Жас футболшыларда жалпы төзімділікті тәрбиелеу
Жас футболшылардың төзімділікке тәрбиелеу дайындығының әдістемесі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 7
1 ЖАС ФУТБОЛШЫЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ ТӨЗІМДІЛІГІН ТӘРБИЕЛЕУ ТЕОРИЯСЫ МЕН
ПРАКТИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... 9
1.1 Футбол ойынының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Жалпы төзімділікті тәрбиелеудің жас
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... 15
1.3 Зерттеудің мақсаты,міндеттері,әдістері мен
ұйымдастырылуы ... ... ... ... 26
1.4 Зерттеу нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 31
1.5 Зерттеу нәтижелерін
талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
35
2 ЖАЛПЫ ДЕНЕ
ДАЙЫНДЫҒЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 41
2.1 Ептілікті дамыту
жаттығулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 42
2.2 Икемділікті дамыту
жаттығулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
2.3 Жылдамдықты дамыту
жаттығулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
2.4 Күшті дамыту
жаттығулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 49
2.5 Төзімділікті дамыту
жаттығулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі.Футболда спорттық жетістіктер айтарлықтай шамада
футболшылардың қозғалыс қабілеттерінің даму деңгейімен анықталады. Бұл
ретте жалпы алғанда спорттық шеберліктің көрініс табуына, сондай-ақ оларды
жетілдіру мүмкіндіктеріне әсер ететін негізгі қимыл қасиеттерінің бірі
болып футболшылардің төзімділігі табылады. Жетілдіріле түскен төзімділік
бүкіл ойынның ұйымдастырылуына ықпал ететіндігін, ойындағы белсенділікті
арттыруға мүмкіндік беретіндігін, техникалық-тактикалық әрекеттердің
диапазонын кеңейтуді зерттеп,талдау жасау .
Қазіргі отандық және шетелдік әдебиетте футболшылардың жұмысқа
қабілеттілігін, оның ішінде төзімділігін зерттеуге арналған жұмыстардың
айтарлықтай елеулі саны жинақталып қалды. Алайда бұл жұмыстар негізінен
алғанда әлде ересек футболшылардың, әлде жасөспірім жастағы спортшылардың
төзімділігін зерттеуге арналған.
Бізге қол жетерлік әдебиетте төзімділік, оның ішінде жалпы төзімділік
туралы, сондай-ақ оны жас футболшыларда тәрбиелеу әдістемесі туралы мәселе
толықтай дәрежеде ашып көрсетіле қоймаған. Қазіргі таңда футболда жалпы
төзімділікті тәрбиелеудің ең тиімді тәсілдерін анықтау мәселесі бойынша
бірыңғай пікір болмай отыр. Бір мамандар спорттың циклдық түрлерінен
алынған, жүгірумен даярлау тәсілдерін кеңінен пайдалануды ұсынады ,
өзгелері жекпе-жекке және ойынға жақынырақ тұрған жаттығуларға басымдық
береді. Жас футболшыларда жалпы төзімділікті тәрбиелеудің қазіргі
қолданылып жүрген әдістерін ұтымды таңдап алу және үйлестіру мәселесі ашық
күйінде қалып отыр.
Спорттық жетістіктердің деңгейі жаттығу жұмысының көлемімен тығыз
байланысты болғандықтан, аталған мәселені зерттеу шеберлікті арттыру
әдістемесін жетілдіру үшін маңызды болып отыр . Футболдағы жаттығудағы күш
салу көлемі өз кезегінде жалпы төзімділікке тікелей тәуелділікте тұр.
Оқыту, үйретудің бастапқы кезеңінде жас футболшылардың аэробтық
мүмкіндіктерін дамыта отырып, бір мезгілде денсаулықты нығайту (жүрек-қан
тамыры және тыныс алу жүйелерін дамыту есебінен) және арнайы төзімділікті
тәрбиелеу үшін негіз жасау міндеттері шешіледі. Сондықтан жас футболшыларда
жалпы төзімділікті арттыру мен оны тәрбиелеу әдістемесін жетілдіру
мәселесін шешу спорттық шеберлікті арттырудың маңызды педагогикалық резерві
болып көрінеді.
Зерттеудің мақсаты.Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы жалпы төзімділікті
тәрбиелеу мақсатында 12-13 жасар жас футболшыларда алғаш рет ұзаққа
созылған (6 ай) кешенді педагогикалық эксперимент
жүзеге асырылғандығында болып отыр. Жалпы төзімділікті арттыру
мүмкіндіктерін және оның артуының жас футболшылардың техникалық даярлығына
және дене қабілеттерінің дамуына әсерін зерттеу жұмыстары жүргізілген.
Қорғауға шығарылып отырған ережелер:
1) Аэробты-анаэробты сипаттағы қарқынды жүгіру жаттығуларын 12-13
жасар жас футболшыларда төзімділікті тиімді тәрбиелеу үшін пайдаланудың
мақсатқа лайықтылығын, көкейге қонымдылығын эксперимент түрінде негіздеу;
2) 12-13 жасар жас футболшылардың организмінің төзімділігі мен жұмысқа
қабілеттілігінің әртүрлі көрсеткіштері арасындағы байланыстарды
экспериментті зерттеуге педагогикалық талдау жасау.
1 ЖАС ФУТБОЛШЫЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ ТӨЗІМДІЛІГІН ТӘРБИЕЛЕУ ТЕОРИЯСЫ МЕН
ПРАКТИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Футбол ойынының сипаттамасы
Футбол адамның жан-жақты дамуына ең көп дәрежеде ықпал ететін және
сонымен қатар оның организміне ерекше жоғары талаптар қоятын спорт
түрлеріне жатады. Физиологиялық сипаты бойынша футбол ойыны қуаттылығы
үнемі (максималдыдан қалыптыға дейін) өзгеріп отыратын ациклді, көбінесе
динамикалы жұмыс болып табылады. Ойын кезінде қарқындылығы мен ұзақтығы
бойынша әртүрлі жаттығулар әртүрлі реттілікпен және қатынаспен, әртүрлі
уақыт аралықтарымен кезектесіп отырады 58,62.
Футболшының қозғалыс белсенділігі өте алуан түрлі және күрделі болып
келеді. Ойыншылар ойын барысында доппен 45-тен 110 ретке дейін кездесіп,
оған 40 с-тан 200 с дейін иелік етеді. Бұл кезде ойынның 90 минутында
футболшы мыналарды орындайды: оқыс алға ұмтылыстар - 48-ден 78-ге дейін
(2,03-2,30 мин); жылдамдатулар - 40-тан 62 дейін (2,25-2,50 мин); жүгіріп
өтулер - 224-тен 310 дейін (30,05-32 мин); секірулер - 1-ден 15 дейін (0,03
с); доп үшін тартыс - 210-нан 262 дейін (50,1-53,5 с); тұру - 7-ден 20
дейін (0,53-1 мин). Ойыншылар максималды жылдамдықпен өтетін ең жиі
қашықтық 7-ден 15 м дейінгі үзіктер болып табылады 65.
Соңғы жылдардағы футболдың даму тенденциясы ең мықты футболшылардағы
жұмысқа қабілеттіліктің жоғары деңгейімен сипатталады, ол жүгіру жұмысының
үлкен көлемін орындаудан көрінісін табады: 90 мин ішінде (жүгірудің әртүрлі
жылдамдығымен) 5200 м-ден 7800 м дейінгі қашықтықты өтеді екен, оның 1330-
2715 м субмаксималды және максималды жылдамдықпен 64.
Қазіргі спортқа тән ерекшелік үлкен спорт аренасына балғын
спортшылардың шығуы болып табылады. Қазіргі кезде спорттың көпшілік
түрінде, оның ішінде футболда да, жаттығу сабақтары біліктілігі жоғары да,
балғын спортшылармен де жыл бойы, күніне екі, үш реттен жүргізіледі.
Жаттығудың ұзақтығы 3 және одан да көп сағат құрауы мүмкін. Осындай жаттығу
сабақтарының, әдетте, мектептегі қарқынды ой жұмысының аясында
жүргізілетіндігін атай кеткен жөн. Осының бәрі организмге айтарлықтай
шамадан тыс күш түсіріп, денсаулыққа әсерін тигізіп, балғын спортшыларға
үлкен спортқа барар жолды жауып тастауы ықтимал.
Ойын барысындағы жас футболшылардың орын ауыстырулары мыналардан
құралады: әрқайсысының ұзақтығы 2-4 с болатын, максималды қарқындылықпен 16-
20 қысқа, оқыс алға ұмтылыс, бұл жалпы алғанда ойын ішінде 0,50-1,1 мин
құрайды; әрқайсысының ұзақтығы 3-6 с болатын, орташа қарқындылықпен 25-30
қысқа, оқыс алға ұмтылыс, бұл жалпы алғанда 2,0-2,30 мин құрайды; жалпы
ұзақтығы 30-36 мин болатын баяу жүгіріс; жалпы ұзақтығы 32-35 мин болатын
жүру және бір орында тұру. Ойын ішінде жұмыс картасы мыналарды орындайды:
соққылар (аяқпен және баспен) - 28-36 рет, допты тоқтатулар - 8-12 рет,
допты лақтыру (жартылай қорғаушылар) -4-6 рет, допты алып жүру - 4-5 рет,
алдап өту - 5-6 рет, доп үшін тартыс - 8-10 рет, ойын ішінде доппен жалпы
алғанда 1,20-1,40 мин өзара әрекеттеседі 119. Футболшылардағы максималды
немесе максималдының маңындағы қарқындылықпен жылдамдатулардың қосынды
көлемі спринтер-жеңіл атлеттердің жаттығудағы күш салуларымен пара-пар
болып келеді 6,59,74,104,108,109.
Ойын әрекетінің қарқындылығын зерттеулер ойынның 75-80% уақытында
жарыста күш салудың аэробты өнімділік аймағында болатындығын көрсетті. Дәл
осы жағдай жас футболшылардағы жалпы (аэробты) төзімділікті зерттеу
нәтижелерінің өзектілігін анықтап отыр 55.
Жас футболшыларда жалпы төзімділікті тәрбиелеу
Футболшылардың ойын әрекеттерін талдау футболшылардың қимылдарының
жекелеген қозғалыстардың бағыты, жылдамдығы, амплитудасы жағынан да,
олардың басқа қимылдармен өзара үйлесімінің ұзақтығы мен алмасуы тұрғысынан
да алғанда алуан түрлі сипатқа ие болатындығын көрсетіп отыр. Күш салудың
қарқындылығы максималдыдан бастап орташаға дейін өте кең шеңберде ауытқиды
және ұзақтығы әртүрлі демалыс аралығымен кезектесіп отырады. Мұндай жұмыс
футболшылардың организмінен жоғары төзімділікті талап етеді .
Футболшылардың төзімділігі ойыншының максималды жұмысқа қабілеттілікті
көрсетіп, техникалық-тактикалық әрекеттердің тиімділігін сақтай отырып, оны
белгілі бір ойын режимдерінде ұстап тұруға қабілеттілік ретінде анықталады
4,12. Көбірек жетілген төзімділік бүкіл ойынның ұйымдастырылуына ықпал
етеді, командаға қарқынды арттыруға, ал жекелеген ойыншыларға дұрыс орынды
таңдауды жеңілдетіп, осылайша қарсыласқа ойынның қарқынын және оның жалпы
барысын мәжбүр етуге мүмкіндік береді. Онымен қоймай, шаршап-шалдығудың
кешірек туындауы нашар координациядан және мүмкін болатын жарақаттанудан
сақтайды 4,40. Сондықтан жас футболшылардың жаттығу процесінде
төзімділікті дамытуға көп көңіл бөлінеді.
Спорттық практикада жалпы төзімділікті және арнайы төзімділікті бөліп
ажыратады. Жалпы төзімділік төзімділіктің көрініс табуының қалған барлық
түр тармақтарын тәрбиелеу үшін негіз болып табылады.
Жалпы төзімділік, бұлшық ет аппаратының көпшілік бөлігінің қызмет
етуін қосатын, орташа қуаттылықтағы ұзақ жұмыстарға қатысты төзімділік
43, 12 бет.
Жалпы төзімділік жаттығуда күш салудың көп көлемін орындау, жас
футболшылардың жұмысқа қабілеттілігін жылдам қалпына келтіру мүмкіндігіне
себепші болады, сондай-ақ денсаулықты (жүрек-қан тамыры және тыныс алу
жүйелерін қарқынды ету есебінен) нығайту міндетін шешеді, арнайы
төзімділікті тәрбиелеу үшін негіз құрады 22,38, .
Бастапқы спорттық мамандану кезеңіндегі жалпы төзімділікті тәрбиелеу
тәсілдері мен әдістері
Жас футболшыларды даярлау жүйесі кезең-кезеңмен құрылатын, күрделі
көпжылдық процесс болып табылады:
- бастапқы даярлық кезеңі (8-10 жас);
- бастапқы спорттық мамандану кезеңі (11-15 жас), бұл кезең екі
кезеңге бөлінеді - 11-12 жас және 13-16 жас;
- спорттық жетілдіру кезеңі (16-18 жас) 91.
Жас футболшыларды даярлаудың көрсетілген кезеңділігі В.П.Филин, Н.А.Фомин
ұсынған мәліметтерге негізделеді 15,10.
Бастапқы спорттық мамандану кезеңінің негізгі міндеттері болып: дене
жаттығуларының алуан түрлі кешендерінің көмегімен балалардың дене
қасиеттерін жан-жақты дамыту, оларды техниканың негіздеріне үйрету, сонымен
қатар спорттық сабақтарға деген тұрақты қызығушылықты қалыптастыру
табылады. Педагогикалық және дәрігерлік-физиологиялық зерттеулердің
мәліметтері күш салуларды мұқият мөлшерлеу тәсілдері мен әдістерін ұтымды
қолдану арқылы, аталған кезеңде төзімділікке бағытталған дене жаттығуларын
қолданудың мақсатқа лайықтылығын растап берді 22,6.
Арнайы әдебиетті талдау футбол практикасында төзімділікті тәрбиелеудің
келесі тәсілдері қолданылатындығын көрсетті:
1) негізгі жаттығулар – футбол;
2) қосымша жаттығулар – жалпы дамытатын және арнайы (жүгіру) .
Жекелеген авторлар ұзақ уақыт қозғалумен байланысты жаттығулар- ды -
жылдам жүруді, жүгіруді (800-2000 м), кросстарды (3-5 км), шаңғы тебуді,
суда жүзуді, велосипед тебуді қолдануды ұсынады 10, 11, 15.
Сонымен бірге, өзге зерттеушілер баскетбол, шайбалы хоккей және т.б.
секілді спорттың ойындық түрлерін кең қолдануды ұсынады 92.
Жасөспірімдерде жалпы төзімділікті тәрбиелеудің негізгі әдістері болып
жаттығудың бірқалыпты, айнымалы, ойындық және шеңберлік тәсілдері табылады
10,22, . Жаттығудың қандай да бір әдістерін қолдану туралы пікірлер
әртүрлі.
Бастапқы спорттық мамандану кезеңінде жасөспірімдердің төзімділігін
дамыту тәсілдері мен әдістерінің тиімділігін зерттеулердің бірқатары
балалардың қарқындылығы 60%-дан 90%-ға дейінгі ұзақ уақытқа созылған бұлшық
ет жұмысын орындауға деген қабілеттілігінің мұнда жалпы дамытатын
жаттығулармен және ұзақ уақытқа созылатын жүгірумен қатар қайталама және
ауыспалы жүгіру қолданылатын кешенді жатығудың көмегімен көбірек дәрежеде
арта түсетіндігін көрсетіп отыр 110. Басқа бір мамандар жалпы
төзімділікті тәрбиелеудің бірқалыпты және айнымалы әдістеріне басымдық
береді .
Жаттығудың бірқалыпты әдісінің бірқатар басымдылықтары бар:
біріншіден, организмнің барлық жүйелерінің жұмысқа үйлесімді және біртіндеп
енуі үшін қолайлы жағдайлар жасалады; екіншіден, шамадан тыс жаттығу
мүмкіндігі төмендейді. Спортшының организмі аэробты режимде жұмыс істейді .
Дәл сол уақытта жалпы төзімділікті тәрбиелеу үшін ойын әдісінің
мүмкіндіктері, стандартты жаттығулар әдістерін қолданғанға қарағанда
анағұрлым төменірек 2. Зерттеушілердің бір бөлігі барлық әдістерді
кешенді қолдану қажет деп есептейді 22, .
Бастапқы спорттық шеберлік кезеңінің мақсаты – жалпы төзімділікке
біршама басымдық бере отырып, жас футболшылардың барлық дене қасиеттерін
кешенді дамыту. Бұл кезеңде болашақта табысты спорттық өсу үшін негіз
құрылады. Арнайы дене қасиеттерін даярлау көлемінің үлес салмағы жыл өткен
сайын арта түседі.
М.Я.Набатникова 8 көпжылдық даярлықтың әртүрлі кезеңдерінде жалпы
және арнайы дене қасиеттерін даярлаудың келесідей арақатынастарын ұсынады
(1 кесте).
1 кесте
Жылдық циклдегі жалпы және арнайы дене қасиеттерін даярлаудың
арақатынастары (М.Я.Набатникова 8)
Спорт түрлерінің Даярлық кезңдері Даярлық тәсілдері,
топтары %-бен
ЖДҚД АДҚД
Спорттың циклдік Бастапқы спорттық мамандану 80-70 20-30
түрлері Тереңдетілген жаттығу 40-30 60-70
Спорттың Бастапқы спорттық мамандану 75-70 25-30
жылдамдық-күш Тереңдетілген жаттығу 60-45 40-55
түрлері
Спорттың ойын Бастапқы спорттық мамандану 75-65 25-35
түрлері Тереңдетілген жаттығу 40-30 60-70
Спорттық Бастапқы спорттық мамандану 75-60 25-40
жекпе-жектер Тереңдетілген жаттығу 45-40 55-60
Қимылдардың Бастапқы спорттық мамандану 40-30 60-70
күрделі Тереңдетілген жаттығу 30-20 70-80
координациясы бар
спорт түрлері
Кестеден көрініп отырғанындай, спорттың барлық түрлерінде жалпы дене
қасиеттерін даярлауға жылдық күш салудың жалпы көлемінің 30-60%-ын бөлу
(тіптен тереңдетілген мамандану кезеңінде де) ұсынылады.
М.Я.Набатникова, Н.А.Фомин және т.б. жас спортшылардың даярлығының
спорттық деңгейін арттыру үшін негіз ретінде жалпы төзімділіктің жоғары
деңгейінің болуы қажет деп есептейді .
Жалпы төзімділікті тәрбиелеу жас футболшылардың дене қасиеттерін
даярлаудың құрамдас бөлігі болып табылады. Сонымен бірге, дене қасиеттерін
даярлау тактикалық және техникалық даярлықпен ажырамастай байланысқан.
Даярлықтың осы жақтарының жаттығу процесіндегі оптималды ара қатынасы
туралы мәселе өзекті болып қалуда.
Жас футболшылардың жаттығуындағы уақытты жалпы бөлу мәселесі жөніндегі
ғылыми-әдістемелік әдебиетті талдау әртүрлі авторлардың пікірлерінің
алшақтап жатқанын көрсетіп отыр. Бір авторлар дене қасиеттерін даярлауға
басымдық беруде 3.
Дәл сол кезде өзге зерттеушілер жас футболшыларды жаттықтыруда
техникалық даярлыққа басымдылық беруді мақсатқа лайықты деп есептейді
23,89.
Көптеген зерттеушілер жас футболшыларды жаттықтыру барысында олардың
дене қасиеттерінің және техникалық даярлығының оптималды үйлесімі қажет
дегенге келісіп отыр. Алайда осы ара қатынасты сандық тұрғыдан көрсетуге
қатысты бірыңғай пікір болмай отыр 3,9.
Балалар мен жасөспірімдердің спорт мектептеріне арналған 2002 жылғы
бағдарламада 10-12 жасар спортшылар үшін жалпы және арнайы даярлыққа 155
сағат – 40% және техникалық-тактикалық даярлыққа -234 сағат – 60%; 12-13
жастағыларға - 132 сағат – 35% және 250 сағ. – 65%; 13-14 жастағыларға –
132 сағ. – 35% және 250 сағ – 65%.
Ал 2005 жылғы балалар мен жасөспірімдердің спорт мектебі мен Олимпиада
резервтерінің мамандандырылған балалар мен жасөспірімдердің спорт мектебіне
арналған бағдарламада мынанша уақыт бөлінеді 13:
ЖДҚД АДҚД Техника Тактика
10-12 жас 51-15 39-11 226-65 30-9
12-13 жас 56-13 53-12 283-65 40-10
13-14 жас 78-15 72-14 305-60 53-11
Бастапқы спорттық мамандану кезеңінде жалпы төзімділікті тәрбиелеу
тәсілдері мен әдістері жөніндегі әдеби мәліметтерді талдау авторлардың
көпшілігінде аталған мәселе бойынша бірыңғай пікір жоқ екендігін, 12-13
жасар жас футболшыларда жалпы төзімділікті тәрбиелеу бойынша нақтылы
ұсыныстар жоқ екендігін көрсетті.
Жас футболшылардың жалпы төзімділігінің дамуына бақылау жасау
Жас спортшыларды көпжылдық даярлауда жалпы төзімділіктің даму
деңгейіне бақылау жасау мәселелері зор маңызға ие бола бастады. Спорттық
жаттығуды табысты жүзеге асыру көбіне көп шұғылданушылардың даярлығына
дұрыс бақылау жасауға байланысты болып келеді. Төзімділікті бағалау үшін
тесттердің екі тобы қолданылады: спецификалы емес (тредбанда немесе
стадионда жүгіру, велоэргометрде жүгіру және т.б.) және спецификалы
(ойындық техникалық-тактикалық жаттығулар).
Футболшылардың төзімділігіне жүйелі бақылау жасауды 12-13 жастан, яғни
бастапқы спорттық мамандану кезеңінде бастау қажет. Осы кезеңде осыларды
жүзеге асыру дәрежесі ойын тапсырмаларын орындаған кезде көрініс табатын,
жас футболшылардың потенциалды мүмкіндіктерін көрсететін спецификалы емес
тесттерді қолдану мақсатқа лайықты болып көрінеді 9,107,125.
Мектеп оқушыларының төзімділігінің даму деңгейін бағалау үшін Дене
шынықтыру ғылыми-зерттеу институтының жасөспірімдер спортының теориясы мен
әдістемесі секторы жасап шығарған тесттерді қолдану ұсынылған – 13 жаста
300 м жүгіріп өту, 14-16 жаста – 600 м, 17-18 жаста – 800 м жүгіріп өту .
Американ мектептерінде ұл балалардағы төзімділіктің өлшемі 600 ярдқа
жүгіру болып табылады 4. Жоғарыда аталған тесттерге сүйене отырып,
бірқатар авторлар 5-7 сыныптарда 300 м, вл 8-ші сыныпта – 800 м жүгіруді
қолдануды ұсынады. Сонымен қатар төзімділіктің жастық динамикасын анықтау
үшін 6 мс болатын тұрақты жылдамдықпен көшбасшының артынан бірқалыпты
жүгіру әдісін қолдану ұсынылады. Біздің ойымызша, кіші жастағы ұл балалар
азырақ максималды жылдамдық кезінде ересек мектеп оқушыларына қарағанда
оның фонында салыстырмалы түрде көбірек қарқынды жұмысты орындайтын
болғандықтан, аталмыш әдісті қолдана отырып, төзімділіктің динамикасын
қадағалап отыру мүмкін емес секілді. Осылайша, сыналушылар да бірдей емес
жағдайларға қойылатын болады 27 .
Шұғылданушылардың төзімділік деңгейін анықтау үшін 5 минуттық бақылау
жүгірісі қолданылады. 5 мин ішінде 1300 м жүгіріп өткен 10-11 жасар балалар
өз құрбыларынан жақсырақ төзімділікпен ерекшеленеді деп есептеледі. 5
минуттық жүгіру жас желаяқтарды іріктеген кезде тест ретінде ғана ұсынылады
.
Әртүрлі жастағы төзімділіктер деңгейлерін салыстыру үшін қысқа
қашықтықта көрсетілген көп мәрте нәтижені ұзынырақ қашықтықта көрсетілген
нәтижемен салыстыру ұсынылды. Бұл ретте, уақыттағы айырма неғұрлым азырақ
болса, төзімділік көрсеткіші соғұрлым жоғарырақ 7.
Дене шынықтыру ғылыми-зерттеу институты 2009 жылы шығарған Жас
спортшыларда төзімділіктің даму деңгейін бағалау әдістері атты әдістемелік
хат сыналушылардың жалпы төзімділігінің деңгейін максималдыдан 60%
құрайтын, белгіленген тұрақты жылдамдықпен жүгірген кезде олар өте алатын
метрлер санына байланысты бағалауды ұсынады. Сыналушының жалпы
төзімділігінің деңгейін бағалау келтіріледі:
Жоғарғы деңгей - 2000 м және одан көп;
Орташа деңгей - 800 м 2000 м дейін;
Төмен деңгей - 800 м аз.
Жас футболшыларды даярлау топтарына арналған бағдарламада 13-16
жастағы төзімділікті бағалау үшін 500 м кроссты қолдану ұсынылады. Одан
төменірек жастағы жас футболшылар үшін нормативтердің жоқ екендігін атап
өтуіміз керек 11.
Балалар мен жасөспірімдердің спорт мектебіне арналған футбол бойынша
бағдарламаның авторлары 12-13 жасар ұл балалар үшін 6 минуттық жүгруді және
одан ересектеу жастағы жас футболшылар үшін 12 минуттық жүгіруді қосатын,
дене қасиеттерін даярлау бойынша нормативтерді келтіреді 14.
Бірқатар жұмыстарда футболшылардың төзімділігін анықтауға кешенді
бағалаумен қарайды, бұл бағалау организмнің аэробты-анаэробты
мүмкіндіктерін, жылдамдық-күш қасиеттері мен арнайы ептілік көрсеткіштерін
қосады 3.
Әдеби мәліметтерді шолу спорттық практикада жас тұрғысынан алғанда
футболдағы төзімділіктің адекватты көрсеткіші болатын тесттің жоқ екендігін
көрсетті. Осыған байланысты жасөспірімдер футболының практикасына жалпы
төзімділікті бағалайтын және тестілеу теориясының талаптарына жауап беретін
тесттерді іріктеп алу және енгізу қажеттігі туындады.
1.2 Жалпы төзімділікті тәрбиелеудің жас ерекшеліктері
12-13 жасар ұл балалардың жас ерекшеліктері және спортпен шұғылданудың
олардың дене қасиеттерінің дамуына әсері
Оқу-жаттығу процесін дұрыс жоспарлау және жүзеге асыру үшін балалар
организмінің қалыптасуының жас ерекшеліктерін, жоғарғы жүйке қызметінің,
вегетативті және бұлшық ет жүйелерінің заңдылықтары мен даму кезеңдерін,
сонымен қатар олардың әрекеттестігін ескеру қажет. Организмнің аса негізгі
жүйелерінің жастық дамуының заңдылықтарын ескере отырып, жас футболшыларды
үйретудің және жаттықтырудың ұтымды, ең тиімді әдістемесін саналы түрде
қолданудың нәтижесінде ғана жоғары дәрежелі футболшыларды даярлау міндетін
толықтай шешуге болады 1,2,4.
Әрбір жас кезеңінің организмнің жекелеген жүйелерінің құрылысы мен
функцияларында өзіндік ерекшеліктері болады, олар дене шынықтырумен және
спортпен айналысуға байланысты өзгеріп отырады. Дене қасиеттерін
тәрбиелеудің көпжылдық процесі адам дамуының жас ерекшеліктерін мұқият
есепке алған жағдайда табысты жүзеге асырылуы мүмкін. Сондықтан қазіргі
таңда, бұрынғыдай болып көрмегеніндей, сабақтарды дұрыс, ғылыми негізде
жоспарлау және негіздеу, ұйымдастыру үшін жас спортшылардың организмдерінің
ерекшеліктерін ескеру қажет 8,13, .
11-14 жас жас кезеңінің бірқатар физиологиялық, морфологиялық,
психикалық алғышарттары бар 22, .
Аталған алғышарттар осы жас кезеңінде потенциалдық мүмкіндіктерді ең
көп жүзеге асыру үшін қолайлы жағдайлар жасалатындығынан тұрады. Онымен
қоймай, көптеген зерттеушілердің есептеуінше, осы мүмкіндіктерді
пайдаланбау барлық потенциялардың жүзеге асырылмай қалуына алып келеді 22,
.
12-15 жаста жүрек-қан тамыры жүйесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырайды.
Дамудың осы бір кезеңінде жүрекке ең айқын білінетін және жылдам артатын
өзгерістер тән болып келеді. Әсіресе жүрек бөліктерінің, көбірек дәрежеде
сол бөлігінің салмағы әсіресе айтарлықтай өсе түседі. Жүрек қабырғаларының
қалыңдығына қарағанда, оның көлемі одан да жылдамырақ арта түседі. Егер 12
жастағылардың жүрек көлемі орташа алғанда 458 мл тең болса, онда 15
жастағыларда бұл көрсеткіш енді 620 мл жетеді. Тыныштықта жасөспірімдердегі
жүрек қысқаруларының жиілігі орташа алғанда 76 соққымин жетеді, ал қанның
систолалық көлемі 25 мл-ден (8 жастағыларда) 41,5 мл дейін жетеді (15
жастағыларда), жүректің соққы көлемі арта түседі. Мәселен, 13 жасар ұл
балаларда тыныштық қалпындағы пульс жиілігі 70 соққымин, ал жұмыс істеген
кезде айтарлықтай ұлғая түседі (180-200 соққымин). Балалардың қан
қысымы әдетте ересектерге қарағанда төменірек, 11-12 жасқа қарай ол 10770
мм сынап бағанасына, 13-15 жасқа қарай - 11773 мм сынап бағанасына жетеді
22, .
Жүректің өсу мен даму қарқындары жыныстық жетілу кезеңінде әсіресе
айтарлықтай болады, бұл кезде жүректің мөлшері, оның салмағы 3-5 жыл ішінде
екі есе дерлік ұлғаяды. 12 жастан бастап 15-16 жасқа дейінгі жас кезеңі
спортпен шұғылдануға байланысты эндокриндік қозғалыстардың және үнемі әсер
етулердің әсерімен миокардтың гипертрофиясына және жүрек қуыстарының
дилятациясына, кей кездері оның өлшемдерінің жаппай артуына алып келеді
22, .
Карпман В.Л. спортшыларда жүректің үнемдірек жұмыс істейтіндігін атап
көрсетеді 5. Ересек спортшыларда жүректің күш түсуге бейімделуі жүрек
қысқару жиілігі азырақ өскен кезде жүректің соққы көлемінің артуы есебінен
жүреді, жасөспірімдерде күш түсуге айқынырақ білінетін пульстік реакция
байқалады 10. Жас өсе келе тыныс алу мен қан айналымы функцияларының
өзара байланысын көрсететін көрсеткіштер, оттектік пульс (ОП) пен оттегін
пайдалану коэффициенті (ОПК) жақсара түседі 13. ЖЕЛ 2900-3100 мл құрайды,
ал максималды өкпе вентиляциясы (МӨВ) - 100-110 л құрайды, ересектерде ЖЕЛ
- 4000-5000 мл және МӨВ - 120-150 л.
Бір тыныс алу циклының ішінде жасөспірім 14 мл оттегін тұтынады, дәл
сол кезде ересек адам 21 мл-ден көбірек тұтынады 13.
12-13 жаста тыныс алу барысында қанға 3,6% O2, 14-15 жаста – 4,6% O2,
16-17 жаста – 4,5% O2 көшеді 109. Демек, оттегінің дәл бірдей мөлшерін
тұтынуды жасөспірім тыныс алу функциясының қарқындырақ режимінің есебінен
жүзеге асырады. Жас өсе келе тыныс алу жиілігінің абсолютті шамасы біршама
төмендейді, ал тыныс алу тереңдігі арта түседі.
12-ден 17 жасқа дейін тыныс алу аппаратының мүмкіндігі айтарлықтай
арта түседі: тыныс алу көлемдері 1,5 еседен көп артады, дем алу мен дем
шығарудағы ауа ағынының жылдамдығы арта түседі. Кеуде клеткасының шеңбері
және оның тыныс алу қиылдарының мөлшері ілгерілеп арта түседі. Ұл балаларда
7 жастан 12 жасқа дейін кеуде клеткасының шеңбері 60-тан 68 см дейін
артады, өкпенің өмірлік сыйымдылығы 1400-ден 2200 мл дейін артады. Ұл
балалардың тыныс алу бұлшық еттерінің күшінің дамуы тыныс алудың көбірек
тереңдігін қамтамасыз етеді, қарқынды бұлшық ет жұмысы кезінде қажет
болатын өкпе вентиляциясының айтарлықтай ұлғаюы үшін мүмкіндік жасайды. Ұл
балаларда жас өсе келе тыныс алу бұлшық еттерінің күші өзгереді, алайда
оның ең көп артуы 11 жасқа дейін байқалады 22,24. Бұл кезде өкпе
вентиляциясының айтарлықтай артуы байқалады. Жас өсе келе ұл балаларда
тыныс алу қоры да ұлғаяды. Мысалы, 11-12 жасқа қарай тыныс алу қоры 50
литрге жетеді. 15-16 жаста тыныс алу көлемі ересек адамның шамасына жетеді.
Дәл сол бір адамдағы тыныс алу көлемінің ауытқуы айтарлықтай үлкен
екендігін атай кеткен жөн .
Бірдей жағдайларда балалар мен жасөспірімдер денеге күш түсуіне
анағұрлым айтарлықтай реакциялармен жауап береді, ұзағырақ дем алуға мұқтаж
болады және ересектерге қарағанда азырақ жұмысқа қабілетті болып шығады .
Дұрыс әдістеме болған кезде жасөспірім жастағы спорттық шұғылданулар
шұғылданушылардың организміне оңды әсерін береді. Бұл құбылыс екіжақты
түрде: антропометриялық белгілердің арта түскен өсімі түріндегі
морфологиялық өзгерістер ретінде де, жұмысқа қабілеттіліктің артуы
түріндегі функционалдық қозғалыстар ретінде де көрінеді 24,25, .
Осы жастағы ұл балалардың ең айқын ерекшелігі жыныстық жетілудің
басталуын сипаттайтын физиологиялық процестердің кешені болып табылады.
Организмнің дамуы мен өсуінің жоғары белсенділігі, оның дамуындағы уақытша
анатомиялық-физиологиялық диспропорциялардың пайда болу мүмкіндігі,
балалардың өте жоғары әсерленгіштігі, салыстырмалы түрдегі шамалы
мүмкіндіктері бола отырып, үлкен іс тындыруға ұмтылыс белгілі бір шамада
жаттықтырушының епті жұмысын талап етеді 26.
Балалық жаста сүйек ұлпасының қуатты өсуі жүреді. 14 жасқа қарай,
сүйек ұлпасының сүйектену және анатомиялық қайта құрылу процестері жалғасып
жататындықтан, тірек аппаратының негізгі элементтерінің микроқұрылымы әлі
де тұрақтанбайды 61. Сүйектену процесі өте ұзаққа созылады, ол организм
дамуының бүкіл кезеңінде өрбиді де, 20-25 жасқа қарай аяқталады 81. 14
жасқа қарай жамбас сүйектері түзіліп бітеді, бел бөлігіндегі омыртқаның
тұрақты қисықтығы орнығады, омыртқааралық буындардың шеміршек сақиналарының
азаюы жүреді. Бұл сабақтарда күшті және жылдамдық-күш қасиеттерін
тәрбиелеуге бағытталған, ауыр заттармен жасалатын жаттығуларды қолдануға
мүмкіндік береді.
Жасөспірімдердегі дене салмағының орташа жылдық өсімі 4-5 кг, бойының
өсім - 4-6 см; кеуде клеткасының шеңберінің өсімі - 2-5 см 101.
Жүйке жүйесінің, әсіресе қимыл талдағышының дамуында аса маңызды роль
организмнің оған сыртқы ортаның әсер етуіне сәйкес әрекетіне себепші
болатын қаңқа бұлшық еттерінің функциясына тиесілі. 14-15 жасқа қарай
бұлшық еттер өздерінің функционалдық қасиеттері бойынша ересек адамның
бұлшық еттерінен шамалы ғана ерекшеленеді. Аяқтар мен қолдардың бұлшық
еттерінің бірқалыпсыз дамуы жүреді. 12 жасар ұл балалардың бұлшық еттерінің
салмағы дене салмағының 29,4%-ын құрайды, 15 жаста – 33,6% құрайды, бұлшық
еттердің абсолютті және салыстырмалы күші арта түседі 22,24, . 12-15
жасар ұл балалардың күшінің айтарлықтай өсуі байқалады, бұл кезде бәрінен
бұрын ірі бұлшық еттер дамиды, бүккіш бұлшық еттердің тонусы жазғыш бұлшық
еттердің тонусынан басым келеді 59,101. Сондықтан жасөспірімдерде денені
ұқыпсыз, салдыр-салақ ұстауды және нашар мүсінді байқауымызға болады, бұл
басты төмен салбыратудан, еңкіштіктен, құрсақ қабырғасын шартитудан және
қанат тәріздес жауырыннан көрінісін табады. Осы жаста мүсінді
тәрбиелеумен жасалатын жұмыс жүйелі түрде жүргізіліп отыруға тиіс. Бұлшық
еттердің, әсіресе дене мен аяқтардың үлкен бұлшық ет топтарының күші
анағұрлым арта түседі. 14 жасқа қарай, әсіресе ұл балаларда айтарлықтай
шамаларға жететін бұлшық ет күші ауырлықтарды көтеру және т.б. секілді
жаттығуларды орындауға мүмкіндік береді 11,12, . Күш салу біртіндеп арта
түскенде және мұқият түрде дербес жаттыққанда бұл жаттығулар қаңқаның
дамуындағы қандай да ауытқуларды тудырмайды және жақсы жаттығу әсерін
береді 25,26, .
Күшті тәрбиелеген кезде негізгі көңіл бүкіл қимыл аппараты бұлшық
еттерінің топтарын нығайтуға, әсіресе әлсіз дамыған бұлшық еттерді:
қарынның бұлшық еттерін, дененің қиғаш бұлшық еттерін, қолдардың бұратын
бұлшық еттерін, жамбастың артқы бетінің бұлшық еттерін және аяқтардың
әкелетін бұлшық еттерін күшейтуге шоғырлануға тиіс 74,10.
12-13 жасар ұл балалардың жас ерекшеліктерін талдау осы кезеңнің дене
қасиеттерінің қауырт дамуымен сипатталатындығы, потенциалдық мүмкіндіктерді
мейлінше көбірек жүзеге асыру үшін қолайлы жағдайлардың жасалатындығы
туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Спортпен шұғылдану
жасөспірімдердің организмінің барлық жүйелерінің дамуына және оның
функцияларының қалпына келуіне айқын білінетін оңды әсерін тигізеді 22,34,
. Жаттығу сабақтарының жасөспірімдердің аэробтық мүмкіндіктеріне оңды
әсері туралы 12-13 жасар жас футболшыларда дене қасиеттерінің жұмысқа
қабілеттілігінің спортшы еместермен салыстырғанда 8-10%-ға жоғары
келетіндігі фактісі айтады 5. Футболмен жүйелі түрде шұғылдану жаттығудың
бірінші кезеңдерінде – 14 жасқа дейін жасөспірімдердің кардио-респираторлық
жүйесінің функционалдық мүмкіндіктерін ең айтарлықтай кеңіейте түседі
1,,5,24.
Жас футболшыларда жалпы төзімділікті тәрбиелеу ерекшеліктері
Бірқатар мамандардың пікірінше, балалық және жасөспірім шақтың өзінде-
ақ төзімділікті дамыту үшін қолайлы алғышарттар бар болады 35,12.
В.П.Филин қазіргі кезде ең талас – тартыс тудыратын мәселелердің бірі
балалармен, жасөспірімдермен және бозбалалармен спорттық сабақтарда көлемі
бойынша айтарлықтай, төзімділікке бағытталған жаттығу күш салуларын
қолданудың мақсатқа лайықтылығы туралы мәселе 74,104. Бір мамандар
балалармен және жасөспірімдермен жұмыс істеген кезде, бала организмінің
әлсіз функционалдық даярлығын ескере отырып, төзімділікті дамытуға абайлап
келу керек деп санайды. Олардың пікірінше, осы жас кезеңінде негізінен
алғанда жылдамдықты дамыту керек 47. Басқа мамандар төзімділікті
дамытудағы шамадан тыс сақтық мектеп жасындағы балаларда жалпы дене
қасиеттері даярлығының айтарлықтай деңгейін алуды қамтамасыз етпейді деп
санайды 59,78.
Р.Е.Мотылянская баскетболмен, футболмен, жеңіл атлетикамен және коньки
спортымен шұғылданатын 204 мектеп оқушысын тексеріп зерттеудің негізінде 11-
12, 13-14, 15-16, 17-18 жасар спортшыларда функционалдық мүмкіндіктер
бойынша топаралық айырмашылықтар бар екендігін көрсетеді 22.
С.И.Гальперин өзінің Балалардың физиологиялық ерекшеліктері атты
кітабында субмаксималды қуаттылықтағы динамикалық жұмысқа төзімділіктегі 8
және 10 жасар балалардағы айырмашылықтар шамалы ғана екендігін жазады.
Төзімділіктің күрт артуы 12 жасқа қарай жүреді. 14 жасқа қарай төзімділік
шамалы ғана артады. Ең көп мәніне төзімділік 25-30 жасқа қарай жетеді 24.
Өзге зерттеушілер 10-12 жас топтарындағы балалардағы төзімділік
деңгейіндегі айырмашылықтың шамалы екендігін атап көрсетеді. Дене
қасиеттері жаттығуларының әсер етуімен төзімділіктің ең қарқынды дамуын
авторлар 10-13 жасар балалардан байқаған 31, .
Жас футболшыларда төзімділікті тәрбиелеуге 12-15 жаста кіріскен жөн.
Бұл жаста жасөспірімнің анатомиялық-физиологиялық қалыптасуы аяқталады және
оның үлкен қимыл белсенділігі осы дене қасиетінің дамуына үлкен өсім береді
.
Дене қасиеттерін даярлау мен спорттық жаттығудың, жекелей алғанда
төзімділікті дамытудың бүкіл көпжылдық процесі бала организмінің дамуының
жас ерекшеліктерін, оның даярлық деңгейін, спорт түрінің ерекшелігін, дене
қасиеттерінің даму ерекшеліктерін және қимыл дағдыларының қалыптасуын
мұқият есепке алған, ескерген жағдайларда табысты жүзеге асырылуы мүмкін
2,19. Әртүрлі жастағы спортшылар арасында жүргізілген, төзімділікті
зерттеу 34 дене қасиеті ретіндегі төзімділіктің жас факторына белгілі
бір тәуелділікте болатындығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік берді:
спортшылардың жасының артуымен организмнің төзімділігі де артады. Осы
қасиеттің даму процесі бірқалыпсыз өрбиді. Спортпен шұғылданудың бастапқы
кезеңінде төзімділіктің дамуының жоғарғы қарқыны мен даму деңгейі
байқалады, ол жыныстық жетілу кезеңіне дейін сақталады, осыдан кейін
төзімділіктің біршама төмендеуі байқалады
Сонымен бірге, футболдағы көптеген зерттеулер осыларды анықтау
футболдағы спорттық жаттығу процесін ұйымдастыру үшін аса маңзды болып
келетін, жас тұрғысынан алғандағы төзімділікті қалыптастыру кезеңдері
туралы ауыз ашпайды.
Футболшылардың төзімділігінің физиологиялық сипаттамасы
Физиологиялық факторлар тұрғысынан алғанда төзімділік жүйке
орталықтарының функционалдық тұрақтылығымен, қозу мен тежелу процестері
арасындағы қажетті қатынасты ұзақ уақыт ұстап тұру мүмкіндігімен
анықталады; сонымен бірге, төзімділік түрлерінің көпшілігі организмнің
жүрек-қан тамыры, тыныс алу және өзге де вегетативті жүйелерінің әрекетке
қабілеттілігімен, алмасу процестерінің үйлесімділігімен, қимыл аппараты мен
ішкі ағзалардың функцияларының қажетті координациясымен , сонымен қатар
организмде энергетикалық ресурстардың бар болуымен және оларды аэробты
алмасу жағдайларында пайдалану мүмкіндіктерімен қамтамасыз етіледі 14,12.
Шаршап – шалдығу жұмыстың нақтылы түрлерінде әртүрлі көрініс
табатындықтан, төзімділік спецификалы болып келеді 20. Жалпы және арнайы
төзімділікті ажыратады.
Жалпы төзімділік – бұл бұлшық еттер топтарының көпшілігін жұмысқа
тартатын, орташа қуаттылықтағы динамикалық жұмысты ұзақ уақыт орындай білу
қабілеттілігі. Жалпы төзімділік кардио-респираторлық және эндокринді
жүйелердің өнімділігімен, орталық жүйке жүйесінің ұзақ уақыт импульстеудің
салдарынан шектен тыс тежелуге тұрақтылығымен анықталады. Жалпы
төзімділіктің энергетикалық негізі аэробтық процестер болып табылады.
Футболда, қарқындылығы шамалы жұмыстың ұзаққа созылмайтын
аралықтарымен кезектесіп отыратын, қысқа мерзімді, қарқындылығы жоғары, сан
мәрте қайталанатын жұмыс кезінде тыныс алу процестері жалпы энергоөнімде
көбірек үлес салмақ ала бастайды. Жұмыс кезіндегі тыныс алу процестерінің
қуаттылығына жинақталатын О2-қарызының шамасы және салыстырмалы немесе
толықтай дем алу кезеңдеріндегі О2-қарыздарын жою жылдамдығы байланысты
болып келеді 17,18, .
Организмнің өнімділігін оттегін максималды тұтыну (ОМТ) шамасы ең көп
дәрежеде сипаттайды. Аэробты өнімділік тыныс алу мен қан айналымының,
сонымен қатар қан жүйесінің функционалдық қабілеттілігіне байланысты болып
келеді. Сондықтан ОМТ-ны анықтау – организмнің осы бір аса маңызды
функцияларының даму диапазондарын анықтаудың сенімді әдісі 44,130,158.
Жас өсе келе жұмыстың ұзақтығы мен шекті қуаттылығы ОМТ шамасына қатаң
параллель арта түседі. Жаттығу барысында аэробтық өнімділіктің артуы
оттектік каскадтың барлық шектеуші жүйелерінің жетілдірілуімен байланысты
болып келеді. Оттегінің үлкен көлемін тұтыну мүмкіндігінің, 18-25 жаста
максимумға жете отырып, жас өсе келе өзгеретіндігі және дененің салмағына,
жынысқа, орындалатын жұмыстың түріне байланысты болып келетіндігі
анықталған 42. Жоғары ОМТ көрсеткіші, әдетте, ең жоғары жұмысқа
қабілеттілікпен үйлеседі. Мысалы, 12-13 жасар ұл балаларда ең көп жұмысқа
қабілеттілік ОМТ-ның жоғарырақ деңгейімен үйлесімін табады. Еркек жынысты
адамдар үшін ОМТ нормасы 51 млминкг тең болады. Бұл ретте 6 жастан 11
жасқа дейін юұл көрсеткіш тұрақсыз, ал 11-14 жасар адамдарда нормаға жуық
ұсталынып, осыдан кейін құлдырау жүреді. ОМТ-ның жоғарғы деңгейін ұл
балалар 13 жасында табады – 53,13 млминкг. Аэробтық энергетиканың
рекордты қуаттылықтары жасөспірімдерде 67-69 млминкг жетеді 93.
13-15 жасар жасөспірім спортшыларда ОМТ шамасы, спортшы емес
жасөспірімдерге қарағанда, ересектерге көбірек шамада жақындайды
13,18,19. Мысалы, 14-15 жасар суда жүзушілерде үлкен жаттығу күш
салуларын қолдану жағдайларында ОМТ 4-5 лмин дейін артады (дене салмағының
1 килограмына 60-70 мл), ал жаяу жүрушілерде – 3,5-4 лмин дейін артады
(дене салмағының 1 килограмына 50-60 мл) 22. 12-13 жасар жас
футболшыларда 3,5-3,8 лмин тең (53-58 млкг . мин) ОМТ шамалары тіркелген.
Дәл сол уақытта футболдан КСРО құрама командасының ойыншыларында
салыстырмалы ОМТ шамалары бар-жоғы 56,2 53-58 млкг . мин құраған 115.
Максималды аэробты қуаттылықтың айтарлықтай көп мәндері әлем мен Еуропаның
жетекші командаларының футболшыларында байқалған. Мысалы, ОМТ шамасының
орташа мәндері 1974 жылғы әлем чемпиондары, ГФР құрама командасының
ойыншыларында 4,067 лмин құраған 68, осы команданың бірқатар жетекші
ойыншыларында (Брайтнер, Д.Мюллер, Шварценбек, Бонхоф, Оверат) ОМТ-ның 60
млкг . мин мәнінен асып түсетін көрсеткіштер байқалған. Мюнхенде өткен
1974 жылңы әлем чемпионатына қатысушы Польша құрама командасының
ойыншыларында ОМТ шамасының орташа мәндері 59,5 млкг . мин құраған, ал
жетекші ойыншылардың қатарында 62 млкг . мин асып түсетін мәндер байқалған
88.
Әдебиет мәліметтерін талдау ОМТ-ның салыстырмалы көрсеткіштерінің жас
айырмашылықтары әлсіз анықталатынын көрсетті: балғын спортшыларда бұл шама
ересек спортшылардың мәліметтерінен шамалы ғана ерекшеленеді 22.
Біліктілігі жоғары футболшыларды тексеру нәтижелері ОМТ-ның шамамен 65-
70 млкг . мин мәндеріне қол жеткізу – ойындағы жоғары жұмысқа
қабілеттіліктің қажетті шарты деп есептеуге негіз береді 4.
Дене қасиеттерінің жұмысқа қабілеттілігін бағалау үшін бірқатар
функционалдық сынамалар қолданылады, осылардың ішінде соңғы жылдары кең
таралымды PWC170 тесті – велоэргометриялық және жүгіру варианттары алды
5.
Сынама жүрек қысқаруларының жиілігі мен денеге күш түсудің қуаттылығы
арасында анық, параболалық өзара байланыс байқалатындығынан тұратын
заңдылыққа негізделеді 51. Осылайша, PWC170 шамасы неғұрлым көбірек
болса, спортшының жұмысқа қабілеттілігі соғұрлым жоғарырақ болады.
11-18 жасар футболшылардың даярлығын дербес бағалау үшін жасын және
дене салмағын ескере отырып, физикалық жұмысқа қабілеттіліктің стандарттары
(велоэргометриялық сынама) жасап шығарылған 55.
PWC170 тестінің жүгіру вариантын жас футболшыларда физикалық жұмысқа
қабілеттілік деңгейін анықтаған кезде қолдану туралы мәліметтер ғылыми-
әдістемелік әдебиетте жоқ болып отыр.
Футболдағы жарыстағы және жаттығудағы күш салудың әсерін бағалау
Жаттығу процесінің барысын тиімді басқару спортшылардың физикалық
жұмысқа қабілеттілігінің жағдайы және қолданылатын жаттығудағы және
жарыстағы күш салулардың қол жеткізілетін әсері туралы дәл ақпарат болған
кезде ғана мүмкін болады 18.
Жарыстағы және жаттығудағы күш салулардың әсерлері уақыт бойынша
гетерогенді 18,42,95,96. Организмде жүріп жататын биохимиялық
өзгерістердің сипатын ескере отырып, мыналарды ажырату қабылданған
18,19,42:
- шұғыл жаттығу әсері, оның мәнін тікелей жаттығуды орындау кезінде
және оттектік қарызды өтеу жүретін демалыстың ең жақын кезеңінде байқалатын
биохимиялық өзгерістер құрайды.
- қалпына келудің кейініректегі сатыларында байқалатын, кейінге
қалдырылған, яғни мерзімі ұзартылған жаттығу әсері. Оның мәнісін жұмыс
істеу кезінде шығындалған энергетика ресурстарын орындауға және бұзылған
мен қайтадан синтезделетін ақуыз құрылымдарын жедел қалпына келтіруге
бағытталған процестер құрайды.
- кумулятивті, яғни жинақтаушы жаттығу әсері, мұнда жаттығудың ұзақ
кезеңі бойында жүретін биохимиялық өзгерістер жүзеге асырылады. Ол
жекелеген жаттығу сабақтарының көп сандарының жедел және кейінге
қалдырылған әсерлерін қосу нәтижесі ретінде пайда болады.
Организмдегі биохимиялық жылжулардың шамасы мен бағытталғандығы
орындалатын жаттығулардың сипатына, олардың қарқындылығы мен ұзақтығына,
демалыс аралықтары мен жаттығуларды қайталану санының шамасына байланысты.
Денеге күш түсудің тізіп көрсетілген, қолданылатын жаттығу тәсілдері мен
әдістерінің спортшының организміне әсерін анықтайтын көрсеткіштерімен
қатар, сонымен қатар жаттығуларды орындау жағдайлары 82,95,96 және
аэробтық және анаэробтық потенциялардың дамуының бастапқы деңгейі
186,42,128,135,143 де маңызды мәнге ие болуы мүмкін.
Аэробтық мүмкіндіктерді дамытқан кезде негізгі міндет жұмыс пен
демалыстың оптималды үйлесімін іріктеп алудан тұрады. Шамамен келесі
сипаттамалар қабылданған:
а) жұмыстың қарқындылығы шамамен алғанда максималды қарқындылықтан 75-
85% деңгейінде болуға тиіс. Одан жоғары қарқындылық тыныс алуға –
тотықтандырғыш фосфорилирленуге қысым көрсетеді 16,18,19, сондықтан
қарқындылық жұмыстың аяғында пульс жиілігі минутына 180 соққыға жететіндей
болуға тиіс. Пульс жиілігі 180 соққыдан төмен болатын төмен
қарқындылықтағы күш салулар аэробтық мүмкіндіктердің айтарлықтай артуына
алып келмейді;
б) тек қана осы жағдайларда оттегі қарызы шамасы және оттегін
максималды тұтыну демалыс кезінде байқалатындықтан, жұмыстың ұзақтығы 1,5
минуттан аспауға тиіс 45,501;
в) демалыс аралықтарын қарқындылығы шамалы жұмыспен толтырып отыру
ұсынлады, бұл тыныштықтан жұмысқа және кері бағытқа көшуді жеңілдетеді,
сонымен қатар қалпына келу процесін біршама жеделдетеді. Осының бәрі
жұмыстың үлкен көлемін орындауға мүмкіндік береді 43;
г) демалыс аралығы 3-4 минуттан аспауға тиіс 15,16;
д) қайталаулар саны шұғылданушылардың функционалдық мүмкіндіктеріне
сәйкес іріктеп алынады, бұл жоғары деңгейде оттегін тұтынудың тұрақтануы
жағдайларында жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Күш түсіруді мөлшерлеген
кезде кідірістің аяғына қарай минутына 120-140 соққы болатын пульс
көрсеткіштерін басшылыққа алады 42.
Организмдегі биохимиялық өзгерістердің шамасы мен бағытталуы бойынша
көбінесе аэробты әсердегі, аралас аэробты-анаэробты әсердегі, анаэробты
гликолиздік әсердегі және анаэробты алактаттық әсердегі күш салулар бөлініп
көрінеді 18,19, .
Жаттығулар қарқындылығының 5 аймағын бөліп көрсету ұсынылады:
1 аймақ – төзімділік шекарасынан төмен жатқан, төмен қарқындылықтағы
күш салулар (ОМТ-дан 50%);
2 аймақ – төзімділік шекарасынан ПАНО-ға дейінгі шектерде жатқан,
орташа қарқындылықтағы күш салулар;
3 аймақ – ПАНО – сындарлы жылдамдық аймағында жатқан, үлкен
қарқындылықтағы күш салулар;
4 аймақ – сындарлы қуаттылық аймағынан біршама төмен жатқан,
максималды қарқындылықтағы күш салулар (сындарлының үстіндегі қуаттылық).
Ю.П.Ильичев (2 кесте) қызықты материалдар алған. Ол футболшылардың
ойындағы қозғалыс әрекеттерінің әртүрлі қарқындылықтарының абсолютті және
салыстырмалы шамаларын анықтады, осылайша жаттығуда қандай да бір
қарқындылықты қандай көлемде пайдаланған жөн екендігін алғаш рет көрсетіп
берді 8.
2 кесте
Футболшылардың қимыл әрекетінің қарқындылығының, уақытының және
сипатының ара қатынасы (орташа шамалар) Ильичев Ю.П. - 48
Қимыл әрекетінің Уақыт, мин Ойынның жалпы Қашықтық, м Жалпы
қарқындылығы уақытына %-бен қашықтыққа
%-бен
Шамалы 40,4-64,2 45-75,3 4150 45,0
Орташа 52,0
Қалыпты 8,2-35,4 9-40,0 4626 52
Орташа 22,0
Орташа 0,45-3,00 0,9-3,4 577 1,5
Орташа 2
Үлкен 0,15-2,10 0,25-2,3 203 0,6
Орташа 1,5
Максималды 0,13-3,4 0,2-3,8 354 0,9
орташа 2,3
Осы педагогикалық бақылаулар футболшылардың жаттығудағы және жарыстағы
күш салуларының қауырттылығын физиологиялық зерттеулермен расталған.
Футболшылардың жұмысқа қабілеттілігін шектейтін факторлар
Спортшының дене жұмысына қабілеттілігінің күйі көптеген факторлармен
анықталады. Жұмысқа қабілеттіліктің аса маңызды факторларының қатарына
әдетте: 1) спортшының жылдамдық-күш мүмкіндіктері; 2) оның функционалдық
(яғни энергетикалық – аэробты және анаэробты) мүмкіндіктері; 3) техникалық
даярлывқ деңгейі; 4) спортшының тактикалық шеберлігі және 5) қажетті
психикалық қасиеттерінің болуы. Футболшылардың спорттық шеберлігі осылардан
құралатын ең маңызды факторларды анықтау көбіне көп даярлаудың жалпы
стратегиясын қабылдауды және жаттығудың ең тиімді тәсілдері мен әдістерін
белгілеуді анықтайды. Біліктілігі жоғары футболшылардың даярлығын басқару
жекелеген факторлардың ойын әрекетінің жалпы нәтижесіне үлесі туралы,
даярлықтың жекелеген кезеңдерінде қалыптасатын, осы факторлардың өзара
байланыстарының сипаты туралы және қолданылатын жаттығудағы және жарыстағы
күш салулардың әсерімен олардың өзгеруі туралы дәл білімдердің негізінде
ғана мүмкін болады .
Аэробты жұмысқа қабілеттілік түсінігіне организмнің бұлшық ет жұмысын
атмосферадағы оттегін тұтынумен байланысты тотығу процестерін белсенді ету
есебінен орындау мүмкіндігіне себепші болатын бірқатар функционалдық
қасиеттері бірігеді 16,17,18,19, . Өзінің мазмұны бойынша жұмысқа
қабілеттілік түсінігі спортшылардың жалпы төзімділігінің сапасына бәрінен
де жақынырақ сәйкес келеді. Футболшылардың аэробты мүмкіндіктері жұмыс
барысының өзінде оттектік сұранысты толығымен қанағаттандыру мүмкіндігі бар
жаттығуларда және ойын эпизодтарында ең көп шамада көрінісін табады.
Аэробтық жұмысқа қабілеттілік түсінігіне интеграцияланатын аса маңызды
функционалдық мүмкіндіктердің қатарына мыналар жатады:
а) ұлпалық аэробтық тотығу жүйелерінің қуатталығы б) ұлпалардағы
аэробтық ауысулар кезінде қолданылатын энергетикалық заттардың жалпы
қорының шамасы ;
в) оттегінің бұлшық еттер миоглобинінде депонациялану өлшемдері ;
г) гемоглобиннің мөлшеріне және оның оттегін байланыстырғыш
қасиеттеріне байланысты болып келетін, қанның оттегі сыйымдылығы ;
д) жүректің циркуляциялық жұмысқа қабілеттілігі ;
е) сыртқы тыныс алу аппаратының тиімді жұмысы және т.с.
Адамның аэробты жұмысқа қабілеттілігінің ең ақпаратты көп беретін
көрсеткіші ретінде көптеген жағдайларда оттегін максималды тұтыну шамасы
қолданылады 18,19, . Жұмыс істеу кезінде оттегін максималды тұтыну
шамасына айтарлықтай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 7
1 ЖАС ФУТБОЛШЫЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ ТӨЗІМДІЛІГІН ТӘРБИЕЛЕУ ТЕОРИЯСЫ МЕН
ПРАКТИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... 9
1.1 Футбол ойынының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Жалпы төзімділікті тәрбиелеудің жас
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... 15
1.3 Зерттеудің мақсаты,міндеттері,әдістері мен
ұйымдастырылуы ... ... ... ... 26
1.4 Зерттеу нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 31
1.5 Зерттеу нәтижелерін
талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
35
2 ЖАЛПЫ ДЕНЕ
ДАЙЫНДЫҒЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 41
2.1 Ептілікті дамыту
жаттығулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 42
2.2 Икемділікті дамыту
жаттығулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
2.3 Жылдамдықты дамыту
жаттығулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
2.4 Күшті дамыту
жаттығулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 49
2.5 Төзімділікті дамыту
жаттығулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі.Футболда спорттық жетістіктер айтарлықтай шамада
футболшылардың қозғалыс қабілеттерінің даму деңгейімен анықталады. Бұл
ретте жалпы алғанда спорттық шеберліктің көрініс табуына, сондай-ақ оларды
жетілдіру мүмкіндіктеріне әсер ететін негізгі қимыл қасиеттерінің бірі
болып футболшылардің төзімділігі табылады. Жетілдіріле түскен төзімділік
бүкіл ойынның ұйымдастырылуына ықпал ететіндігін, ойындағы белсенділікті
арттыруға мүмкіндік беретіндігін, техникалық-тактикалық әрекеттердің
диапазонын кеңейтуді зерттеп,талдау жасау .
Қазіргі отандық және шетелдік әдебиетте футболшылардың жұмысқа
қабілеттілігін, оның ішінде төзімділігін зерттеуге арналған жұмыстардың
айтарлықтай елеулі саны жинақталып қалды. Алайда бұл жұмыстар негізінен
алғанда әлде ересек футболшылардың, әлде жасөспірім жастағы спортшылардың
төзімділігін зерттеуге арналған.
Бізге қол жетерлік әдебиетте төзімділік, оның ішінде жалпы төзімділік
туралы, сондай-ақ оны жас футболшыларда тәрбиелеу әдістемесі туралы мәселе
толықтай дәрежеде ашып көрсетіле қоймаған. Қазіргі таңда футболда жалпы
төзімділікті тәрбиелеудің ең тиімді тәсілдерін анықтау мәселесі бойынша
бірыңғай пікір болмай отыр. Бір мамандар спорттың циклдық түрлерінен
алынған, жүгірумен даярлау тәсілдерін кеңінен пайдалануды ұсынады ,
өзгелері жекпе-жекке және ойынға жақынырақ тұрған жаттығуларға басымдық
береді. Жас футболшыларда жалпы төзімділікті тәрбиелеудің қазіргі
қолданылып жүрген әдістерін ұтымды таңдап алу және үйлестіру мәселесі ашық
күйінде қалып отыр.
Спорттық жетістіктердің деңгейі жаттығу жұмысының көлемімен тығыз
байланысты болғандықтан, аталған мәселені зерттеу шеберлікті арттыру
әдістемесін жетілдіру үшін маңызды болып отыр . Футболдағы жаттығудағы күш
салу көлемі өз кезегінде жалпы төзімділікке тікелей тәуелділікте тұр.
Оқыту, үйретудің бастапқы кезеңінде жас футболшылардың аэробтық
мүмкіндіктерін дамыта отырып, бір мезгілде денсаулықты нығайту (жүрек-қан
тамыры және тыныс алу жүйелерін дамыту есебінен) және арнайы төзімділікті
тәрбиелеу үшін негіз жасау міндеттері шешіледі. Сондықтан жас футболшыларда
жалпы төзімділікті арттыру мен оны тәрбиелеу әдістемесін жетілдіру
мәселесін шешу спорттық шеберлікті арттырудың маңызды педагогикалық резерві
болып көрінеді.
Зерттеудің мақсаты.Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы жалпы төзімділікті
тәрбиелеу мақсатында 12-13 жасар жас футболшыларда алғаш рет ұзаққа
созылған (6 ай) кешенді педагогикалық эксперимент
жүзеге асырылғандығында болып отыр. Жалпы төзімділікті арттыру
мүмкіндіктерін және оның артуының жас футболшылардың техникалық даярлығына
және дене қабілеттерінің дамуына әсерін зерттеу жұмыстары жүргізілген.
Қорғауға шығарылып отырған ережелер:
1) Аэробты-анаэробты сипаттағы қарқынды жүгіру жаттығуларын 12-13
жасар жас футболшыларда төзімділікті тиімді тәрбиелеу үшін пайдаланудың
мақсатқа лайықтылығын, көкейге қонымдылығын эксперимент түрінде негіздеу;
2) 12-13 жасар жас футболшылардың организмінің төзімділігі мен жұмысқа
қабілеттілігінің әртүрлі көрсеткіштері арасындағы байланыстарды
экспериментті зерттеуге педагогикалық талдау жасау.
1 ЖАС ФУТБОЛШЫЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ ТӨЗІМДІЛІГІН ТӘРБИЕЛЕУ ТЕОРИЯСЫ МЕН
ПРАКТИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Футбол ойынының сипаттамасы
Футбол адамның жан-жақты дамуына ең көп дәрежеде ықпал ететін және
сонымен қатар оның организміне ерекше жоғары талаптар қоятын спорт
түрлеріне жатады. Физиологиялық сипаты бойынша футбол ойыны қуаттылығы
үнемі (максималдыдан қалыптыға дейін) өзгеріп отыратын ациклді, көбінесе
динамикалы жұмыс болып табылады. Ойын кезінде қарқындылығы мен ұзақтығы
бойынша әртүрлі жаттығулар әртүрлі реттілікпен және қатынаспен, әртүрлі
уақыт аралықтарымен кезектесіп отырады 58,62.
Футболшының қозғалыс белсенділігі өте алуан түрлі және күрделі болып
келеді. Ойыншылар ойын барысында доппен 45-тен 110 ретке дейін кездесіп,
оған 40 с-тан 200 с дейін иелік етеді. Бұл кезде ойынның 90 минутында
футболшы мыналарды орындайды: оқыс алға ұмтылыстар - 48-ден 78-ге дейін
(2,03-2,30 мин); жылдамдатулар - 40-тан 62 дейін (2,25-2,50 мин); жүгіріп
өтулер - 224-тен 310 дейін (30,05-32 мин); секірулер - 1-ден 15 дейін (0,03
с); доп үшін тартыс - 210-нан 262 дейін (50,1-53,5 с); тұру - 7-ден 20
дейін (0,53-1 мин). Ойыншылар максималды жылдамдықпен өтетін ең жиі
қашықтық 7-ден 15 м дейінгі үзіктер болып табылады 65.
Соңғы жылдардағы футболдың даму тенденциясы ең мықты футболшылардағы
жұмысқа қабілеттіліктің жоғары деңгейімен сипатталады, ол жүгіру жұмысының
үлкен көлемін орындаудан көрінісін табады: 90 мин ішінде (жүгірудің әртүрлі
жылдамдығымен) 5200 м-ден 7800 м дейінгі қашықтықты өтеді екен, оның 1330-
2715 м субмаксималды және максималды жылдамдықпен 64.
Қазіргі спортқа тән ерекшелік үлкен спорт аренасына балғын
спортшылардың шығуы болып табылады. Қазіргі кезде спорттың көпшілік
түрінде, оның ішінде футболда да, жаттығу сабақтары біліктілігі жоғары да,
балғын спортшылармен де жыл бойы, күніне екі, үш реттен жүргізіледі.
Жаттығудың ұзақтығы 3 және одан да көп сағат құрауы мүмкін. Осындай жаттығу
сабақтарының, әдетте, мектептегі қарқынды ой жұмысының аясында
жүргізілетіндігін атай кеткен жөн. Осының бәрі организмге айтарлықтай
шамадан тыс күш түсіріп, денсаулыққа әсерін тигізіп, балғын спортшыларға
үлкен спортқа барар жолды жауып тастауы ықтимал.
Ойын барысындағы жас футболшылардың орын ауыстырулары мыналардан
құралады: әрқайсысының ұзақтығы 2-4 с болатын, максималды қарқындылықпен 16-
20 қысқа, оқыс алға ұмтылыс, бұл жалпы алғанда ойын ішінде 0,50-1,1 мин
құрайды; әрқайсысының ұзақтығы 3-6 с болатын, орташа қарқындылықпен 25-30
қысқа, оқыс алға ұмтылыс, бұл жалпы алғанда 2,0-2,30 мин құрайды; жалпы
ұзақтығы 30-36 мин болатын баяу жүгіріс; жалпы ұзақтығы 32-35 мин болатын
жүру және бір орында тұру. Ойын ішінде жұмыс картасы мыналарды орындайды:
соққылар (аяқпен және баспен) - 28-36 рет, допты тоқтатулар - 8-12 рет,
допты лақтыру (жартылай қорғаушылар) -4-6 рет, допты алып жүру - 4-5 рет,
алдап өту - 5-6 рет, доп үшін тартыс - 8-10 рет, ойын ішінде доппен жалпы
алғанда 1,20-1,40 мин өзара әрекеттеседі 119. Футболшылардағы максималды
немесе максималдының маңындағы қарқындылықпен жылдамдатулардың қосынды
көлемі спринтер-жеңіл атлеттердің жаттығудағы күш салуларымен пара-пар
болып келеді 6,59,74,104,108,109.
Ойын әрекетінің қарқындылығын зерттеулер ойынның 75-80% уақытында
жарыста күш салудың аэробты өнімділік аймағында болатындығын көрсетті. Дәл
осы жағдай жас футболшылардағы жалпы (аэробты) төзімділікті зерттеу
нәтижелерінің өзектілігін анықтап отыр 55.
Жас футболшыларда жалпы төзімділікті тәрбиелеу
Футболшылардың ойын әрекеттерін талдау футболшылардың қимылдарының
жекелеген қозғалыстардың бағыты, жылдамдығы, амплитудасы жағынан да,
олардың басқа қимылдармен өзара үйлесімінің ұзақтығы мен алмасуы тұрғысынан
да алғанда алуан түрлі сипатқа ие болатындығын көрсетіп отыр. Күш салудың
қарқындылығы максималдыдан бастап орташаға дейін өте кең шеңберде ауытқиды
және ұзақтығы әртүрлі демалыс аралығымен кезектесіп отырады. Мұндай жұмыс
футболшылардың организмінен жоғары төзімділікті талап етеді .
Футболшылардың төзімділігі ойыншының максималды жұмысқа қабілеттілікті
көрсетіп, техникалық-тактикалық әрекеттердің тиімділігін сақтай отырып, оны
белгілі бір ойын режимдерінде ұстап тұруға қабілеттілік ретінде анықталады
4,12. Көбірек жетілген төзімділік бүкіл ойынның ұйымдастырылуына ықпал
етеді, командаға қарқынды арттыруға, ал жекелеген ойыншыларға дұрыс орынды
таңдауды жеңілдетіп, осылайша қарсыласқа ойынның қарқынын және оның жалпы
барысын мәжбүр етуге мүмкіндік береді. Онымен қоймай, шаршап-шалдығудың
кешірек туындауы нашар координациядан және мүмкін болатын жарақаттанудан
сақтайды 4,40. Сондықтан жас футболшылардың жаттығу процесінде
төзімділікті дамытуға көп көңіл бөлінеді.
Спорттық практикада жалпы төзімділікті және арнайы төзімділікті бөліп
ажыратады. Жалпы төзімділік төзімділіктің көрініс табуының қалған барлық
түр тармақтарын тәрбиелеу үшін негіз болып табылады.
Жалпы төзімділік, бұлшық ет аппаратының көпшілік бөлігінің қызмет
етуін қосатын, орташа қуаттылықтағы ұзақ жұмыстарға қатысты төзімділік
43, 12 бет.
Жалпы төзімділік жаттығуда күш салудың көп көлемін орындау, жас
футболшылардың жұмысқа қабілеттілігін жылдам қалпына келтіру мүмкіндігіне
себепші болады, сондай-ақ денсаулықты (жүрек-қан тамыры және тыныс алу
жүйелерін қарқынды ету есебінен) нығайту міндетін шешеді, арнайы
төзімділікті тәрбиелеу үшін негіз құрады 22,38, .
Бастапқы спорттық мамандану кезеңіндегі жалпы төзімділікті тәрбиелеу
тәсілдері мен әдістері
Жас футболшыларды даярлау жүйесі кезең-кезеңмен құрылатын, күрделі
көпжылдық процесс болып табылады:
- бастапқы даярлық кезеңі (8-10 жас);
- бастапқы спорттық мамандану кезеңі (11-15 жас), бұл кезең екі
кезеңге бөлінеді - 11-12 жас және 13-16 жас;
- спорттық жетілдіру кезеңі (16-18 жас) 91.
Жас футболшыларды даярлаудың көрсетілген кезеңділігі В.П.Филин, Н.А.Фомин
ұсынған мәліметтерге негізделеді 15,10.
Бастапқы спорттық мамандану кезеңінің негізгі міндеттері болып: дене
жаттығуларының алуан түрлі кешендерінің көмегімен балалардың дене
қасиеттерін жан-жақты дамыту, оларды техниканың негіздеріне үйрету, сонымен
қатар спорттық сабақтарға деген тұрақты қызығушылықты қалыптастыру
табылады. Педагогикалық және дәрігерлік-физиологиялық зерттеулердің
мәліметтері күш салуларды мұқият мөлшерлеу тәсілдері мен әдістерін ұтымды
қолдану арқылы, аталған кезеңде төзімділікке бағытталған дене жаттығуларын
қолданудың мақсатқа лайықтылығын растап берді 22,6.
Арнайы әдебиетті талдау футбол практикасында төзімділікті тәрбиелеудің
келесі тәсілдері қолданылатындығын көрсетті:
1) негізгі жаттығулар – футбол;
2) қосымша жаттығулар – жалпы дамытатын және арнайы (жүгіру) .
Жекелеген авторлар ұзақ уақыт қозғалумен байланысты жаттығулар- ды -
жылдам жүруді, жүгіруді (800-2000 м), кросстарды (3-5 км), шаңғы тебуді,
суда жүзуді, велосипед тебуді қолдануды ұсынады 10, 11, 15.
Сонымен бірге, өзге зерттеушілер баскетбол, шайбалы хоккей және т.б.
секілді спорттың ойындық түрлерін кең қолдануды ұсынады 92.
Жасөспірімдерде жалпы төзімділікті тәрбиелеудің негізгі әдістері болып
жаттығудың бірқалыпты, айнымалы, ойындық және шеңберлік тәсілдері табылады
10,22, . Жаттығудың қандай да бір әдістерін қолдану туралы пікірлер
әртүрлі.
Бастапқы спорттық мамандану кезеңінде жасөспірімдердің төзімділігін
дамыту тәсілдері мен әдістерінің тиімділігін зерттеулердің бірқатары
балалардың қарқындылығы 60%-дан 90%-ға дейінгі ұзақ уақытқа созылған бұлшық
ет жұмысын орындауға деген қабілеттілігінің мұнда жалпы дамытатын
жаттығулармен және ұзақ уақытқа созылатын жүгірумен қатар қайталама және
ауыспалы жүгіру қолданылатын кешенді жатығудың көмегімен көбірек дәрежеде
арта түсетіндігін көрсетіп отыр 110. Басқа бір мамандар жалпы
төзімділікті тәрбиелеудің бірқалыпты және айнымалы әдістеріне басымдық
береді .
Жаттығудың бірқалыпты әдісінің бірқатар басымдылықтары бар:
біріншіден, организмнің барлық жүйелерінің жұмысқа үйлесімді және біртіндеп
енуі үшін қолайлы жағдайлар жасалады; екіншіден, шамадан тыс жаттығу
мүмкіндігі төмендейді. Спортшының организмі аэробты режимде жұмыс істейді .
Дәл сол уақытта жалпы төзімділікті тәрбиелеу үшін ойын әдісінің
мүмкіндіктері, стандартты жаттығулар әдістерін қолданғанға қарағанда
анағұрлым төменірек 2. Зерттеушілердің бір бөлігі барлық әдістерді
кешенді қолдану қажет деп есептейді 22, .
Бастапқы спорттық шеберлік кезеңінің мақсаты – жалпы төзімділікке
біршама басымдық бере отырып, жас футболшылардың барлық дене қасиеттерін
кешенді дамыту. Бұл кезеңде болашақта табысты спорттық өсу үшін негіз
құрылады. Арнайы дене қасиеттерін даярлау көлемінің үлес салмағы жыл өткен
сайын арта түседі.
М.Я.Набатникова 8 көпжылдық даярлықтың әртүрлі кезеңдерінде жалпы
және арнайы дене қасиеттерін даярлаудың келесідей арақатынастарын ұсынады
(1 кесте).
1 кесте
Жылдық циклдегі жалпы және арнайы дене қасиеттерін даярлаудың
арақатынастары (М.Я.Набатникова 8)
Спорт түрлерінің Даярлық кезңдері Даярлық тәсілдері,
топтары %-бен
ЖДҚД АДҚД
Спорттың циклдік Бастапқы спорттық мамандану 80-70 20-30
түрлері Тереңдетілген жаттығу 40-30 60-70
Спорттың Бастапқы спорттық мамандану 75-70 25-30
жылдамдық-күш Тереңдетілген жаттығу 60-45 40-55
түрлері
Спорттың ойын Бастапқы спорттық мамандану 75-65 25-35
түрлері Тереңдетілген жаттығу 40-30 60-70
Спорттық Бастапқы спорттық мамандану 75-60 25-40
жекпе-жектер Тереңдетілген жаттығу 45-40 55-60
Қимылдардың Бастапқы спорттық мамандану 40-30 60-70
күрделі Тереңдетілген жаттығу 30-20 70-80
координациясы бар
спорт түрлері
Кестеден көрініп отырғанындай, спорттың барлық түрлерінде жалпы дене
қасиеттерін даярлауға жылдық күш салудың жалпы көлемінің 30-60%-ын бөлу
(тіптен тереңдетілген мамандану кезеңінде де) ұсынылады.
М.Я.Набатникова, Н.А.Фомин және т.б. жас спортшылардың даярлығының
спорттық деңгейін арттыру үшін негіз ретінде жалпы төзімділіктің жоғары
деңгейінің болуы қажет деп есептейді .
Жалпы төзімділікті тәрбиелеу жас футболшылардың дене қасиеттерін
даярлаудың құрамдас бөлігі болып табылады. Сонымен бірге, дене қасиеттерін
даярлау тактикалық және техникалық даярлықпен ажырамастай байланысқан.
Даярлықтың осы жақтарының жаттығу процесіндегі оптималды ара қатынасы
туралы мәселе өзекті болып қалуда.
Жас футболшылардың жаттығуындағы уақытты жалпы бөлу мәселесі жөніндегі
ғылыми-әдістемелік әдебиетті талдау әртүрлі авторлардың пікірлерінің
алшақтап жатқанын көрсетіп отыр. Бір авторлар дене қасиеттерін даярлауға
басымдық беруде 3.
Дәл сол кезде өзге зерттеушілер жас футболшыларды жаттықтыруда
техникалық даярлыққа басымдылық беруді мақсатқа лайықты деп есептейді
23,89.
Көптеген зерттеушілер жас футболшыларды жаттықтыру барысында олардың
дене қасиеттерінің және техникалық даярлығының оптималды үйлесімі қажет
дегенге келісіп отыр. Алайда осы ара қатынасты сандық тұрғыдан көрсетуге
қатысты бірыңғай пікір болмай отыр 3,9.
Балалар мен жасөспірімдердің спорт мектептеріне арналған 2002 жылғы
бағдарламада 10-12 жасар спортшылар үшін жалпы және арнайы даярлыққа 155
сағат – 40% және техникалық-тактикалық даярлыққа -234 сағат – 60%; 12-13
жастағыларға - 132 сағат – 35% және 250 сағ. – 65%; 13-14 жастағыларға –
132 сағ. – 35% және 250 сағ – 65%.
Ал 2005 жылғы балалар мен жасөспірімдердің спорт мектебі мен Олимпиада
резервтерінің мамандандырылған балалар мен жасөспірімдердің спорт мектебіне
арналған бағдарламада мынанша уақыт бөлінеді 13:
ЖДҚД АДҚД Техника Тактика
10-12 жас 51-15 39-11 226-65 30-9
12-13 жас 56-13 53-12 283-65 40-10
13-14 жас 78-15 72-14 305-60 53-11
Бастапқы спорттық мамандану кезеңінде жалпы төзімділікті тәрбиелеу
тәсілдері мен әдістері жөніндегі әдеби мәліметтерді талдау авторлардың
көпшілігінде аталған мәселе бойынша бірыңғай пікір жоқ екендігін, 12-13
жасар жас футболшыларда жалпы төзімділікті тәрбиелеу бойынша нақтылы
ұсыныстар жоқ екендігін көрсетті.
Жас футболшылардың жалпы төзімділігінің дамуына бақылау жасау
Жас спортшыларды көпжылдық даярлауда жалпы төзімділіктің даму
деңгейіне бақылау жасау мәселелері зор маңызға ие бола бастады. Спорттық
жаттығуды табысты жүзеге асыру көбіне көп шұғылданушылардың даярлығына
дұрыс бақылау жасауға байланысты болып келеді. Төзімділікті бағалау үшін
тесттердің екі тобы қолданылады: спецификалы емес (тредбанда немесе
стадионда жүгіру, велоэргометрде жүгіру және т.б.) және спецификалы
(ойындық техникалық-тактикалық жаттығулар).
Футболшылардың төзімділігіне жүйелі бақылау жасауды 12-13 жастан, яғни
бастапқы спорттық мамандану кезеңінде бастау қажет. Осы кезеңде осыларды
жүзеге асыру дәрежесі ойын тапсырмаларын орындаған кезде көрініс табатын,
жас футболшылардың потенциалды мүмкіндіктерін көрсететін спецификалы емес
тесттерді қолдану мақсатқа лайықты болып көрінеді 9,107,125.
Мектеп оқушыларының төзімділігінің даму деңгейін бағалау үшін Дене
шынықтыру ғылыми-зерттеу институтының жасөспірімдер спортының теориясы мен
әдістемесі секторы жасап шығарған тесттерді қолдану ұсынылған – 13 жаста
300 м жүгіріп өту, 14-16 жаста – 600 м, 17-18 жаста – 800 м жүгіріп өту .
Американ мектептерінде ұл балалардағы төзімділіктің өлшемі 600 ярдқа
жүгіру болып табылады 4. Жоғарыда аталған тесттерге сүйене отырып,
бірқатар авторлар 5-7 сыныптарда 300 м, вл 8-ші сыныпта – 800 м жүгіруді
қолдануды ұсынады. Сонымен қатар төзімділіктің жастық динамикасын анықтау
үшін 6 мс болатын тұрақты жылдамдықпен көшбасшының артынан бірқалыпты
жүгіру әдісін қолдану ұсынылады. Біздің ойымызша, кіші жастағы ұл балалар
азырақ максималды жылдамдық кезінде ересек мектеп оқушыларына қарағанда
оның фонында салыстырмалы түрде көбірек қарқынды жұмысты орындайтын
болғандықтан, аталмыш әдісті қолдана отырып, төзімділіктің динамикасын
қадағалап отыру мүмкін емес секілді. Осылайша, сыналушылар да бірдей емес
жағдайларға қойылатын болады 27 .
Шұғылданушылардың төзімділік деңгейін анықтау үшін 5 минуттық бақылау
жүгірісі қолданылады. 5 мин ішінде 1300 м жүгіріп өткен 10-11 жасар балалар
өз құрбыларынан жақсырақ төзімділікпен ерекшеленеді деп есептеледі. 5
минуттық жүгіру жас желаяқтарды іріктеген кезде тест ретінде ғана ұсынылады
.
Әртүрлі жастағы төзімділіктер деңгейлерін салыстыру үшін қысқа
қашықтықта көрсетілген көп мәрте нәтижені ұзынырақ қашықтықта көрсетілген
нәтижемен салыстыру ұсынылды. Бұл ретте, уақыттағы айырма неғұрлым азырақ
болса, төзімділік көрсеткіші соғұрлым жоғарырақ 7.
Дене шынықтыру ғылыми-зерттеу институты 2009 жылы шығарған Жас
спортшыларда төзімділіктің даму деңгейін бағалау әдістері атты әдістемелік
хат сыналушылардың жалпы төзімділігінің деңгейін максималдыдан 60%
құрайтын, белгіленген тұрақты жылдамдықпен жүгірген кезде олар өте алатын
метрлер санына байланысты бағалауды ұсынады. Сыналушының жалпы
төзімділігінің деңгейін бағалау келтіріледі:
Жоғарғы деңгей - 2000 м және одан көп;
Орташа деңгей - 800 м 2000 м дейін;
Төмен деңгей - 800 м аз.
Жас футболшыларды даярлау топтарына арналған бағдарламада 13-16
жастағы төзімділікті бағалау үшін 500 м кроссты қолдану ұсынылады. Одан
төменірек жастағы жас футболшылар үшін нормативтердің жоқ екендігін атап
өтуіміз керек 11.
Балалар мен жасөспірімдердің спорт мектебіне арналған футбол бойынша
бағдарламаның авторлары 12-13 жасар ұл балалар үшін 6 минуттық жүгруді және
одан ересектеу жастағы жас футболшылар үшін 12 минуттық жүгіруді қосатын,
дене қасиеттерін даярлау бойынша нормативтерді келтіреді 14.
Бірқатар жұмыстарда футболшылардың төзімділігін анықтауға кешенді
бағалаумен қарайды, бұл бағалау организмнің аэробты-анаэробты
мүмкіндіктерін, жылдамдық-күш қасиеттері мен арнайы ептілік көрсеткіштерін
қосады 3.
Әдеби мәліметтерді шолу спорттық практикада жас тұрғысынан алғанда
футболдағы төзімділіктің адекватты көрсеткіші болатын тесттің жоқ екендігін
көрсетті. Осыған байланысты жасөспірімдер футболының практикасына жалпы
төзімділікті бағалайтын және тестілеу теориясының талаптарына жауап беретін
тесттерді іріктеп алу және енгізу қажеттігі туындады.
1.2 Жалпы төзімділікті тәрбиелеудің жас ерекшеліктері
12-13 жасар ұл балалардың жас ерекшеліктері және спортпен шұғылданудың
олардың дене қасиеттерінің дамуына әсері
Оқу-жаттығу процесін дұрыс жоспарлау және жүзеге асыру үшін балалар
организмінің қалыптасуының жас ерекшеліктерін, жоғарғы жүйке қызметінің,
вегетативті және бұлшық ет жүйелерінің заңдылықтары мен даму кезеңдерін,
сонымен қатар олардың әрекеттестігін ескеру қажет. Организмнің аса негізгі
жүйелерінің жастық дамуының заңдылықтарын ескере отырып, жас футболшыларды
үйретудің және жаттықтырудың ұтымды, ең тиімді әдістемесін саналы түрде
қолданудың нәтижесінде ғана жоғары дәрежелі футболшыларды даярлау міндетін
толықтай шешуге болады 1,2,4.
Әрбір жас кезеңінің организмнің жекелеген жүйелерінің құрылысы мен
функцияларында өзіндік ерекшеліктері болады, олар дене шынықтырумен және
спортпен айналысуға байланысты өзгеріп отырады. Дене қасиеттерін
тәрбиелеудің көпжылдық процесі адам дамуының жас ерекшеліктерін мұқият
есепке алған жағдайда табысты жүзеге асырылуы мүмкін. Сондықтан қазіргі
таңда, бұрынғыдай болып көрмегеніндей, сабақтарды дұрыс, ғылыми негізде
жоспарлау және негіздеу, ұйымдастыру үшін жас спортшылардың организмдерінің
ерекшеліктерін ескеру қажет 8,13, .
11-14 жас жас кезеңінің бірқатар физиологиялық, морфологиялық,
психикалық алғышарттары бар 22, .
Аталған алғышарттар осы жас кезеңінде потенциалдық мүмкіндіктерді ең
көп жүзеге асыру үшін қолайлы жағдайлар жасалатындығынан тұрады. Онымен
қоймай, көптеген зерттеушілердің есептеуінше, осы мүмкіндіктерді
пайдаланбау барлық потенциялардың жүзеге асырылмай қалуына алып келеді 22,
.
12-15 жаста жүрек-қан тамыры жүйесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырайды.
Дамудың осы бір кезеңінде жүрекке ең айқын білінетін және жылдам артатын
өзгерістер тән болып келеді. Әсіресе жүрек бөліктерінің, көбірек дәрежеде
сол бөлігінің салмағы әсіресе айтарлықтай өсе түседі. Жүрек қабырғаларының
қалыңдығына қарағанда, оның көлемі одан да жылдамырақ арта түседі. Егер 12
жастағылардың жүрек көлемі орташа алғанда 458 мл тең болса, онда 15
жастағыларда бұл көрсеткіш енді 620 мл жетеді. Тыныштықта жасөспірімдердегі
жүрек қысқаруларының жиілігі орташа алғанда 76 соққымин жетеді, ал қанның
систолалық көлемі 25 мл-ден (8 жастағыларда) 41,5 мл дейін жетеді (15
жастағыларда), жүректің соққы көлемі арта түседі. Мәселен, 13 жасар ұл
балаларда тыныштық қалпындағы пульс жиілігі 70 соққымин, ал жұмыс істеген
кезде айтарлықтай ұлғая түседі (180-200 соққымин). Балалардың қан
қысымы әдетте ересектерге қарағанда төменірек, 11-12 жасқа қарай ол 10770
мм сынап бағанасына, 13-15 жасқа қарай - 11773 мм сынап бағанасына жетеді
22, .
Жүректің өсу мен даму қарқындары жыныстық жетілу кезеңінде әсіресе
айтарлықтай болады, бұл кезде жүректің мөлшері, оның салмағы 3-5 жыл ішінде
екі есе дерлік ұлғаяды. 12 жастан бастап 15-16 жасқа дейінгі жас кезеңі
спортпен шұғылдануға байланысты эндокриндік қозғалыстардың және үнемі әсер
етулердің әсерімен миокардтың гипертрофиясына және жүрек қуыстарының
дилятациясына, кей кездері оның өлшемдерінің жаппай артуына алып келеді
22, .
Карпман В.Л. спортшыларда жүректің үнемдірек жұмыс істейтіндігін атап
көрсетеді 5. Ересек спортшыларда жүректің күш түсуге бейімделуі жүрек
қысқару жиілігі азырақ өскен кезде жүректің соққы көлемінің артуы есебінен
жүреді, жасөспірімдерде күш түсуге айқынырақ білінетін пульстік реакция
байқалады 10. Жас өсе келе тыныс алу мен қан айналымы функцияларының
өзара байланысын көрсететін көрсеткіштер, оттектік пульс (ОП) пен оттегін
пайдалану коэффициенті (ОПК) жақсара түседі 13. ЖЕЛ 2900-3100 мл құрайды,
ал максималды өкпе вентиляциясы (МӨВ) - 100-110 л құрайды, ересектерде ЖЕЛ
- 4000-5000 мл және МӨВ - 120-150 л.
Бір тыныс алу циклының ішінде жасөспірім 14 мл оттегін тұтынады, дәл
сол кезде ересек адам 21 мл-ден көбірек тұтынады 13.
12-13 жаста тыныс алу барысында қанға 3,6% O2, 14-15 жаста – 4,6% O2,
16-17 жаста – 4,5% O2 көшеді 109. Демек, оттегінің дәл бірдей мөлшерін
тұтынуды жасөспірім тыныс алу функциясының қарқындырақ режимінің есебінен
жүзеге асырады. Жас өсе келе тыныс алу жиілігінің абсолютті шамасы біршама
төмендейді, ал тыныс алу тереңдігі арта түседі.
12-ден 17 жасқа дейін тыныс алу аппаратының мүмкіндігі айтарлықтай
арта түседі: тыныс алу көлемдері 1,5 еседен көп артады, дем алу мен дем
шығарудағы ауа ағынының жылдамдығы арта түседі. Кеуде клеткасының шеңбері
және оның тыныс алу қиылдарының мөлшері ілгерілеп арта түседі. Ұл балаларда
7 жастан 12 жасқа дейін кеуде клеткасының шеңбері 60-тан 68 см дейін
артады, өкпенің өмірлік сыйымдылығы 1400-ден 2200 мл дейін артады. Ұл
балалардың тыныс алу бұлшық еттерінің күшінің дамуы тыныс алудың көбірек
тереңдігін қамтамасыз етеді, қарқынды бұлшық ет жұмысы кезінде қажет
болатын өкпе вентиляциясының айтарлықтай ұлғаюы үшін мүмкіндік жасайды. Ұл
балаларда жас өсе келе тыныс алу бұлшық еттерінің күші өзгереді, алайда
оның ең көп артуы 11 жасқа дейін байқалады 22,24. Бұл кезде өкпе
вентиляциясының айтарлықтай артуы байқалады. Жас өсе келе ұл балаларда
тыныс алу қоры да ұлғаяды. Мысалы, 11-12 жасқа қарай тыныс алу қоры 50
литрге жетеді. 15-16 жаста тыныс алу көлемі ересек адамның шамасына жетеді.
Дәл сол бір адамдағы тыныс алу көлемінің ауытқуы айтарлықтай үлкен
екендігін атай кеткен жөн .
Бірдей жағдайларда балалар мен жасөспірімдер денеге күш түсуіне
анағұрлым айтарлықтай реакциялармен жауап береді, ұзағырақ дем алуға мұқтаж
болады және ересектерге қарағанда азырақ жұмысқа қабілетті болып шығады .
Дұрыс әдістеме болған кезде жасөспірім жастағы спорттық шұғылданулар
шұғылданушылардың организміне оңды әсерін береді. Бұл құбылыс екіжақты
түрде: антропометриялық белгілердің арта түскен өсімі түріндегі
морфологиялық өзгерістер ретінде де, жұмысқа қабілеттіліктің артуы
түріндегі функционалдық қозғалыстар ретінде де көрінеді 24,25, .
Осы жастағы ұл балалардың ең айқын ерекшелігі жыныстық жетілудің
басталуын сипаттайтын физиологиялық процестердің кешені болып табылады.
Организмнің дамуы мен өсуінің жоғары белсенділігі, оның дамуындағы уақытша
анатомиялық-физиологиялық диспропорциялардың пайда болу мүмкіндігі,
балалардың өте жоғары әсерленгіштігі, салыстырмалы түрдегі шамалы
мүмкіндіктері бола отырып, үлкен іс тындыруға ұмтылыс белгілі бір шамада
жаттықтырушының епті жұмысын талап етеді 26.
Балалық жаста сүйек ұлпасының қуатты өсуі жүреді. 14 жасқа қарай,
сүйек ұлпасының сүйектену және анатомиялық қайта құрылу процестері жалғасып
жататындықтан, тірек аппаратының негізгі элементтерінің микроқұрылымы әлі
де тұрақтанбайды 61. Сүйектену процесі өте ұзаққа созылады, ол организм
дамуының бүкіл кезеңінде өрбиді де, 20-25 жасқа қарай аяқталады 81. 14
жасқа қарай жамбас сүйектері түзіліп бітеді, бел бөлігіндегі омыртқаның
тұрақты қисықтығы орнығады, омыртқааралық буындардың шеміршек сақиналарының
азаюы жүреді. Бұл сабақтарда күшті және жылдамдық-күш қасиеттерін
тәрбиелеуге бағытталған, ауыр заттармен жасалатын жаттығуларды қолдануға
мүмкіндік береді.
Жасөспірімдердегі дене салмағының орташа жылдық өсімі 4-5 кг, бойының
өсім - 4-6 см; кеуде клеткасының шеңберінің өсімі - 2-5 см 101.
Жүйке жүйесінің, әсіресе қимыл талдағышының дамуында аса маңызды роль
организмнің оған сыртқы ортаның әсер етуіне сәйкес әрекетіне себепші
болатын қаңқа бұлшық еттерінің функциясына тиесілі. 14-15 жасқа қарай
бұлшық еттер өздерінің функционалдық қасиеттері бойынша ересек адамның
бұлшық еттерінен шамалы ғана ерекшеленеді. Аяқтар мен қолдардың бұлшық
еттерінің бірқалыпсыз дамуы жүреді. 12 жасар ұл балалардың бұлшық еттерінің
салмағы дене салмағының 29,4%-ын құрайды, 15 жаста – 33,6% құрайды, бұлшық
еттердің абсолютті және салыстырмалы күші арта түседі 22,24, . 12-15
жасар ұл балалардың күшінің айтарлықтай өсуі байқалады, бұл кезде бәрінен
бұрын ірі бұлшық еттер дамиды, бүккіш бұлшық еттердің тонусы жазғыш бұлшық
еттердің тонусынан басым келеді 59,101. Сондықтан жасөспірімдерде денені
ұқыпсыз, салдыр-салақ ұстауды және нашар мүсінді байқауымызға болады, бұл
басты төмен салбыратудан, еңкіштіктен, құрсақ қабырғасын шартитудан және
қанат тәріздес жауырыннан көрінісін табады. Осы жаста мүсінді
тәрбиелеумен жасалатын жұмыс жүйелі түрде жүргізіліп отыруға тиіс. Бұлшық
еттердің, әсіресе дене мен аяқтардың үлкен бұлшық ет топтарының күші
анағұрлым арта түседі. 14 жасқа қарай, әсіресе ұл балаларда айтарлықтай
шамаларға жететін бұлшық ет күші ауырлықтарды көтеру және т.б. секілді
жаттығуларды орындауға мүмкіндік береді 11,12, . Күш салу біртіндеп арта
түскенде және мұқият түрде дербес жаттыққанда бұл жаттығулар қаңқаның
дамуындағы қандай да ауытқуларды тудырмайды және жақсы жаттығу әсерін
береді 25,26, .
Күшті тәрбиелеген кезде негізгі көңіл бүкіл қимыл аппараты бұлшық
еттерінің топтарын нығайтуға, әсіресе әлсіз дамыған бұлшық еттерді:
қарынның бұлшық еттерін, дененің қиғаш бұлшық еттерін, қолдардың бұратын
бұлшық еттерін, жамбастың артқы бетінің бұлшық еттерін және аяқтардың
әкелетін бұлшық еттерін күшейтуге шоғырлануға тиіс 74,10.
12-13 жасар ұл балалардың жас ерекшеліктерін талдау осы кезеңнің дене
қасиеттерінің қауырт дамуымен сипатталатындығы, потенциалдық мүмкіндіктерді
мейлінше көбірек жүзеге асыру үшін қолайлы жағдайлардың жасалатындығы
туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Спортпен шұғылдану
жасөспірімдердің организмінің барлық жүйелерінің дамуына және оның
функцияларының қалпына келуіне айқын білінетін оңды әсерін тигізеді 22,34,
. Жаттығу сабақтарының жасөспірімдердің аэробтық мүмкіндіктеріне оңды
әсері туралы 12-13 жасар жас футболшыларда дене қасиеттерінің жұмысқа
қабілеттілігінің спортшы еместермен салыстырғанда 8-10%-ға жоғары
келетіндігі фактісі айтады 5. Футболмен жүйелі түрде шұғылдану жаттығудың
бірінші кезеңдерінде – 14 жасқа дейін жасөспірімдердің кардио-респираторлық
жүйесінің функционалдық мүмкіндіктерін ең айтарлықтай кеңіейте түседі
1,,5,24.
Жас футболшыларда жалпы төзімділікті тәрбиелеу ерекшеліктері
Бірқатар мамандардың пікірінше, балалық және жасөспірім шақтың өзінде-
ақ төзімділікті дамыту үшін қолайлы алғышарттар бар болады 35,12.
В.П.Филин қазіргі кезде ең талас – тартыс тудыратын мәселелердің бірі
балалармен, жасөспірімдермен және бозбалалармен спорттық сабақтарда көлемі
бойынша айтарлықтай, төзімділікке бағытталған жаттығу күш салуларын
қолданудың мақсатқа лайықтылығы туралы мәселе 74,104. Бір мамандар
балалармен және жасөспірімдермен жұмыс істеген кезде, бала организмінің
әлсіз функционалдық даярлығын ескере отырып, төзімділікті дамытуға абайлап
келу керек деп санайды. Олардың пікірінше, осы жас кезеңінде негізінен
алғанда жылдамдықты дамыту керек 47. Басқа мамандар төзімділікті
дамытудағы шамадан тыс сақтық мектеп жасындағы балаларда жалпы дене
қасиеттері даярлығының айтарлықтай деңгейін алуды қамтамасыз етпейді деп
санайды 59,78.
Р.Е.Мотылянская баскетболмен, футболмен, жеңіл атлетикамен және коньки
спортымен шұғылданатын 204 мектеп оқушысын тексеріп зерттеудің негізінде 11-
12, 13-14, 15-16, 17-18 жасар спортшыларда функционалдық мүмкіндіктер
бойынша топаралық айырмашылықтар бар екендігін көрсетеді 22.
С.И.Гальперин өзінің Балалардың физиологиялық ерекшеліктері атты
кітабында субмаксималды қуаттылықтағы динамикалық жұмысқа төзімділіктегі 8
және 10 жасар балалардағы айырмашылықтар шамалы ғана екендігін жазады.
Төзімділіктің күрт артуы 12 жасқа қарай жүреді. 14 жасқа қарай төзімділік
шамалы ғана артады. Ең көп мәніне төзімділік 25-30 жасқа қарай жетеді 24.
Өзге зерттеушілер 10-12 жас топтарындағы балалардағы төзімділік
деңгейіндегі айырмашылықтың шамалы екендігін атап көрсетеді. Дене
қасиеттері жаттығуларының әсер етуімен төзімділіктің ең қарқынды дамуын
авторлар 10-13 жасар балалардан байқаған 31, .
Жас футболшыларда төзімділікті тәрбиелеуге 12-15 жаста кіріскен жөн.
Бұл жаста жасөспірімнің анатомиялық-физиологиялық қалыптасуы аяқталады және
оның үлкен қимыл белсенділігі осы дене қасиетінің дамуына үлкен өсім береді
.
Дене қасиеттерін даярлау мен спорттық жаттығудың, жекелей алғанда
төзімділікті дамытудың бүкіл көпжылдық процесі бала организмінің дамуының
жас ерекшеліктерін, оның даярлық деңгейін, спорт түрінің ерекшелігін, дене
қасиеттерінің даму ерекшеліктерін және қимыл дағдыларының қалыптасуын
мұқият есепке алған, ескерген жағдайларда табысты жүзеге асырылуы мүмкін
2,19. Әртүрлі жастағы спортшылар арасында жүргізілген, төзімділікті
зерттеу 34 дене қасиеті ретіндегі төзімділіктің жас факторына белгілі
бір тәуелділікте болатындығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік берді:
спортшылардың жасының артуымен организмнің төзімділігі де артады. Осы
қасиеттің даму процесі бірқалыпсыз өрбиді. Спортпен шұғылданудың бастапқы
кезеңінде төзімділіктің дамуының жоғарғы қарқыны мен даму деңгейі
байқалады, ол жыныстық жетілу кезеңіне дейін сақталады, осыдан кейін
төзімділіктің біршама төмендеуі байқалады
Сонымен бірге, футболдағы көптеген зерттеулер осыларды анықтау
футболдағы спорттық жаттығу процесін ұйымдастыру үшін аса маңзды болып
келетін, жас тұрғысынан алғандағы төзімділікті қалыптастыру кезеңдері
туралы ауыз ашпайды.
Футболшылардың төзімділігінің физиологиялық сипаттамасы
Физиологиялық факторлар тұрғысынан алғанда төзімділік жүйке
орталықтарының функционалдық тұрақтылығымен, қозу мен тежелу процестері
арасындағы қажетті қатынасты ұзақ уақыт ұстап тұру мүмкіндігімен
анықталады; сонымен бірге, төзімділік түрлерінің көпшілігі организмнің
жүрек-қан тамыры, тыныс алу және өзге де вегетативті жүйелерінің әрекетке
қабілеттілігімен, алмасу процестерінің үйлесімділігімен, қимыл аппараты мен
ішкі ағзалардың функцияларының қажетті координациясымен , сонымен қатар
организмде энергетикалық ресурстардың бар болуымен және оларды аэробты
алмасу жағдайларында пайдалану мүмкіндіктерімен қамтамасыз етіледі 14,12.
Шаршап – шалдығу жұмыстың нақтылы түрлерінде әртүрлі көрініс
табатындықтан, төзімділік спецификалы болып келеді 20. Жалпы және арнайы
төзімділікті ажыратады.
Жалпы төзімділік – бұл бұлшық еттер топтарының көпшілігін жұмысқа
тартатын, орташа қуаттылықтағы динамикалық жұмысты ұзақ уақыт орындай білу
қабілеттілігі. Жалпы төзімділік кардио-респираторлық және эндокринді
жүйелердің өнімділігімен, орталық жүйке жүйесінің ұзақ уақыт импульстеудің
салдарынан шектен тыс тежелуге тұрақтылығымен анықталады. Жалпы
төзімділіктің энергетикалық негізі аэробтық процестер болып табылады.
Футболда, қарқындылығы шамалы жұмыстың ұзаққа созылмайтын
аралықтарымен кезектесіп отыратын, қысқа мерзімді, қарқындылығы жоғары, сан
мәрте қайталанатын жұмыс кезінде тыныс алу процестері жалпы энергоөнімде
көбірек үлес салмақ ала бастайды. Жұмыс кезіндегі тыныс алу процестерінің
қуаттылығына жинақталатын О2-қарызының шамасы және салыстырмалы немесе
толықтай дем алу кезеңдеріндегі О2-қарыздарын жою жылдамдығы байланысты
болып келеді 17,18, .
Организмнің өнімділігін оттегін максималды тұтыну (ОМТ) шамасы ең көп
дәрежеде сипаттайды. Аэробты өнімділік тыныс алу мен қан айналымының,
сонымен қатар қан жүйесінің функционалдық қабілеттілігіне байланысты болып
келеді. Сондықтан ОМТ-ны анықтау – организмнің осы бір аса маңызды
функцияларының даму диапазондарын анықтаудың сенімді әдісі 44,130,158.
Жас өсе келе жұмыстың ұзақтығы мен шекті қуаттылығы ОМТ шамасына қатаң
параллель арта түседі. Жаттығу барысында аэробтық өнімділіктің артуы
оттектік каскадтың барлық шектеуші жүйелерінің жетілдірілуімен байланысты
болып келеді. Оттегінің үлкен көлемін тұтыну мүмкіндігінің, 18-25 жаста
максимумға жете отырып, жас өсе келе өзгеретіндігі және дененің салмағына,
жынысқа, орындалатын жұмыстың түріне байланысты болып келетіндігі
анықталған 42. Жоғары ОМТ көрсеткіші, әдетте, ең жоғары жұмысқа
қабілеттілікпен үйлеседі. Мысалы, 12-13 жасар ұл балаларда ең көп жұмысқа
қабілеттілік ОМТ-ның жоғарырақ деңгейімен үйлесімін табады. Еркек жынысты
адамдар үшін ОМТ нормасы 51 млминкг тең болады. Бұл ретте 6 жастан 11
жасқа дейін юұл көрсеткіш тұрақсыз, ал 11-14 жасар адамдарда нормаға жуық
ұсталынып, осыдан кейін құлдырау жүреді. ОМТ-ның жоғарғы деңгейін ұл
балалар 13 жасында табады – 53,13 млминкг. Аэробтық энергетиканың
рекордты қуаттылықтары жасөспірімдерде 67-69 млминкг жетеді 93.
13-15 жасар жасөспірім спортшыларда ОМТ шамасы, спортшы емес
жасөспірімдерге қарағанда, ересектерге көбірек шамада жақындайды
13,18,19. Мысалы, 14-15 жасар суда жүзушілерде үлкен жаттығу күш
салуларын қолдану жағдайларында ОМТ 4-5 лмин дейін артады (дене салмағының
1 килограмына 60-70 мл), ал жаяу жүрушілерде – 3,5-4 лмин дейін артады
(дене салмағының 1 килограмына 50-60 мл) 22. 12-13 жасар жас
футболшыларда 3,5-3,8 лмин тең (53-58 млкг . мин) ОМТ шамалары тіркелген.
Дәл сол уақытта футболдан КСРО құрама командасының ойыншыларында
салыстырмалы ОМТ шамалары бар-жоғы 56,2 53-58 млкг . мин құраған 115.
Максималды аэробты қуаттылықтың айтарлықтай көп мәндері әлем мен Еуропаның
жетекші командаларының футболшыларында байқалған. Мысалы, ОМТ шамасының
орташа мәндері 1974 жылғы әлем чемпиондары, ГФР құрама командасының
ойыншыларында 4,067 лмин құраған 68, осы команданың бірқатар жетекші
ойыншыларында (Брайтнер, Д.Мюллер, Шварценбек, Бонхоф, Оверат) ОМТ-ның 60
млкг . мин мәнінен асып түсетін көрсеткіштер байқалған. Мюнхенде өткен
1974 жылңы әлем чемпионатына қатысушы Польша құрама командасының
ойыншыларында ОМТ шамасының орташа мәндері 59,5 млкг . мин құраған, ал
жетекші ойыншылардың қатарында 62 млкг . мин асып түсетін мәндер байқалған
88.
Әдебиет мәліметтерін талдау ОМТ-ның салыстырмалы көрсеткіштерінің жас
айырмашылықтары әлсіз анықталатынын көрсетті: балғын спортшыларда бұл шама
ересек спортшылардың мәліметтерінен шамалы ғана ерекшеленеді 22.
Біліктілігі жоғары футболшыларды тексеру нәтижелері ОМТ-ның шамамен 65-
70 млкг . мин мәндеріне қол жеткізу – ойындағы жоғары жұмысқа
қабілеттіліктің қажетті шарты деп есептеуге негіз береді 4.
Дене қасиеттерінің жұмысқа қабілеттілігін бағалау үшін бірқатар
функционалдық сынамалар қолданылады, осылардың ішінде соңғы жылдары кең
таралымды PWC170 тесті – велоэргометриялық және жүгіру варианттары алды
5.
Сынама жүрек қысқаруларының жиілігі мен денеге күш түсудің қуаттылығы
арасында анық, параболалық өзара байланыс байқалатындығынан тұратын
заңдылыққа негізделеді 51. Осылайша, PWC170 шамасы неғұрлым көбірек
болса, спортшының жұмысқа қабілеттілігі соғұрлым жоғарырақ болады.
11-18 жасар футболшылардың даярлығын дербес бағалау үшін жасын және
дене салмағын ескере отырып, физикалық жұмысқа қабілеттіліктің стандарттары
(велоэргометриялық сынама) жасап шығарылған 55.
PWC170 тестінің жүгіру вариантын жас футболшыларда физикалық жұмысқа
қабілеттілік деңгейін анықтаған кезде қолдану туралы мәліметтер ғылыми-
әдістемелік әдебиетте жоқ болып отыр.
Футболдағы жарыстағы және жаттығудағы күш салудың әсерін бағалау
Жаттығу процесінің барысын тиімді басқару спортшылардың физикалық
жұмысқа қабілеттілігінің жағдайы және қолданылатын жаттығудағы және
жарыстағы күш салулардың қол жеткізілетін әсері туралы дәл ақпарат болған
кезде ғана мүмкін болады 18.
Жарыстағы және жаттығудағы күш салулардың әсерлері уақыт бойынша
гетерогенді 18,42,95,96. Организмде жүріп жататын биохимиялық
өзгерістердің сипатын ескере отырып, мыналарды ажырату қабылданған
18,19,42:
- шұғыл жаттығу әсері, оның мәнін тікелей жаттығуды орындау кезінде
және оттектік қарызды өтеу жүретін демалыстың ең жақын кезеңінде байқалатын
биохимиялық өзгерістер құрайды.
- қалпына келудің кейініректегі сатыларында байқалатын, кейінге
қалдырылған, яғни мерзімі ұзартылған жаттығу әсері. Оның мәнісін жұмыс
істеу кезінде шығындалған энергетика ресурстарын орындауға және бұзылған
мен қайтадан синтезделетін ақуыз құрылымдарын жедел қалпына келтіруге
бағытталған процестер құрайды.
- кумулятивті, яғни жинақтаушы жаттығу әсері, мұнда жаттығудың ұзақ
кезеңі бойында жүретін биохимиялық өзгерістер жүзеге асырылады. Ол
жекелеген жаттығу сабақтарының көп сандарының жедел және кейінге
қалдырылған әсерлерін қосу нәтижесі ретінде пайда болады.
Организмдегі биохимиялық жылжулардың шамасы мен бағытталғандығы
орындалатын жаттығулардың сипатына, олардың қарқындылығы мен ұзақтығына,
демалыс аралықтары мен жаттығуларды қайталану санының шамасына байланысты.
Денеге күш түсудің тізіп көрсетілген, қолданылатын жаттығу тәсілдері мен
әдістерінің спортшының организміне әсерін анықтайтын көрсеткіштерімен
қатар, сонымен қатар жаттығуларды орындау жағдайлары 82,95,96 және
аэробтық және анаэробтық потенциялардың дамуының бастапқы деңгейі
186,42,128,135,143 де маңызды мәнге ие болуы мүмкін.
Аэробтық мүмкіндіктерді дамытқан кезде негізгі міндет жұмыс пен
демалыстың оптималды үйлесімін іріктеп алудан тұрады. Шамамен келесі
сипаттамалар қабылданған:
а) жұмыстың қарқындылығы шамамен алғанда максималды қарқындылықтан 75-
85% деңгейінде болуға тиіс. Одан жоғары қарқындылық тыныс алуға –
тотықтандырғыш фосфорилирленуге қысым көрсетеді 16,18,19, сондықтан
қарқындылық жұмыстың аяғында пульс жиілігі минутына 180 соққыға жететіндей
болуға тиіс. Пульс жиілігі 180 соққыдан төмен болатын төмен
қарқындылықтағы күш салулар аэробтық мүмкіндіктердің айтарлықтай артуына
алып келмейді;
б) тек қана осы жағдайларда оттегі қарызы шамасы және оттегін
максималды тұтыну демалыс кезінде байқалатындықтан, жұмыстың ұзақтығы 1,5
минуттан аспауға тиіс 45,501;
в) демалыс аралықтарын қарқындылығы шамалы жұмыспен толтырып отыру
ұсынлады, бұл тыныштықтан жұмысқа және кері бағытқа көшуді жеңілдетеді,
сонымен қатар қалпына келу процесін біршама жеделдетеді. Осының бәрі
жұмыстың үлкен көлемін орындауға мүмкіндік береді 43;
г) демалыс аралығы 3-4 минуттан аспауға тиіс 15,16;
д) қайталаулар саны шұғылданушылардың функционалдық мүмкіндіктеріне
сәйкес іріктеп алынады, бұл жоғары деңгейде оттегін тұтынудың тұрақтануы
жағдайларында жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Күш түсіруді мөлшерлеген
кезде кідірістің аяғына қарай минутына 120-140 соққы болатын пульс
көрсеткіштерін басшылыққа алады 42.
Организмдегі биохимиялық өзгерістердің шамасы мен бағытталуы бойынша
көбінесе аэробты әсердегі, аралас аэробты-анаэробты әсердегі, анаэробты
гликолиздік әсердегі және анаэробты алактаттық әсердегі күш салулар бөлініп
көрінеді 18,19, .
Жаттығулар қарқындылығының 5 аймағын бөліп көрсету ұсынылады:
1 аймақ – төзімділік шекарасынан төмен жатқан, төмен қарқындылықтағы
күш салулар (ОМТ-дан 50%);
2 аймақ – төзімділік шекарасынан ПАНО-ға дейінгі шектерде жатқан,
орташа қарқындылықтағы күш салулар;
3 аймақ – ПАНО – сындарлы жылдамдық аймағында жатқан, үлкен
қарқындылықтағы күш салулар;
4 аймақ – сындарлы қуаттылық аймағынан біршама төмен жатқан,
максималды қарқындылықтағы күш салулар (сындарлының үстіндегі қуаттылық).
Ю.П.Ильичев (2 кесте) қызықты материалдар алған. Ол футболшылардың
ойындағы қозғалыс әрекеттерінің әртүрлі қарқындылықтарының абсолютті және
салыстырмалы шамаларын анықтады, осылайша жаттығуда қандай да бір
қарқындылықты қандай көлемде пайдаланған жөн екендігін алғаш рет көрсетіп
берді 8.
2 кесте
Футболшылардың қимыл әрекетінің қарқындылығының, уақытының және
сипатының ара қатынасы (орташа шамалар) Ильичев Ю.П. - 48
Қимыл әрекетінің Уақыт, мин Ойынның жалпы Қашықтық, м Жалпы
қарқындылығы уақытына %-бен қашықтыққа
%-бен
Шамалы 40,4-64,2 45-75,3 4150 45,0
Орташа 52,0
Қалыпты 8,2-35,4 9-40,0 4626 52
Орташа 22,0
Орташа 0,45-3,00 0,9-3,4 577 1,5
Орташа 2
Үлкен 0,15-2,10 0,25-2,3 203 0,6
Орташа 1,5
Максималды 0,13-3,4 0,2-3,8 354 0,9
орташа 2,3
Осы педагогикалық бақылаулар футболшылардың жаттығудағы және жарыстағы
күш салуларының қауырттылығын физиологиялық зерттеулермен расталған.
Футболшылардың жұмысқа қабілеттілігін шектейтін факторлар
Спортшының дене жұмысына қабілеттілігінің күйі көптеген факторлармен
анықталады. Жұмысқа қабілеттіліктің аса маңызды факторларының қатарына
әдетте: 1) спортшының жылдамдық-күш мүмкіндіктері; 2) оның функционалдық
(яғни энергетикалық – аэробты және анаэробты) мүмкіндіктері; 3) техникалық
даярлывқ деңгейі; 4) спортшының тактикалық шеберлігі және 5) қажетті
психикалық қасиеттерінің болуы. Футболшылардың спорттық шеберлігі осылардан
құралатын ең маңызды факторларды анықтау көбіне көп даярлаудың жалпы
стратегиясын қабылдауды және жаттығудың ең тиімді тәсілдері мен әдістерін
белгілеуді анықтайды. Біліктілігі жоғары футболшылардың даярлығын басқару
жекелеген факторлардың ойын әрекетінің жалпы нәтижесіне үлесі туралы,
даярлықтың жекелеген кезеңдерінде қалыптасатын, осы факторлардың өзара
байланыстарының сипаты туралы және қолданылатын жаттығудағы және жарыстағы
күш салулардың әсерімен олардың өзгеруі туралы дәл білімдердің негізінде
ғана мүмкін болады .
Аэробты жұмысқа қабілеттілік түсінігіне организмнің бұлшық ет жұмысын
атмосферадағы оттегін тұтынумен байланысты тотығу процестерін белсенді ету
есебінен орындау мүмкіндігіне себепші болатын бірқатар функционалдық
қасиеттері бірігеді 16,17,18,19, . Өзінің мазмұны бойынша жұмысқа
қабілеттілік түсінігі спортшылардың жалпы төзімділігінің сапасына бәрінен
де жақынырақ сәйкес келеді. Футболшылардың аэробты мүмкіндіктері жұмыс
барысының өзінде оттектік сұранысты толығымен қанағаттандыру мүмкіндігі бар
жаттығуларда және ойын эпизодтарында ең көп шамада көрінісін табады.
Аэробтық жұмысқа қабілеттілік түсінігіне интеграцияланатын аса маңызды
функционалдық мүмкіндіктердің қатарына мыналар жатады:
а) ұлпалық аэробтық тотығу жүйелерінің қуатталығы б) ұлпалардағы
аэробтық ауысулар кезінде қолданылатын энергетикалық заттардың жалпы
қорының шамасы ;
в) оттегінің бұлшық еттер миоглобинінде депонациялану өлшемдері ;
г) гемоглобиннің мөлшеріне және оның оттегін байланыстырғыш
қасиеттеріне байланысты болып келетін, қанның оттегі сыйымдылығы ;
д) жүректің циркуляциялық жұмысқа қабілеттілігі ;
е) сыртқы тыныс алу аппаратының тиімді жұмысы және т.с.
Адамның аэробты жұмысқа қабілеттілігінің ең ақпаратты көп беретін
көрсеткіші ретінде көптеген жағдайларда оттегін максималды тұтыну шамасы
қолданылады 18,19, . Жұмыс істеу кезінде оттегін максималды тұтыну
шамасына айтарлықтай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz