Жас спортшыны оқыту және тәрбиелеу
Жас спортшыны оқытудың және тәрбиелеудің ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
І. Жас спортшыны оқыту және тәрбиелеу
1.1. Спорттағы дамушы тұлғаны тәрбиелеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..8
1.2. Адамгершілік тәрбиелеудің әдістері мен құралдарының
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3. Ерік жігерін
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...15
1.4. Спорттық дайындық жүйесіндегі
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 18
1.5. Жас спортшыларды оқытудағы жан – жақты
амал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
1.6. Дене дайындығы мен оның жас ерекшеліктері бағыты. Жаттықтыру
ықпалдарының негізгі құрамдас
бөліктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. ... ... 27
1.7. Дене қабілеттерін тәрбиелеу құралдары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
IІ. Жаттықтыру жүктемелерін жас ерекшелігіне қарай кезеңге бөлу
2.1. Жаттықтыру жүктемелерін жас ерекшелігіне қарай кезеңге
бөлу ... ... ... ... 39
2.2. Алғашқы спорттық дайындық (төменгі сынып
жасы) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..41
2.3. Алдын ала негізгі спорттық дайындық (жасөспірімдік
кезең) ... ... ... ... ... ..43
2.4. Мамандандырылған базалық спорттық дайындық (Жоғарғы сынып
жасы) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Спорттық дайындық кез – келген педагогикалық
ықпалдардың құралдары, әдістері мен түрлерін және осы ықпалдар бағытталатын
нысандарды терең білуге бағытталады. Педагогикалық ықпалдар мазмұны
спортшылардың жасына олардың дайындық сатыларына қарай өзгеріп
отырады.бірақ негіздері, яғни жалпы заңдылықтары, ережелері, оқыту мен
тәрбиелеу принциптері өзгермейді.
Спорттық дайындық педагогикалық ықпалдардың тәрбиелік, білім беру
және сауықтыру бағыттарын ұсынады, олар өзара байланыста ортақ міндет –
спортшыларының жеке қабілеттерін барынша дамыту мен оларды жарыс әрекеті
жағдайында жүзеге асыруды атқарады. Қойылған мақсатты атқару үшін
педагогикалық ықпалдар нысаны мен мәнін жақсы білу қажет. Педагогикалық
ғылым мен іс – тәжірибеде жинақталған кеңестерді басшылыққа алу қажет, яғни
әдістеме өзінің ықпал ететін нысанын, яғни өсіп келе жатқан, дамушы жас
спортшыны білуімен табиғи байланыста болуы тиіс.
Жас спортшы тәрбиесінде жаттықтырушының, мұғалімнің – жеке үлгісі,
оның тәрбие барысындағы ұйымдастырушылық ролі маңызды болып табылады
(Белорусова, 1977, Деркач, Исаев, 1981,; Сухомлинский 1971). Дамушы және
тәрбиелеуші білім берудің жан – жақты заңдылықтарына сүйеніп, мұғалім жеке
тұлғаның жоспарлы және жүйелі қалыптасуына арналған педагогикалық процестің
жан – жақты мүмкіндіктерін пайдаланады.
Заманауй тұлғаның адами құрылымына оның өмірге, еңбекке, басқа
адамдарға және өзіне деген көзқарастарын анықтайтын кең көлемді
адамгершілік қасиеттері кіреді. Бұл қасиеттер жоғары деңгейге жетпес бұрын
дамудың ұзақ әрі күрделі жолынан өтуі тиіс. Таным деңгейі, тұлғаның
құрылымына ену тереңдігі, бір қасиеттің пайда болу қабілетінің қамту көлемі
адамның тұлға ретінде қалыптасуының түрлі сатыларында бірдей болмайды.
Қалыптасушы тұлға биологиялық және әлеуметтік дамудың бірқатар
сатыларынан өтеді. Бұл сатылардың әр қайсысының өзіне тән, жасына қарай
педагогикалық ықпалдар мен талаптар жүйесі болуы тиіс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Балалар салыстырғанда мазмұны
жағынан жақын нысандарды сапалы қабылдайды. Егер адамның қайырымдылығы
әңгіме жүргізілгенде жауыздық пен оның пайда болуын да еске түсіру керек.
Спорт секцияларында оқуға келген балалардың еске сақтауы өте жақсы болады
және олар барлық жаңалықты нақты және айқын мегереді. Барлық психикалық
процестер тәрізді есте ұстау да (оның ішінде қимылдық және моторлық)
тұлғаның барлық дамуымен тығыз байланысты. Балалар өздерінің ұғымдары мен
танымдарын толықтыруға тырысады. Адами қарым – қатынастарды нәзік сезінеді.
Табиғатты терең қабылдайды.
В.Сухомлинский (1971) бастауыш сынып оқушыларын оқытудың алғашқы
жалдарында сабақтардың көп бөліктерін орманда, бауларда, көгалдарда
өткізді. Табиғатпен қатынас қажетті тұлғалық сапаларды қалыптастыруға
мүмкіндік береді. Спорттық іс – тәжірибеде жаттықтырушы сабақты ашық аспан
астында орманда, саябақта ұйымдастырғанда баланың тек дене жүктемесін ғана
емес, сондай – ақ көңіл – күй жүктемесін де алып, өзінің есте сақтау
қабілеті мен елестетуін жаттықтыруды ұмытпайтыны туралы мысалдар көптеп
кездеседі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Тәрбие міндеттерін шешу жас спортшыда
адамгершілік санына адамгершілік сезімін, ерік – жігері мен мінез – құлқын
бірлікте қалыптастыру арқылы атқарылады. Педагогикалық ықпалдар күшінің
санағы, сезім мен мінез құлыққа әсер етуі жас ерекшеліктері мен жеке
мүмкіндіктерге сәйкес келіп осыған байланысты өзгеріп отыруы тиіс.
Тәрбие міндеттерін қояр алдында тәрбие деңгейін, яғни жас
спортшылардың белгілі бір ықпалдарға танымдық эмоционалдық және мінез –
құлық жауаптарына дайындығын анықтау қажет. Жаттықтырушы осы деңгейді
басшылыққа алып, педагогикалық ықпалдардың түрлерін, құралдары мен
әдістерін таңдайды, оларды тәрбие процестерінің заңдылықтарына сәйкес
пайдаланады. (оқыту мен тәрбиенің бірлігі, белсенді әрекет арқылы
тәрбиелеу, тәрбие мен өзіндік тәрбиенің бірлігі).
Зерттеудің объектісі. Бастауыш сынып жасында кезеңдеріндегі әлеуметтік
байланыстар мен қоршаған ақиқат әлемді бағалауда балаң оқушыда белгілі бір
өзгерістер болады. Тереңдетілген спорттық мамандану сатысындағы алғашқы
даярлық көбінесе жасөспірімдік кезеңге сәйкес келеді, ол кезеңде ағзада
биологиялық есею мен жыныстық жетілу жолында терең өзгерістер жүреді.
Әрине, бұл өзгеріс психикалық дамуына көп ықпал етеді. Жігіттік жаста
спортшылар жоғары нәтижелерге көптеп қол жеткізеді. Ол бозбаланың немесе
қыздардың түрлі жарыстарға қатысып, алғашқы табысқа жету кезеңі болып
табылады. Жастық шақ ілімінің көптеген түрлері бар – биологиялық
психологиялық, әлеуметтік, т.б. Отандық ғылым жастық шақ мәселесін дамудың
ішкі заңдылықтары есебінен әлеуметтік – психологиялық амалмен үйлестіріп,
кешенді зерттеу қажет деп есептейді.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі тұрады.
І. Жас спортшыны оқыту және тәрбиелеу
1. Спорттағы дамушы тұлғаны тәрбиелеу ерекшеліктері
Тәрбиелеу процесі түрлі құралдармен атқарылады, олар адамгершілік
ағарту адамгершілік тәрбие жинақтауды ұйымдастыру және адамгершілік
ынталандыру болып табылады.
Жас спортшы үшін мұғалімнің, жаттықтырушының беделі бірінші орында тұрады.
Бастауыш сынып оқушысы үшін жаттықтырушының сөзі әке – шешесі де тіпті
әжесі де өзгерте алмайтын заң. Бұл кезеңде оқушыларда үлкен қоғамдық
белсенділік пайда болады, олар өзі немесе отбасы үшін емес, ұжым үшін көп
нәрсе жасай алады. Қатарларымен қарым – қатынаста кең пейілділік, талқылау
барысында тік мінезділік, көмекке әзірлік байқалады, көңіл – күйі әдетте
қуанышты болады, оқыту психиканы дамытудың негізгі факторы болып табылады
Жекелеген психикалық процестерді дамыту жас спортшыны оқытудың бүкіл
бастапқы сатысы бойында жүргізіледі. Педагогикалық ықпал үшін оқыту және
тәрбиенің бірінші жылында жеткіліксіз үйлесім біршама албырттық және
бағыттың айқын болмауы тән.
Жаңадан бастаушы спортшылар өздері үшін маңызы бар, олардың көңіл –
күй мазасыздануларына байланысты нысандарды және көзге тез шалынатын
түсінікті және ыңғайлы белгілерді тез қабылдайды. Осыған байланысты
ұғымдарды нақты анықтап, талаптарды қолайлы қалыптастырып, қойылған
міндетті жаттықтырушы үшін де маңызды болатындай ету қажет.
Осы кезеңде жас спортшылардың есінде сақталатындай үлкен жаттығулар
кешені ендіріледі.
Бұл жаста механикалық есте ұстау қабілеті дамиды деп есептеледі.
Балалар әңгімелегенге қарағанда көрсетілген жаттығуларды тез есте ұстайды.
Көптеген жаттықтырушылар бұл сатыда көрнекі құралдар мен бейнелеп көрсетуге
ден қояды. Алайда жаттығуды үйренуге тапсырма берместен бұрын оны
көрсетумен қатар оның қандай принципке құрылғанын аталған бірізділік
неліктен таңдалып алынғанын, т.б. есте ұстау қажет. Бұл жастағылардың
адамгершілік ережелері мен дене жаттығуларын мағынасыз есте ұстауы тиімді
емес. Материалды ойға түйгенде ол жақсы сақталып, тез жаңғырады.
Балалардың зейіні таңдау сипатында болады және олар үшін өте
маңыздысына қарай бағытталады. Олардың зейінін бір нысанда ұстап тұру өте
қиын. Тәжірибелі жаттықтырушы тәрбиеленушілерінің зейіні қашан
төмендейтінін біледі, сол кезде ол оқушылардың зейінін басқа нысанға
аударады. Осы мақсатта оң көңіл – күй тудыру және оны күшейтуге бағытталған
жаттығулардың кең шеңбері пайдаланылады.
Бұл жастағы балалардың зейін көлемі үлкен емес. Бұл табиғи нәрсе, жас
спортшы екі мектептің яғни білім беру мен спорттық бағдарламалар бойынша
оқиды. Көптеген жаңа және қиын ақпараттарды қабылдап соған зейін аударуға
тура келеді. Оқушы біртіндеп зейінін қажетті және сырты тартымды заттарға
аударып, соны тұрақты сақтауға үйренеді. Зейінді тудырып, оны қалыптастыру
және оны бағыттай білу – алғашқы оқу жылы мен жас спортшы тәрбиесінің
маңызды міндеттерінің бірі.
Оқытудың алғашқы сатысында ойлауды дамыту процесі нақты бақыланады.
Ойлау негізінен нақты болып қалғанмен танымдық нысандар саны мен олардың
арасындағы қарым – қатынас біршама ұлғаяды. Сондай – ақ салыстыру процесі
дамытылады. Балалардың заттар мен құбылыстардың белгілері мен қасиеттері
туралы талқылау негізінде негізінен көрнекілік бейнелеу мен сипаттау жатыр.
Мұнда ойлауды дамытудың екі сатысы байқалады. Біріншісі – алғашқы
оқыту сатысында барлық материалдарды талдау көрнекілік - әрекетті жоспарда
жүргізілген жағдайда, яғни жас спортшылар бұл жағдайда ақиқат заттарға
немесе олардың тікелей баламасына сүйенеді. Екінші сатысы – абстрактілеу
мен жалпылау қабілеттерін игеруде байқалады, дене жаттығуларымен екі – үш
жыл жүйелі айналысқан соң басталады. Бұл процесс, әрине, жеке
ерекшеліктерге ие, яғни біреуінде мидың аталған қызметі тез дамыса,
келесісінде – баяу дамиды.
Жалпы білім беретін және спорттық мектептерде жас спортшының елестету
тәрізді маңызды психикалық қабілетін дамытуға көмектеседі. Жас спортшыны
алдын ала даярлау сатысында елестету өз дамуының екі кезеңінен өтеді.
Спорттық қозғалыстың алғашқы үлгілері ақиқат нысанды жақын сипаттайды,
оларда бөлшектері аз, тұрақтылық көп, өзгерісі аз, өзара байланыс әрекет
пен өзгерісті көрсетпейді. Бұл нысандардың жуық шамадағы жағдайын олардың
сипаттарын толық көрсетпейтін, бірақ сол заңдылықтар бойынша жұмыс атқара
бейнелеп, анықтай білуді қалыптастыру бағытында дамитын бейнелеуге (өнімді
елестету) тән. Туындаған елестетулер ақиқат бейнелерді жасайды.
Бұл жаста спорттық дайындық сатылары мен Олимпиада ойындарында өнер
көрсетуге дейін маңызы зор шығармашылық елестетуді дамыту үшін алғышарттар
болады. Шығармашылық қабілеттің жоғары деңгейде дамуы спорттық жетілдіруде
тәрбиеленуші үшін де, тәрбиеші – жаттықтырушы үшін де құнды қызмет
көрсетеді.
Шығармашылық елестету жас спортшылардың жеке, ойлап тапқандарымен
байланысты тапсырмаларды орындауда қалыптасады (барлық жаттығулар, ойындар,
айла – шарғылар, т.б.). Бұндай шығармашылық ойындарда дамушы тұлғаның
сезімі, яғни оның ақиқат нәрселерге деген көңіл күй көзқарасы айқын
көрінеді.
Оқу – жаттықтыру сабақтары да басқа психикалық процестер тәрізді
балалар көңіл күйінің жалпы ойпатын өзгертеді. Жас спортшы біртіндеп
мектептегі, спорт секцияларындағы үйлеріндегі бірқатар мінез – құлық
ережелерін меңгереді. Осы ережелерді орындау барысында бала өз ісіне
қанағаттану сезімін басынан өткереді, ал оны жаттықтырушысы мақтаса,
қуанғанын білдіреді. Ережені бұзу кейде жаттықтырушы тарапынан көңілінен
шықпауы мүмкін деп қорқақтауды туындатады. Жас спортшыларда жауапкершілікті
дамыту осылай қалыптасады.
Эстетикалық, этикалық және адамгершілік сезімдерді қалыптастырудың
маңызы зор. Төменгі сынып оқушыларында көңіл күй тұрақсыз тез өзгеріп
отырады. Жақын адамыңның немесе ересек адамның қате әрекетіне деген
түсінбеушілігі, ұнатуы немесе немқұрайлы қарауы, яғни көңіл күй
реакцияларының көрінуі үшін мазасыздануға жол ашады.
Бұл жаста болашақ азаматтың адамгершілік сапаларының мықтылығы мен
сенімділігінің іргетасы қаланады. Балалардың ерік – жігері әлсіз және
тұрақсыз, сондықтан барлық педагогикалық құралдарды соны жетілдіруге
бағыттап, оларды зейін салып, мұқият болуға қабылдаған шешімін дер кезінде
орындауға, бастаған ісін соңына дейін жеткізуге үйрету қажет.
Мұнда жаттықтырушының орны оның дайындығы мен осы жастағы балаларды
оқыту мен тәрбиелеудің заңдылықтарын білуінің маңызы зор.
Дене жаттығулары сабақтарында жас спортшының, ерік-жігері бекиді,
яғни жаңа білімді іскерлік пен дағдыны меңгеру үшін ерік – жігер күші талап
етіледі, ол спорт дайындығының алғашқы сатыларында түрі мен мазмұны жағынан
әр түрлі, жасына сәйкес спорттық жаттықтыру құралдарымен және әдістерімен
қалыптастырылады.
Жасөспірімдік кезең – бұл өзіндік қалыптасу кезеңі. Жасөспірім өзінің
бойында кейбір қарапайым міндеттерді дербес шешу үшін күш барын байқап,
оның бойында өзін ересектер санатына қосу қажеттігі туралы талап туындайды.
Алайда ересек және дербес талқылау орта есеппен 12-13 жастан басталатын
үлкен жасөспірімдік жасқа ғана тән екенін ескеру қажет.
Жасөспірімнің өзінің жеке тұлғасы туралы өз пікіріне сай орын алу
талабы (көбінесе асыра бағалау) оның мінез – құлқына, оқуына, жаттықтыруына
деген көзқарасында әсер етеді.
Сонымен қатар оқудағы, спорттағы табыстары өзіндік қалыптасу құралы
ретінде қолданылады. Бұл жағдайда алдыңғы дайындық сатысындағы жас
спортшылармен жұмыс барысындағыға қарағанда басқаша педагогикалық құралдар
талап етіледі.
Жасөспірімнің, әсіресе, жыныстық жетілудің алғашқы кезеңіндегі жасы
(оны екінші жыныстық белгілерінің даму деңгейі бойынша дәл анықтауға
болады) педагогикалық ықпалдар үшін өте қиын болады. Жасөспірімнің басынан
өткеретін барлық толқыныстары мен қиындықтарына отбасының, мектеп пен
жаттықтырушы тарапынан өте сезімталдық пен байсалды көзқарас қажет етеді.
Жасөспірім өзін тұлға ретінде танып, мойындатуға құмар келеді. Бұл
кезеңде жас спортшыға өз бетінше ширату жаттығуларын жасауға рұқсат етіп,
оны алдын ала даярлық топтарына басшылық жасау мен жарыстарды ұйымдастырып
және өткізуге қатысуға тарту қажет.
Жасөспірімдердегі танымдық қызығушылықтары сан түрлі болып келеді.
Мысалы, заманауй әуеннен классикалық әуендерге дейін спортпен шұғылданудан
өлең жазуға дейін, т.б. Бұл әрине, жоғары дәрежелі спортшыны қалыптастыру
үшін де, жеке тұлғаны жан – жақты дамыту үшін де қолайлы жағдайлар
тудырады. Жасөспірім қоршаған өмірді түсіну үшін көп біліп, өз білімін
дербес толықтыру қажет екенін біледі. Оқыту барысында ол ойға тоқудың
пайдасы көп екенін түсінеді, бірақ оқу әрекетінде әлі де механикалық есте
сақтау жиі қолданылады.
Бұл жаста есті ұсақ – түйек дәйектермен артық жүктемелеудің қажеті
жоқ, себебі олар жасөспірімнің зейіні үшін негізгі ақпараттарды сіңіруге
кедергі келтіреді, ал ес жыныстық жетілудің алғашқы кезеңінде біршама
төмендейді. Жасөспірім бір әрекет түрінен екінші түрге тез өтеді, бұл
көптүрлілік оған өте ұнайды, бірақ алғашқы даярлық сатысындағы жас
спортшылардағыдай жиі болғанын қаламайды. Бұдан кейін жасөспірім жұмыстың
бір түріне терең ден қойып айналысып қалғанының барлығын ұмыт қалдырады.
Спортшы жасөспірімнің зейіні оқу-жаттықтыру сабақтары уақытында дене
жаттығуларын оқытқанда бір шама жақсарады.
Оқыту барысында ойлау белсенді дамиды. Жасөспірім ғылыми ұғымдарды
меңгеріп, оларды қорытып, көптеген жалпы талқылауларды айтады. Оның ойы
абстрактылы сипатта болады. Бұл кезде спорт жөнінен теориялық білімнің
күрделі курсына оның шамасы жетеді, ол жалпы білім беретін мектептерде
меңгеріп, спорттық жаттықтыру барысында алған білімін қорыта алады.
Жоғары дәрежеде елестету жас спортшыға ойша олимпиада чемпионына,
ұшқышқа, т.б. айналуына мүмкіндік береді. Бұндай арманшылдық мәні жағынан
болашақ жұмысына дайындық болады, ал жаттықтырушының спорт қаһармандары
туралы айтқан әңгімелері жасөспірімді өз арманын шындыққа айналдыруға
болатынына көз жеткізеді.
Жасөспірімдердегі қуаныш сезімі қойған мақсатына жеткен кезде жиі
көрінеді, ол қатты қуанғанымен, төменгі сынып оқушыларында көрінетін қызу
көріністен ерекшеленеді.
Жасөспірімдер өз сезімін, әсіресе ашуланғанда қызу көрсетеді.
Қоршаған ортаға жасалған әрекеттер мен айтылған сөздерге өте сезімтал
келеді, ол тұлғаның оң қасиеттерінің қалыптасуы мен адамгершілік тәрбиені
күшейтуге жақсы жағдай тудырады.
Дене жүктемелерін орындауда, қиын және күрделі жаттығуларды
орындағанда жасөспірім ерік жігерін барынша көрсетеді. Алайда, бұл жастағы
жігерді тәрбиелеу мен оны қалыптастыру оқушылар немен айналысуы, қандай
мақсатта айналысуы қажет болған жағдайда өте тиімді болады. Мақсат жоғары
болған сайын, жасөспірімге оның қоғамдық мәні анық болып, оның спорттық
әрекетін ұйымдастыру жеңіл болады.
Бұл жастағы әлеуметтік белсенділік ересектер әлеміндегі қарым-
қатынаста кездесетін нормаларды құндылықтар мен қасиеттерді меңгеруде тез
қабылдаудан көрінеді.
Спорттық жетістіктер жасөспірімнің өзіне жаттықтырушысы оқу-
жаттықтыру сабақтары барысында қойған күрделі міндеттерді шешіп, жоғары
нәтижелер көрсете алатынын білдіреді. Алайда, тұлға әлі толық
қалыптаспаған. Жасөспірім спортта қаншалықты жетістіктерге жеткенімен, өз
әлемі, өзінің ақиқат өмірге деген қызығушылығы бар жасөспірім болып қалады,
ал спорт жұлдызы болған жасөспірімдерге парасатты жаны ауыратын мәдениетті
оқытушы – жаттықтырушы өте қажет. Жасөспірімдік жас барлығында бірдей
уақытта аяқталмайды, бұнда жеке тұлғалық ерекшеліктер көп байқалады. Осы
жас кезеңі аяқталған соң жеке тұлғаның одан ары қалыптасуы өзгешерек
болады, ол жастық шақ деп аталады.
Бұл кезеңде спорттық табыстар аймағына жетуде біршама жыныстық
айырмашылықтар байқалады. Қыздар үшін ол 12-14 жаста (жүзу, спорттық және
көркем гимнастика, конькимен мәнерлеп сырғанау), ал ұлдар үшін – 14-15 жас-
жүзу 13-16 жас-конькимен мәнерлеп сырғанау түрлерінде, басталуымен
ерекшеленеді. Бұл үйлесімділік қабілетінің жоғары деңгейін талап ететін
спорт түрлері үйлесімділікпен дене қабілеттері қатар қажет болатын спорт
түрлерінде бозбалалық жаста нәтиже көп жоғары болады.
Жастық шақ – тұлғаның биологиялық есеюі мен қалыптасуының аяқтаушы
сатысы К.Ушинский жастық щақты жандыратын алауда адамның мінез – құлқы
шыңдалып шығады, сондықтан бұл алауды өшірмей, одан қорықпай, оған қоғам
үшін қауіпті деп қарамай, оның еркін жануына кедергі келтірмеу керек, ал
бұл жастағы адамның жанына құйылатын материалдың сатысы жақсы болуын
қадағалау қажет деп жазды.
Бұл жаста тұлғаның өз - өзіне қоятын талабы күшейеді. Қоғамның
талаптары мен өзіне талап қоя отырып, жастар өзінің ар-ұятына жүгінеді,
өзін өз қателігі үшін сынға алып орындалған парызынан мақтаныш сезінеді.
Жастық шақ қажеттіліктері мазмұны жағынан әртүрлі, ол жігітті немесе
қызды тәрбиелейтін отбасының тұрмысына байланысты болады. Осы жерде
көптеген жас спортшылар көпжылдық спорттық даярлықтан өткен соң, адамның
мәдениеті қарым-қатынасы және киіміндегі қажеттіліктердің тек еңбекпен ғана
анықталып, қамтамасыз етілетінін білгенін айта кету керек. Бұл жаста
тұлғаның біршама күш салуын талап ететін дене жүктемелері арқылы ғана қол
жеткізетін дене және спорттық жетілдірудің қажеттілігі үлкен.
Бұл жаста спортшылардың қызығушылықтары – олардың пікірлері мен
еліктейтін тұлғаларына қарай түзету жүргізген дұрыс. Оларда қаланың,
облыстық еліміздің қоғамдық – саяси өміріне қызығушылығы артады. Жастық
шақта есте сақтаудың барлық түрлері дамиды, ол ендігі айқын сипат алған
спорттық қабілеттерді жетілдіру үшін қажетті түрлі құралдар мен әдістерді
пайдалануға мүмкіндік береді.
Жоғары деңгейлі абстракциялау мен қорытындылауға байланысты ілімдік
ойлау дамиды, бұл спорттық әдебиеттерді өзін-өзі жетілдіру үшін кең
пайдалануға мүмкіндік береді.
Жасөспірімдерге қарағанда жас жігіттер елестету әрекетін нақтылап, өз
арманын мүмкін болатын ақиқатпен салыстыра біледі. Адамгершілік сезімі
саналы іске айналады, ал сыртқы бейнелері қоғамдағы қалыптасқан тіртіпке
сәйкес реттеледі. Жас спортшы спортпен айналысу және жастық жекпе – жек
барысында қалыптасқан белгілі ерік – жігер сапаларын меңгерген соң, өзінің
жаттықтыру сабақтарын, сондай – ақ өзінің жасы кіші топтардың сабақтарын
дербес ұйымдастыра алады. Бұл жастағы дербестік - өмір талабы, жетістікке
жетуге арналған міндетті шарт, жан – жақты қажеттілік. Тұлғаның
тереңдетілген спорттық жаттықтыру сатысындағы даму қалыптасудың негізгі
ерекшеліктерінің бірі осыдан көрінеді.
Жас спортшының тұлғалық қалыптасуы мен психикалық дамуында
қарастырылған, жас ерекшеліктерінің есебі – оқу – тәрбие жұмыстарындағы оқу-
жаттықтыру процесін құрудың негізі көп жылдық дайындықтың түрлі сатыларында
түрі жағынан да, мазмұны жағынан да өзгеріп отыратын педагогикалық
ықпалдардың әдістермен құралдарын таңдау.
1.2 Адамгершілік тәрбиелеудің әдістері мен құралдарының мазмұны
Адамгершілік ағарту – бұл оқытушымен жаттықтырушының оқушылардағы
адамгершілік сананы, адамгершілік ұғымы мен сезімін қалыптастыруға
бағытталған әрекеті. Адамгершілік ағартудың негізгі әдісі дара және топтық
этикалық әңгімелесу, ақпараттық хабарламалар, саяси және рухани - әдеп
тақырыбындағы дәрістер, пікірталастар, конференциялар мен спорттық кештер
түрінде атқарылатын көз жеткізу болып табылады.
Көз жеткізу әдісі іс-тәжірибеде тек тәрбие құралы ғана емес, сондай –
ақ оқушыны қайта тәрбиелеуші қызметін де атқарады, сондықтан мынадай
педагогикалық амалдар қолданылады:
1. Аталған жағдай туралы әңгіме. Жаттықтырушының ойлап тапқан өмірде орны
бар оқиғалары мен дәйектері, оқушының сөзболып отырған жайтқа ұқсас
әрекеті өзін-өзі ұстауға үйретеді.
2. Бегісіз тұлғаға қарата айту. Бір оқушыны немесе мұғалімді мысалға алып,
бірақ тек оған емес, бүкіл топқа қарап, оған өз қатесіне дербес талдау
жүргізуге мүмкіндік береді. Балаларға жақсы деп атап көрсетпей, жақсыны
көрсетеді, балалар оның жақсы екенін түсіну үшін жаманды да атап
көрсетпей ұсынады, сөйтіп жаманнан жиренуге тәрбиелейді.
3. Мінез-құлық туралы кездейсоқ берілген ақпарат. Бұл педагогикалық
амалдың ерекшелігі мынада: мұғалім өзі жоқ оқушының тәртібі туралы
айтады, әрі бұл әңгіменің ол оқушыға жететінін біледі. Мұғалім бұл
оқушының жетістіктері туралы айтып, оның алған бағасы туралы, жіберген
қателері жөнінде дәлелдемелер келтіруіне көмектеседі.
Адамгершілік ағарту бұрынғы және қазіргі ұлы адамдардың, мұғалімдері
мен ата – аналарының өмірінен алынған мысалдар мен әрекеттерге құрылады.
Әрине, оқушы үшін ең бірінші ұстазының өзі үлгі болуы керек. Оқушының сана
– сезіміне сөзімен де, ісімен де әрдайым үлгі бола білген жаттықтырушы
балаларда адамгершілік үлгісін қалыптастырып, адамгершілік мінез-құлқын
тәрбиелеуге көмектеседі.
Адамгершілік жинақтаған тәжірибе көңіл-күйді қанағаттандыратын дене
жаттығуларымен шұғылдану (егер олар педагогикалық тұрғыдан дұрыс
ұйымдастырылса) ол нағыз адамгершілік тәжірибе жинақтау мектебі. Бұндай
сабақтарда жаттығу әдісі кең қолданылады, яғни қимылдар мен іс-әрекеттерді
бірнеше рет қайталау нәтижесінде адамгершілік дағдылар қалыптасады.
Қимылды бірнеше дүркін қайталау барысында оқушылар олардың пайдасын
түсініп, саналы түрде орындауы тиіс, мұғалім барлығына бірдей талап қойып,
орындалу талаптарын күрделендіреді. Мұндай шарттар бірте-бірте қиындықтарды
жеңуге, ұжымдық әрекетке, тәртіпке (жүйелі талаптар арқылы), дербестікке
және өзіндік тәрбиеге үйретеді.
Мысалы, жақсы денсаулық кепілі ретінде күн тәртібін сақтау – міндетті
шарт. Алайда оқушылардың барлығы бірдей бұл шартты орындай бермейді, кез-
келген адам өзін ұйқыға жатар алдында қызықты кино көруден тия алмайды. Бұл
үшін ең алдымен ағарту жұмыстары, сосын дағдыны үйреніп, бірте-бірте
қалыптастыру жүргізіледі.
Жаттықтыру сабақтары тәрбиелеуге жағдай жасайды, ол қозғалыс
ойындарын, жарыстарды, кезекшіліктерді жүргізгенде, ортақ тапсырмаларды
орындағанда, спорттық жабдықтарды дайындағанда, өз бетінше ширатуды
орындағанда мүмкін болады.
Кейбір жаттықтырушылар дене тәрбиесі мен спорт сабақтарында
оқушыларды тәрбиелеу автоматты түрде жүреді деп есептейді. Бұл қате
пікір. Тек әрбір сабағында нақты міндеттерін қойып, оларды шеше алатын
педагог қана жас ұрпақты тәрбиелеуде жетістікке жете алады.
Жас спортшы тәрбиесіндегі жаттықтырушының алатын орны ерекше, сондай-
ақ бүкіл ұжым баға беретін адамгершілік бағалануының бірлігін, яғни ұжым
мен қоғамдық пікірді толық бағалау қажет. Әрбір іске ұжымдық баға беру –
жас адамның жеке тұлғасына әсер ететін ең тиімді әдіс. Алайда, осы
педагогикалық амалды қолданбас бұрын жаттықтырушы өзін - өзі басқарудың
негізі болып табылатын тату, бастамашыл, тәртіпті ұжым құрып, қалыптастыру
қажет.
Адамгершілік ынталандыру. Мақтау мен жазалау жақсы әдетті
қалыптастырып, жаманын түзететін ынталандыру ықпалдары болып табылады.
Мақтау – бұл оқушылардың іс-әрекеттері мен жұмыстарын оң бағалау және
оларға рухани қанағат беріп, пайдалы мінез – құлық түрлерін қалыптастыруға
мүмкіндік беретін табыстары мен жетістіктерін мойындау болып табылады.
Оқушыларды, олардың ісәрекетін, орындаған жаттығуларын мақтау, - қолдау,
мақтау, - алғысайту түрлерінде жүргізілуі мүмкін (мұғалімнің де бүкіл
ұжымның да атынан). Алайда, балалар мен жасөспірімдердің жеке
ерекшеліктерін де ескеру қажет. Демек, бір оқушы салмақты және ұяң болса,
енді бір мақтан сүйгіш, ал үшіншісі өзін қатаң сынға ала алады. Осының
барлығы ұжымда мақтау барысында ескерілуі тиіс.
Мынандай педагогикалық амалдарды пайдалануға болады.
- сенім білдіру, әлі мақтауға ілікпеген, бірақ табандылық танытып, жақсы
тәртіп көрсете бастаған спортшыға көрсетіледі;
- сену, жаттықтырушы қандай да бір себеппен осы сәтте мақтауға лайық емес
оқушыға спорттық жабдықтарды қабылдап, команданы ұйымдастырып, ширатуды
жүргізуді сеніп тапсырады.
- рухани қолдау көрсету, онда мұғалім үлгерімі төмен оқушыға тек спорттық
қана емес, сондай-ақ әдеби, ұйымдастырушылық, педагогикалық
қабілеттерін көрсетуге көмектеседі.
Мақтаумен бірге оған мағынасы мүлде қарама – қарсы жазалау әдісі де
қолданылады, яғни жас спортшының жаман әдеттерін жоюға көмектесетін,
олардың іс - әрекеттерін теріс бағалау деп аталады. Әсіресе ұжымды
қалыптастырудың алғашқы сатыларында жазалау көп қолданылады. Ал ұжым бекіп,
ондағы өмір ағысы бір арнаға түскен соң жазалауға деген қажеттілік те
азаяды. Бұндай жағдайдағы нұсқау кеңес немесе өтінішпен алмастырылады.
Қайта тәрбиелеу мақсатындағы педагогикалық жазалау амалдары мынандай
іс-әрекетін талқылау, өз іс-әрекетінің тікелей туындаған салдарын сынау,
қолдану шараларын күту, жаттықтырушының артынша түсіндіруімен сөзбен сөгу.
Тәрбиелеу – күтпеген жағдайлары бар, өте шапшаң, жедел шешім
қабылдауды талап ететін, күрделі педагогикалық процесс. Барлық туындаған
жағдайға арналған ереже жоқ. Егер сабақ барысында тәрбиенің адамгершілік
ағарту, адамгершілік тәжірибе мен адамгершілік ынталандыру тәрізді
құралдарын жаттықтырушының теориялық білімі мен жеке тәжірибесімен қосып,
кешенді түрде пайдаланса тәрбие ықпалы жоғары болады.
1.3 Ерік жігерін тәрбиелеу
Қазіргі таңда спорт, спорттық дайындық, спорттық іс қимыл дене
қабілеттерімен қатар адамның ерік-жігерін де дамытатыны баршамызға белгілі
(Белорусова, 1977; Ильин, 2000; Хрушев, Круглый, 1982).
Соңғы кезде біз спорт сахналарында нағыз ерік – жігер күштерін
байқаймыз. Жас спортшының жігерін жетілдіру міндетті дене және көңіл – күй
жүктемелері бар спорт қимылдарының ерекшеліктеріне байланысты. Бұл
жаттығуларды орындау жаттықтырушы көмегімен жүргізіледі, бірақ жас
спортшының ерік – жігері белгілі бір мақсатқа бағытталған саналы іс-
қимылдарда туындап, дамиды, ол мақсатқа жету жолында түрлі кедергілер мен
қиыншылықтар кездесуі мүмкін.
Кедергіні бағындыру үшін жігер мен ерік күші қажет.
Көптеген ғалымдар мен іс-тәжірибешілер (Деркач, Исаев, 1981; Ильин,
2000 және т.б.) ерік жігер қойылған мақсатқа жетуде кездескен кедергілерді
саналы түрде бағындыруда туындайтын қажеттілік деген қорытынды жасады. Бұл
шешім адамның ерік жігерінің негізгі құрамдас бөлігінің бірі мақсатқа
ұмтылуды талап етеді, оны жеткіліксіз дамыту қалған ерік сапаларын
пайдалану мүмкін емес.
Спорттық дайындық пен жарыс қимылдары барысында жас спортшыларда
тәрбиеленетін негізгі ерік сапалары – мақсатқа ұмтылушылық, шыдамдылық пен
табандылық, шешімталдық пен батылдық, бастамашылдық пен дербестік болып
табылады.
Мақсатқа ұмтылушылық ең алдымен спорттың болашақтағы және ағымдағы
мақсаттарын түсінумен байланысты. Бұл мақсаттарды анықтау – қатаң қорғалуы
тиіс, күрделі, қиын міндет. Егер адам өзі еңбектеніп, қиындықтан өтуі қажет
мақсатты түсінбесе, ешбір іс-әрекет түрі мақсат ойдағыдай орындалады деп
сенуге болады.
Қажеттіліктер әр түрлі болып келеді: өте қарапайым, күрделі,
биологиялық және әлеуметтік.
8 – 10 жастағы спортышыда қандай қажеттіліктер бар деген сұрақ
туындайды. Бірінші орында – қарым-қатынас пен ойын әрекетіндегі
қажеттіліктер. Жалпы білім беру мен спорт мектептеріне келгенге дейін
балалардың қажеттіліктері отбасы жағдайына, балабақшадағы жағдайларға,
қоршаған орта мен өз қатарларымен қарым-қатынасы барысында анықталады.
Жаттықтырушы оған үнемі қолдау көрсетіп, керек жерде көмектесіп отыруы
қажет.
Ата – аналары спортқа ертіп әкелген балалардағы жаңа қажеттіліктер
туындағанда жаттықтырушының оны әкелген балалардағы жаңа қажеттіліктер
туындағанда жаттықтырушының орны ерекше болады. Көптеген батыс елдерінде
баласы үшін спорт түрін емес, тәрбиеленушілері мен өз әріптестері арасында
беделі зор саналатын спорт жаттықтырушысын таңдайды.
Жасына қарай қажеттілігі де өзгеріп, мақсатқа ұмтылуды тәрбиелеудің
жаңа құралдары мен әдістерін ендіруді талап етеді.
Саналы қажеттілік спортшыны өз қажетін өтеуге әрекет етуде
ынталандыратын себеп болып табылады. Қажеттіліктердің көп болуы оны
түрліше, түрлі бағытта, жұмыс атқарып, аталған сәтте қосалқы себепті
ысырып, ең негізгісін таңдауға мүмкіндік береді.
Мақсатқа ұмтылғыш спортшының ең басты мақсатына қарай өз жұмысын
бағдарлай білу қабілеті ерекшелендіріп тұрады. Үш жылдан соң спорт шебері
нормативін орындау мақсатын қою жас жігіт үшін өмірлік маңызды себеп болып
табылады, мақсатқа жету жолы күнделікті жаттығу сабақтары, ал жолдасы
достарымен яхтада теңізде серуендеуге шақырады. Осының қайсысы маңызды.
Спорт шебері болу ма, әлде яхтамен саясатқа шығу ма? Өзіне яхтамен
серуендеуді жақын тұтқан спортшыда мақсатқа ұмтылушылық жақсы дамымаған.
Мақсатқа ұмтылғыш спортшы – алыстан жоспар құрады. Ол жақын тұрған
себептерге алданбай өз мақсатына жете алады.
Мақсаттылықты қалыптастыру заманауи қоғамда жас спортшымен жұмыс
жасауда өте күрделі құбылыс. Ондағы басты жаттықтырушы міндетінің бірі жас
спортшының ерік-жігерін, яғни мақсаттылықты қалыптастырып, дамыту болып
табылады. Ол ұжымдық және жеке спорттық жеңіске жетуде көрінуі тиіс.
Қойған мақсатқа жетуге қажетті табандылық пен қайсарлық күрестегі
және басқа күтпеген кедергілерді бағындырудағы белсенділікті, қуат әлеуетін
сақтаумен (кейде арттырумен) жүргізіледі.
Әрбір жаттықтыру сабақтарында спортшы жаттығуларды орындап, шаршауды
басып, т.б. қиындықтарды жеңеді. Мұнда жаттықтырушының кәсіби даярлығына
оның қимыл құрылымы мен әдістерін, арнайы және ағымдық жаттығуларды білуіне
мән беріледі. Жаттықтырушы жас спортшыға күрделі жаттығуларды алдын ала
үйретпей орындауды ұсынғанда ондағы шешім қабылдай алмау, сенімсіздік
тәрізді кері психикалық сапаны дамытуға көмектеседі.
Шешімталдық пен батылдық шешім қабылдау мен орындауға және дене мен
рухани қауіпті уақытты шектеу жағдайында туындайды. Бұндай жағдай спортшыда
шатасу, жаттығуды сәтсіз орындау мен жарақаттану, мазасыздану, сенімсіздік,
ауру және өз қауіпсіздігі үшін қорқу туралы ойлар мен ұғымдар пайда болуына
әкеледі.
Шешімталдық пен батылдыққа тәрбиелеуде жас спортшының көңіл – күй
тұрақтылығы маңызды саналады.
Қатты толқу ЖЖЖ-нің біршама артуы қауіпті жаттығуларды орындауды
қиындатады. Алайда, қауіпке бас тігуге бейім болу – батыл спортшылардың
белгілі процестік себеп болып табылады. Әрине батыл спортшыда қорқақ
спортшыға қарағанда қорқыныш аз сезіледі. Профессор К.Плотонов қорқыныш
батыр адамда да бар, бірақ ол сол қорқынышқа қарсы шыққаны үшін де батыл
деп әділдікпен атап айтты (1972). Шешімталдық пен батылдық негізінде
спортшыға қауіпсіздік шегін көрсететін білім мен іскерліктің түзу жүйесі
жатыр. Білімсіз, соқыр, тәуекелшілдік – жалқаудың ісі. Қорқақ адам шынайы
қауіпті жасырып өзіне қиындық тудырып алады. Мысалы, адамдар көбінесе
шаршағаннан емес, қорыққанынан суға батып кетіп жатады.
Мектепке дейінгі және төменгі сынып жасындағы балалар өте қауіпті
акробатикалық және гимнастикалық жаттығуларды орындағанда батылдық
көрсетеді. Олар жаттығуды орындағанда қорқыныш дегенді білмейді, толығымен
жаттықтырушыларға сенеді.
Шешімталдық пен батылдықты тәрбиелегенде жас спортшыны тез шешім
қабылдап, орындауға, қауіп деңгейін дұрыс бағалауға қабылдаған шешімін
қайта ойланбастан саналы орындауға, керек сәтінде қорқыныш пен күдікті
басып, оның алдын алуға оқыту қажет. Ерік – жігер күшін өзіндік іске асыру
мен өзіндік ұйымдастыру амалдарына сүйеніп, осы сапаларды тәрбиелеуде
біршама табыстарға жетуге болады.
Балалар спорттық даярлықтан белгілі бір тәжірибе жинағанда барып
бастамашылдық пен дербестікті дамытуға болады. Бұл сапалар қиындықтар мен
кедергілерді әрекеттегі құралдар мен әдістерді пайдаланумен ғана шектелмей,
олардың өте аз немесе мүлде жоқ болуы тарапынан бағындыру үшін туындайды.
Әрине, бұл сапалар қозғалыстық және спорт ойындарын жүргізгенде тиімді
тәрбиеленеді. Мұнда спортшы кенеттен туындаған жағдайды дұрыс әрі тез
бағалап, ақпаратты жедел қабылдап, жұмыс жоспарын ойластырып, дұрыс таңдап,
дербес шешім қабылдауы тиіс.
Спорттық дайындықтың бастапқы сатысында ілімі мен іс – тәжірибенің
жеткілікті меңгерген балалар жеке және топтық дербес ширатуға бейімделеді.
Оларға сондай – ақ шағын жарыстарда төрешілер роліне де сеніп тапсыруға
болады.
Бұл сапаларды дамытуда жас спортшының жаттықтырушы қолдайтын, дербес
іс-қимылдарының дұрыстығына өзіндік сенімділігі маңызды болып саналады.
Дербестік пен бастамашылдық спортпен қатар күнделікті адам өмірінде
де қажетті сапалар.
Жарыс әрекеті мен стресс жағдайындағы спорттық нәтижелерге үлкен
ықпал ететін көңіл күй көп жағдайда ұстамдылық пен өзін-өзі игеруді
анықтайды. Бұл сапалар жас спортшының темпераменті мен жүйке жүйесі
қасиеттеріне байланысты болады.
И.Павловтың темперамент туралы іліміне назар аударған дұрыс
физиологиялық негізі жүйке жүйелерінің қасиеті болып табылатын әрбір
темпераментке қоршаған ортаға әсері мен мінез – құлқы соған лайық ерік -
күшін көрсету ерекшеліктері тән.
Жас спортшының ерік – жігер дайындығы жаттықтырушы жұмысының маңызды
жақтарының бірі болып табылады. Спорт тәжірибесі спортшылардың алға қойған
мақсаттарына жетуде көрсететін ерік жігері мен мінез үлгілеріне бай.
Бұндай мысалдар спортшылардың тәрбиесі, ерік – жігері мен мінезін
қалыптастыру үшін маңызды болады. Мұнда ерік – жігер дайындығы әдістері мен
құралдарын білумен қатар тәрбиелеу нысанын, оның жас ерекшеліктері мен
типологиялық ерекшеліктерін, темпераментін білу қажет. Осы арқылы ғана
күрделі жарыс қимылдарында ерік күшін көрсетіп, жоғары спорттық
жетістіктеріне жетуге қабілетті болашақ олимпиада жеңімпазын тәрбиелеу
мүмкін болады.
1.4 Спорттық дайындық жүйесіндегі оқыту
Педагогикалық жұмыстар, оның ішіндегі спорт жаттықтырушысының жұмысы
өз пәнін, оқу – жаттықтыру процесі заңдылықтарын терең білуді қарастырады.
Педагогикалық жұмысты бағдарламалау алдында жақсы нәтижеге жету үшін қандай
құралдар мен әдістер қажет екенін, балалар мен жасөспірімдердің спорттық
дайындығын ұйымдастыруда қандай заңдылықтарды, принциптерді және ережелерді
сақтау қажет екенін нақты білу қажет.
Оқытудың заңдылықтары, ережелері, принциптері
Оқытудың ақыл – ой және дене дамуы мен мазмұнының терең дара
байланысына негізделген дамытушы сипаты жаттықтырудың негізгі
заңдылықтардың бірі болып табылады.
Л.Выгодский оқыту қалай болғанда да баланың даму деңгейіне сай келуі
тиіс, бұл талас тудырмайтын, бірнеше рет тексеріліп, белгіленген дәлел деп
жазды.
Жас спортшының жеке тұлғасын дамыту ерекшеліктері көп жағдайда
өзіндік оқып үйренудің мүмкін болатын шараларын, яғни оқытудың алдағы
сипатын анықтайды. Балалар мен жасөспірімдердің спорттық дайындығындағы осы
заңдылықтарды сақтамау жаттықтыру ықпалын төмендетіп, денсаулық жағдайына,
жеке жүйе қызметіне, дене дайындығы деңгейіне кері әсер етеді. Бұл егер
жаттықтырушы оқушының жасы мен дайындығына көлемі мен қарқыны жағынан сай
емес дене жаттығуларын орындатып, қимыл әдістерін күрделендіріп, жас
спортшыларды жарыстаға көптеп қатыстырғанда туындайды. Нәтижесіне келгенде
бұлай оқыту дамытуды жетілдірмей, керісінше, оны тежейді. Бұл білім оқыту
заңдарын бұзбай дамытушы сипаттағы оқу – жаттықтыру барысын құруға
мүмкіндік береді. Оқыту барысында дене тәрбиесі саласындағы білімін
кеңейтіп, қимылды дұрыс орындау дағдысын қалыптастырумен қатар, тұлға
қасиеттері де қалыптасады. Яғни оқыту тәрбиемен үздіксіз байланыста болады.
Оқытудың тәрбиелік сипаты – бұл оқу – жаттықтыру барысының
заңдылықтары оны сақтау дене тәрбиесі құралдарымен жас спортшы тұлғасының
оң сипаттарын қалыптастыруға көмектеседі.
Спорттық дайындық барысында дүниетанымы қалыптасып, ақыл-ой және
әсемдік дамуы жүзеге асырылып, саналы тәртіп, мінездің қайсарлығы мен
беріктігі, белсенділік пен бастамашылдық әділдік пен адалдық, ұжымда тіл
табыса білу, достық пен жолдастық, мәдени тәртіп дағдылары, отан сүйгіштік
тәрбиесі жүргізілетіні белгілі. Әрине, жаттықтырушы дегеніміз, біріншіден
тәрбиенің мықты құралы дене жаттығуларын меңгерген, өскелең ұрпақ
тәрбиешісі саналады.
Оқыту барысында заңды түрде жүргізілетін тәрбие ісінде
жаттықтырушының жеке тұлғасы, оның іс барысындағы ұйымдастырушылық ролінің
маңызы зор. Оқытудың жан – жақты заңдылықтарына сүйеніп, ол тұлғаны жүйелі
әрі жоспарлы қалыптастыруға арналған оқу барысының көп жақты мүмкіндіктерін
пайдалануы тиіс.
Оқу – жаттықтыру ісінің заңдлықтары оқытудың мазмұндық, әдістік және
ұйымдастыру түрлері жақтарының барлығын анықтайтын негізгі ережелерде нақты
көрінеді. Бұндай түпкі ережелер дидактикалық оқыту ережелері деп аталады.
Балалар мен жасөспірімдердің спорттық дайындығы жүйесіндегі оқыту мен
тәрбие үшін дидактикалық принциптерді сақтау маңызды саналады.
Оқытудың ғылымилық принципі. Спорттық дайындық жүйесі жеке тұлғаның
жан – жақты даму заңдылықтарының негізгі біліміне негізделеді.
Соңғы жылдары іс тәжірибені балалар мен жасөспірімдерді оқытуды құру,
спорттық даярлықтың мазмұны мен түрлері, спорттық жаттықтырушының
педагогикалық шеберлігін қалыптастыру туралы дене және ілімдік дайындық
білімінің құралдары мен әдістері туралы жаңа мәліметтерімен толықтырды.
Көптеген мақалалар жас ұрпақты дене жаттығулары сабағы барысында оқыту мен
тәрбиелеу әдістемесіне арналды. Педагогика ғылымы балалармен және
жасөспірімдермен сабақ ұйымдастыруға арналған көптеген тәжірибеде
негізделген нұсқаулар ұсынды.
Жас спортшыны оқытуға және тәрбиелеуге бағытталған педагогикалық
ықпалдар іс-тәжірибеде тексеруден өткен ғылыми мәліметтерге ғана сүйенуі
тиіс. Ғылымилық принципі БЖСМ мен спорт клубтары секцияларының
бағдарламалары мазмұнының негізіне кірістірілген.
Әрбір педагогикалық жұмыс ғылыми тұрғыдан негізделуі тиіс, ғылымилық
принциптің негізгі мәні де осыдан көрінеді.
Жүйелілік пен бірізділік принципі. Оқытудың жүйелілігі жас
спортшылардың белгіленген тәртіпте білімді, іскерлік пен дағдыны меңгеруін,
яғни жүйе үйренген материалды орналасуына қарай сырттай ғана емес, оның
оқушы санасына сіңірілуін талап етеді.
Сабаққа қатыспай қалу қимыл әдістері мен дене қабілеттерінің даму
деңгейлеріне дереу әсер ететінін әрбір жаттықтырушы біледі, іліми білімнің
болмауы, оқушыларға өзіндік жетілдіруге мүмкіндік бермейді.
Оқытудағы бірізділік оқу материалының логикалық негізделуін, яғни бір-
бірімен сабақтасып, соңғысы алдыңғысына негізделіп, оқушының таным
әрекетіне жол салуын қарастырады. Бағдарламаның кез-келген түріндегі
күрделі әдістік амалды үйретуге болады. Егер қимыл элементтері оқытылмай,
олардың арасындағы бірізді өзара байланыс болмаса, онда мұндай әдіс
тұрақсыз, ол алдағы жаттықтыру жүктемелері әсерінен бұзылады.
Дене қабілеттерін жетілдіруде де бірізділікті сақтау қажет.
Жаттықтырушы балалар мен жасөспірімдер дамуының қандай жасында және қашан
күш пен шапшаңдықты тәрбиелеп, сабақтарда оларды қандай тәртіппен
жетілдіруді білуі тиіс. Өйткені төзімділікке арналған жаттығулардан соң
шапшаңдық жақсы дамымайды, күш жаттығуларынан соң да ептілік нашар дамиды.
Саналылық, белсенділік және дербестік принциптері. Саналылық
принципін жүзеге асыру ең алдымен жас спортшы алдына белгілі бір мақсат пен
міндеттер қоюды қарастырады. Ол дене жаттығуларымен шұғылданудың саналы
көзқарас қалыптастыруға негіз болып табылады. Егер оқу сабақтарында оның
мақсаты мен міндеттерін спортшыларға айтпаса, онда олар жекелеген
жаттығулардың мәнін түсінбей, шөл далада адасқан жолаушының күйін кешеді.
Оқушылар өтілетін материалға саналы ден қойғанда ғана саналылық
қалыптасады. Саналылық принципі оқушылардың меңгерген білімі мен дағдысының
мәнін түсінгенін, олардың қолдану маңыздылығын ұғып, өз табыстарын бағалап,
сәтсіздіктерін талдай білуін талап етеді.
Белсенділікпен бекімеген саналылық тілекпен ғана шектеліп, ашылмай
қалады, ал өз іс-әрекетіне саналы көзқарасы жоқ белсенділік қате саналады.
Осындай жағдайлар туындамас үшін, оқушыларды жаңа материалды өткен
материалмен қосып қайталап оқуға, қайталауды жаңа білімге қарай жоғары
деңгейде жүргізуге, жаңа сабақ тақырыбын қабылдаудағы дайындық сипатына
белсенділік беру, яғни оқушыларды күтпеген жайттарға алдын ала даярлау
қажет (осы үшін мәселелі жайттарды пайдалану). Көп жағдайда жаңа білім мен
дағдыны белсенді игеру оқушылардың дене жаттығуларымен шұғылдану
барысындағы ашқан шағын жаңалықтарымен анықталады.
Дербестік принципі оқытудың алғашқы сатысында – ақ үлкен мәнге ие
болады. Алайда осы жүзеге асыру көбінесе басқа дидактикалық принциптер
қаншалықты дұрыс пайдаланылғанымен оқу барысында қандай үй тапсырмалары
ұсынылып, қандай ілімдік мәліметтер алынғанына, жаттықтырушының бақылауымен
және оның түсіндіруімен сабақ барысында дағды мен іскерлікті дербес меңгеру
міндеттері қалай шешілуіне байланысты болады.
Өзіндік сабақтарды ұйымдастыру мен жүргізу оқушыларға спорттық
дайындықтың сатысында қойылатын негізгі міндеттердің бірі.
Көрнекілік принципі. Оған дене жаттығуларына оқытудың алғашқы
сатыларында ерекше мән беріледі. К.Ушинский (1950) бала заттың түрін,
бояуын, дыбысын сезініп, ойланады. Ал баланы басқаша ойлауға мәжбүрлеу бала
табиғатына қиянат жасаумен бірдей деп атап көрсетті. Алғашқы оқуды заттың
түрімен, бояуымен, дыбысымен түрлендіріп, яғни оны бала сезімталдығына
лайықты етіп, біз бұл оқуды бала санасына лайықты етіп, өзіміз де
балалардың ойлау әлеміне енеміз.
Жоғары сыныпта оқитын жас спортшыларды оқытудағы көрнекілік принципі
де өз мәнін жоғалтпайды. Алайда, бұл жерде күрделі түрлерге, яғни плакаттық
материалдарын, кинограммаларға, кинотүсірілімдерге өту қажет. Егер төменгі
сынып оқушыларында сезіммен қабылдау басым болса, ал жасы өскен сайын
бейнелеп сөйлеудің маңызы артып, қабылдау өздігінен жүргізіледі.
Көрнекілік принципін жүзеге асыру қажетті материалдар көрсетіліп, оқу
тапсырмалары жақсы түсіндіріліп, көрнекі құралдар қолданылғанда ғана тиімді
болады.
Лайықтылық принципі. Ешбір жаттықтырушы 10 – 12 жасар оқушыда 100 кг
штанганы көтеруге немесе 2 м биіктікке секіруге тапсырма бермейді. Бұл
шамалар он жастағы балаларға лайықты емес. Сондықтан лайықтылық принципі
оқытуда да, тәрбиелеуде де жас ерекшеліктері мен жеке даму заңдылықтарына
негізделеді.
Мысалы, белгілі бір жаста дене қабілеттерінің өсу ырғағының белсенді
артуы байқалады. Бұндай белсенділік кезеңдері сенситивтік деп аталады
(сезімталдық). Балалар мен жасөспірімдерге сезімталдық жағдайында болатын
дене қабілеттерін дамытуға бағытталған жаттықтыру құралдарының біршама
көлемі лайықты.
Қимылдарға оқытуға ілімдік мәліметтерді хабарлағанда және
педагогикалық ықпалдар жүйесін әзірлегенде оқушылардың жас ерекшеліктерінің
даму ерекшелігін терең білуді талап ететін лайықтылық принципі қолданылады.
Лайықтылық принципінің оқушылардың жас ерекшеліктерімен байланысты
болуы әрбір жас кезеңіне спорттық дайындықтың қатаң белгіленген міндеттері
мен әдістері және құралдары сәйкес келеді дегенді білдірмейді. Жеке
биологиялық даму ырғағы, спорт түрлерінен дайындықты қалыптастыру
заңдылықтары, оқыту әдістері, дидактикалық талаптарды сақтау көп жағдайда
дене жаттығуларын оқыту сабақтарындағы лайықты шаманы анықтайды.
Классикалық дидактика оқытудың лайықтылығын қамтамасыз етіп,
оқытудың жеңілден қиынға, белгіліден белгісізге, қарапайымнан
күрделіге, жақыннан алысқа тәрізді лайықтылық ережелерінің атауларын
алған бірқатар ережелерді белгіледі.
Білімнің іскерлік пен дағдының беріктігі принципі оқушылардың алған
білімдерінің іскерлігі мен дағдыларының берік болып, түрлі жағдайларда
қолдану және жаңғырту қасиеттерінің болуын талап етеді. Мұндағы қимыл
дағдысының беріктігін сақтау немесе тұрақтылық ретінде түсіну қажет. Қимыл
дағдысын сақтау (ұмытуға қарсы ұғым) – бұл дағдының ұзақ уақыт бойы
өзгермеуі. Қимыл дағдысының тұрақтылығы – бұл оның кез-келген тіпті
стресстік жағдайда да берік тұрақтылығы.
Оқытуда оқытылатын қимыл оның орындау әдісі есте ұзақ сақталып,
тұрақты болуы маңызды саналады. Балалар мен жасөспірімдердің спорттық
жарыстарында дағды тұрақтылығының мыңызы артады.
Беріктік принципінің қайталау арқылы іс – тәжірибе жүзінде атқарады.
Ол оқытуда жеткен нәтижелерді бекітіп, жетілдірудің негізгі және бірден –
бір әдісі болып табылады.
Алайда спорттық даярлық іс – тәжірибесінде өткен материалды бекіту
құралы – ұзақ уақыт бойы біркелкі жұмысты бірнеше дүркін орындау жиі
қолданылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
І. Жас спортшыны оқыту және тәрбиелеу
1.1. Спорттағы дамушы тұлғаны тәрбиелеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..8
1.2. Адамгершілік тәрбиелеудің әдістері мен құралдарының
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3. Ерік жігерін
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...15
1.4. Спорттық дайындық жүйесіндегі
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 18
1.5. Жас спортшыларды оқытудағы жан – жақты
амал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
1.6. Дене дайындығы мен оның жас ерекшеліктері бағыты. Жаттықтыру
ықпалдарының негізгі құрамдас
бөліктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. ... ... 27
1.7. Дене қабілеттерін тәрбиелеу құралдары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
IІ. Жаттықтыру жүктемелерін жас ерекшелігіне қарай кезеңге бөлу
2.1. Жаттықтыру жүктемелерін жас ерекшелігіне қарай кезеңге
бөлу ... ... ... ... 39
2.2. Алғашқы спорттық дайындық (төменгі сынып
жасы) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..41
2.3. Алдын ала негізгі спорттық дайындық (жасөспірімдік
кезең) ... ... ... ... ... ..43
2.4. Мамандандырылған базалық спорттық дайындық (Жоғарғы сынып
жасы) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Спорттық дайындық кез – келген педагогикалық
ықпалдардың құралдары, әдістері мен түрлерін және осы ықпалдар бағытталатын
нысандарды терең білуге бағытталады. Педагогикалық ықпалдар мазмұны
спортшылардың жасына олардың дайындық сатыларына қарай өзгеріп
отырады.бірақ негіздері, яғни жалпы заңдылықтары, ережелері, оқыту мен
тәрбиелеу принциптері өзгермейді.
Спорттық дайындық педагогикалық ықпалдардың тәрбиелік, білім беру
және сауықтыру бағыттарын ұсынады, олар өзара байланыста ортақ міндет –
спортшыларының жеке қабілеттерін барынша дамыту мен оларды жарыс әрекеті
жағдайында жүзеге асыруды атқарады. Қойылған мақсатты атқару үшін
педагогикалық ықпалдар нысаны мен мәнін жақсы білу қажет. Педагогикалық
ғылым мен іс – тәжірибеде жинақталған кеңестерді басшылыққа алу қажет, яғни
әдістеме өзінің ықпал ететін нысанын, яғни өсіп келе жатқан, дамушы жас
спортшыны білуімен табиғи байланыста болуы тиіс.
Жас спортшы тәрбиесінде жаттықтырушының, мұғалімнің – жеке үлгісі,
оның тәрбие барысындағы ұйымдастырушылық ролі маңызды болып табылады
(Белорусова, 1977, Деркач, Исаев, 1981,; Сухомлинский 1971). Дамушы және
тәрбиелеуші білім берудің жан – жақты заңдылықтарына сүйеніп, мұғалім жеке
тұлғаның жоспарлы және жүйелі қалыптасуына арналған педагогикалық процестің
жан – жақты мүмкіндіктерін пайдаланады.
Заманауй тұлғаның адами құрылымына оның өмірге, еңбекке, басқа
адамдарға және өзіне деген көзқарастарын анықтайтын кең көлемді
адамгершілік қасиеттері кіреді. Бұл қасиеттер жоғары деңгейге жетпес бұрын
дамудың ұзақ әрі күрделі жолынан өтуі тиіс. Таным деңгейі, тұлғаның
құрылымына ену тереңдігі, бір қасиеттің пайда болу қабілетінің қамту көлемі
адамның тұлға ретінде қалыптасуының түрлі сатыларында бірдей болмайды.
Қалыптасушы тұлға биологиялық және әлеуметтік дамудың бірқатар
сатыларынан өтеді. Бұл сатылардың әр қайсысының өзіне тән, жасына қарай
педагогикалық ықпалдар мен талаптар жүйесі болуы тиіс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Балалар салыстырғанда мазмұны
жағынан жақын нысандарды сапалы қабылдайды. Егер адамның қайырымдылығы
әңгіме жүргізілгенде жауыздық пен оның пайда болуын да еске түсіру керек.
Спорт секцияларында оқуға келген балалардың еске сақтауы өте жақсы болады
және олар барлық жаңалықты нақты және айқын мегереді. Барлық психикалық
процестер тәрізді есте ұстау да (оның ішінде қимылдық және моторлық)
тұлғаның барлық дамуымен тығыз байланысты. Балалар өздерінің ұғымдары мен
танымдарын толықтыруға тырысады. Адами қарым – қатынастарды нәзік сезінеді.
Табиғатты терең қабылдайды.
В.Сухомлинский (1971) бастауыш сынып оқушыларын оқытудың алғашқы
жалдарында сабақтардың көп бөліктерін орманда, бауларда, көгалдарда
өткізді. Табиғатпен қатынас қажетті тұлғалық сапаларды қалыптастыруға
мүмкіндік береді. Спорттық іс – тәжірибеде жаттықтырушы сабақты ашық аспан
астында орманда, саябақта ұйымдастырғанда баланың тек дене жүктемесін ғана
емес, сондай – ақ көңіл – күй жүктемесін де алып, өзінің есте сақтау
қабілеті мен елестетуін жаттықтыруды ұмытпайтыны туралы мысалдар көптеп
кездеседі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Тәрбие міндеттерін шешу жас спортшыда
адамгершілік санына адамгершілік сезімін, ерік – жігері мен мінез – құлқын
бірлікте қалыптастыру арқылы атқарылады. Педагогикалық ықпалдар күшінің
санағы, сезім мен мінез құлыққа әсер етуі жас ерекшеліктері мен жеке
мүмкіндіктерге сәйкес келіп осыған байланысты өзгеріп отыруы тиіс.
Тәрбие міндеттерін қояр алдында тәрбие деңгейін, яғни жас
спортшылардың белгілі бір ықпалдарға танымдық эмоционалдық және мінез –
құлық жауаптарына дайындығын анықтау қажет. Жаттықтырушы осы деңгейді
басшылыққа алып, педагогикалық ықпалдардың түрлерін, құралдары мен
әдістерін таңдайды, оларды тәрбие процестерінің заңдылықтарына сәйкес
пайдаланады. (оқыту мен тәрбиенің бірлігі, белсенді әрекет арқылы
тәрбиелеу, тәрбие мен өзіндік тәрбиенің бірлігі).
Зерттеудің объектісі. Бастауыш сынып жасында кезеңдеріндегі әлеуметтік
байланыстар мен қоршаған ақиқат әлемді бағалауда балаң оқушыда белгілі бір
өзгерістер болады. Тереңдетілген спорттық мамандану сатысындағы алғашқы
даярлық көбінесе жасөспірімдік кезеңге сәйкес келеді, ол кезеңде ағзада
биологиялық есею мен жыныстық жетілу жолында терең өзгерістер жүреді.
Әрине, бұл өзгеріс психикалық дамуына көп ықпал етеді. Жігіттік жаста
спортшылар жоғары нәтижелерге көптеп қол жеткізеді. Ол бозбаланың немесе
қыздардың түрлі жарыстарға қатысып, алғашқы табысқа жету кезеңі болып
табылады. Жастық шақ ілімінің көптеген түрлері бар – биологиялық
психологиялық, әлеуметтік, т.б. Отандық ғылым жастық шақ мәселесін дамудың
ішкі заңдылықтары есебінен әлеуметтік – психологиялық амалмен үйлестіріп,
кешенді зерттеу қажет деп есептейді.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі тұрады.
І. Жас спортшыны оқыту және тәрбиелеу
1. Спорттағы дамушы тұлғаны тәрбиелеу ерекшеліктері
Тәрбиелеу процесі түрлі құралдармен атқарылады, олар адамгершілік
ағарту адамгершілік тәрбие жинақтауды ұйымдастыру және адамгершілік
ынталандыру болып табылады.
Жас спортшы үшін мұғалімнің, жаттықтырушының беделі бірінші орында тұрады.
Бастауыш сынып оқушысы үшін жаттықтырушының сөзі әке – шешесі де тіпті
әжесі де өзгерте алмайтын заң. Бұл кезеңде оқушыларда үлкен қоғамдық
белсенділік пайда болады, олар өзі немесе отбасы үшін емес, ұжым үшін көп
нәрсе жасай алады. Қатарларымен қарым – қатынаста кең пейілділік, талқылау
барысында тік мінезділік, көмекке әзірлік байқалады, көңіл – күйі әдетте
қуанышты болады, оқыту психиканы дамытудың негізгі факторы болып табылады
Жекелеген психикалық процестерді дамыту жас спортшыны оқытудың бүкіл
бастапқы сатысы бойында жүргізіледі. Педагогикалық ықпал үшін оқыту және
тәрбиенің бірінші жылында жеткіліксіз үйлесім біршама албырттық және
бағыттың айқын болмауы тән.
Жаңадан бастаушы спортшылар өздері үшін маңызы бар, олардың көңіл –
күй мазасыздануларына байланысты нысандарды және көзге тез шалынатын
түсінікті және ыңғайлы белгілерді тез қабылдайды. Осыған байланысты
ұғымдарды нақты анықтап, талаптарды қолайлы қалыптастырып, қойылған
міндетті жаттықтырушы үшін де маңызды болатындай ету қажет.
Осы кезеңде жас спортшылардың есінде сақталатындай үлкен жаттығулар
кешені ендіріледі.
Бұл жаста механикалық есте ұстау қабілеті дамиды деп есептеледі.
Балалар әңгімелегенге қарағанда көрсетілген жаттығуларды тез есте ұстайды.
Көптеген жаттықтырушылар бұл сатыда көрнекі құралдар мен бейнелеп көрсетуге
ден қояды. Алайда жаттығуды үйренуге тапсырма берместен бұрын оны
көрсетумен қатар оның қандай принципке құрылғанын аталған бірізділік
неліктен таңдалып алынғанын, т.б. есте ұстау қажет. Бұл жастағылардың
адамгершілік ережелері мен дене жаттығуларын мағынасыз есте ұстауы тиімді
емес. Материалды ойға түйгенде ол жақсы сақталып, тез жаңғырады.
Балалардың зейіні таңдау сипатында болады және олар үшін өте
маңыздысына қарай бағытталады. Олардың зейінін бір нысанда ұстап тұру өте
қиын. Тәжірибелі жаттықтырушы тәрбиеленушілерінің зейіні қашан
төмендейтінін біледі, сол кезде ол оқушылардың зейінін басқа нысанға
аударады. Осы мақсатта оң көңіл – күй тудыру және оны күшейтуге бағытталған
жаттығулардың кең шеңбері пайдаланылады.
Бұл жастағы балалардың зейін көлемі үлкен емес. Бұл табиғи нәрсе, жас
спортшы екі мектептің яғни білім беру мен спорттық бағдарламалар бойынша
оқиды. Көптеген жаңа және қиын ақпараттарды қабылдап соған зейін аударуға
тура келеді. Оқушы біртіндеп зейінін қажетті және сырты тартымды заттарға
аударып, соны тұрақты сақтауға үйренеді. Зейінді тудырып, оны қалыптастыру
және оны бағыттай білу – алғашқы оқу жылы мен жас спортшы тәрбиесінің
маңызды міндеттерінің бірі.
Оқытудың алғашқы сатысында ойлауды дамыту процесі нақты бақыланады.
Ойлау негізінен нақты болып қалғанмен танымдық нысандар саны мен олардың
арасындағы қарым – қатынас біршама ұлғаяды. Сондай – ақ салыстыру процесі
дамытылады. Балалардың заттар мен құбылыстардың белгілері мен қасиеттері
туралы талқылау негізінде негізінен көрнекілік бейнелеу мен сипаттау жатыр.
Мұнда ойлауды дамытудың екі сатысы байқалады. Біріншісі – алғашқы
оқыту сатысында барлық материалдарды талдау көрнекілік - әрекетті жоспарда
жүргізілген жағдайда, яғни жас спортшылар бұл жағдайда ақиқат заттарға
немесе олардың тікелей баламасына сүйенеді. Екінші сатысы – абстрактілеу
мен жалпылау қабілеттерін игеруде байқалады, дене жаттығуларымен екі – үш
жыл жүйелі айналысқан соң басталады. Бұл процесс, әрине, жеке
ерекшеліктерге ие, яғни біреуінде мидың аталған қызметі тез дамыса,
келесісінде – баяу дамиды.
Жалпы білім беретін және спорттық мектептерде жас спортшының елестету
тәрізді маңызды психикалық қабілетін дамытуға көмектеседі. Жас спортшыны
алдын ала даярлау сатысында елестету өз дамуының екі кезеңінен өтеді.
Спорттық қозғалыстың алғашқы үлгілері ақиқат нысанды жақын сипаттайды,
оларда бөлшектері аз, тұрақтылық көп, өзгерісі аз, өзара байланыс әрекет
пен өзгерісті көрсетпейді. Бұл нысандардың жуық шамадағы жағдайын олардың
сипаттарын толық көрсетпейтін, бірақ сол заңдылықтар бойынша жұмыс атқара
бейнелеп, анықтай білуді қалыптастыру бағытында дамитын бейнелеуге (өнімді
елестету) тән. Туындаған елестетулер ақиқат бейнелерді жасайды.
Бұл жаста спорттық дайындық сатылары мен Олимпиада ойындарында өнер
көрсетуге дейін маңызы зор шығармашылық елестетуді дамыту үшін алғышарттар
болады. Шығармашылық қабілеттің жоғары деңгейде дамуы спорттық жетілдіруде
тәрбиеленуші үшін де, тәрбиеші – жаттықтырушы үшін де құнды қызмет
көрсетеді.
Шығармашылық елестету жас спортшылардың жеке, ойлап тапқандарымен
байланысты тапсырмаларды орындауда қалыптасады (барлық жаттығулар, ойындар,
айла – шарғылар, т.б.). Бұндай шығармашылық ойындарда дамушы тұлғаның
сезімі, яғни оның ақиқат нәрселерге деген көңіл күй көзқарасы айқын
көрінеді.
Оқу – жаттықтыру сабақтары да басқа психикалық процестер тәрізді
балалар көңіл күйінің жалпы ойпатын өзгертеді. Жас спортшы біртіндеп
мектептегі, спорт секцияларындағы үйлеріндегі бірқатар мінез – құлық
ережелерін меңгереді. Осы ережелерді орындау барысында бала өз ісіне
қанағаттану сезімін басынан өткереді, ал оны жаттықтырушысы мақтаса,
қуанғанын білдіреді. Ережені бұзу кейде жаттықтырушы тарапынан көңілінен
шықпауы мүмкін деп қорқақтауды туындатады. Жас спортшыларда жауапкершілікті
дамыту осылай қалыптасады.
Эстетикалық, этикалық және адамгершілік сезімдерді қалыптастырудың
маңызы зор. Төменгі сынып оқушыларында көңіл күй тұрақсыз тез өзгеріп
отырады. Жақын адамыңның немесе ересек адамның қате әрекетіне деген
түсінбеушілігі, ұнатуы немесе немқұрайлы қарауы, яғни көңіл күй
реакцияларының көрінуі үшін мазасыздануға жол ашады.
Бұл жаста болашақ азаматтың адамгершілік сапаларының мықтылығы мен
сенімділігінің іргетасы қаланады. Балалардың ерік – жігері әлсіз және
тұрақсыз, сондықтан барлық педагогикалық құралдарды соны жетілдіруге
бағыттап, оларды зейін салып, мұқият болуға қабылдаған шешімін дер кезінде
орындауға, бастаған ісін соңына дейін жеткізуге үйрету қажет.
Мұнда жаттықтырушының орны оның дайындығы мен осы жастағы балаларды
оқыту мен тәрбиелеудің заңдылықтарын білуінің маңызы зор.
Дене жаттығулары сабақтарында жас спортшының, ерік-жігері бекиді,
яғни жаңа білімді іскерлік пен дағдыны меңгеру үшін ерік – жігер күші талап
етіледі, ол спорт дайындығының алғашқы сатыларында түрі мен мазмұны жағынан
әр түрлі, жасына сәйкес спорттық жаттықтыру құралдарымен және әдістерімен
қалыптастырылады.
Жасөспірімдік кезең – бұл өзіндік қалыптасу кезеңі. Жасөспірім өзінің
бойында кейбір қарапайым міндеттерді дербес шешу үшін күш барын байқап,
оның бойында өзін ересектер санатына қосу қажеттігі туралы талап туындайды.
Алайда ересек және дербес талқылау орта есеппен 12-13 жастан басталатын
үлкен жасөспірімдік жасқа ғана тән екенін ескеру қажет.
Жасөспірімнің өзінің жеке тұлғасы туралы өз пікіріне сай орын алу
талабы (көбінесе асыра бағалау) оның мінез – құлқына, оқуына, жаттықтыруына
деген көзқарасында әсер етеді.
Сонымен қатар оқудағы, спорттағы табыстары өзіндік қалыптасу құралы
ретінде қолданылады. Бұл жағдайда алдыңғы дайындық сатысындағы жас
спортшылармен жұмыс барысындағыға қарағанда басқаша педагогикалық құралдар
талап етіледі.
Жасөспірімнің, әсіресе, жыныстық жетілудің алғашқы кезеңіндегі жасы
(оны екінші жыныстық белгілерінің даму деңгейі бойынша дәл анықтауға
болады) педагогикалық ықпалдар үшін өте қиын болады. Жасөспірімнің басынан
өткеретін барлық толқыныстары мен қиындықтарына отбасының, мектеп пен
жаттықтырушы тарапынан өте сезімталдық пен байсалды көзқарас қажет етеді.
Жасөспірім өзін тұлға ретінде танып, мойындатуға құмар келеді. Бұл
кезеңде жас спортшыға өз бетінше ширату жаттығуларын жасауға рұқсат етіп,
оны алдын ала даярлық топтарына басшылық жасау мен жарыстарды ұйымдастырып
және өткізуге қатысуға тарту қажет.
Жасөспірімдердегі танымдық қызығушылықтары сан түрлі болып келеді.
Мысалы, заманауй әуеннен классикалық әуендерге дейін спортпен шұғылданудан
өлең жазуға дейін, т.б. Бұл әрине, жоғары дәрежелі спортшыны қалыптастыру
үшін де, жеке тұлғаны жан – жақты дамыту үшін де қолайлы жағдайлар
тудырады. Жасөспірім қоршаған өмірді түсіну үшін көп біліп, өз білімін
дербес толықтыру қажет екенін біледі. Оқыту барысында ол ойға тоқудың
пайдасы көп екенін түсінеді, бірақ оқу әрекетінде әлі де механикалық есте
сақтау жиі қолданылады.
Бұл жаста есті ұсақ – түйек дәйектермен артық жүктемелеудің қажеті
жоқ, себебі олар жасөспірімнің зейіні үшін негізгі ақпараттарды сіңіруге
кедергі келтіреді, ал ес жыныстық жетілудің алғашқы кезеңінде біршама
төмендейді. Жасөспірім бір әрекет түрінен екінші түрге тез өтеді, бұл
көптүрлілік оған өте ұнайды, бірақ алғашқы даярлық сатысындағы жас
спортшылардағыдай жиі болғанын қаламайды. Бұдан кейін жасөспірім жұмыстың
бір түріне терең ден қойып айналысып қалғанының барлығын ұмыт қалдырады.
Спортшы жасөспірімнің зейіні оқу-жаттықтыру сабақтары уақытында дене
жаттығуларын оқытқанда бір шама жақсарады.
Оқыту барысында ойлау белсенді дамиды. Жасөспірім ғылыми ұғымдарды
меңгеріп, оларды қорытып, көптеген жалпы талқылауларды айтады. Оның ойы
абстрактылы сипатта болады. Бұл кезде спорт жөнінен теориялық білімнің
күрделі курсына оның шамасы жетеді, ол жалпы білім беретін мектептерде
меңгеріп, спорттық жаттықтыру барысында алған білімін қорыта алады.
Жоғары дәрежеде елестету жас спортшыға ойша олимпиада чемпионына,
ұшқышқа, т.б. айналуына мүмкіндік береді. Бұндай арманшылдық мәні жағынан
болашақ жұмысына дайындық болады, ал жаттықтырушының спорт қаһармандары
туралы айтқан әңгімелері жасөспірімді өз арманын шындыққа айналдыруға
болатынына көз жеткізеді.
Жасөспірімдердегі қуаныш сезімі қойған мақсатына жеткен кезде жиі
көрінеді, ол қатты қуанғанымен, төменгі сынып оқушыларында көрінетін қызу
көріністен ерекшеленеді.
Жасөспірімдер өз сезімін, әсіресе ашуланғанда қызу көрсетеді.
Қоршаған ортаға жасалған әрекеттер мен айтылған сөздерге өте сезімтал
келеді, ол тұлғаның оң қасиеттерінің қалыптасуы мен адамгершілік тәрбиені
күшейтуге жақсы жағдай тудырады.
Дене жүктемелерін орындауда, қиын және күрделі жаттығуларды
орындағанда жасөспірім ерік жігерін барынша көрсетеді. Алайда, бұл жастағы
жігерді тәрбиелеу мен оны қалыптастыру оқушылар немен айналысуы, қандай
мақсатта айналысуы қажет болған жағдайда өте тиімді болады. Мақсат жоғары
болған сайын, жасөспірімге оның қоғамдық мәні анық болып, оның спорттық
әрекетін ұйымдастыру жеңіл болады.
Бұл жастағы әлеуметтік белсенділік ересектер әлеміндегі қарым-
қатынаста кездесетін нормаларды құндылықтар мен қасиеттерді меңгеруде тез
қабылдаудан көрінеді.
Спорттық жетістіктер жасөспірімнің өзіне жаттықтырушысы оқу-
жаттықтыру сабақтары барысында қойған күрделі міндеттерді шешіп, жоғары
нәтижелер көрсете алатынын білдіреді. Алайда, тұлға әлі толық
қалыптаспаған. Жасөспірім спортта қаншалықты жетістіктерге жеткенімен, өз
әлемі, өзінің ақиқат өмірге деген қызығушылығы бар жасөспірім болып қалады,
ал спорт жұлдызы болған жасөспірімдерге парасатты жаны ауыратын мәдениетті
оқытушы – жаттықтырушы өте қажет. Жасөспірімдік жас барлығында бірдей
уақытта аяқталмайды, бұнда жеке тұлғалық ерекшеліктер көп байқалады. Осы
жас кезеңі аяқталған соң жеке тұлғаның одан ары қалыптасуы өзгешерек
болады, ол жастық шақ деп аталады.
Бұл кезеңде спорттық табыстар аймағына жетуде біршама жыныстық
айырмашылықтар байқалады. Қыздар үшін ол 12-14 жаста (жүзу, спорттық және
көркем гимнастика, конькимен мәнерлеп сырғанау), ал ұлдар үшін – 14-15 жас-
жүзу 13-16 жас-конькимен мәнерлеп сырғанау түрлерінде, басталуымен
ерекшеленеді. Бұл үйлесімділік қабілетінің жоғары деңгейін талап ететін
спорт түрлері үйлесімділікпен дене қабілеттері қатар қажет болатын спорт
түрлерінде бозбалалық жаста нәтиже көп жоғары болады.
Жастық шақ – тұлғаның биологиялық есеюі мен қалыптасуының аяқтаушы
сатысы К.Ушинский жастық щақты жандыратын алауда адамның мінез – құлқы
шыңдалып шығады, сондықтан бұл алауды өшірмей, одан қорықпай, оған қоғам
үшін қауіпті деп қарамай, оның еркін жануына кедергі келтірмеу керек, ал
бұл жастағы адамның жанына құйылатын материалдың сатысы жақсы болуын
қадағалау қажет деп жазды.
Бұл жаста тұлғаның өз - өзіне қоятын талабы күшейеді. Қоғамның
талаптары мен өзіне талап қоя отырып, жастар өзінің ар-ұятына жүгінеді,
өзін өз қателігі үшін сынға алып орындалған парызынан мақтаныш сезінеді.
Жастық шақ қажеттіліктері мазмұны жағынан әртүрлі, ол жігітті немесе
қызды тәрбиелейтін отбасының тұрмысына байланысты болады. Осы жерде
көптеген жас спортшылар көпжылдық спорттық даярлықтан өткен соң, адамның
мәдениеті қарым-қатынасы және киіміндегі қажеттіліктердің тек еңбекпен ғана
анықталып, қамтамасыз етілетінін білгенін айта кету керек. Бұл жаста
тұлғаның біршама күш салуын талап ететін дене жүктемелері арқылы ғана қол
жеткізетін дене және спорттық жетілдірудің қажеттілігі үлкен.
Бұл жаста спортшылардың қызығушылықтары – олардың пікірлері мен
еліктейтін тұлғаларына қарай түзету жүргізген дұрыс. Оларда қаланың,
облыстық еліміздің қоғамдық – саяси өміріне қызығушылығы артады. Жастық
шақта есте сақтаудың барлық түрлері дамиды, ол ендігі айқын сипат алған
спорттық қабілеттерді жетілдіру үшін қажетті түрлі құралдар мен әдістерді
пайдалануға мүмкіндік береді.
Жоғары деңгейлі абстракциялау мен қорытындылауға байланысты ілімдік
ойлау дамиды, бұл спорттық әдебиеттерді өзін-өзі жетілдіру үшін кең
пайдалануға мүмкіндік береді.
Жасөспірімдерге қарағанда жас жігіттер елестету әрекетін нақтылап, өз
арманын мүмкін болатын ақиқатпен салыстыра біледі. Адамгершілік сезімі
саналы іске айналады, ал сыртқы бейнелері қоғамдағы қалыптасқан тіртіпке
сәйкес реттеледі. Жас спортшы спортпен айналысу және жастық жекпе – жек
барысында қалыптасқан белгілі ерік – жігер сапаларын меңгерген соң, өзінің
жаттықтыру сабақтарын, сондай – ақ өзінің жасы кіші топтардың сабақтарын
дербес ұйымдастыра алады. Бұл жастағы дербестік - өмір талабы, жетістікке
жетуге арналған міндетті шарт, жан – жақты қажеттілік. Тұлғаның
тереңдетілген спорттық жаттықтыру сатысындағы даму қалыптасудың негізгі
ерекшеліктерінің бірі осыдан көрінеді.
Жас спортшының тұлғалық қалыптасуы мен психикалық дамуында
қарастырылған, жас ерекшеліктерінің есебі – оқу – тәрбие жұмыстарындағы оқу-
жаттықтыру процесін құрудың негізі көп жылдық дайындықтың түрлі сатыларында
түрі жағынан да, мазмұны жағынан да өзгеріп отыратын педагогикалық
ықпалдардың әдістермен құралдарын таңдау.
1.2 Адамгершілік тәрбиелеудің әдістері мен құралдарының мазмұны
Адамгершілік ағарту – бұл оқытушымен жаттықтырушының оқушылардағы
адамгершілік сананы, адамгершілік ұғымы мен сезімін қалыптастыруға
бағытталған әрекеті. Адамгершілік ағартудың негізгі әдісі дара және топтық
этикалық әңгімелесу, ақпараттық хабарламалар, саяси және рухани - әдеп
тақырыбындағы дәрістер, пікірталастар, конференциялар мен спорттық кештер
түрінде атқарылатын көз жеткізу болып табылады.
Көз жеткізу әдісі іс-тәжірибеде тек тәрбие құралы ғана емес, сондай –
ақ оқушыны қайта тәрбиелеуші қызметін де атқарады, сондықтан мынадай
педагогикалық амалдар қолданылады:
1. Аталған жағдай туралы әңгіме. Жаттықтырушының ойлап тапқан өмірде орны
бар оқиғалары мен дәйектері, оқушының сөзболып отырған жайтқа ұқсас
әрекеті өзін-өзі ұстауға үйретеді.
2. Бегісіз тұлғаға қарата айту. Бір оқушыны немесе мұғалімді мысалға алып,
бірақ тек оған емес, бүкіл топқа қарап, оған өз қатесіне дербес талдау
жүргізуге мүмкіндік береді. Балаларға жақсы деп атап көрсетпей, жақсыны
көрсетеді, балалар оның жақсы екенін түсіну үшін жаманды да атап
көрсетпей ұсынады, сөйтіп жаманнан жиренуге тәрбиелейді.
3. Мінез-құлық туралы кездейсоқ берілген ақпарат. Бұл педагогикалық
амалдың ерекшелігі мынада: мұғалім өзі жоқ оқушының тәртібі туралы
айтады, әрі бұл әңгіменің ол оқушыға жететінін біледі. Мұғалім бұл
оқушының жетістіктері туралы айтып, оның алған бағасы туралы, жіберген
қателері жөнінде дәлелдемелер келтіруіне көмектеседі.
Адамгершілік ағарту бұрынғы және қазіргі ұлы адамдардың, мұғалімдері
мен ата – аналарының өмірінен алынған мысалдар мен әрекеттерге құрылады.
Әрине, оқушы үшін ең бірінші ұстазының өзі үлгі болуы керек. Оқушының сана
– сезіміне сөзімен де, ісімен де әрдайым үлгі бола білген жаттықтырушы
балаларда адамгершілік үлгісін қалыптастырып, адамгершілік мінез-құлқын
тәрбиелеуге көмектеседі.
Адамгершілік жинақтаған тәжірибе көңіл-күйді қанағаттандыратын дене
жаттығуларымен шұғылдану (егер олар педагогикалық тұрғыдан дұрыс
ұйымдастырылса) ол нағыз адамгершілік тәжірибе жинақтау мектебі. Бұндай
сабақтарда жаттығу әдісі кең қолданылады, яғни қимылдар мен іс-әрекеттерді
бірнеше рет қайталау нәтижесінде адамгершілік дағдылар қалыптасады.
Қимылды бірнеше дүркін қайталау барысында оқушылар олардың пайдасын
түсініп, саналы түрде орындауы тиіс, мұғалім барлығына бірдей талап қойып,
орындалу талаптарын күрделендіреді. Мұндай шарттар бірте-бірте қиындықтарды
жеңуге, ұжымдық әрекетке, тәртіпке (жүйелі талаптар арқылы), дербестікке
және өзіндік тәрбиеге үйретеді.
Мысалы, жақсы денсаулық кепілі ретінде күн тәртібін сақтау – міндетті
шарт. Алайда оқушылардың барлығы бірдей бұл шартты орындай бермейді, кез-
келген адам өзін ұйқыға жатар алдында қызықты кино көруден тия алмайды. Бұл
үшін ең алдымен ағарту жұмыстары, сосын дағдыны үйреніп, бірте-бірте
қалыптастыру жүргізіледі.
Жаттықтыру сабақтары тәрбиелеуге жағдай жасайды, ол қозғалыс
ойындарын, жарыстарды, кезекшіліктерді жүргізгенде, ортақ тапсырмаларды
орындағанда, спорттық жабдықтарды дайындағанда, өз бетінше ширатуды
орындағанда мүмкін болады.
Кейбір жаттықтырушылар дене тәрбиесі мен спорт сабақтарында
оқушыларды тәрбиелеу автоматты түрде жүреді деп есептейді. Бұл қате
пікір. Тек әрбір сабағында нақты міндеттерін қойып, оларды шеше алатын
педагог қана жас ұрпақты тәрбиелеуде жетістікке жете алады.
Жас спортшы тәрбиесіндегі жаттықтырушының алатын орны ерекше, сондай-
ақ бүкіл ұжым баға беретін адамгершілік бағалануының бірлігін, яғни ұжым
мен қоғамдық пікірді толық бағалау қажет. Әрбір іске ұжымдық баға беру –
жас адамның жеке тұлғасына әсер ететін ең тиімді әдіс. Алайда, осы
педагогикалық амалды қолданбас бұрын жаттықтырушы өзін - өзі басқарудың
негізі болып табылатын тату, бастамашыл, тәртіпті ұжым құрып, қалыптастыру
қажет.
Адамгершілік ынталандыру. Мақтау мен жазалау жақсы әдетті
қалыптастырып, жаманын түзететін ынталандыру ықпалдары болып табылады.
Мақтау – бұл оқушылардың іс-әрекеттері мен жұмыстарын оң бағалау және
оларға рухани қанағат беріп, пайдалы мінез – құлық түрлерін қалыптастыруға
мүмкіндік беретін табыстары мен жетістіктерін мойындау болып табылады.
Оқушыларды, олардың ісәрекетін, орындаған жаттығуларын мақтау, - қолдау,
мақтау, - алғысайту түрлерінде жүргізілуі мүмкін (мұғалімнің де бүкіл
ұжымның да атынан). Алайда, балалар мен жасөспірімдердің жеке
ерекшеліктерін де ескеру қажет. Демек, бір оқушы салмақты және ұяң болса,
енді бір мақтан сүйгіш, ал үшіншісі өзін қатаң сынға ала алады. Осының
барлығы ұжымда мақтау барысында ескерілуі тиіс.
Мынандай педагогикалық амалдарды пайдалануға болады.
- сенім білдіру, әлі мақтауға ілікпеген, бірақ табандылық танытып, жақсы
тәртіп көрсете бастаған спортшыға көрсетіледі;
- сену, жаттықтырушы қандай да бір себеппен осы сәтте мақтауға лайық емес
оқушыға спорттық жабдықтарды қабылдап, команданы ұйымдастырып, ширатуды
жүргізуді сеніп тапсырады.
- рухани қолдау көрсету, онда мұғалім үлгерімі төмен оқушыға тек спорттық
қана емес, сондай-ақ әдеби, ұйымдастырушылық, педагогикалық
қабілеттерін көрсетуге көмектеседі.
Мақтаумен бірге оған мағынасы мүлде қарама – қарсы жазалау әдісі де
қолданылады, яғни жас спортшының жаман әдеттерін жоюға көмектесетін,
олардың іс - әрекеттерін теріс бағалау деп аталады. Әсіресе ұжымды
қалыптастырудың алғашқы сатыларында жазалау көп қолданылады. Ал ұжым бекіп,
ондағы өмір ағысы бір арнаға түскен соң жазалауға деген қажеттілік те
азаяды. Бұндай жағдайдағы нұсқау кеңес немесе өтінішпен алмастырылады.
Қайта тәрбиелеу мақсатындағы педагогикалық жазалау амалдары мынандай
іс-әрекетін талқылау, өз іс-әрекетінің тікелей туындаған салдарын сынау,
қолдану шараларын күту, жаттықтырушының артынша түсіндіруімен сөзбен сөгу.
Тәрбиелеу – күтпеген жағдайлары бар, өте шапшаң, жедел шешім
қабылдауды талап ететін, күрделі педагогикалық процесс. Барлық туындаған
жағдайға арналған ереже жоқ. Егер сабақ барысында тәрбиенің адамгершілік
ағарту, адамгершілік тәжірибе мен адамгершілік ынталандыру тәрізді
құралдарын жаттықтырушының теориялық білімі мен жеке тәжірибесімен қосып,
кешенді түрде пайдаланса тәрбие ықпалы жоғары болады.
1.3 Ерік жігерін тәрбиелеу
Қазіргі таңда спорт, спорттық дайындық, спорттық іс қимыл дене
қабілеттерімен қатар адамның ерік-жігерін де дамытатыны баршамызға белгілі
(Белорусова, 1977; Ильин, 2000; Хрушев, Круглый, 1982).
Соңғы кезде біз спорт сахналарында нағыз ерік – жігер күштерін
байқаймыз. Жас спортшының жігерін жетілдіру міндетті дене және көңіл – күй
жүктемелері бар спорт қимылдарының ерекшеліктеріне байланысты. Бұл
жаттығуларды орындау жаттықтырушы көмегімен жүргізіледі, бірақ жас
спортшының ерік – жігері белгілі бір мақсатқа бағытталған саналы іс-
қимылдарда туындап, дамиды, ол мақсатқа жету жолында түрлі кедергілер мен
қиыншылықтар кездесуі мүмкін.
Кедергіні бағындыру үшін жігер мен ерік күші қажет.
Көптеген ғалымдар мен іс-тәжірибешілер (Деркач, Исаев, 1981; Ильин,
2000 және т.б.) ерік жігер қойылған мақсатқа жетуде кездескен кедергілерді
саналы түрде бағындыруда туындайтын қажеттілік деген қорытынды жасады. Бұл
шешім адамның ерік жігерінің негізгі құрамдас бөлігінің бірі мақсатқа
ұмтылуды талап етеді, оны жеткіліксіз дамыту қалған ерік сапаларын
пайдалану мүмкін емес.
Спорттық дайындық пен жарыс қимылдары барысында жас спортшыларда
тәрбиеленетін негізгі ерік сапалары – мақсатқа ұмтылушылық, шыдамдылық пен
табандылық, шешімталдық пен батылдық, бастамашылдық пен дербестік болып
табылады.
Мақсатқа ұмтылушылық ең алдымен спорттың болашақтағы және ағымдағы
мақсаттарын түсінумен байланысты. Бұл мақсаттарды анықтау – қатаң қорғалуы
тиіс, күрделі, қиын міндет. Егер адам өзі еңбектеніп, қиындықтан өтуі қажет
мақсатты түсінбесе, ешбір іс-әрекет түрі мақсат ойдағыдай орындалады деп
сенуге болады.
Қажеттіліктер әр түрлі болып келеді: өте қарапайым, күрделі,
биологиялық және әлеуметтік.
8 – 10 жастағы спортышыда қандай қажеттіліктер бар деген сұрақ
туындайды. Бірінші орында – қарым-қатынас пен ойын әрекетіндегі
қажеттіліктер. Жалпы білім беру мен спорт мектептеріне келгенге дейін
балалардың қажеттіліктері отбасы жағдайына, балабақшадағы жағдайларға,
қоршаған орта мен өз қатарларымен қарым-қатынасы барысында анықталады.
Жаттықтырушы оған үнемі қолдау көрсетіп, керек жерде көмектесіп отыруы
қажет.
Ата – аналары спортқа ертіп әкелген балалардағы жаңа қажеттіліктер
туындағанда жаттықтырушының оны әкелген балалардағы жаңа қажеттіліктер
туындағанда жаттықтырушының орны ерекше болады. Көптеген батыс елдерінде
баласы үшін спорт түрін емес, тәрбиеленушілері мен өз әріптестері арасында
беделі зор саналатын спорт жаттықтырушысын таңдайды.
Жасына қарай қажеттілігі де өзгеріп, мақсатқа ұмтылуды тәрбиелеудің
жаңа құралдары мен әдістерін ендіруді талап етеді.
Саналы қажеттілік спортшыны өз қажетін өтеуге әрекет етуде
ынталандыратын себеп болып табылады. Қажеттіліктердің көп болуы оны
түрліше, түрлі бағытта, жұмыс атқарып, аталған сәтте қосалқы себепті
ысырып, ең негізгісін таңдауға мүмкіндік береді.
Мақсатқа ұмтылғыш спортшының ең басты мақсатына қарай өз жұмысын
бағдарлай білу қабілеті ерекшелендіріп тұрады. Үш жылдан соң спорт шебері
нормативін орындау мақсатын қою жас жігіт үшін өмірлік маңызды себеп болып
табылады, мақсатқа жету жолы күнделікті жаттығу сабақтары, ал жолдасы
достарымен яхтада теңізде серуендеуге шақырады. Осының қайсысы маңызды.
Спорт шебері болу ма, әлде яхтамен саясатқа шығу ма? Өзіне яхтамен
серуендеуді жақын тұтқан спортшыда мақсатқа ұмтылушылық жақсы дамымаған.
Мақсатқа ұмтылғыш спортшы – алыстан жоспар құрады. Ол жақын тұрған
себептерге алданбай өз мақсатына жете алады.
Мақсаттылықты қалыптастыру заманауи қоғамда жас спортшымен жұмыс
жасауда өте күрделі құбылыс. Ондағы басты жаттықтырушы міндетінің бірі жас
спортшының ерік-жігерін, яғни мақсаттылықты қалыптастырып, дамыту болып
табылады. Ол ұжымдық және жеке спорттық жеңіске жетуде көрінуі тиіс.
Қойған мақсатқа жетуге қажетті табандылық пен қайсарлық күрестегі
және басқа күтпеген кедергілерді бағындырудағы белсенділікті, қуат әлеуетін
сақтаумен (кейде арттырумен) жүргізіледі.
Әрбір жаттықтыру сабақтарында спортшы жаттығуларды орындап, шаршауды
басып, т.б. қиындықтарды жеңеді. Мұнда жаттықтырушының кәсіби даярлығына
оның қимыл құрылымы мен әдістерін, арнайы және ағымдық жаттығуларды білуіне
мән беріледі. Жаттықтырушы жас спортшыға күрделі жаттығуларды алдын ала
үйретпей орындауды ұсынғанда ондағы шешім қабылдай алмау, сенімсіздік
тәрізді кері психикалық сапаны дамытуға көмектеседі.
Шешімталдық пен батылдық шешім қабылдау мен орындауға және дене мен
рухани қауіпті уақытты шектеу жағдайында туындайды. Бұндай жағдай спортшыда
шатасу, жаттығуды сәтсіз орындау мен жарақаттану, мазасыздану, сенімсіздік,
ауру және өз қауіпсіздігі үшін қорқу туралы ойлар мен ұғымдар пайда болуына
әкеледі.
Шешімталдық пен батылдыққа тәрбиелеуде жас спортшының көңіл – күй
тұрақтылығы маңызды саналады.
Қатты толқу ЖЖЖ-нің біршама артуы қауіпті жаттығуларды орындауды
қиындатады. Алайда, қауіпке бас тігуге бейім болу – батыл спортшылардың
белгілі процестік себеп болып табылады. Әрине батыл спортшыда қорқақ
спортшыға қарағанда қорқыныш аз сезіледі. Профессор К.Плотонов қорқыныш
батыр адамда да бар, бірақ ол сол қорқынышқа қарсы шыққаны үшін де батыл
деп әділдікпен атап айтты (1972). Шешімталдық пен батылдық негізінде
спортшыға қауіпсіздік шегін көрсететін білім мен іскерліктің түзу жүйесі
жатыр. Білімсіз, соқыр, тәуекелшілдік – жалқаудың ісі. Қорқақ адам шынайы
қауіпті жасырып өзіне қиындық тудырып алады. Мысалы, адамдар көбінесе
шаршағаннан емес, қорыққанынан суға батып кетіп жатады.
Мектепке дейінгі және төменгі сынып жасындағы балалар өте қауіпті
акробатикалық және гимнастикалық жаттығуларды орындағанда батылдық
көрсетеді. Олар жаттығуды орындағанда қорқыныш дегенді білмейді, толығымен
жаттықтырушыларға сенеді.
Шешімталдық пен батылдықты тәрбиелегенде жас спортшыны тез шешім
қабылдап, орындауға, қауіп деңгейін дұрыс бағалауға қабылдаған шешімін
қайта ойланбастан саналы орындауға, керек сәтінде қорқыныш пен күдікті
басып, оның алдын алуға оқыту қажет. Ерік – жігер күшін өзіндік іске асыру
мен өзіндік ұйымдастыру амалдарына сүйеніп, осы сапаларды тәрбиелеуде
біршама табыстарға жетуге болады.
Балалар спорттық даярлықтан белгілі бір тәжірибе жинағанда барып
бастамашылдық пен дербестікті дамытуға болады. Бұл сапалар қиындықтар мен
кедергілерді әрекеттегі құралдар мен әдістерді пайдаланумен ғана шектелмей,
олардың өте аз немесе мүлде жоқ болуы тарапынан бағындыру үшін туындайды.
Әрине, бұл сапалар қозғалыстық және спорт ойындарын жүргізгенде тиімді
тәрбиеленеді. Мұнда спортшы кенеттен туындаған жағдайды дұрыс әрі тез
бағалап, ақпаратты жедел қабылдап, жұмыс жоспарын ойластырып, дұрыс таңдап,
дербес шешім қабылдауы тиіс.
Спорттық дайындықтың бастапқы сатысында ілімі мен іс – тәжірибенің
жеткілікті меңгерген балалар жеке және топтық дербес ширатуға бейімделеді.
Оларға сондай – ақ шағын жарыстарда төрешілер роліне де сеніп тапсыруға
болады.
Бұл сапаларды дамытуда жас спортшының жаттықтырушы қолдайтын, дербес
іс-қимылдарының дұрыстығына өзіндік сенімділігі маңызды болып саналады.
Дербестік пен бастамашылдық спортпен қатар күнделікті адам өмірінде
де қажетті сапалар.
Жарыс әрекеті мен стресс жағдайындағы спорттық нәтижелерге үлкен
ықпал ететін көңіл күй көп жағдайда ұстамдылық пен өзін-өзі игеруді
анықтайды. Бұл сапалар жас спортшының темпераменті мен жүйке жүйесі
қасиеттеріне байланысты болады.
И.Павловтың темперамент туралы іліміне назар аударған дұрыс
физиологиялық негізі жүйке жүйелерінің қасиеті болып табылатын әрбір
темпераментке қоршаған ортаға әсері мен мінез – құлқы соған лайық ерік -
күшін көрсету ерекшеліктері тән.
Жас спортшының ерік – жігер дайындығы жаттықтырушы жұмысының маңызды
жақтарының бірі болып табылады. Спорт тәжірибесі спортшылардың алға қойған
мақсаттарына жетуде көрсететін ерік жігері мен мінез үлгілеріне бай.
Бұндай мысалдар спортшылардың тәрбиесі, ерік – жігері мен мінезін
қалыптастыру үшін маңызды болады. Мұнда ерік – жігер дайындығы әдістері мен
құралдарын білумен қатар тәрбиелеу нысанын, оның жас ерекшеліктері мен
типологиялық ерекшеліктерін, темпераментін білу қажет. Осы арқылы ғана
күрделі жарыс қимылдарында ерік күшін көрсетіп, жоғары спорттық
жетістіктеріне жетуге қабілетті болашақ олимпиада жеңімпазын тәрбиелеу
мүмкін болады.
1.4 Спорттық дайындық жүйесіндегі оқыту
Педагогикалық жұмыстар, оның ішіндегі спорт жаттықтырушысының жұмысы
өз пәнін, оқу – жаттықтыру процесі заңдылықтарын терең білуді қарастырады.
Педагогикалық жұмысты бағдарламалау алдында жақсы нәтижеге жету үшін қандай
құралдар мен әдістер қажет екенін, балалар мен жасөспірімдердің спорттық
дайындығын ұйымдастыруда қандай заңдылықтарды, принциптерді және ережелерді
сақтау қажет екенін нақты білу қажет.
Оқытудың заңдылықтары, ережелері, принциптері
Оқытудың ақыл – ой және дене дамуы мен мазмұнының терең дара
байланысына негізделген дамытушы сипаты жаттықтырудың негізгі
заңдылықтардың бірі болып табылады.
Л.Выгодский оқыту қалай болғанда да баланың даму деңгейіне сай келуі
тиіс, бұл талас тудырмайтын, бірнеше рет тексеріліп, белгіленген дәлел деп
жазды.
Жас спортшының жеке тұлғасын дамыту ерекшеліктері көп жағдайда
өзіндік оқып үйренудің мүмкін болатын шараларын, яғни оқытудың алдағы
сипатын анықтайды. Балалар мен жасөспірімдердің спорттық дайындығындағы осы
заңдылықтарды сақтамау жаттықтыру ықпалын төмендетіп, денсаулық жағдайына,
жеке жүйе қызметіне, дене дайындығы деңгейіне кері әсер етеді. Бұл егер
жаттықтырушы оқушының жасы мен дайындығына көлемі мен қарқыны жағынан сай
емес дене жаттығуларын орындатып, қимыл әдістерін күрделендіріп, жас
спортшыларды жарыстаға көптеп қатыстырғанда туындайды. Нәтижесіне келгенде
бұлай оқыту дамытуды жетілдірмей, керісінше, оны тежейді. Бұл білім оқыту
заңдарын бұзбай дамытушы сипаттағы оқу – жаттықтыру барысын құруға
мүмкіндік береді. Оқыту барысында дене тәрбиесі саласындағы білімін
кеңейтіп, қимылды дұрыс орындау дағдысын қалыптастырумен қатар, тұлға
қасиеттері де қалыптасады. Яғни оқыту тәрбиемен үздіксіз байланыста болады.
Оқытудың тәрбиелік сипаты – бұл оқу – жаттықтыру барысының
заңдылықтары оны сақтау дене тәрбиесі құралдарымен жас спортшы тұлғасының
оң сипаттарын қалыптастыруға көмектеседі.
Спорттық дайындық барысында дүниетанымы қалыптасып, ақыл-ой және
әсемдік дамуы жүзеге асырылып, саналы тәртіп, мінездің қайсарлығы мен
беріктігі, белсенділік пен бастамашылдық әділдік пен адалдық, ұжымда тіл
табыса білу, достық пен жолдастық, мәдени тәртіп дағдылары, отан сүйгіштік
тәрбиесі жүргізілетіні белгілі. Әрине, жаттықтырушы дегеніміз, біріншіден
тәрбиенің мықты құралы дене жаттығуларын меңгерген, өскелең ұрпақ
тәрбиешісі саналады.
Оқыту барысында заңды түрде жүргізілетін тәрбие ісінде
жаттықтырушының жеке тұлғасы, оның іс барысындағы ұйымдастырушылық ролінің
маңызы зор. Оқытудың жан – жақты заңдылықтарына сүйеніп, ол тұлғаны жүйелі
әрі жоспарлы қалыптастыруға арналған оқу барысының көп жақты мүмкіндіктерін
пайдалануы тиіс.
Оқу – жаттықтыру ісінің заңдлықтары оқытудың мазмұндық, әдістік және
ұйымдастыру түрлері жақтарының барлығын анықтайтын негізгі ережелерде нақты
көрінеді. Бұндай түпкі ережелер дидактикалық оқыту ережелері деп аталады.
Балалар мен жасөспірімдердің спорттық дайындығы жүйесіндегі оқыту мен
тәрбие үшін дидактикалық принциптерді сақтау маңызды саналады.
Оқытудың ғылымилық принципі. Спорттық дайындық жүйесі жеке тұлғаның
жан – жақты даму заңдылықтарының негізгі біліміне негізделеді.
Соңғы жылдары іс тәжірибені балалар мен жасөспірімдерді оқытуды құру,
спорттық даярлықтың мазмұны мен түрлері, спорттық жаттықтырушының
педагогикалық шеберлігін қалыптастыру туралы дене және ілімдік дайындық
білімінің құралдары мен әдістері туралы жаңа мәліметтерімен толықтырды.
Көптеген мақалалар жас ұрпақты дене жаттығулары сабағы барысында оқыту мен
тәрбиелеу әдістемесіне арналды. Педагогика ғылымы балалармен және
жасөспірімдермен сабақ ұйымдастыруға арналған көптеген тәжірибеде
негізделген нұсқаулар ұсынды.
Жас спортшыны оқытуға және тәрбиелеуге бағытталған педагогикалық
ықпалдар іс-тәжірибеде тексеруден өткен ғылыми мәліметтерге ғана сүйенуі
тиіс. Ғылымилық принципі БЖСМ мен спорт клубтары секцияларының
бағдарламалары мазмұнының негізіне кірістірілген.
Әрбір педагогикалық жұмыс ғылыми тұрғыдан негізделуі тиіс, ғылымилық
принциптің негізгі мәні де осыдан көрінеді.
Жүйелілік пен бірізділік принципі. Оқытудың жүйелілігі жас
спортшылардың белгіленген тәртіпте білімді, іскерлік пен дағдыны меңгеруін,
яғни жүйе үйренген материалды орналасуына қарай сырттай ғана емес, оның
оқушы санасына сіңірілуін талап етеді.
Сабаққа қатыспай қалу қимыл әдістері мен дене қабілеттерінің даму
деңгейлеріне дереу әсер ететінін әрбір жаттықтырушы біледі, іліми білімнің
болмауы, оқушыларға өзіндік жетілдіруге мүмкіндік бермейді.
Оқытудағы бірізділік оқу материалының логикалық негізделуін, яғни бір-
бірімен сабақтасып, соңғысы алдыңғысына негізделіп, оқушының таным
әрекетіне жол салуын қарастырады. Бағдарламаның кез-келген түріндегі
күрделі әдістік амалды үйретуге болады. Егер қимыл элементтері оқытылмай,
олардың арасындағы бірізді өзара байланыс болмаса, онда мұндай әдіс
тұрақсыз, ол алдағы жаттықтыру жүктемелері әсерінен бұзылады.
Дене қабілеттерін жетілдіруде де бірізділікті сақтау қажет.
Жаттықтырушы балалар мен жасөспірімдер дамуының қандай жасында және қашан
күш пен шапшаңдықты тәрбиелеп, сабақтарда оларды қандай тәртіппен
жетілдіруді білуі тиіс. Өйткені төзімділікке арналған жаттығулардан соң
шапшаңдық жақсы дамымайды, күш жаттығуларынан соң да ептілік нашар дамиды.
Саналылық, белсенділік және дербестік принциптері. Саналылық
принципін жүзеге асыру ең алдымен жас спортшы алдына белгілі бір мақсат пен
міндеттер қоюды қарастырады. Ол дене жаттығуларымен шұғылданудың саналы
көзқарас қалыптастыруға негіз болып табылады. Егер оқу сабақтарында оның
мақсаты мен міндеттерін спортшыларға айтпаса, онда олар жекелеген
жаттығулардың мәнін түсінбей, шөл далада адасқан жолаушының күйін кешеді.
Оқушылар өтілетін материалға саналы ден қойғанда ғана саналылық
қалыптасады. Саналылық принципі оқушылардың меңгерген білімі мен дағдысының
мәнін түсінгенін, олардың қолдану маңыздылығын ұғып, өз табыстарын бағалап,
сәтсіздіктерін талдай білуін талап етеді.
Белсенділікпен бекімеген саналылық тілекпен ғана шектеліп, ашылмай
қалады, ал өз іс-әрекетіне саналы көзқарасы жоқ белсенділік қате саналады.
Осындай жағдайлар туындамас үшін, оқушыларды жаңа материалды өткен
материалмен қосып қайталап оқуға, қайталауды жаңа білімге қарай жоғары
деңгейде жүргізуге, жаңа сабақ тақырыбын қабылдаудағы дайындық сипатына
белсенділік беру, яғни оқушыларды күтпеген жайттарға алдын ала даярлау
қажет (осы үшін мәселелі жайттарды пайдалану). Көп жағдайда жаңа білім мен
дағдыны белсенді игеру оқушылардың дене жаттығуларымен шұғылдану
барысындағы ашқан шағын жаңалықтарымен анықталады.
Дербестік принципі оқытудың алғашқы сатысында – ақ үлкен мәнге ие
болады. Алайда осы жүзеге асыру көбінесе басқа дидактикалық принциптер
қаншалықты дұрыс пайдаланылғанымен оқу барысында қандай үй тапсырмалары
ұсынылып, қандай ілімдік мәліметтер алынғанына, жаттықтырушының бақылауымен
және оның түсіндіруімен сабақ барысында дағды мен іскерлікті дербес меңгеру
міндеттері қалай шешілуіне байланысты болады.
Өзіндік сабақтарды ұйымдастыру мен жүргізу оқушыларға спорттық
дайындықтың сатысында қойылатын негізгі міндеттердің бірі.
Көрнекілік принципі. Оған дене жаттығуларына оқытудың алғашқы
сатыларында ерекше мән беріледі. К.Ушинский (1950) бала заттың түрін,
бояуын, дыбысын сезініп, ойланады. Ал баланы басқаша ойлауға мәжбүрлеу бала
табиғатына қиянат жасаумен бірдей деп атап көрсетті. Алғашқы оқуды заттың
түрімен, бояуымен, дыбысымен түрлендіріп, яғни оны бала сезімталдығына
лайықты етіп, біз бұл оқуды бала санасына лайықты етіп, өзіміз де
балалардың ойлау әлеміне енеміз.
Жоғары сыныпта оқитын жас спортшыларды оқытудағы көрнекілік принципі
де өз мәнін жоғалтпайды. Алайда, бұл жерде күрделі түрлерге, яғни плакаттық
материалдарын, кинограммаларға, кинотүсірілімдерге өту қажет. Егер төменгі
сынып оқушыларында сезіммен қабылдау басым болса, ал жасы өскен сайын
бейнелеп сөйлеудің маңызы артып, қабылдау өздігінен жүргізіледі.
Көрнекілік принципін жүзеге асыру қажетті материалдар көрсетіліп, оқу
тапсырмалары жақсы түсіндіріліп, көрнекі құралдар қолданылғанда ғана тиімді
болады.
Лайықтылық принципі. Ешбір жаттықтырушы 10 – 12 жасар оқушыда 100 кг
штанганы көтеруге немесе 2 м биіктікке секіруге тапсырма бермейді. Бұл
шамалар он жастағы балаларға лайықты емес. Сондықтан лайықтылық принципі
оқытуда да, тәрбиелеуде де жас ерекшеліктері мен жеке даму заңдылықтарына
негізделеді.
Мысалы, белгілі бір жаста дене қабілеттерінің өсу ырғағының белсенді
артуы байқалады. Бұндай белсенділік кезеңдері сенситивтік деп аталады
(сезімталдық). Балалар мен жасөспірімдерге сезімталдық жағдайында болатын
дене қабілеттерін дамытуға бағытталған жаттықтыру құралдарының біршама
көлемі лайықты.
Қимылдарға оқытуға ілімдік мәліметтерді хабарлағанда және
педагогикалық ықпалдар жүйесін әзірлегенде оқушылардың жас ерекшеліктерінің
даму ерекшелігін терең білуді талап ететін лайықтылық принципі қолданылады.
Лайықтылық принципінің оқушылардың жас ерекшеліктерімен байланысты
болуы әрбір жас кезеңіне спорттық дайындықтың қатаң белгіленген міндеттері
мен әдістері және құралдары сәйкес келеді дегенді білдірмейді. Жеке
биологиялық даму ырғағы, спорт түрлерінен дайындықты қалыптастыру
заңдылықтары, оқыту әдістері, дидактикалық талаптарды сақтау көп жағдайда
дене жаттығуларын оқыту сабақтарындағы лайықты шаманы анықтайды.
Классикалық дидактика оқытудың лайықтылығын қамтамасыз етіп,
оқытудың жеңілден қиынға, белгіліден белгісізге, қарапайымнан
күрделіге, жақыннан алысқа тәрізді лайықтылық ережелерінің атауларын
алған бірқатар ережелерді белгіледі.
Білімнің іскерлік пен дағдының беріктігі принципі оқушылардың алған
білімдерінің іскерлігі мен дағдыларының берік болып, түрлі жағдайларда
қолдану және жаңғырту қасиеттерінің болуын талап етеді. Мұндағы қимыл
дағдысының беріктігін сақтау немесе тұрақтылық ретінде түсіну қажет. Қимыл
дағдысын сақтау (ұмытуға қарсы ұғым) – бұл дағдының ұзақ уақыт бойы
өзгермеуі. Қимыл дағдысының тұрақтылығы – бұл оның кез-келген тіпті
стресстік жағдайда да берік тұрақтылығы.
Оқытуда оқытылатын қимыл оның орындау әдісі есте ұзақ сақталып,
тұрақты болуы маңызды саналады. Балалар мен жасөспірімдердің спорттық
жарыстарында дағды тұрақтылығының мыңызы артады.
Беріктік принципінің қайталау арқылы іс – тәжірибе жүзінде атқарады.
Ол оқытуда жеткен нәтижелерді бекітіп, жетілдірудің негізгі және бірден –
бір әдісі болып табылады.
Алайда спорттық даярлық іс – тәжірибесінде өткен материалды бекіту
құралы – ұзақ уақыт бойы біркелкі жұмысты бірнеше дүркін орындау жиі
қолданылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz