жаттығулардың бәрін тек тәуір меңгеріп
қана қоймай, бұлардың әрбірінің техниканы қалыптастырудағы, жалпы және
арнаулы бағыттағы дене сапаларының дамуына ықпал дәрежесін де білуі тиіс.
Жаттығулардың біразының кешенді әсері бар, бірақ бұл арада әңгіме нақ
дағдыны қалыптастыруға бағытталғандары жөнінде болып отыр. Егер жаттығу осы
міндетті шешетін болса, оны қолдануға болады, әрі мұқият зерттеген дұрыс.
Сонымен қоса, әр жаттығудың техникасын, оның бағытын, өзгешелігін бүге-
шігесіне дейін түсіндіру міндетті. Бұған бәрінен гөрі, көп жағдайда
педагогтің шығармашылығынан туындайтын әдістемелік тәсілдерді көрсету,
түсіндіруді қолдана отырып, қол жеткізіледі. Алайда, практикалық сабақтағы
шығармашылық процесс біржақты болмауы тиіс, студенттердің белсенді қатынасы
қажет, оларды нақ алғашқы сабақтардан-ақ, тек бағдарламалық материалдарды
ғана емес, оқытушы жұмысының ерекшелігін түсінуіне бағыттау қажет.
Студенттерді сабақ кіріспесінің әдістеріне, сөз мәдениетіне, өзін-өзі
ұстау мәнеріне, терминологияны білуге, жұмыс ымдарына, дыбыс және көру
белгілеріне, жұмыста бұйрықтар мен нұсқаулар беруге, түрлі топтарды
басқаруға, өзгерген жағдайларда жұмыс жасуға үйрету қажет. Тек
педагогикалық шеберліктің осынау аса маңызды құрамдас бөліктеріне тұрақты
назар аударған жағдайда ғана, нәтижеге жетуге болады.
Әдістемелік-шолу сабақтары тек қана өткен материалды жинақтауға ғана
арналуы тиіс емес. Бұл жерде оқытушы практикалық сабақтарда қолданылған
барлық жаттығулардың нақты негізделген жүйесін тұжырымдайды, атап айтқанда,
жаттығулардың міндеттерін, олардың бағыттылығын, әрбір нақтылы жағдайда
бұларды қолданудың маңыздылығын әрі бұларды берудін педагогикалық
тәсілдерін егжей-тегжейлі түсіндіреді.
Әдістемелік-шолу сабақтары, оқу процесін ұйымдастырудың бір түрі
есебінде сан қырлы болуы мүмкін, дегенмен де, бұлардың әрбірінің мазмұны,
негізінен, жоғарыда айтылған ұсыныстарға сәйкес бағытта болуы тиіс.
Оқу практикасы, әдетте, пәннің практикалық бөлігін оқуымен аяқталады.
Студенттер сабақтарды өздерінің оқу топтарында өткізіп, осылайша алған
білімі мен педагогикалық шеберлігінен есеп береді.
Студенттердің педагогикалық шеберлігін қалыптастыру өзекті мәселе.
Студенттердің сабақ өткізуге тікелей қатысын ешқандай лекциямен,
әңгімелесумен, сауалнамамен айырбастауға болмайды. Нақтылы бір пән бойынша
алғашқы сабақтардан бастап, студенттерді бастапқыда бақылаушы-стажерлер
ретінде, содан кейін оқытушы мен сараптамашылардың көмекшілері ретінде
жұмысқа тартып, тек содан кейін ғана осының бәрін сабақ өткізумен түйіндеп,
дербес жұмыс тапсыруға болады.
Тапсырмалардың ауқымы кең ең көп таралған қозғалыс техникасына тән
қателіктерді табудан бастап, сабақты жүргізетін оқытушының қызметін
талдауға дейін қамтиды, әрі студенттер жұмысын бағалау қажет. Осылайша, оқу
практикасының шеңбері кеңейіп, нақтылы бір пәнді оқытудың бар уақытын
қамтиды. Егер де сабақтардың өтуін өздерінің оқу топтарында емес,
балалармен өткізетін болса, оның пайдасы көбірек.
Оқу практикасының міндетті түрде өткізілуін қарастыратын практикалық
пәндердің барлығы, дене тәрбиесі факультетінің оқу жоспарында 10-нан астам.
Егер де студенттердің кәсіби-педагогикалық дағдыларының қалыптасуы,
жоғарыда аталып өткен ұсыныстарды ескере отырып, жүзеге асырылатын болса,
болашақ мұғалімнің қаншалықты маңызды даярлықтан өтетінін көзге елестетуге
болады. Бұдан басқа, әрбір пән жүргізуші-оқытушы өз тарапынан осынау
процеске, дене тәрбиесінің мұғаліміне қажетті өзіндік шығармашылығын
қосады. Сөйтіп, жоғары оқу орындарында өте-мөте қажетті саналатын кәсіби-
педагогикалық дағдыларының жеткілікті қалыптасуына әсерін тигізеді.
Қорыта келе айтатынымыз дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыратын бірден-бір
дене тәрбиесі мұғалімін жоғары оқу орнында кәсіби дайындау көп деңгейлі
және көп басқышты жүйе болып табылады. Мұнда сол оқушылардың дене
мүмкіндіктері мен қозғалыс қимыл екрешеліктерін ескеру, болашақ
мұғалімдердің психологиялық тұрғыдағы даярлығын, жалпы кәсіби дайындығын
жетілдіруге арнайы әдістерді қолданудың қажеттілігі туады.
1.2 Болашақ мұғалімдерді оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыруға
психологиялық тұрғыда дайындаудың мазмұны
Ежелгі дәуірден-ақ ағартушылар әрдайым жастардың жан-жақты дамып отыруы
қажеттігін атап көрсетті. Олар қандай да бір қасиетті артық бағалап,
шамадан тыс көңіл аудару жеке тұлғалық үйлесімді дамытуға бет бұруға нұқсан
келтіретінін түсінгендіктен, тән және жан тәрбиесін бөле-жара қарамаған .
Студент жастардың оқу-еңбек іс-әрекеті ақыл-ой жұмысына қабілеттілігі
секілді жетекші пікірмен сипатталатындықтан, оның негізгі факторлары:
- физиологиялық жағдайы: денсаулығы, тамақтануы, ұйқысы, жалпы
жүктемесі, рекреациясы;
- сезім мүшелері арқылы ағзаға әсердің физикалық жай-күйі: шу, ауа
температурасы, жарық, экология;
- психологиясы: ынтасы, көңіл-күйі, өзін сезінуі және т.б болып
табылады;
- жеке тұлғалық қасиеттерінің типологиясы: шыдамдылық, ұқыптылық,
ұстамдылық және т.б.
Студенттердің жоғарғы оқу қабырғасында таңдаған өмір бейнесі оның
негізгі оқу-тәрбие іс-әрекетімен – жеке тұлғалық қырын қалыптастыруға
тікелей қатысты ақыл-ой жұмысына қабілетімен тығыз байланысты.
Әрине, жоғарғы оқу орны ортасына бейімделу ерік – күш шешімі мен іс-
әрекетін талап етеді. “Өзін-өзі басқару” немесе “аутогендік менеджмент”
секілді терминдер тек сән үшін емес, мақсат қою, өз іс-әрекетін жоспарлау,
уақытын бөлу және т.б. ұғымдардан тұратын ерік-күш үшін қолданылады, бұл өз
кезегінде, өмір салтының өзгеруімен, өзін салауатты өмір салтына
бейімдеумен байланысты.
Студенттермен әңгімелесуі кезінде мынадай сұрақтар қойылды:
1. Сіз өзіңізді мейлінше ерік-жігері күшті адаммын ба деп есептейсіз бе?
2. Мақсаттарыңыз объективті ме, шындыққа жақын ба, басымдылықтар дұрыс
таңдалынды ма?
3. Сіз өзіңізді қайта өзгерте аламын деп ойлайсыз ба?
Әңгімелесу қорытындысы бойынша, студент жастардың оқуы мен өмірі дұрыс
ұйымдастырылмайды. Семестр бойына күніне 6-9 сағат, сессия уақытында 10-12
сағат бос болмайды; нәтижесінде адам организмінде шаршау пайда болады,
студент емтихан сессиясының жиі жүктемесінен құтылып, каникул уақытында өз
күшін қайта толықтырмастан (мысалы, материалдық жағдайының
жетіспеушілігінен), үнемі ұйқысы қанбай, шаршау, жұмыс жасауға белсенділігі
төмен жағдайда жүреді. Әсіресе, жүйкенің эмоциональдық күйзелісі
кезеңдерінде оқу материалын игеруге байланысты компенсаторлық және
реабилитациялық жүйелер өз міндеттерін атқара алмайды
Жоғары оқу орындарының жағдайы мен ерекшеліктеріне бейімделу проблемасын
– жоғары оқу орнының өзекті проблемалары қатарына жатқызған дұрыс.
Әрбір жоғары оқу орны тек қана өзіне тән көп компонентті ерекшелікке –
жеке тұлғалық, азаматтық, кәсіптік қасиеттердің дамуы мен қалыптасуына әр
түрлі әсер ететін жоспарлар түріне, жоғары оқу орны ортасына ие:
педагогикалық ұжымның шеберлік деңгейінен жоғары оқу орны ортасының негізгі
компоненті – жоғары оқу орны дене мәдениетіне дейін. Бұл жерде дене
мәдениетінің, спорт пен туризмнің кешегі мектеп оқушыларын жоғары оқу
орындарының алғашқы уақытта “жұмсақ” болып көрінетін оқу формалары мен
түрлеріне бейімдеуі өте маңызды.
Бүгінгі студент – ертеңгі басқарушы – денсаулығының төмен болуы, жұмысқа
қабілеттілігінің нашар болуы, өзіне тапсырылған ұжымды ұйымдастыра және
мақсатқа бағыттай алмауы туындайды.
Еңбек іс-әрекетіне кәсіби дайындық үлгі, эталон, кәсіби мұрат негізінде
болашақ маманның белгілі бір жеке тұлғалық қасиеттерін дамыту мен
жетілдіруден тұрады. Бұдан дене мәдениетінің құндылықтары да көрініс
табады: денсаулық, соматикалық кескін, қызметтік жай-күйі,
психофизиологиялық қабілеттері және жоғары әлеуметтік қайтару мүмкіндігіне,
кәсіби сенімділік пен қабілетке ие болуы тиіс.
Жоғары оқу орындарында дене мәдениеті жалпы мәдениеттің бөлшегі бола
отырып, оқу пәні ретінде және жеке тұлғаны дамытудың, студенттің кәсіби
даярлығының, оның өмір іс-әрекеттерін үйлестірудің компоненті болып
қарастырылады. Адамзат баласының барлық дамуы мен қалыптасуы бойына
интеллектің дене және рухани күшінің гармониялық үйлесімі жоғары
бағаланады.
Әрине, біздің қазіргі өміріміз, әлеуметік-экономикалық базамыз,
материалдық қамтамасыз етілуіміз әлеуметтік нәтижелерді ақтай алмайды,
дегенмен қазіргі бар нәрсе студент жастардың дене мәдениеті құралдарын
кеңінен қолдануына жетеді.
Қазіргі бірінші курс студенттерінің 55-75 %-ның денсаулық жағдайлары
көңіл толарлықтай емес. Осыған байланысты дене тәрбиесі кафедрасы
студенттердің денсаулық жағдайын бақылау мен оның салдарын анықтау, шешу
міндеттері анықталады. Бұл студент жастардың денсаулығына қатысты жағдай,
қозғалыс белсенділігінің мақсатқа бағытталған формалары мен түрлерін
қолдану бойынша, мысалы эпидемия, пандемия кезеңдерінде міндетті егілу
инелерін алу тәрізді шаралар бойынша байсалды шешім қабылдауды талап етеді.
Дене тәрбиесі, спорт бойынша оқу және оқу-жаттықтыру процестерінің маңызды
міндеті тек дене мәдениеті құралдарын пайдалану дағдысы мен меңгеруден
тұрмайды, ол осы құралдарды болашақта кеңінен қолдану, өз мәнерін
қалыптастыруға ынталандыру, өмір салтын жетілдіру, социумның жеке “мені”
болып табылады.
Бұдан білім жоспарының міндеті шығады: теориялық және әдістемелік-
практикалық сабақтар, тек дене дайындығын емес, теориялық білім негіздерін
дамытушы және емдеуші кешендер мен жаттығуларды өз бетінше құрастыра және
пайдалана алуын қатаң бақылау.
Ескеретін мәселе мектептегі оқу үрдісі мен жоғары оқу орнындағы оқытудан
ерекшеліктеріне сәйкес, бірінші курс студентіне жоғары оқу орнындағы оқудың
жаңа жағдайы мен ерекшеліктеріне бейімделу технологиясын меңгеру де өмірлік
әрі кәсіби маңызды. Бірқатар педагог-ғалымдардың зерттеу нәтижелері
көрсеткендей, бейімделу кезеңі, өкінішке орай, бір жылға созылмайды. Бұл
процесс созылу мерзімі бойынша бұрынғы талапкерлердің 7-12 % - нан
көрінеді. Егер студент қарым-қатынас жасаудан қорықпаса спортпен
шұғылданса, қоғамдық жұмысқа араласса, жоғары жауапкершілік деңгейіне ие
кез - келген іс-әрекетпен айналысса, соның бейімделу кезеңі анағұрлым қысқа
болады.
Көп жылдық тәжірибені талдау және әр түрлі жоғары оқу орындарының іс-
тәжірибені жинақтап қорыту, бізге студенттердің бейімделу кезеңін
қысқартуға әсер ететін факторларды төмендегідей етіп бөліп қарастыруға
мүмкіндік берді:
- дене мәдениетінің белсенді құралдары, спорттық ойын түрлері, туризм,
альпенизм, спорттық бағыттау, құзға өрмелеу және мақсатқа бағытталған
физикалық жұмыстар түрлері, әсіресе табиғат ортасында болу жағдайларымен
байланысты жаттығулар;
- студенттерді жалпы сауықтыру-спорттық, ойын-сауық шараларына тек
қатысушы есебінде емес, ұйымдастырушы және жауапты маман ретінде тартуды
ұсыну;
- салауатты өмір салтын қалыптастыру және болашақ мамандығының
ерекшелігімен байланыстырып насихаттау.
Біздің ойымызша, оқу кезеңінің 3-5 жылына жоспарланған және талқылаудан
өткен ұсыныстарды қолданған дұрыс; өзін-өзі жетілдіру бағдарламасының
негізгі ережелері денсаулықты нығайтуға бағытталуы тиіс.
Денсаулыққа тікелей қатысы бар, өз “менін” жетілдірудің негізгі
бағыттары болып табылады:
- ағза мен биоритмнің жеке ерекшеліктерін ескере отырып, оқу кезеңі
жағдайында еңбек, демалыс, ұйқы режимдерін дұрыс пайдалану;
- дене жетілуі және денсаулықты нығайту үшін дене мәдениеті мен спорт
құралдарын дұрыс қолдану;
- өз денесін, ағзасын, көңіл-күйі мен сезімін басқарудың қабілеттері мен
дағдыларына үйрену;
- шынығу негіздерін меңгеру мен дұрыс тамақтануды қабылдауға үйрету.
Әрине, бағдарламаны орындаудың қорытындысы өмірге қажетті блімдер,
сапалар, қабілеттер, дағдылар жиынынан тұрады. Мұның бәрі адамның оның
ішінде кәсіби маманның жеке тұлғасын қалыптастыруда маңызды болып табылады.
Болашақ мұғалімдердің дене мәдениеті мен спорт құралдары арқылы кәсіби
маңызды психикалық қасиеттерді қалыптастырудың маңызы зор.
Зейіннің жекелеген қасиеттері арнайы ерекшеліктерге ие, осыған
байланысты оларды қалыптастыру және жетілдіру барысында әр түрлі
педагогикалық әдіс-тәсілдер қолданылады.
Зейіннің көлемі мен таралымы өзінің психофизиологиялық құрылымы бойынша
жоғары жұмыс қарқыны жағдайында бірнеше іс-әрекеттерді бірмезгілде орындау
дағдысы түрінде қалыптасады. Сонымен қатар көретін объектілер мен
құбылыстар саны, олардың арасындағы ара қашықтық және қабылдау темпі үнемі
өсіп отырады.
Зейін дене тәрбиесі процесінде бірнеше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz