Күш қабілетін арттыру
Еркін күресшінің дене-күш қабілетін арттыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Еркін күресшінің дене- күш қабілетін арттыруға қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Еркін күресшінің жаттығу жүктемелеріне бейімделіп-қалыптасуының
қажығуды болдырмау
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 9
1.2 Бейімделу және қалыптасу, еркін күресшіні дайындауға қойылатын
жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Еркін күресішінің арнайы шыдамдылығын жаттықтырудың
әдіснамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
1.4 Арнайы дене күшін арттыру жолдарына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... . 30
2 Еркін күресшінің жылдамдық қабілеті және оны арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.1 Еркін күресшілерге арналған арнайы дайындық
жаттығулары ... ... ... ... ... 36
2.2 Спортшының иілгіштік қасиетін қалыптастыру мен
қажеттілігі ... ... ... ... . 41
2.3 Еркін күресшінің ептілік қабілетті арттыруға арналған
жаттығулар ... ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .66
Кіріспе
Бүгінгі күн жағдайынды қоғамның әлеуметтік- экономикалық дамуы табысты
болуы үшін денсаулығы мықты жәнеде дене күштері жетілген тұлғаны
тәрбиелеу қажеттігі туындап отыр.
Қазiргi кезеңдегi студент күресшілердің дайындау жүйесi өзiндiк
мақсаты, мiндеттерi, құралдары, әдiстерi, ұйымдастыру түрлерiмен
материалдық-техникалық шарттары т.б. бар, студенттердiң ең жоғарғы спорттық
нәтижелерге жеткiзуге қамтамасыз ететiн күрделi де көп факторлы құбылыс
болып табылады, сондай-ақ студент спортшыны жарыстарға дайындайтын
ұйымдастырылған педагогикалық үрдiс.
Дүние жүзiндегi студент жастар арасында кеңiнен тараған спорт
түрлерiне спорттық түрлер мен волейбол жатады.
Күресші студенттердiң спорттық шеберлiгiнiң шыңын анықтайтын
факторлардың бiрi ойыншылардың техникалық тәсiлдерi қабылдап алу мен беру,
тиiмдi орындау болып саналады.
Қазiргi заманғы қазақстандық және шетелдiк спорттық ғылым
күресшілердің сол немесе басқа тәсiлдердi тиiмдi орындаудың жекелеген
жақтарына қатысты мәлiметтердiң жеткiлiктi санын жинақтады (волейбол,
футбол, хоккей, баскетбол т.б.) 6, 44, 4, 10, 13. Соған қарамастан, оқу-
әдiстемелiк және ғылыми әдебиеттердегi тиiмдiлiк пен әдiстердi жетiлдiру
түсiнiгiне кiретiн зерттеулердiң құрылымдық компоненттерi жеткiлiктi
орындалмаған. Студент спортшының әрекет етуi тиiмдiлiгiнiң түсiнiгi өзара
байланыстың күрделi құрылымы мен әртүрлi жоспарлы көрсеткiштердiң жиынтығын
өзiне қосатын жалпылама сипаттаманы бiлдiредi.
Студенттiк командалардың табысты ойнауы үшiн қажеттi басты
мiндеттердiң бiрi жоғары маманданған спортшылар дайындау болып табылады,
олар техникалық тәсiлдiк арсеналдың кең көлемiмен қарқынды және жалғасатын
салмақты көтере алатын қабiлеттi игеруi тиiс. Осыған байланысты жұмысқа
қабiлеттiк деңгейi мен оның құрылымын көрсетудiң қажеттiлiгiн шешу үшiн
күресші спортшының жұмыс қабiлетiнiң деңгейiн көтеру проблемасы өзектi
болып табылады. Ал студент спортшылардың жұмыс қабiлетiне бiршама көп
мөлшерде әсер ететiн басты факторларды анықтау проблемасы аса маңызды болып
саналады. Дене және функционалдық мүмкiндiктер күресші спортшының бұл
мүмкiндiктерге алдын-ала дайындалудың бастапқы кезеңiнде ерекше мән
берiледi. Күресшілердің жұмыс қабiлетiн жалпы деңгейiн көтеру мақсатында
ғана қолданылатын әдiстемелердiң бiрнеше түрлерi бар.
Алайда функционалдық және дене мүмкiндiктерiнiң жоғары деңгейi ойын
тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгi күресшілердің қозғалмалы тiрек қимыл аппаратына
тiкелей әсер ететiн құралдарды қолдана отырып одан әрi жақсартатын негiздi
бiлдiредi.
Нарықтық экономика кезеңінде тұлға мен қоғам дамуына өсіп келе жатқан
жас ұрпақтың денсаулығын нығайту өте қажетті және жоғары дәрежеде дене
тәрбиесі жағынан даярлау аса маңызды міндеттердің бірі болып отыр. Демек,
проблемены шешу жолдарының бірі спорт ойындарын қолодану арқылы оқушылардың
бойында дене қасиеттерін тәрбителеу болып табылады.
Зерттеу нысанасы: арнайы балалар-жасөспірімдер спорт мектептеріндегі
тұтас педагогикалық процессті жандандыру.
Зерттеу пәні: спорт мектептеріндегі жаттықтыру сабақтарының мазмұнын
айқындау.
Зерттеу мақсаты: 12-17 жас оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеудің
әдістемесін жасау және теориялық жағынан негіздеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығымен теориялық мәні:
- Спорт мектептерінде оқитын балалар мен жасөспірімдердің дене
қасиеттерін, қажеттілігін тәрбиелеу;
- дене қасиеттері жылдамдыққа төзімді болу ұғымдарына мәндік
сипаттама берілді;
- жас ерекшеліктерін ескеріп оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеу
әдістемесі жасалынды;
- оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеуге ықпал жасайтын спорттық және
ұлттық ойындарды тиімді қолданудың педагогикалық шарттары анықталды;
Зерттеу жұмыстарының практикалық мәні:
• Оқушылардың жас-ерекшелігін ескере отырып дене қасиеттері
тәрбиелеудің әдістемесі жасалынды;
• Балалар-жасөспірімдер спорт мектептерінің тұтас педагогикалық
процесс жағдайында оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеуде
ұлттық және спорттық ойындарын тиімді қолдануға байланысты
ғылыми-әдістемелік нұсқаулар ұсынылды;
• Зерттеу материалдарын жоғарғы оқу орындарында дене мәдениет
профиліндегі коледждерде лекция оқу барысында, спорт мектептері
мен еркін күрес залдарында іс-әрекетінде қолдануға болады.
Қорғауға мына қағидалар ұсынылды:
• дене қасиеті – тұлғаның мәдениеттілігіне бағытталуын анықтайтын
және жас еректшеліктерін есепке алуға негізделген белсенді
спорттық іс әрекетте тәрбиеленетін интегративтік қасиет;
• Жаттықтырушы мен жас спортшының өзара байланысты іс-әрекеттері
ретіндегі дайындықтың барлық кезеңдеріндегі қозғалыс әрекеттерінің
мәндік сипаттамсын бейнелейтін дене қасиеттерін тәрбиелеу
әдістемесі;
• Балалар-жасөспірімдер спорт мектептерінің тұтас педагогикалық
процестерініде оушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеуде спорттық
және ұлттық ойындарды тиімді пайдаланудың педагогикалық шарттары.
1 Еркін күресшінің дене- күш қабілетін арттыруға қойылатын талаптар
1.1 Еркін күресшінің жаттығу жүктемелеріне бейімделіп-қалыптасуының
қажығуды болдырмау негіздері
Спорттық күрес түрлерінде жан- жақты дайындығы бар адам ғана үлкен
жетістіктерге жете алады. Жан- жақты дайындыққа адамның күші, жылдамдылығы,
ептілігі, денесінің иілгіштік қабілеті, төзімділік (шыдамдылығы) және әдіс-
айланы меңгеоу шеберлігі жатады. Шыдамдылық қабілет адамның мінез- құлқымен
тікелей байланысты, сондықтан жаттығу кезеңдерінде бұл қабілетті арттыруға
көңіл бөліп отыру аса қажет.
Спортшының дене- күш қабілеттерін дамыту- жаттығу түрінің ерекшеліктеріне
байланысты жалпы дайындық және арнайы дайындық деп екіге бөлінеді. Жалпы
дене – күш дайндығы дегеніиіз, адамның күш, ептілік, жылдамдық иілгіштік,
төзімділіе- шыдамдық қабілеттерін жалпы жаттықтыру болып табылады. Жалпы
дайындық кезінде жоғарыда көрсетілген қабілеттерімен біргн адам ағзасының
(жүрек, өкпе т.б) мүшелерінің жұмсын жақсартуға бағытталады.
Арнайы дене- күш дайындығы кезінде балуанның таңдап алған спорт түрінің
ерекшелігіне негізделген арнай жаттығулар беріледі. Арнайы жаттығулар
балуанның күресу шеберлігін арттырып, жарыстарда аз күш жұмсау арқылы өз
мүмкіндігін төлық көрсетіп, нәтижелі көрсеткішке жетуіне жол ашады.
Берілетін жалпы және арнайы жаттығулардың көлемі, түрі спортшының жаттығу
жоспарының негізінде өзгеріп отырады. Спортшының алғашқы күреспен шұғылдану
жылдарында жалпы дене- күш дайындығына басым көңіл бөлінеді.
Жаттықтырушы- ұстаз алға қойған мақсаттардың ерекшеліктерін ескере отырып
балуан дайындығының осы екі түріне өз тарапынан өзгерістерді дер кезінде
енгізіп отыруы, нәтижелі жұмыстың болуына кепілдік береді.
Жалпы дене дайындығы кезінде белгілі бір дене- күш қабілетінарттыруға
бағытталған жұмыстарды жүргізу арқылы нәтижелі көрсеткіштерге жегуге
болады. Ұстаз осы жаттығуларды оқу- жаттығу сабақтарының белгілі бір
кезеңдерінде қолдана білу қажет. Мысалы, күшті арттыру жаттығуларын
сабақтың кіріспе бөлімінде орындауға болмайды,т. с.с. Арнайы жаттығуларға
негізінен балуандардың күресі (белдесу) түрлеріне жақын іс- қимылдар
алынады.
Саптық жаттығулар оқу- жаттығу сабақтарын жақсы ұйымдастыру үшін
пайдаланылады және сабақтың кіріспе бөлімінде қолданылады. Жалпы және
арнайы дене- күш дайындығын жүргілген кезде оны орындуышы адамның жасына,
жынысына қарай өзгертіп отырады. Әр адамның өзінің туа біткен ерекшеліктері
ескеріледі.
Қазіргі кездегі спорттық жарыстардың адам организміне және жүйке жүйесіне
түсіретін өте жоғары әсерін ескере келіп, спортшыны жатықтыру кезінде
қоршаған ортаның және жарыс барысында болатын экстремалды жағдайларлардың
бәріне төтеп бере алатындай жүктемеберу арқылы спортшының ағзасын
қалыптастырып, жарысқа дайындау қажеті туындап отыр.
Адамдардың қандай да болмасын еңбек түрін аслақ та, дәл спорттық жарыс
кезіндегідей адам ағзасының еш шегіне дейін жұмыс істеу дәрежесіне
көрсетіліп қызмет ету байқалмайды.Сондықтан спорт саласында спортшылырдвң
үлкен жүктеме кезінде жұмыс істей білу және оған қалыптасуы туралы қажетті
еңбектер жинақталады.
Жалпы қалыптасу деген ұғымға барлық тіршілік түрлерінің күн көрісі үшін
сыртқы қоршаған ортаға сәйкестеніп, бейімднліп қалыптасуын айтады.
Қалыптасудың геноптиктік, яғни тұқымдық (түрлік) және фенотиптік екі түрі
болады.
Геноптиктік қалыптасуға сол тіршілік иесінің ұзақ уақыт бойына қоршаған
ортаға бейімделіп, өсіп- өніп көбеюін айтады.
Геноптиктік қалыптасу көбіне тіршілік иесінің бір түріне немесе бір-
біріне өте жақын семьясына байланысты айтылады.
Феноптиктік қалыптасуға сол тіршілік иелерінің әрбіреуінің жеке-жеке өмір
сүру кезеңіндегі қоршаған ортаға бейімделіп қалыптасуын айтады. Соңғы
ондаған жылдан бастап осы финоптик қалыптасуға байланысты адамдардың өмірі
мен қызметін зерттеуге арналған үлкен-үлкен ғылыми ізденістер жүргізілуде.
Қазіргі техникалық дамудың өте жылдам өсуіне байланысты адамның күнделікті
сол өзгерістерді бейімделіп- қалыптасуын зерттеу үшін социологтер,
психологтер, инженерлер, педагогтер, т.б. сала қызметкерлері ізденістерін
біріктіруде.
Адам ағзасының үлкен және өте жоғары қарқында жұмыс істей алу қызметін
арттыру мақсатында спорттық теория мен әдістемелер, физиологиялық,
биохимиялық, биомеханикалық, зерттеулер өткізілуде.
Бейімделу және қалыптасуды орындалған жүктеме мен оның нәтижесі ретінде
қарастыру қажет.Оның басты мақсаттары:
а. Қалыптасуды адам ағзасының сыртқы және ішкі жағдайларға бейімделуі
үшін қарастырады.
ә. Қалыптасуды адам ағзасының сыртқы ортаның арасындағы тепе-теңдікті
сақтау үшін қарастырады.
б. Қалыптасуды адам ағзасының бейімделу мерзімі үшін қарастырады.
Спортшының жаттығу жүктемелеріне бейімделіп - калыптасуының жалпы
теориялық негіздері
Қазіргі кездегі спорттық жарыстардың адам организміне және жүйке
жүйесіне түсіретін өте жоғары эсерін ескере келіп, спортшыны жатгықтыру
кезінде қоршаған ортаның және жарыс барысындағы болатын экстремалды
жагдайлардың бәріне төтеп бере алатындай жүктеме беру арқылы спортшының
ағзасын қалыптастырып, жарысқа дайындау кажеті туындап отыр.
Адамдардың қандай да болмасын еңбек түрін алсақ та, дэл спортхық жарыс
кезіндегідей адам ағзасының ең шегіне дейін жүмыс істеу дәрежесіне
көтеріліп қызмет етуі байқалмайды. Сондықтан спорт саласында спортшылардьщ
үлкен жүктеме кезінде жүмыс істей білу және оған қалыптасуы туралы қажетті
еңбектер жинақталған.
Жалпы қалыптасу деген үғымға барлық тіршілік түрлерінің күн керісі үшін
сыртқы қоршаған ортаға сэйкестеніп, бейімделіп қалыптасуын айтады.
Қалыптасудың генотиптік, яғни түқымдық (түрлік) және фенотиптік екі түрі
болады.
Генотиптік қалыптасуга сол тіршілік иесінің ұзақ уақыт бойына қоршаған
ортаға бейімделіп, өсіп-өніп кебеюін айтады. Генотиптік қалыптасу көбіне
тіршілік иесінің бір түріне немесе бір-біріне өте жақын семьясына
байланысты айтылады.
Фенотиптік қалыптасуга сол тіршілік иелерінің әрбіреуінің жеке-жеке өмір
сүру кезеңіндегі қоршаған ортаға бейімделіп қалыптасуын айтады.
Соңғы ондаған жылдан бастап осы фенотиптік қалыптасуға байланысты
адамдардың өмірі мен қызметін зерттеуте арналған үлкен-үлкен ғылыми
ізденістер жүргізілуде.
Қазіргі техникалық дамудың өте жылдам өсуіне байланысты адамның
күнделікті сол өзгерістерге бейімделіп-қалыптасуын зерттеу үшін
социологтер, психологтер, июкенерлер, педагогтер т.б. сала қызметкерлері
ізденістерін біріктіруде.
Адам ағзасының үлкен және өте жоғары қарқында жүмыс істей алу қызметін
арттыру мақсатында спорттық теория мен әдістемелер, физиологиялық,
биохимиялық, биомеханикалық зерттеулер өткізілуде.
Бейімделу және қалыптасуды орындалған жүктеме мен оның нэтижесі ретінде
қарастыру қажет. Оның басты мақсаттары:
а. Қалыптасуды адам ағзасының сыртқы және ішкі жағдайларға бейімделуі
үшін қарастырады.
ә. Қалыптасуды адам ағзасы мен сыртқы ортаның арасындағы тепе-теңдікті
сақтау үшін қарастырады. б. Қалыптасуды адам ағзасының бейімделу мерзімі
үшін қарастырады.
Бейімделу және калыптасу спортшы дайындау кезеңінде
Спорттық жаттықтыру адам ағзасының сол жүктемеге бейімделу-
қалыптасу мүмкіндігінің өте жоғары екендігін көрсетті.Қаңдай да болмасын
өте ауыр және экстремалды жүмыс аткаруды қажет ететін қызмет түрлері адам
организмін бейімделу қалыптастыру мүмкіндігі жағынан спорттық жүктеме
арқылы жаттьіқтыруға жетпейтіндігі анықталды. Оның себебі спортшының күн
сайынғы көптеген сағаттар бойына үлкен жүктемелер арқылы жаттығуы және оған
климаттың эсері, сонымен қатар жарыс үстінде спортшының экстремалдық
жағдайларда жиі болуы ыкпал етеді.
Спорттық жаттығу кезінде спортшы әртүрлі қозғалыс түрлерін орындауымен
қатар. оның жылдамдығын, көлемін, орындау түрін өзгертеді, әртүрлі әдіс-
айланы, тәсілдерді пайдаланады сонымен қатар психолопіялық әсерлер қоса
жүреді.
Өткізілетін жарыстың деңгейі неғүрлым жоғары болған сайын спортшы
ағзасына түсетін жүктеме және психологиялық әсер көп болады, осыған
байланысты бейімделу деңгейіне де жоғары талаптар қойылады.
Спорт түрлерінің ерекшелігіне байланысты қолданылатын құрал-жабдықтар
әртүрлі болып келеді (доп, штанга, семсер, бокс қолғабы т.б.), ал спорттық
күрес кезінде екі адам бір-бірімен жекпе-жек жағдайында болғандықтан,
бейімделу - қалыптасу жағдайына басқаша талаптар қойылады.
Спортшының түскен күшке, атқарған жүктемеге қалыптасып-бейімделуі
машықтану кезендеріне байланысты эртүрлі болып келеді. Көпжылдық жаттығу
жоспары кезеңінде алдағы өткен мерзімде болған бейімделу жағдайын бүзьш,
одан да жоғары талаптарға бейімделу қажеттігі туады. Осылай эр кезеңге
қойылатын талаптардың өзгеріп және артып отыратындығына байланысты, адам
ағзасында ерекше бейімделу процестері пайда болып отырады.
Әр спортшының спорттық жолының 5-6 жылдан 20-25 жылға дейін және одан да
көп болуына эр кезендегі бейімделу-қалыптасу кезендері бір-бірінен жоғары
больт отырғанда ғана жететіні белгілі болды.
Спортшының үлкен жүктемелерді жеңуге бейімделу мүмкіндігін ең жоғары
деңгейде үстап түру мерзімінің ұзақтығы, әр спорттың түріне және эр
спортшының феногенетикалық ерекшелігіне және атқарылған жаттыгу жүмысының
адам ағзасына эсеріне байланысты.
Осы жағдайда адам ағзасына берілетін жаттығу жүктемесінің мелшері оны
орындату әдістемесіне байланысты және оған адамның бейімделуі сол деңгейде
үстап түру мүмкіндігі тікелей әсер етеді. Осы кезеңде адам ағзасының дене-
күш қуатының сарқылып шаршамауын, зорықпауын қадағалау қажет.
Жаттығудың эр кезеңдерінде адамның дене-күш қабілетінің бір түрінің
азаюы екінші бір түрінің артуы сияқты қүбылыстарды дөп басып байқап отыру,
спорттық жарыстарда нәтижелі жетістіктерді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Спорттық күресте кілем үстіндегі жагдай өте тез өзгеріп отыратын
болғандықтан үзак. уақыт сақталатын бейімделу процессімен қатар, аяқ асты
өзгерген жағдайға қажетті тез бейімделу процесі пайда болады.
Қазіргі жоғары спорт жетістіктерінің талабы спортқа дарынды балаларды
аядын ала анықтау, сол арқылы болашақта үлкен спорттық көрсеткішке жету
жолын іздестіру болып табылады.
Шеберліктері өте жоғары және үлкен спорттық жетістіктерге жеткен
спортшылардьщ туа біткен қабілеттері басқа спортшыларға қарағанда ерекше
және олардың жаттығу, жарыстық кезеңдерге бейімделу мүмкіндіктерінің жоғары
екендігі белгілі болды.
Бұлшық ет жұмысы кезіндегі бейімделу жағдайы
Бейімделу үғымы стресс ұғымымен жақын, себебі ол адам ш оасына
бірден үлкен жүктеме түсу салдарынан, барлық сезім мүшелерінің үлкен қозу
жағдайында болуына әкеледі. Осындай күйге түскен кезде адам ағзасында
гипофиз жүмысыньщ артуы байқалып, аденокортикотропты гормонның бөлінуі
көбейеді. Сондықтан ол адам ағзасының үлкен қозу жағдайларына бейімделу
процесстерін реттейді.
Қатты тону немесе ыстықтау өз мүмкіндігінен көп мелшерде жұмыс атқару,
қан жасаушы және иммунитетті сақтаушы тимустың жүмысын элсіретеді,
эндокринді бездердің жүмысын көбейтіп, стресс - синдром тудырады.
Осы жағдайдың екі түрі болуы ықтимал. Біріншісі - егер қоздырғыш жағдай
өте жоғары болып және көп уақытқа созылса, онда стресс-синдромның соңгы
фазасы адам ағзасында зорығу жағдайын тудырады. Екінші түрі - егер
қоздырғыш адам ағзасының мүмкіндігінен артпайтын болса, онда сол
қоздырғышқа қалыптасу, адам күшін реттеу арқылы бейімделу процессі жүреді.
Стресс-синдромның бірінші түрі, көбіне, жарыстық кезеңде және спортшыға өз
мүмкіңцігінен артық жаттығу жүктемесін жоспарлап орындатқан жағдайларда
байқалады.
Екінші түрі жаттығу жүктемесіне бейімделудің негізі болып табылады. Осы
жағдайда қан қүрамында глюкозаның, майлы қышқылдың, аминді қышқылдардың,
нуклейдтердің көбеюі байқалып, жүрек-қан, тыныс алу жүйесінің жүмысы
жақсарып, қан мен оттегінің жүмыс жасаушы мүшеге жақсы жеткізілуін
қамтамасыз етеді. Сөйтіп жүмысты көп атқарушы мүшеге жүмысқа араласпайтын
органнан қосымша ресурстар бөлінеді. Мысалы, қалыпты жағдайда адамның
Бұлшық еті жеткізілетін оттегінің - 30%, ми - 20%, бүйрек -7% пайдаланатын
болса, үлкен жүктеме арқылы жаттыгу кезінде Бұлшық ет оттегінің - 87%, ми -
2%, бүйрек - 1% жүмсайды.
Адам ағзасының жүктемеге бейімделуін бірнеше түрге бөледі. Оларға: жедел
және ұзақуақыттык, туа біткен және жүре қалыптасқан түрлері жатады.
Туа біткен бейімделуге, - жүмыс жасау кезінде тыныс алудың жиілеуі, қан
айналысының көбеюі, көп шу болған жағдайда есту қабілетінің артуы,
психологиялық қозу кезінде жүрек соғысының жиілеуі жатады. Ал жедел және
жүре қалыптасқан бейімделуге, жаттығу жүмыстарының нэтижесінен үйренген
күрделі қозғалыстарды орындай білу, көп әдіс-айланы меңгеру жатады
біртіндеп және ұзақ уақыт қайта-қайта қайталаудың салдарынан адам
организмінің сол қоздырғышқа бейімделуінен пайда болады. Жедел бейімделу
түрінде жаттыгуды қайта-қайта орындау нәтижесінде адам ағзасы бейімделу
сатысының кезекті биігіне кетер. Жедел бейімделу түрінен ұзақуақыттық
бейімделу түріне ету кезікде адам ағзасындағы барлық орындаушы жүйелерінің
бейімделу кезеңінен еткендігін білу қажет. Олай болмаган жағдайда келесі
берілетін жүктеме мөлшеріне қажетті адам ағзасының күш-қуатының
жетіспеушілігі байқалып, күткен нәтижеге жету мүмкін болмай қалады.
Есте сақтауға қажетті бір жағдай: ол, қалыптасу-бейімделу неғүрлым тез
жүретін болса, оны сол деңгейде үстап түру мүмкіндігі аз болады.
Кепжыддық жаттығу кезінде шеберлігі жоғары спортшыны бір жылдың ішінде 2-
3 рет ең жоғары дайындық деңгейіне шығарып жаттықтыру, қысқа мерзімде
берілетін жүктемелерге бейімделуін арттырып жарыстық кезеңдерде үлкен
табыстарға жеткізеді, бірақ сол спортшылардың жоғары көрсеткіштер көрсетіп
жарыстарға қатысу мерзімдері қысқа болады. Керісінше, ұзақ жылдар бойы
біртіндеп жаттыіу жүктемесіне қалыптасқан спортшылардың бейімделу-қалыптасу
уақыты ұзақ болғанымен, олардың жоғары керсеткіштер деңгейінде жарыстарға
қатысу мерзімі ұзақ болады.
Сонымен, адам ағзасы спорттық жаттығулар кезеңінде және жарыстарға
қатысу кезендерінде қалыпты жағдайда жүмыс атқарып, өз мүмкіндігін толық
пайдалана алуы үшін бейімделу - қалыптасу жағдайынан өтуі қажет. Осылай
болғанда адам ағзасының күш-қуаты ұзақ уақытқа сақталып, нәтижелі жұмыс
атқаруына мүмкіндік туады.
Күш қабілетін арттыру
Адамның күш қабілеті оньщ Бұлшық еттерінің физиологиялық ерекшелігімен
және жүйке жүйесінің өзіндік қозғалыс күшімен сипатталады.
Балуан күші дегеніміз - күрес үстінде Бұлшық ет күшін пайдалану арқылы
қажетті қозғалыс жасап, өзіне қарсы бағытталған күштерді жеңу.
Күшті арттыру мақсатында адам мүмкіндігінің шегіне жақын жүктеме беру
арқылы немесе соған жақын күш жүмсап орындалатын жаттығулар пайдаланылады.
Орындалатын жаттығудың түріне және берілетін жүктеменің көлеміне
байланысты жаттыгуды қайталау саны бір реттен бірнеше ретке дейін
көбейтіледі.
Адамның Бұлшық етіне шектеулі немесе шектен тыс жүктеме берілсе, Бұлшық
еттің жуандап өсуіне әсер етіледі. Осы жағдайда берілген жүктемелер-ге
Бұлшық еттің үйрену қалыптасуы пайда болады. Адамның өз шамасына сай
немесе шамасынан көп берілген жүктеме негізінде адамның жүйке жүйесіне күш
түсу жағдайлары үлғайып, ми жүйесінде бейімделу процестері пайда болады.
Жаттығу үстінде негізгі жүмыс атқарушы Бұлшық етпен қоса жүмысқа тікелей
қатысы жоқ бұлшық еттер де қамтылады, осының салдарынан днтогонистік бұлшық
еттер қозғалысқа кедергі келтіреді. Сондықтан арнайы жаттығу жұмыстарында,
эсіресе әдісті дәл және шебер орындатуды үйрету кезендерінде шамадан тыс
жүктеме бермеген дүрыс. Күресу кезінде балуандардың кілем үстіндегі
жағдайлары жылдам езгеріп отыратьш болғандықтан, дене-күштерін қолданудың
статикалық және динамика-лық түрлері алмасып отырады. Бұлшық ет күшінің
динамикалық түрі адамның шаршау кезеңінде немесе тьщ күйінде, бұлшық еттің
босау немесе жиырылу кезеңінен кейін де орындалуы мүмкін. Сондықтан
динамикалық жұмыс түрі кезеңінде күшті арттыруға қолданылатын әдістеменің
бірнеше түрін береміз.
Мүмкіндік шегіне дейін орындау әдістемесі. Күшті арттыруға қолданылатын
Бұл әдістеменің ерекшелігі - жаттығушының көтеру мүмкіндігінің 60-80%
мөлшеріндегі салмақ алынып, осы салмақты ол 10 нан 30 рет аралығында
қайталап орындай алатындай болуы шарт. Соңғы қайталау жүмысы Бұлшық еттің
шаршау кезеңіне дэл келіп, балуан өз күш мүмкіндігін шегіне дейін сарқа
қолданады. Бұл әдістемеге кермеде тартылу, арқанға өрмелеу, етпеттен жатып
қолды бүгіп-жазу, бір аяқта отырып-түру, баспалдақпен көтерілу, өрге
жүгіріп шығу және т.б. жаттығу түрлерін жатқызуға болады. Тынығып,
демалғаннан кейін балуан жаттығуды қайталап орындайды.
Бұл әдістеме бойынша күшті арттыру жаттығулары сабақтың соңғы бөліміңде
беріледі. Осы әдістеме сабақтың кіріспе белімінде қолданылса, жагтығушы тез
шаршап қалады және негізгі бөлімдегі тапсырманы ойдағыдай орындауына
кедергі болады.
Шектен тыс күш түсіру әдістемесін қолдану. Бұл әдістеменің ерекшелігі -
жаттығу үшін қолданылатын салмақ мөлшері өте үлкен болады. Мысалы,
жаттығушы 1-2 рет қана көтере алатындай ауыр салмақ алынады. Бұл әдістемені
қолданған кезде балуан тез шаршап қалады, бірақ қалпына келу шегіне дейін
әдістемеге қарағанда тезірек болады. Әр жаттығу аралығына 3-10 минут үзіліс
беріледі. Штангі, зіл тас т.б. жабдықтар қолданылады.
Ауыспалы күш түсіру әдістемесі. Бұл әдістемеде алдымен жүктеме жеңіл
салмақпен, одан кейін орташа салмақпен, соңынан мүмкіндік шегіне дейінгі
салмақпен орындалады. Осы жаттығуларды басқаша да орындауға болады мысалы,
алдымен мүмкіндік шегіне дейінгі салмақты қолданып, соңынан, орташа
салмақпен жаттығуды орындайды. Орта немесе төменгі салмақты қолдану кезінде
жаттыгуды жиі қайталап орындау қажет. Салмақпен орындалатын жаттығуларды
секіру, отырып-түру, екінші бір адамды иығына салып көтеру, т.с.с.
жаттығулармен араластырып орындау пайдалы болып келеді.
Статикалық жаттығулар. Статикалық жаттығулар күрес кезінде қарсылас
балуанның ұзақ уақытқа созылатын қарсы күшіне төтеп беруге көмектеседі. Бұл
әдістеменің ерекшелігі жаттығушы өз денесінің бір мүшесін қог,ғалыссыз ұзақ
үстап түруға негізделген (аяқты көтеріп үстап тұру, қолмен денені тіреп
ұстап тұру т.б.). Жаттығу неғұрлым күрделі болуы шарт, қозгалыс-сыз ұстап
тұру уақыты небәрі 2-8 секундтан аспайтын жаттығуларды алу қажет, ол
орьгадаушыға шамасынан тыс жаттығулар орындату мақсатынан туындаған.
.Мысалы, көтеруіне немесе қозғалтуына күші жетпейтіндей ауыр салмақтарды
бір жерден екінші жерге апару, жерге, қабыргаға бекітілген заттарды тарту,
итеру т.б.
Шегіну - жол беру әдістемесі. Бұл әдістеменің ерекшелігі - адамға
берілетін жүктеме мөлшері оның күшінен бірнеше есе артық болуы шарт. Осылай
болған жағдайда Бұлшық етке түскен салмақ күшінің әсерінен жұмыс жасаушы
бұлшық ет созылуға мэжбүр болады. Осылай эсер ету салдарынан бұлшық ет
күшінің артуына үлкен жағдай туғызылады. Бұл әдістеме басқа күшті арттыру
жаттығуларына қарағанда тиімді болып келеді. Бұлшық ет күшінің мөлшерін
динамометр аспабы арқылы өлшейді.
Арнайы дене күшін арттыру жолдары
Арнайы дене күші дегеніміз - аз күш жұмсау арқылы қажетті нэтижеге жету
үшін қолданылатын күш мөлшері.
Күрес спортында Бұл нэтиже Бұлшық ет күші ғана емес, басқа да күштердің
тікелей қатысуымен іске асырылады. Оған әдіс орындау кезінде дене бұлшық
еттерінің күшімен қоса балуан денесінің салмағы, қозғалыс екпіні және
қарсылас балуанның күшін жатқызуға болады. Мысалы, балуан өзінің Бұлшық
етінің күші арқылы 70 кг-ға. тең итеру күніін жұмсады делік, оған қарсылас
балуан 70 кг-дық қарсы күшпен эсер етіп, оның күшін жоққа шығарып, тағы 5
кг-ға тең күш қосу арқылы өзі қарсы әдіс қолдануы мүмкін. Сондықтан балуан
70-ға кг. тең Бұлшық ет күшіне өзінің дене салмағының күшін қосса (тағы 70
кг.), онымен қатар қарсыласының дене салмағы (70 кг.), оның Бұлшық ет
арқылы қосқан күшін (75 кг.) және қосса, онда қарсылас балуанға 285 кг. тең
күш қолданылған болар еді.
Денені жаттықтыру арқылы пайда болған дене- күшіне қарап, күші көп
немесе аз деп топшылау көп жағдайда қате пікірге экеп соқтырады. Күрес
үстінде сыртқы Бұлшық еттері жақсы дамыған
балуан күшінің аз екендігі байқалып жататындығы жиі кездеседі. Оның
себебі ішкі күштің, қажыр-қайраттың, төзімділік қабілегтің аз
дамығандығынан болады.
Арнайы дене күшін дамытудың және оны орынды пайдаланудың негізгі әдісі -
балуанға арнайы тапсырмалар беріп белдестіру және жарысқа қатынастыру.
Арнайы күшті арттыру үшін берілетін белдесу түрлері:
Күш басым, бірақ шеберлігі төмен балуанмен күрестіру
Орташа күш жұмсап, ойнап күресу
Әдісті міндетті түрде кілемге қүлау арқылы орындату
Қарсылас балуанның қарсы күшін пайдаланып күресу
Қарсылас балуанның қозғалыс бағытын пайдалану арқылы күрестіру
Статикалық қалыпты сақтау мақсатымен күрестіру
Неғүрлым аз әдісті қолданып, таза жеңіске жету
Күші басьш қарсыласпен күресу. Күресуге күші басым бірақ тәжірибесі аз
балуан тандап алынады. Күрес кезінде қолданылған әдіс қарсылас күшінің
басым болуы салдарынан іске аспай жатады, сондықтан балуан қосымша күш
жүмсап үйренуге мәжбүр болады. Сонымен қатар, балуанның ез қарсыласынан
қоргану арқылы өзінің әлсіз жақтарын байқауына мүмкіндігі туады.
Орташа күш жүмсап, ойнап күресу. Осылай күрестіру кезінде балуандарға
арнайы тапсырмалар беріледі. Мысалы: әдісті орындау кезінде қарсыласы
әдістің толық дүрыс орындалуына кедергі келтірмеуі, күрес үстінде арнайы
бір әдіс түрінің орындалуына қарсылас балуанның өзі жағдай тугызуы т.с.с.
Әдісті кілемге қүлау арқылы орындату. Бұл күрес түрінің мақсаты-балуанға
әдісті орындау кезінде ез күші мен қоса дене салмағын пайдалану жағдайларын
үйрету.
Қарсылас балуанның қарсы күшін қолдану. Балуанға күрес үстінде қарсылас
балуанның күшінің және дене салмағының түсу бағытын пайдаланьта, сол бағыт
жаққа әдіс қолдана білуге үйретеді.
Қарсылас балуанды қозгалыс багытын пайдаланып күрестіру. Бұл күрестің
мақсаты балуанның қозғалыс бағытын, екпінін пайдаланып, тепе-тең-дік
қалпынан шығу сәтін анықтап, әдіс қолдану тәжірибелерін үйрету болып
саналады.
Тапсырма бойынша алға-артқа, жанына қарай қозғалып жүрген қарсыласына
эртүрлі әдістер түрін қодданып үйретеді. Әдісті тапсырма бойынша бір балуан
орындайды, ал екінші балуан еркін қозғалып жүреді.
Статикалық қалыпты сақтап күрестіру. Бұл күрестегі мақсат, бір балуан
тапсырма бойынша денесін бір қалыпты жагдайда үстауға тырысады (тік түрыс,
еңкейіп түру, бір аяғын алға беріп түру, төрттағандап түру т.с.с). Екінші
балуан аз күш жүмсап және қолайлы әдістер тауып, статикалық қалпын сақтап
түрған балуанды жығуға тырысады. Балуанның шеберлігі неғүрлым жоғары болған
сайын аз күш жүмсап, өзінің бастапқы қалпын сақтайтындығын көруге болады.
Әдісті орындаушы балуан соның эр түрлі жолдарын іздеп, езіне ең қолайлысын
табуға тырысуы қажет. Ондай жолдарға:
Қарсыласының дене салмағын қолдану арқылы;
Қарсылас күгаінің бағытын қолдану арқылы;
Қарсыласының қозғалыс инерциясын қолдану арқылы;
Қарсылас әдісінің бағытын қолдану арқылы жетуге болады.
Алдымен осы қолайлы сэттерді жеке-жеке пайдаланып, соңынан көрсетіл-ген
жағдайлардың бірнешеуін байланыстыра әдіс орындауды үйрету қажет. Осы
жоғарыдағыларды орындаумен қатар, әдістердің орындалуының биомеханикалық
зандылықтарын да білген жөн. Оған:
тіреу алаңы, тіреу нүктесі;
адам денесінің жалпы салмақ ортасы;
тепе-теңдік бүрышы;
сырғанау күші;
үйкеліс күші;
күш түсіру бағыты, қос күш;
үдемелік қозғалыс, инерция;
аударылу, айналу сәттері;
күштердің таралуы;
10.сыртқы және ішкі күштердің түрлері жатады.
1.2 Бейімделу және қалыптасу, еркін күресшіні дайындауға қойылатын
жаттығулар
Спорттық жаттықтыру адам ағзасының сол жүктемеге бейімделу-қалыптасу
мүмкіндігінің өте жоғары екендігін көрсетеді. Қандай да болмасын өте ауыр
және экстремалды жұмыс атқаруды қажет ететін қызмет түрлері адам организмін
бейімделу қалыптастыру мүмкіндігі жағынан спорттық жүктеме арқылы
жаттықтыруға жетпейтіндігі анықталды.Оның себебі спортшының күн сайынғы
көптеген сағаттар бойына үлкен жүктемелер арқылы жаттығуы және оған
климаттық әсері, сонымен қатар жарыс үстінде спортшының экстремалдық
жағдайларда жиі болуы ықпал етеді.
Спорттық жаттығу кезінде спортшы әртүрлі қозғалыс түрлерін орындауымен
қатар оның жылдамдығын, көлемін, орындау түрін өзгертеді, әртүрлі әдіс-
айланы, тәсілдерді пайдаланады сонымен қатар психологиялық әсерлер қоса
жүреді. Өткізілетін жарыстың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын спортшы
ағзасына түсетін жүктеме және психологиялық әсер көп болады, осыған
байланысты бейімделу деңгейіне де жоғары талаптар қойылады.
Спорт түрлерінің ерекшелігіне байланысты қолданылатын құрал-жабдықтар
әртүрлі болып келеді (доп, штанга, семсер, бокс қолғабы, т.б), ал спорттық
күрес кезінде екі адам бір-бірімен жекпе-жек жағдайында болғандықтан,
бейімделу қалыптасу жағдайына басқаша талаптар қойылады. Спортшының түскен
күшке, атқарған жүктемеге қалыптасып-бейімделуі машықтану кезеңдеріне
байланысты әртүрлі болып келеді.Көп жылды жаттығу жоспары кезеңінде алдағы
өткен мерзімде болған бейімделу жағдайын бұзып, одан да жоғары талаптарға
бейімделу қажеттігі туады. Осылай әр кезеңге қойылатын талаптардың өзгеріп
және артып отыратындығына байланысты, адам ағзасында ерекше бейімделу
процестері пайда болып отырады.
Әр спортшының спорттық жылымен 5-6 жылдан 20-25 жылға дейін және одан да
көп болуына әр кезеңдегі бейімделу-қалыптасу кезеңдері бір-бірінен жоғары
болып отырғанда ғана жететіні белгілі болды. Спортшының үлкен жүктемелерді
жеңуге бейімделу мүмкіндігін ең жоғары деңгейде ұстап тұру мерзімінің
ұзақтығы, әр спорттың түріне және әр спортшының феногенетикалық
ерекшелігіне және атқарылған жаттығу жұмысының адам ағзасына әсеріне
байланысты. Осы жағдайда адам ағзасына берілетін жаттығу жүктемесінің
мөлшері оны орындату әдістемесіне байланысты және оған адамның бейімделуі
сол деңгейде ұстап тұру мүмкіндігі тікелей әсер етеді.Осы кезеңде адам
ағзасының дене-күш қуатының сарқылып шаршамауын, зорықпауын қадағалау
қажет.
Жаттығудың әр кезеңдерінде адамның дене-күш қабілетінің бір түрінің азаюы
екінші бір түрінің артуы сияқты құбылыстарды дөп басып байқап отыру,
спорттық жарыстарда нәтижелі жетістіктерді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Спорттық күресте кілем үстіндегі жағдай өте тез өзгеріп отыратын
болғандықтан ұзақ, уақыт сақталытын бейімделу процесімен қатар, аяқ асты
өзгерген жағдайға қажетті тез бейімделу процесі пайда болады. Қазіргі
жоғары спорт жетістіктерінің талабы спортқа дарынды балаларды алдын ала
анықтау, сол арқылы болашақта үлкен спорттық көрсеткішке жету жолын
іздестіру болып табылады.
Шеберліктері өте жоғары және үскен спорттық жетістіктерге жеткен
спортшылардың туа бікен қабілеттері басқа спортшыларға қарағанда ерекше
және олардың жаттығу, жарыстық кезеңдерге бейімделу мүмкідіктерінің жоғары
екендігі белгілі болады.
Бейімделу ұғымы стресс ұғымымен жақын, себебі ол адам ағзасына бірден
үлкен жүктеме түсу салдарынан, барлық сезім мүшелерінің үлкен қозу
жағдайында болуына әкеледі. Осындай күйге түскен кезде адам ағзасында
гипофиз жұмысының артуы байқалып, аденокортикотропты гормонның бөлінуі
көбейеді. Сондықтан ол адам ағзасының үлкен қозу жағдайларында бейімделу
процестеріе реттейді.
Қатты тоңу немесе ыстықтау өз мүмкіндігінен көп мөлшерде жұмыс атқару,
қан жасаушы және иммунитетті сақтаушы тимустың жұмысын әсер етеді,
эндокринді бездердің жұмысын көбейтіп, стресс-синдром тудырады. Осы
жағдайдың екі түрі болу қажет. Біріншісі- егер қоздырғыш жағдай өте жоғары
болып және көп уақытқа созылса, онда стресс-синдромның соңғы фазасы адам
ағзасында зорығу жағдайын тудырады.
Екінші түрі- егер создырғыш адам ағзасының мүмкіндігінен артпайтын болса,
онда сол қоздырғышқа қалыптасуы, адам күшін реттеу арқылы бейімделу
процнссі жүреді. Стресс-синдромның бірінші түрі, көбіне, жарыстық кезеңде
және спортшыға өз мүмкіндігінен артық жаттығ жүктемесін жоспарлап
орындатқан жағдайларда байқалады.
Екінші түрі жаттығу жүктемесіне бейімделудің негізі болып табылады. Осы
жағдайда қан құрамында глюкозаның, майлы қышқылдың, аминді қышқылдардың,
нуклейдтердің көбеюі байқалып, жүрек- қан, тыныс алу жүйесінің жұмысы
жақсарып, қан мен оттегінің жұмыс жасаушы мүшеге жақсы жеткізуін
қамтамассыз етеді. Сөйтіп жұмысты көп атқарушы мүшеге жұмысқа араласпайтын
органнан қосымша ресурстар бөлінеді. Мысалы,
қалыпты жағдайда адамның бұлшық еті жеткізілетін оттегінің – 30% , ми -20%,
бүйрек - 7% пайдаланатын болса, үлкен жүктеме арқылы жаттығу кезінде
бұлшық ет оттегінің – 87%, ми – 2 %, бүйрек - 1% жұмсайды.
Адам ағзасының жүктемеге бейімделуін бірнеше түрге боледі. Оларға: жедел
және ұзақуақыттық, туа біткен және жүре қалыптасқан түрлері жатады. Туа
біткен бейімделуге, - жұмыс жасау кезінде тыныс алудың жиілеуі, қан
айналысының көбеюі, көп шу болған жағдайда есту қабілетінің артуы,
психологиялық қозу кезінде жүрек соғысының жиілеуі жатады. Ал жедел және
жүре қалыптасқан бейімделуге, жаттығу жұмыстарының нәтижесінен үйренген
күрделі қозғалыстарды орындай білу, көп әдіс- айланы меңгеру жатады.
Ұзақуақыттық бейімделу ол біртіндеп және ұзақ уақыт қайтй-қайта
қайталаудың салдарынан адам оранизмінің сол қоздырғышқа бейімделуінен пайда
болады. Жедел бейімделу түрінде жаттығуды қайта- қайта орындау нәтижесінде
адам ағзасы бейімделу кезеңінен өткендігін білу қажет. Олай болмаған
жағдайда келесі берілетін жүктеме мөлшеріне қажетті адам ағзасының күш-
қуатының жетіспеушілігі байқалып, күткен нәтижеге жету мүмкін болмай
қалады. Есте сақтау қажетті бір жайдай: ол, қалыптасу- бейімделу неғұрлым
тез жүретін болса, оны сол деңгейіне шығарып жаттықтыру, қысқа мерзңмде
берілетін жүктемелерге бейімднлуін арттырып жарыстық кезкңдерде үлкен
табыстарға жеткізеді, бір сол спортшылардың жғары көрсеткіштер көрсетіп
жарыстарға қатысу мерзімдері қысқа болады. Керісінше, ұзақ жылдар бойы
біртіндеп жаттығу жүктемесіне қалыптасқан сопртшылардың бейімделу-
қалыптасу уақыты ұзақ болғанымен, олардың жоғары көрсеткіштер деңгейінде
жарыстарға қатысу мерзімі ұзақ болады.
Сонымен, адам ағзасы спорттық жаттығулар кезеңінде және жарыстарға қатысу
кезеңдерінде қалыпты жағдайда жұмыс атқарып, өз мүмкіндігін толық пайдалана
алуы үшін бейімделу- қалыптасу жағдайынан өтуі қажет. Осылай болғанда адам
ағзасының күш- қуаты ұзақ уақытқа сақталып, нәтижилі жұмыс атқаруына
мүмкіндік туады.
Күш қабілетін арттыру
Адамның күш қабілеті оның бұлшық еттерінің физиологиялық ерекшелігімен
және жүйке жүйесінің өзіндік қозғалыс күшімен сипатталады.
Балуан күші дегеніміз - күрес үстінде бұлшық ет күшін пайдалану арқылы
қажетті қозғалыс жасап, өзіне қарсы бағытталған күштерді жеңу. Күшті
арттыру мақсатында адам мүмкіндігінің шегіне жақын жүктеме беру арқылы
немесе соған жақын күш жұмсап орындалатын жаттығулар пайдаланылады.
Орындалатын жаттығудың түріне және берілетін жүктеменің көлеміне байланысты
жаттығуды қаталау саны бір реттен бірнеше ретке дейін көбейтіледі.
Адамның бұлшық етіне шектеулі немесе шектен тыс жүктеме берілсе, бұлшық
еттің жуандап өсуіне әсер етіледі. Осы жағдайда берілген жүктемелерге
бұлшық еттің үйрен қалыптасу пайда болады. Адамның өз шамасына сай немесе
шамасынан көп берілетін жүктеме негізінде адамның жүйке жүйесіне күш түсу
жағдайлары ұлғайып, ми жүйесінде бейімделу процестері пайда болады. Жаттығу
үстінде негізгі жұмыс атқарушы бұлшық етпен қоса жұмысқа тікелей қатысы жоқ
бұлшық еттер де қамтылады, осының салдарынан антогонистік бұлшық еттер
қозғалысқа кедергі келтіреді. Сондықтан арнайы жаттығу жұмыстарында,
әсіресе әдісті дәл және шебер орындатуды үйрету кезеңдерінде шамадан тыс
жүктеме бемеген дұрыс.
Күресу кезінде балуандардың кілем үстіндегі жағдайлары жылдам өзгеріп
отыратын болғандықтан, дене- күштерін қолданудың статикалық және
динамикалық түрлері алмасып отырады. Бұлшық ет күшінің динамикалық түрі
адамның шаршау кезеңінде немесе тың күйінде, бұлшық еттің босау немесе
жиырылу кезеңінен кейін де орындалуы мүмкін. Сондықтан динамикалық жұмыс
түрі кезеңінде күшті арттыруға қолданылатын әдістеменің бірнеше түрін
береміз.
Мүмкіндік шегіне дейін орындау әдістемесі. Күшті арттыруға қолданылатын
бұл әдістеменің ерекшелігі – жаттығушының көтеру мүмкіндігінің 60-80 %
мөлшеріндегі салмақ алынып, осы салмақты ол 10 нан 30 рет аралығында
қайталап орындай алатындай болуы шарт. Соңғы қайталау жұмысы бұлшық еттің
шаршау кезеңінде дәл келіп, балуан өз күш мүмкіндігін шегіне дейін сарқа
қолданады. Бұл әдістемеге кермеде тартылу, арқанға өрмелеу, етпеттен жатып
қолды бүгіп- жазу, бір аяқта отырып- тұру, баспалдақпен көтерілу, өрге
жүгіріп шығу және т.б. жаттығу түрлерін жатқызуға болады. Тынығып,
демалғаннан кейін балуан жаттығуды қайталап орындайды. Бұл әдістеме бойынша
күшті арттыру жаттығулары сабақтың соңғы бөлімінде беріледі. Осы әдістеме
сабақтың кіріспе бөлімінде қолданылса, жаттығушы тез шаршап қалады және
негізгі бөлімдегі тапсырманы ойдағыдай орындауына кедергі болады.
Шектен тыс күш түсіру әдістемесін қолдану. Бұл әдістеменің ерекшелігі –
жаттығу үшін қолданылатын салмақ мөлшері өте үлкен болады. Мысалы,
жаттығушы 1-2 рет қана көтере алатындай ауыр салмақ алынады. Бұл әдістемені
қолданған кезде балуан тез шаршап қалады, бірақ қалпына келу шегіне
дейін әдістемеге қарағанда тезірек болады. Әр жаттығу аралығына 3-10 минут
үзіліс беріледі. Штангі, зіл, тас т.б. жабдықтар қолданылады.
Ауыспалы күш түсіру әдістемесі. Бұл әдістемеде алдымен жүктеме жеңіл
салмақпен, одан кейін орташа салмақпен, соңынан мүмкіндік шегіне дейінгі
салмақпен орындалады. Осы жаттығуларды басқаша да орындауға болады мысалы,
алдымен мүмкіндік шегіне дейінгі салмақты қолданып, салмақты қолдану
кезінде жаттығуды жиі қайталап орындау қажет. Салмақпен орындалатын
жаттығуларды секіру, отырып-тұру, екінші бір адамды иығына салып көтеру,
т.с.с. жаттығулармен араластырып орындау пайдалы болып келеді.
Статикалық жаттығулар. Статикалық жаттығулар күрес кезінде қарсылас
балуанның ұзақ уақытқа созылатын қарсы күшіне төтеп беруге көмектеседі. Бұл
әдістеменің ерекшелігі жаттығушы өз денесінің бір мүшесін қозғалыссыз ұзақ
ұстап тұруға негізделген (аяқты көтеріп ұстап тұру, қолмен денені тіреп
тұру т.б.). Жаттығу неғұрлым күрделі болуы шарт, қозғалыссыз ұстап тұру
уақыты небәрі 2-8 секундтан аспайтын жаттығуларды алу қажет, ол орындаушыға
шамасынан тыс жаттығулар орындату мақсатынан туындаған. Мысалы, көтеруіне
немесе қозғалтуына күші жетпейтіндей ауыр салмақтарды бір жерден екінші
жерге апару, қабырғаға бекітілген заттарды тарту, итеру т.б.
Шегіну – жол беру әдістемесі. Бұл әдістеменің ерекшелігі – адамға
берілетін жүктеме мөлшері оның күшінен бірнеше есе артық болуы шарт. Осылай
болған жағдайда бұлшық етке түскен салмақ күшінің әсерінен жұмыс жасаушы
бұлшық ет созылуға болады. Осылай әсер кту салдарынан бұлшық ет күшінің
артуына үлкен жағдай туғызылады. Бұл әдістеме басқа күшті арттыру
жаттығуларына қарағанда тиімді болып келеді. Бұлшық ет күшінің мөлшерін
диномомерт аспабы арқылы өлшейді.
1.3 Еркін күресішінің арнайы шыдамдылығын жаттықтырудың әдіснамалары
Арнайы шыдамдылық деп еркін күресшінің алдына қойған мақсатына неғұрлым
үнемді күш жұмсауы арқылы жету қабілетін айтады. Шыдамдылық қабілет адамның
мінез- құлқымен тығыз байланысты болуымен қатар, жаттығу барысында
балуанның дене- күш қабілетін жаттықтыру шыдамдылық қабілетіне тән жұмысты
үлкен мөлшерде, қарқынды түрде орындай алу дәрежесіне жеткізеді. Машықтану
кезінде жақсы шыдамдылық қабілетке жеткен спортшы өзінің дене- күш
қабілетінің бастапқы қалпына қысқа мерзімде қайта келу жолдарын меңгеру
дәрежесіне жетеді.
Балуан белдесу үстінде күш қабілетін үнемді жұмсап үйрену үшін
төмендегідей әдістемелер қолданылады. Бұл әдістемеде белдесу уақыты 2
еседен 6 есеге дейін көбейтіледі. Осылай күресу кезінде балуан өз күшін
белгіленген уақытқа толық жеткізу мақсатында күшін үнемдеуді үйренеді.
Күрес үстінде үлкен күшті қажет ететін әдістерді орындамауға тырысады.
Жаттықтырушы бір балуанға қарсы бірнеше балуанды ауыстырып күрестіруі
ықтимал.
Шаршаған кезде күрестіру әдістемесі
Балуан шаршаған кезінде онымен тың тұрған серіктесін күрестіреді, әр
белгіленген уақыт аралығында тың балуанды күреске қосып отырады. Негізгі
мақсат- балуанды әбден шаршатып қалжырату.
Бір- бірін шаршатуға бағытталған белдесулер
Бұл әдістемеде балуандар бір- бірімен күресу арқылы қайсысы ұзақ уақытқа
күресе алатындығын дәлелдеуге тырысады. Екінші жолы бірнеше балуандар бір-
біріменм демассыз ауыса отырып күреседі де соңында шыдамдылық көрсеткен
балуан жеңімпаз атанады.
Қысқа уақыт аралығында жеңіске жетуге бағытталған белдесулер
Бұл белдесулер балуанның аз уақыт ішінде жеңіске жетуге ұмтылып күресуіне
негізделген және келесі белдесулерге күшін үнемдеуге үйретуге арналған.
Осындай белдесулер көбіне шеберлігі жоғары балуанмен шеберлігі төмен
балуанды күрестіру арқылы іске асырылады. Шеберлігі төмен балуанға кілемде
неғұрлым көп тұрып жеңілмеуге тырысуға тапсырма беріледі. Белдесулердің
тағы бір түрі ол шеберлігі жоғары балуандар арасында аз уақыт жұмсап, көп
жеңіске жету бәсекесін ұйымдастыру. Осылай өткізген белдесулер кезінде
балуандар жеңіске жылдам жету жолдарын іздестіпіп, өз күшін үнемді жұмсауға
үйренеді.
Жаттықтырушы балуанның төзімділігін (шыдамдылық) қабілетінің қай жағы
жақсы дамыған, қайсысы нашар екендігін үнемі бақылап отырады, белдесу
кезінде тыныс алу, жүрек, қан соғысының жиілігін анықтау сияқты жұмыстарды
атқарып отырады. Қажет жағдайда жаттықтырушы балуанның дене- күш
қабілеттерін адам ағзасы жұмыстарының мүмкіндігін анықтау мақсатында жан-
жақты дәрігерлік байқаудан өткізіп тұрады. Дәрігерлік байқауды жаттығу
кезінде өткізген тиімді болып келеді. Машықтау кезінде қан тамыры соғысы
мен тыныс алу жиілігі орташа мөлшердегі жүктемеден көп болса және тез
шаршап қалса, онда ондай адамға жалпы жаттығу жұмыстарын көбірек беріп,
ағзаның төзімділік (шыдамдылық) қабілетін арттыру қажет. Егер балуан үлкен
жүктемелерді орындауға қабілеті жетіп, бірақ белдесу үстінде шамадан тыс
(скован) қозу қалпына түсіпқимылдарын реттей алмайтын жағдайға келетін
болса, онда себебін анықтау бақсатында белдесудің барысын талқылап, арнайы
төзімділік пен үнемді жұмыс істеуге үйрету әдістемелері қолданылады.
Балуан әр белдесуге өзінің ерік күш- жігерін, көңіл- күйін реттеуге
үйреніп машықтану қажет. Ол үшін төмендегі жағдайларды орындаған тиімді:
1. Күніне 8-9 сағат ұйықтау. Тамақты қажетті мөлшерде уақытында қабылдау.
Әр жарыстар арасында алдағы белдесулер туралы аз ойлау мақсатында демалыс
үзілістерін ұйымдастыру (кітап оқу, театр- кино,мұражай т.б.орындарға
бару, саяхат жасау).
2. Жарыс кезінде өз салмағындаға белдесулерді бақылау, ең бастысы, өзі
алдағы уақытта күресетін балуандардың кездесулерін көру, талдау. Адам
ағзасына (есту, көру т.б.) күш түсіріп, жағымсыз әрекет ететін орындарға
бармау.
3. Қабылданатын астың сапалы болуын қадағалау. Асыра көп ас ішпеу. Астың
құрамында адам ағзасына қажетті витаминдер мен қоспалардың болуын
қадағалау. Астың құрамында витаминдер мен қоспалардың болуыкүш- қуаттың
жылдам қалыпты жағдайға келуіне көмектеседі.
4. Денсаулыққа зияны келетін тұмау, дизентерия т.б.эпидемиялық жұқпалы
аурулар болатын уақыттарда қатаң сақтану.
5. Көңіл- күйді бір қалыпты ұстауға тырысу. Жарыс ережесін бұзбай орындау.
6. Егер жарыс үстінде дененің мысалы қол, аяқ, мойын т.б.мүшелері ерекше
шаршаса немесе жарақат алса, оны қалпына келтіру мақсатында дәрігерлік
т.б.қажетті шараларды жылдам ұйымдастыру.
Балуан жарыс барысында әр белдесуден кейін оның нәтижесінің әртүрлі
болуына қарамастан өз күш- жігерін қалыпты жұмсауға үйренуі қажет. Дененің
күш- қуатын қажетті уақытта қажетті мөлшерде жұмсай білуге үйренуге тиіс.
Өз мүмкіндігі мөлшерінде жұмыс атқарып, өзінің күш- жігерін бақылай алатын
балуан жарыстың он бойында шыдамдылық қабілетін көрсете алады.
Еркін күресшінің жылдамдық қабілеті және оны арттыру әдістемесі
Спортшының жылдамдық қабілетіне қозғалыс әрекетін немесе берілген жаттығу
аз, қысқа уақыт аралығында орындай алу қабілетін жатқызады.Жылдамдық
қабілет орындалатын жаттығудың түріне қарай қарапайым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Еркін күресшінің дене- күш қабілетін арттыруға қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Еркін күресшінің жаттығу жүктемелеріне бейімделіп-қалыптасуының
қажығуды болдырмау
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 9
1.2 Бейімделу және қалыптасу, еркін күресшіні дайындауға қойылатын
жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Еркін күресішінің арнайы шыдамдылығын жаттықтырудың
әдіснамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
1.4 Арнайы дене күшін арттыру жолдарына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... . 30
2 Еркін күресшінің жылдамдық қабілеті және оны арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.1 Еркін күресшілерге арналған арнайы дайындық
жаттығулары ... ... ... ... ... 36
2.2 Спортшының иілгіштік қасиетін қалыптастыру мен
қажеттілігі ... ... ... ... . 41
2.3 Еркін күресшінің ептілік қабілетті арттыруға арналған
жаттығулар ... ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .66
Кіріспе
Бүгінгі күн жағдайынды қоғамның әлеуметтік- экономикалық дамуы табысты
болуы үшін денсаулығы мықты жәнеде дене күштері жетілген тұлғаны
тәрбиелеу қажеттігі туындап отыр.
Қазiргi кезеңдегi студент күресшілердің дайындау жүйесi өзiндiк
мақсаты, мiндеттерi, құралдары, әдiстерi, ұйымдастыру түрлерiмен
материалдық-техникалық шарттары т.б. бар, студенттердiң ең жоғарғы спорттық
нәтижелерге жеткiзуге қамтамасыз ететiн күрделi де көп факторлы құбылыс
болып табылады, сондай-ақ студент спортшыны жарыстарға дайындайтын
ұйымдастырылған педагогикалық үрдiс.
Дүние жүзiндегi студент жастар арасында кеңiнен тараған спорт
түрлерiне спорттық түрлер мен волейбол жатады.
Күресші студенттердiң спорттық шеберлiгiнiң шыңын анықтайтын
факторлардың бiрi ойыншылардың техникалық тәсiлдерi қабылдап алу мен беру,
тиiмдi орындау болып саналады.
Қазiргi заманғы қазақстандық және шетелдiк спорттық ғылым
күресшілердің сол немесе басқа тәсiлдердi тиiмдi орындаудың жекелеген
жақтарына қатысты мәлiметтердiң жеткiлiктi санын жинақтады (волейбол,
футбол, хоккей, баскетбол т.б.) 6, 44, 4, 10, 13. Соған қарамастан, оқу-
әдiстемелiк және ғылыми әдебиеттердегi тиiмдiлiк пен әдiстердi жетiлдiру
түсiнiгiне кiретiн зерттеулердiң құрылымдық компоненттерi жеткiлiктi
орындалмаған. Студент спортшының әрекет етуi тиiмдiлiгiнiң түсiнiгi өзара
байланыстың күрделi құрылымы мен әртүрлi жоспарлы көрсеткiштердiң жиынтығын
өзiне қосатын жалпылама сипаттаманы бiлдiредi.
Студенттiк командалардың табысты ойнауы үшiн қажеттi басты
мiндеттердiң бiрi жоғары маманданған спортшылар дайындау болып табылады,
олар техникалық тәсiлдiк арсеналдың кең көлемiмен қарқынды және жалғасатын
салмақты көтере алатын қабiлеттi игеруi тиiс. Осыған байланысты жұмысқа
қабiлеттiк деңгейi мен оның құрылымын көрсетудiң қажеттiлiгiн шешу үшiн
күресші спортшының жұмыс қабiлетiнiң деңгейiн көтеру проблемасы өзектi
болып табылады. Ал студент спортшылардың жұмыс қабiлетiне бiршама көп
мөлшерде әсер ететiн басты факторларды анықтау проблемасы аса маңызды болып
саналады. Дене және функционалдық мүмкiндiктер күресші спортшының бұл
мүмкiндiктерге алдын-ала дайындалудың бастапқы кезеңiнде ерекше мән
берiледi. Күресшілердің жұмыс қабiлетiн жалпы деңгейiн көтеру мақсатында
ғана қолданылатын әдiстемелердiң бiрнеше түрлерi бар.
Алайда функционалдық және дене мүмкiндiктерiнiң жоғары деңгейi ойын
тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгi күресшілердің қозғалмалы тiрек қимыл аппаратына
тiкелей әсер ететiн құралдарды қолдана отырып одан әрi жақсартатын негiздi
бiлдiредi.
Нарықтық экономика кезеңінде тұлға мен қоғам дамуына өсіп келе жатқан
жас ұрпақтың денсаулығын нығайту өте қажетті және жоғары дәрежеде дене
тәрбиесі жағынан даярлау аса маңызды міндеттердің бірі болып отыр. Демек,
проблемены шешу жолдарының бірі спорт ойындарын қолодану арқылы оқушылардың
бойында дене қасиеттерін тәрбителеу болып табылады.
Зерттеу нысанасы: арнайы балалар-жасөспірімдер спорт мектептеріндегі
тұтас педагогикалық процессті жандандыру.
Зерттеу пәні: спорт мектептеріндегі жаттықтыру сабақтарының мазмұнын
айқындау.
Зерттеу мақсаты: 12-17 жас оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеудің
әдістемесін жасау және теориялық жағынан негіздеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығымен теориялық мәні:
- Спорт мектептерінде оқитын балалар мен жасөспірімдердің дене
қасиеттерін, қажеттілігін тәрбиелеу;
- дене қасиеттері жылдамдыққа төзімді болу ұғымдарына мәндік
сипаттама берілді;
- жас ерекшеліктерін ескеріп оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеу
әдістемесі жасалынды;
- оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеуге ықпал жасайтын спорттық және
ұлттық ойындарды тиімді қолданудың педагогикалық шарттары анықталды;
Зерттеу жұмыстарының практикалық мәні:
• Оқушылардың жас-ерекшелігін ескере отырып дене қасиеттері
тәрбиелеудің әдістемесі жасалынды;
• Балалар-жасөспірімдер спорт мектептерінің тұтас педагогикалық
процесс жағдайында оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеуде
ұлттық және спорттық ойындарын тиімді қолдануға байланысты
ғылыми-әдістемелік нұсқаулар ұсынылды;
• Зерттеу материалдарын жоғарғы оқу орындарында дене мәдениет
профиліндегі коледждерде лекция оқу барысында, спорт мектептері
мен еркін күрес залдарында іс-әрекетінде қолдануға болады.
Қорғауға мына қағидалар ұсынылды:
• дене қасиеті – тұлғаның мәдениеттілігіне бағытталуын анықтайтын
және жас еректшеліктерін есепке алуға негізделген белсенді
спорттық іс әрекетте тәрбиеленетін интегративтік қасиет;
• Жаттықтырушы мен жас спортшының өзара байланысты іс-әрекеттері
ретіндегі дайындықтың барлық кезеңдеріндегі қозғалыс әрекеттерінің
мәндік сипаттамсын бейнелейтін дене қасиеттерін тәрбиелеу
әдістемесі;
• Балалар-жасөспірімдер спорт мектептерінің тұтас педагогикалық
процестерініде оушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеуде спорттық
және ұлттық ойындарды тиімді пайдаланудың педагогикалық шарттары.
1 Еркін күресшінің дене- күш қабілетін арттыруға қойылатын талаптар
1.1 Еркін күресшінің жаттығу жүктемелеріне бейімделіп-қалыптасуының
қажығуды болдырмау негіздері
Спорттық күрес түрлерінде жан- жақты дайындығы бар адам ғана үлкен
жетістіктерге жете алады. Жан- жақты дайындыққа адамның күші, жылдамдылығы,
ептілігі, денесінің иілгіштік қабілеті, төзімділік (шыдамдылығы) және әдіс-
айланы меңгеоу шеберлігі жатады. Шыдамдылық қабілет адамның мінез- құлқымен
тікелей байланысты, сондықтан жаттығу кезеңдерінде бұл қабілетті арттыруға
көңіл бөліп отыру аса қажет.
Спортшының дене- күш қабілеттерін дамыту- жаттығу түрінің ерекшеліктеріне
байланысты жалпы дайындық және арнайы дайындық деп екіге бөлінеді. Жалпы
дене – күш дайндығы дегеніиіз, адамның күш, ептілік, жылдамдық иілгіштік,
төзімділіе- шыдамдық қабілеттерін жалпы жаттықтыру болып табылады. Жалпы
дайындық кезінде жоғарыда көрсетілген қабілеттерімен біргн адам ағзасының
(жүрек, өкпе т.б) мүшелерінің жұмсын жақсартуға бағытталады.
Арнайы дене- күш дайындығы кезінде балуанның таңдап алған спорт түрінің
ерекшелігіне негізделген арнай жаттығулар беріледі. Арнайы жаттығулар
балуанның күресу шеберлігін арттырып, жарыстарда аз күш жұмсау арқылы өз
мүмкіндігін төлық көрсетіп, нәтижелі көрсеткішке жетуіне жол ашады.
Берілетін жалпы және арнайы жаттығулардың көлемі, түрі спортшының жаттығу
жоспарының негізінде өзгеріп отырады. Спортшының алғашқы күреспен шұғылдану
жылдарында жалпы дене- күш дайындығына басым көңіл бөлінеді.
Жаттықтырушы- ұстаз алға қойған мақсаттардың ерекшеліктерін ескере отырып
балуан дайындығының осы екі түріне өз тарапынан өзгерістерді дер кезінде
енгізіп отыруы, нәтижелі жұмыстың болуына кепілдік береді.
Жалпы дене дайындығы кезінде белгілі бір дене- күш қабілетінарттыруға
бағытталған жұмыстарды жүргізу арқылы нәтижелі көрсеткіштерге жегуге
болады. Ұстаз осы жаттығуларды оқу- жаттығу сабақтарының белгілі бір
кезеңдерінде қолдана білу қажет. Мысалы, күшті арттыру жаттығуларын
сабақтың кіріспе бөлімінде орындауға болмайды,т. с.с. Арнайы жаттығуларға
негізінен балуандардың күресі (белдесу) түрлеріне жақын іс- қимылдар
алынады.
Саптық жаттығулар оқу- жаттығу сабақтарын жақсы ұйымдастыру үшін
пайдаланылады және сабақтың кіріспе бөлімінде қолданылады. Жалпы және
арнайы дене- күш дайындығын жүргілген кезде оны орындуышы адамның жасына,
жынысына қарай өзгертіп отырады. Әр адамның өзінің туа біткен ерекшеліктері
ескеріледі.
Қазіргі кездегі спорттық жарыстардың адам организміне және жүйке жүйесіне
түсіретін өте жоғары әсерін ескере келіп, спортшыны жатықтыру кезінде
қоршаған ортаның және жарыс барысында болатын экстремалды жағдайларлардың
бәріне төтеп бере алатындай жүктемеберу арқылы спортшының ағзасын
қалыптастырып, жарысқа дайындау қажеті туындап отыр.
Адамдардың қандай да болмасын еңбек түрін аслақ та, дәл спорттық жарыс
кезіндегідей адам ағзасының еш шегіне дейін жұмыс істеу дәрежесіне
көрсетіліп қызмет ету байқалмайды.Сондықтан спорт саласында спортшылырдвң
үлкен жүктеме кезінде жұмыс істей білу және оған қалыптасуы туралы қажетті
еңбектер жинақталады.
Жалпы қалыптасу деген ұғымға барлық тіршілік түрлерінің күн көрісі үшін
сыртқы қоршаған ортаға сәйкестеніп, бейімднліп қалыптасуын айтады.
Қалыптасудың геноптиктік, яғни тұқымдық (түрлік) және фенотиптік екі түрі
болады.
Геноптиктік қалыптасуға сол тіршілік иесінің ұзақ уақыт бойына қоршаған
ортаға бейімделіп, өсіп- өніп көбеюін айтады.
Геноптиктік қалыптасу көбіне тіршілік иесінің бір түріне немесе бір-
біріне өте жақын семьясына байланысты айтылады.
Феноптиктік қалыптасуға сол тіршілік иелерінің әрбіреуінің жеке-жеке өмір
сүру кезеңіндегі қоршаған ортаға бейімделіп қалыптасуын айтады. Соңғы
ондаған жылдан бастап осы финоптик қалыптасуға байланысты адамдардың өмірі
мен қызметін зерттеуге арналған үлкен-үлкен ғылыми ізденістер жүргізілуде.
Қазіргі техникалық дамудың өте жылдам өсуіне байланысты адамның күнделікті
сол өзгерістерді бейімделіп- қалыптасуын зерттеу үшін социологтер,
психологтер, инженерлер, педагогтер, т.б. сала қызметкерлері ізденістерін
біріктіруде.
Адам ағзасының үлкен және өте жоғары қарқында жұмыс істей алу қызметін
арттыру мақсатында спорттық теория мен әдістемелер, физиологиялық,
биохимиялық, биомеханикалық, зерттеулер өткізілуде.
Бейімделу және қалыптасуды орындалған жүктеме мен оның нәтижесі ретінде
қарастыру қажет.Оның басты мақсаттары:
а. Қалыптасуды адам ағзасының сыртқы және ішкі жағдайларға бейімделуі
үшін қарастырады.
ә. Қалыптасуды адам ағзасының сыртқы ортаның арасындағы тепе-теңдікті
сақтау үшін қарастырады.
б. Қалыптасуды адам ағзасының бейімделу мерзімі үшін қарастырады.
Спортшының жаттығу жүктемелеріне бейімделіп - калыптасуының жалпы
теориялық негіздері
Қазіргі кездегі спорттық жарыстардың адам организміне және жүйке
жүйесіне түсіретін өте жоғары эсерін ескере келіп, спортшыны жатгықтыру
кезінде қоршаған ортаның және жарыс барысындағы болатын экстремалды
жагдайлардың бәріне төтеп бере алатындай жүктеме беру арқылы спортшының
ағзасын қалыптастырып, жарысқа дайындау кажеті туындап отыр.
Адамдардың қандай да болмасын еңбек түрін алсақ та, дэл спортхық жарыс
кезіндегідей адам ағзасының ең шегіне дейін жүмыс істеу дәрежесіне
көтеріліп қызмет етуі байқалмайды. Сондықтан спорт саласында спортшылардьщ
үлкен жүктеме кезінде жүмыс істей білу және оған қалыптасуы туралы қажетті
еңбектер жинақталған.
Жалпы қалыптасу деген үғымға барлық тіршілік түрлерінің күн керісі үшін
сыртқы қоршаған ортаға сэйкестеніп, бейімделіп қалыптасуын айтады.
Қалыптасудың генотиптік, яғни түқымдық (түрлік) және фенотиптік екі түрі
болады.
Генотиптік қалыптасуга сол тіршілік иесінің ұзақ уақыт бойына қоршаған
ортаға бейімделіп, өсіп-өніп кебеюін айтады. Генотиптік қалыптасу көбіне
тіршілік иесінің бір түріне немесе бір-біріне өте жақын семьясына
байланысты айтылады.
Фенотиптік қалыптасуга сол тіршілік иелерінің әрбіреуінің жеке-жеке өмір
сүру кезеңіндегі қоршаған ортаға бейімделіп қалыптасуын айтады.
Соңғы ондаған жылдан бастап осы фенотиптік қалыптасуға байланысты
адамдардың өмірі мен қызметін зерттеуте арналған үлкен-үлкен ғылыми
ізденістер жүргізілуде.
Қазіргі техникалық дамудың өте жылдам өсуіне байланысты адамның
күнделікті сол өзгерістерге бейімделіп-қалыптасуын зерттеу үшін
социологтер, психологтер, июкенерлер, педагогтер т.б. сала қызметкерлері
ізденістерін біріктіруде.
Адам ағзасының үлкен және өте жоғары қарқында жүмыс істей алу қызметін
арттыру мақсатында спорттық теория мен әдістемелер, физиологиялық,
биохимиялық, биомеханикалық зерттеулер өткізілуде.
Бейімделу және қалыптасуды орындалған жүктеме мен оның нэтижесі ретінде
қарастыру қажет. Оның басты мақсаттары:
а. Қалыптасуды адам ағзасының сыртқы және ішкі жағдайларға бейімделуі
үшін қарастырады.
ә. Қалыптасуды адам ағзасы мен сыртқы ортаның арасындағы тепе-теңдікті
сақтау үшін қарастырады. б. Қалыптасуды адам ағзасының бейімделу мерзімі
үшін қарастырады.
Бейімделу және калыптасу спортшы дайындау кезеңінде
Спорттық жаттықтыру адам ағзасының сол жүктемеге бейімделу-
қалыптасу мүмкіндігінің өте жоғары екендігін көрсетті.Қаңдай да болмасын
өте ауыр және экстремалды жүмыс аткаруды қажет ететін қызмет түрлері адам
организмін бейімделу қалыптастыру мүмкіндігі жағынан спорттық жүктеме
арқылы жаттьіқтыруға жетпейтіндігі анықталды. Оның себебі спортшының күн
сайынғы көптеген сағаттар бойына үлкен жүктемелер арқылы жаттығуы және оған
климаттың эсері, сонымен қатар жарыс үстінде спортшының экстремалдық
жағдайларда жиі болуы ыкпал етеді.
Спорттық жаттығу кезінде спортшы әртүрлі қозғалыс түрлерін орындауымен
қатар. оның жылдамдығын, көлемін, орындау түрін өзгертеді, әртүрлі әдіс-
айланы, тәсілдерді пайдаланады сонымен қатар психолопіялық әсерлер қоса
жүреді.
Өткізілетін жарыстың деңгейі неғүрлым жоғары болған сайын спортшы
ағзасына түсетін жүктеме және психологиялық әсер көп болады, осыған
байланысты бейімделу деңгейіне де жоғары талаптар қойылады.
Спорт түрлерінің ерекшелігіне байланысты қолданылатын құрал-жабдықтар
әртүрлі болып келеді (доп, штанга, семсер, бокс қолғабы т.б.), ал спорттық
күрес кезінде екі адам бір-бірімен жекпе-жек жағдайында болғандықтан,
бейімделу - қалыптасу жағдайына басқаша талаптар қойылады.
Спортшының түскен күшке, атқарған жүктемеге қалыптасып-бейімделуі
машықтану кезендеріне байланысты эртүрлі болып келеді. Көпжылдық жаттығу
жоспары кезеңінде алдағы өткен мерзімде болған бейімделу жағдайын бүзьш,
одан да жоғары талаптарға бейімделу қажеттігі туады. Осылай эр кезеңге
қойылатын талаптардың өзгеріп және артып отыратындығына байланысты, адам
ағзасында ерекше бейімделу процестері пайда болып отырады.
Әр спортшының спорттық жолының 5-6 жылдан 20-25 жылға дейін және одан да
көп болуына эр кезендегі бейімделу-қалыптасу кезендері бір-бірінен жоғары
больт отырғанда ғана жететіні белгілі болды.
Спортшының үлкен жүктемелерді жеңуге бейімделу мүмкіндігін ең жоғары
деңгейде үстап түру мерзімінің ұзақтығы, әр спорттың түріне және эр
спортшының феногенетикалық ерекшелігіне және атқарылған жаттыгу жүмысының
адам ағзасына эсеріне байланысты.
Осы жағдайда адам ағзасына берілетін жаттығу жүктемесінің мелшері оны
орындату әдістемесіне байланысты және оған адамның бейімделуі сол деңгейде
үстап түру мүмкіндігі тікелей әсер етеді. Осы кезеңде адам ағзасының дене-
күш қуатының сарқылып шаршамауын, зорықпауын қадағалау қажет.
Жаттығудың эр кезеңдерінде адамның дене-күш қабілетінің бір түрінің
азаюы екінші бір түрінің артуы сияқты қүбылыстарды дөп басып байқап отыру,
спорттық жарыстарда нәтижелі жетістіктерді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Спорттық күресте кілем үстіндегі жагдай өте тез өзгеріп отыратын
болғандықтан үзак. уақыт сақталатын бейімделу процессімен қатар, аяқ асты
өзгерген жағдайға қажетті тез бейімделу процесі пайда болады.
Қазіргі жоғары спорт жетістіктерінің талабы спортқа дарынды балаларды
аядын ала анықтау, сол арқылы болашақта үлкен спорттық көрсеткішке жету
жолын іздестіру болып табылады.
Шеберліктері өте жоғары және үлкен спорттық жетістіктерге жеткен
спортшылардьщ туа біткен қабілеттері басқа спортшыларға қарағанда ерекше
және олардың жаттығу, жарыстық кезеңдерге бейімделу мүмкіндіктерінің жоғары
екендігі белгілі болды.
Бұлшық ет жұмысы кезіндегі бейімделу жағдайы
Бейімделу үғымы стресс ұғымымен жақын, себебі ол адам ш оасына
бірден үлкен жүктеме түсу салдарынан, барлық сезім мүшелерінің үлкен қозу
жағдайында болуына әкеледі. Осындай күйге түскен кезде адам ағзасында
гипофиз жүмысыньщ артуы байқалып, аденокортикотропты гормонның бөлінуі
көбейеді. Сондықтан ол адам ағзасының үлкен қозу жағдайларына бейімделу
процесстерін реттейді.
Қатты тону немесе ыстықтау өз мүмкіндігінен көп мелшерде жұмыс атқару,
қан жасаушы және иммунитетті сақтаушы тимустың жүмысын элсіретеді,
эндокринді бездердің жүмысын көбейтіп, стресс - синдром тудырады.
Осы жағдайдың екі түрі болуы ықтимал. Біріншісі - егер қоздырғыш жағдай
өте жоғары болып және көп уақытқа созылса, онда стресс-синдромның соңгы
фазасы адам ағзасында зорығу жағдайын тудырады. Екінші түрі - егер
қоздырғыш адам ағзасының мүмкіндігінен артпайтын болса, онда сол
қоздырғышқа қалыптасу, адам күшін реттеу арқылы бейімделу процессі жүреді.
Стресс-синдромның бірінші түрі, көбіне, жарыстық кезеңде және спортшыға өз
мүмкіңцігінен артық жаттығу жүктемесін жоспарлап орындатқан жағдайларда
байқалады.
Екінші түрі жаттығу жүктемесіне бейімделудің негізі болып табылады. Осы
жағдайда қан қүрамында глюкозаның, майлы қышқылдың, аминді қышқылдардың,
нуклейдтердің көбеюі байқалып, жүрек-қан, тыныс алу жүйесінің жүмысы
жақсарып, қан мен оттегінің жүмыс жасаушы мүшеге жақсы жеткізілуін
қамтамасыз етеді. Сөйтіп жүмысты көп атқарушы мүшеге жүмысқа араласпайтын
органнан қосымша ресурстар бөлінеді. Мысалы, қалыпты жағдайда адамның
Бұлшық еті жеткізілетін оттегінің - 30%, ми - 20%, бүйрек -7% пайдаланатын
болса, үлкен жүктеме арқылы жаттыгу кезінде Бұлшық ет оттегінің - 87%, ми -
2%, бүйрек - 1% жүмсайды.
Адам ағзасының жүктемеге бейімделуін бірнеше түрге бөледі. Оларға: жедел
және ұзақуақыттык, туа біткен және жүре қалыптасқан түрлері жатады.
Туа біткен бейімделуге, - жүмыс жасау кезінде тыныс алудың жиілеуі, қан
айналысының көбеюі, көп шу болған жағдайда есту қабілетінің артуы,
психологиялық қозу кезінде жүрек соғысының жиілеуі жатады. Ал жедел және
жүре қалыптасқан бейімделуге, жаттығу жүмыстарының нэтижесінен үйренген
күрделі қозғалыстарды орындай білу, көп әдіс-айланы меңгеру жатады
біртіндеп және ұзақ уақыт қайта-қайта қайталаудың салдарынан адам
организмінің сол қоздырғышқа бейімделуінен пайда болады. Жедел бейімделу
түрінде жаттыгуды қайта-қайта орындау нәтижесінде адам ағзасы бейімделу
сатысының кезекті биігіне кетер. Жедел бейімделу түрінен ұзақуақыттық
бейімделу түріне ету кезікде адам ағзасындағы барлық орындаушы жүйелерінің
бейімделу кезеңінен еткендігін білу қажет. Олай болмаган жағдайда келесі
берілетін жүктеме мөлшеріне қажетті адам ағзасының күш-қуатының
жетіспеушілігі байқалып, күткен нәтижеге жету мүмкін болмай қалады.
Есте сақтауға қажетті бір жағдай: ол, қалыптасу-бейімделу неғүрлым тез
жүретін болса, оны сол деңгейде үстап түру мүмкіндігі аз болады.
Кепжыддық жаттығу кезінде шеберлігі жоғары спортшыны бір жылдың ішінде 2-
3 рет ең жоғары дайындық деңгейіне шығарып жаттықтыру, қысқа мерзімде
берілетін жүктемелерге бейімделуін арттырып жарыстық кезеңдерде үлкен
табыстарға жеткізеді, бірақ сол спортшылардың жоғары көрсеткіштер көрсетіп
жарыстарға қатысу мерзімдері қысқа болады. Керісінше, ұзақ жылдар бойы
біртіндеп жаттыіу жүктемесіне қалыптасқан спортшылардың бейімделу-қалыптасу
уақыты ұзақ болғанымен, олардың жоғары керсеткіштер деңгейінде жарыстарға
қатысу мерзімі ұзақ болады.
Сонымен, адам ағзасы спорттық жаттығулар кезеңінде және жарыстарға
қатысу кезендерінде қалыпты жағдайда жүмыс атқарып, өз мүмкіндігін толық
пайдалана алуы үшін бейімделу - қалыптасу жағдайынан өтуі қажет. Осылай
болғанда адам ағзасының күш-қуаты ұзақ уақытқа сақталып, нәтижелі жұмыс
атқаруына мүмкіндік туады.
Күш қабілетін арттыру
Адамның күш қабілеті оньщ Бұлшық еттерінің физиологиялық ерекшелігімен
және жүйке жүйесінің өзіндік қозғалыс күшімен сипатталады.
Балуан күші дегеніміз - күрес үстінде Бұлшық ет күшін пайдалану арқылы
қажетті қозғалыс жасап, өзіне қарсы бағытталған күштерді жеңу.
Күшті арттыру мақсатында адам мүмкіндігінің шегіне жақын жүктеме беру
арқылы немесе соған жақын күш жүмсап орындалатын жаттығулар пайдаланылады.
Орындалатын жаттығудың түріне және берілетін жүктеменің көлеміне
байланысты жаттыгуды қайталау саны бір реттен бірнеше ретке дейін
көбейтіледі.
Адамның Бұлшық етіне шектеулі немесе шектен тыс жүктеме берілсе, Бұлшық
еттің жуандап өсуіне әсер етіледі. Осы жағдайда берілген жүктемелер-ге
Бұлшық еттің үйрену қалыптасуы пайда болады. Адамның өз шамасына сай
немесе шамасынан көп берілген жүктеме негізінде адамның жүйке жүйесіне күш
түсу жағдайлары үлғайып, ми жүйесінде бейімделу процестері пайда болады.
Жаттығу үстінде негізгі жүмыс атқарушы Бұлшық етпен қоса жүмысқа тікелей
қатысы жоқ бұлшық еттер де қамтылады, осының салдарынан днтогонистік бұлшық
еттер қозғалысқа кедергі келтіреді. Сондықтан арнайы жаттығу жұмыстарында,
эсіресе әдісті дәл және шебер орындатуды үйрету кезендерінде шамадан тыс
жүктеме бермеген дүрыс. Күресу кезінде балуандардың кілем үстіндегі
жағдайлары жылдам езгеріп отыратьш болғандықтан, дене-күштерін қолданудың
статикалық және динамика-лық түрлері алмасып отырады. Бұлшық ет күшінің
динамикалық түрі адамның шаршау кезеңінде немесе тьщ күйінде, бұлшық еттің
босау немесе жиырылу кезеңінен кейін де орындалуы мүмкін. Сондықтан
динамикалық жұмыс түрі кезеңінде күшті арттыруға қолданылатын әдістеменің
бірнеше түрін береміз.
Мүмкіндік шегіне дейін орындау әдістемесі. Күшті арттыруға қолданылатын
Бұл әдістеменің ерекшелігі - жаттығушының көтеру мүмкіндігінің 60-80%
мөлшеріндегі салмақ алынып, осы салмақты ол 10 нан 30 рет аралығында
қайталап орындай алатындай болуы шарт. Соңғы қайталау жүмысы Бұлшық еттің
шаршау кезеңіне дэл келіп, балуан өз күш мүмкіндігін шегіне дейін сарқа
қолданады. Бұл әдістемеге кермеде тартылу, арқанға өрмелеу, етпеттен жатып
қолды бүгіп-жазу, бір аяқта отырып-түру, баспалдақпен көтерілу, өрге
жүгіріп шығу және т.б. жаттығу түрлерін жатқызуға болады. Тынығып,
демалғаннан кейін балуан жаттығуды қайталап орындайды.
Бұл әдістеме бойынша күшті арттыру жаттығулары сабақтың соңғы бөліміңде
беріледі. Осы әдістеме сабақтың кіріспе белімінде қолданылса, жагтығушы тез
шаршап қалады және негізгі бөлімдегі тапсырманы ойдағыдай орындауына
кедергі болады.
Шектен тыс күш түсіру әдістемесін қолдану. Бұл әдістеменің ерекшелігі -
жаттығу үшін қолданылатын салмақ мөлшері өте үлкен болады. Мысалы,
жаттығушы 1-2 рет қана көтере алатындай ауыр салмақ алынады. Бұл әдістемені
қолданған кезде балуан тез шаршап қалады, бірақ қалпына келу шегіне дейін
әдістемеге қарағанда тезірек болады. Әр жаттығу аралығына 3-10 минут үзіліс
беріледі. Штангі, зіл тас т.б. жабдықтар қолданылады.
Ауыспалы күш түсіру әдістемесі. Бұл әдістемеде алдымен жүктеме жеңіл
салмақпен, одан кейін орташа салмақпен, соңынан мүмкіндік шегіне дейінгі
салмақпен орындалады. Осы жаттығуларды басқаша да орындауға болады мысалы,
алдымен мүмкіндік шегіне дейінгі салмақты қолданып, соңынан, орташа
салмақпен жаттығуды орындайды. Орта немесе төменгі салмақты қолдану кезінде
жаттыгуды жиі қайталап орындау қажет. Салмақпен орындалатын жаттығуларды
секіру, отырып-түру, екінші бір адамды иығына салып көтеру, т.с.с.
жаттығулармен араластырып орындау пайдалы болып келеді.
Статикалық жаттығулар. Статикалық жаттығулар күрес кезінде қарсылас
балуанның ұзақ уақытқа созылатын қарсы күшіне төтеп беруге көмектеседі. Бұл
әдістеменің ерекшелігі жаттығушы өз денесінің бір мүшесін қог,ғалыссыз ұзақ
үстап түруға негізделген (аяқты көтеріп үстап тұру, қолмен денені тіреп
ұстап тұру т.б.). Жаттығу неғұрлым күрделі болуы шарт, қозгалыс-сыз ұстап
тұру уақыты небәрі 2-8 секундтан аспайтын жаттығуларды алу қажет, ол
орьгадаушыға шамасынан тыс жаттығулар орындату мақсатынан туындаған.
.Мысалы, көтеруіне немесе қозғалтуына күші жетпейтіндей ауыр салмақтарды
бір жерден екінші жерге апару, жерге, қабыргаға бекітілген заттарды тарту,
итеру т.б.
Шегіну - жол беру әдістемесі. Бұл әдістеменің ерекшелігі - адамға
берілетін жүктеме мөлшері оның күшінен бірнеше есе артық болуы шарт. Осылай
болған жағдайда Бұлшық етке түскен салмақ күшінің әсерінен жұмыс жасаушы
бұлшық ет созылуға мэжбүр болады. Осылай эсер ету салдарынан бұлшық ет
күшінің артуына үлкен жағдай туғызылады. Бұл әдістеме басқа күшті арттыру
жаттығуларына қарағанда тиімді болып келеді. Бұлшық ет күшінің мөлшерін
динамометр аспабы арқылы өлшейді.
Арнайы дене күшін арттыру жолдары
Арнайы дене күші дегеніміз - аз күш жұмсау арқылы қажетті нэтижеге жету
үшін қолданылатын күш мөлшері.
Күрес спортында Бұл нэтиже Бұлшық ет күші ғана емес, басқа да күштердің
тікелей қатысуымен іске асырылады. Оған әдіс орындау кезінде дене бұлшық
еттерінің күшімен қоса балуан денесінің салмағы, қозғалыс екпіні және
қарсылас балуанның күшін жатқызуға болады. Мысалы, балуан өзінің Бұлшық
етінің күші арқылы 70 кг-ға. тең итеру күніін жұмсады делік, оған қарсылас
балуан 70 кг-дық қарсы күшпен эсер етіп, оның күшін жоққа шығарып, тағы 5
кг-ға тең күш қосу арқылы өзі қарсы әдіс қолдануы мүмкін. Сондықтан балуан
70-ға кг. тең Бұлшық ет күшіне өзінің дене салмағының күшін қосса (тағы 70
кг.), онымен қатар қарсыласының дене салмағы (70 кг.), оның Бұлшық ет
арқылы қосқан күшін (75 кг.) және қосса, онда қарсылас балуанға 285 кг. тең
күш қолданылған болар еді.
Денені жаттықтыру арқылы пайда болған дене- күшіне қарап, күші көп
немесе аз деп топшылау көп жағдайда қате пікірге экеп соқтырады. Күрес
үстінде сыртқы Бұлшық еттері жақсы дамыған
балуан күшінің аз екендігі байқалып жататындығы жиі кездеседі. Оның
себебі ішкі күштің, қажыр-қайраттың, төзімділік қабілегтің аз
дамығандығынан болады.
Арнайы дене күшін дамытудың және оны орынды пайдаланудың негізгі әдісі -
балуанға арнайы тапсырмалар беріп белдестіру және жарысқа қатынастыру.
Арнайы күшті арттыру үшін берілетін белдесу түрлері:
Күш басым, бірақ шеберлігі төмен балуанмен күрестіру
Орташа күш жұмсап, ойнап күресу
Әдісті міндетті түрде кілемге қүлау арқылы орындату
Қарсылас балуанның қарсы күшін пайдаланып күресу
Қарсылас балуанның қозғалыс бағытын пайдалану арқылы күрестіру
Статикалық қалыпты сақтау мақсатымен күрестіру
Неғүрлым аз әдісті қолданып, таза жеңіске жету
Күші басьш қарсыласпен күресу. Күресуге күші басым бірақ тәжірибесі аз
балуан тандап алынады. Күрес кезінде қолданылған әдіс қарсылас күшінің
басым болуы салдарынан іске аспай жатады, сондықтан балуан қосымша күш
жүмсап үйренуге мәжбүр болады. Сонымен қатар, балуанның ез қарсыласынан
қоргану арқылы өзінің әлсіз жақтарын байқауына мүмкіндігі туады.
Орташа күш жүмсап, ойнап күресу. Осылай күрестіру кезінде балуандарға
арнайы тапсырмалар беріледі. Мысалы: әдісті орындау кезінде қарсыласы
әдістің толық дүрыс орындалуына кедергі келтірмеуі, күрес үстінде арнайы
бір әдіс түрінің орындалуына қарсылас балуанның өзі жағдай тугызуы т.с.с.
Әдісті кілемге қүлау арқылы орындату. Бұл күрес түрінің мақсаты-балуанға
әдісті орындау кезінде ез күші мен қоса дене салмағын пайдалану жағдайларын
үйрету.
Қарсылас балуанның қарсы күшін қолдану. Балуанға күрес үстінде қарсылас
балуанның күшінің және дене салмағының түсу бағытын пайдаланьта, сол бағыт
жаққа әдіс қолдана білуге үйретеді.
Қарсылас балуанды қозгалыс багытын пайдаланып күрестіру. Бұл күрестің
мақсаты балуанның қозғалыс бағытын, екпінін пайдаланып, тепе-тең-дік
қалпынан шығу сәтін анықтап, әдіс қолдану тәжірибелерін үйрету болып
саналады.
Тапсырма бойынша алға-артқа, жанына қарай қозғалып жүрген қарсыласына
эртүрлі әдістер түрін қодданып үйретеді. Әдісті тапсырма бойынша бір балуан
орындайды, ал екінші балуан еркін қозғалып жүреді.
Статикалық қалыпты сақтап күрестіру. Бұл күрестегі мақсат, бір балуан
тапсырма бойынша денесін бір қалыпты жагдайда үстауға тырысады (тік түрыс,
еңкейіп түру, бір аяғын алға беріп түру, төрттағандап түру т.с.с). Екінші
балуан аз күш жүмсап және қолайлы әдістер тауып, статикалық қалпын сақтап
түрған балуанды жығуға тырысады. Балуанның шеберлігі неғүрлым жоғары болған
сайын аз күш жүмсап, өзінің бастапқы қалпын сақтайтындығын көруге болады.
Әдісті орындаушы балуан соның эр түрлі жолдарын іздеп, езіне ең қолайлысын
табуға тырысуы қажет. Ондай жолдарға:
Қарсыласының дене салмағын қолдану арқылы;
Қарсылас күгаінің бағытын қолдану арқылы;
Қарсыласының қозғалыс инерциясын қолдану арқылы;
Қарсылас әдісінің бағытын қолдану арқылы жетуге болады.
Алдымен осы қолайлы сэттерді жеке-жеке пайдаланып, соңынан көрсетіл-ген
жағдайлардың бірнешеуін байланыстыра әдіс орындауды үйрету қажет. Осы
жоғарыдағыларды орындаумен қатар, әдістердің орындалуының биомеханикалық
зандылықтарын да білген жөн. Оған:
тіреу алаңы, тіреу нүктесі;
адам денесінің жалпы салмақ ортасы;
тепе-теңдік бүрышы;
сырғанау күші;
үйкеліс күші;
күш түсіру бағыты, қос күш;
үдемелік қозғалыс, инерция;
аударылу, айналу сәттері;
күштердің таралуы;
10.сыртқы және ішкі күштердің түрлері жатады.
1.2 Бейімделу және қалыптасу, еркін күресшіні дайындауға қойылатын
жаттығулар
Спорттық жаттықтыру адам ағзасының сол жүктемеге бейімделу-қалыптасу
мүмкіндігінің өте жоғары екендігін көрсетеді. Қандай да болмасын өте ауыр
және экстремалды жұмыс атқаруды қажет ететін қызмет түрлері адам организмін
бейімделу қалыптастыру мүмкіндігі жағынан спорттық жүктеме арқылы
жаттықтыруға жетпейтіндігі анықталды.Оның себебі спортшының күн сайынғы
көптеген сағаттар бойына үлкен жүктемелер арқылы жаттығуы және оған
климаттық әсері, сонымен қатар жарыс үстінде спортшының экстремалдық
жағдайларда жиі болуы ықпал етеді.
Спорттық жаттығу кезінде спортшы әртүрлі қозғалыс түрлерін орындауымен
қатар оның жылдамдығын, көлемін, орындау түрін өзгертеді, әртүрлі әдіс-
айланы, тәсілдерді пайдаланады сонымен қатар психологиялық әсерлер қоса
жүреді. Өткізілетін жарыстың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын спортшы
ағзасына түсетін жүктеме және психологиялық әсер көп болады, осыған
байланысты бейімделу деңгейіне де жоғары талаптар қойылады.
Спорт түрлерінің ерекшелігіне байланысты қолданылатын құрал-жабдықтар
әртүрлі болып келеді (доп, штанга, семсер, бокс қолғабы, т.б), ал спорттық
күрес кезінде екі адам бір-бірімен жекпе-жек жағдайында болғандықтан,
бейімделу қалыптасу жағдайына басқаша талаптар қойылады. Спортшының түскен
күшке, атқарған жүктемеге қалыптасып-бейімделуі машықтану кезеңдеріне
байланысты әртүрлі болып келеді.Көп жылды жаттығу жоспары кезеңінде алдағы
өткен мерзімде болған бейімделу жағдайын бұзып, одан да жоғары талаптарға
бейімделу қажеттігі туады. Осылай әр кезеңге қойылатын талаптардың өзгеріп
және артып отыратындығына байланысты, адам ағзасында ерекше бейімделу
процестері пайда болып отырады.
Әр спортшының спорттық жылымен 5-6 жылдан 20-25 жылға дейін және одан да
көп болуына әр кезеңдегі бейімделу-қалыптасу кезеңдері бір-бірінен жоғары
болып отырғанда ғана жететіні белгілі болды. Спортшының үлкен жүктемелерді
жеңуге бейімделу мүмкіндігін ең жоғары деңгейде ұстап тұру мерзімінің
ұзақтығы, әр спорттың түріне және әр спортшының феногенетикалық
ерекшелігіне және атқарылған жаттығу жұмысының адам ағзасына әсеріне
байланысты. Осы жағдайда адам ағзасына берілетін жаттығу жүктемесінің
мөлшері оны орындату әдістемесіне байланысты және оған адамның бейімделуі
сол деңгейде ұстап тұру мүмкіндігі тікелей әсер етеді.Осы кезеңде адам
ағзасының дене-күш қуатының сарқылып шаршамауын, зорықпауын қадағалау
қажет.
Жаттығудың әр кезеңдерінде адамның дене-күш қабілетінің бір түрінің азаюы
екінші бір түрінің артуы сияқты құбылыстарды дөп басып байқап отыру,
спорттық жарыстарда нәтижелі жетістіктерді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Спорттық күресте кілем үстіндегі жағдай өте тез өзгеріп отыратын
болғандықтан ұзақ, уақыт сақталытын бейімделу процесімен қатар, аяқ асты
өзгерген жағдайға қажетті тез бейімделу процесі пайда болады. Қазіргі
жоғары спорт жетістіктерінің талабы спортқа дарынды балаларды алдын ала
анықтау, сол арқылы болашақта үлкен спорттық көрсеткішке жету жолын
іздестіру болып табылады.
Шеберліктері өте жоғары және үскен спорттық жетістіктерге жеткен
спортшылардың туа бікен қабілеттері басқа спортшыларға қарағанда ерекше
және олардың жаттығу, жарыстық кезеңдерге бейімделу мүмкідіктерінің жоғары
екендігі белгілі болады.
Бейімделу ұғымы стресс ұғымымен жақын, себебі ол адам ағзасына бірден
үлкен жүктеме түсу салдарынан, барлық сезім мүшелерінің үлкен қозу
жағдайында болуына әкеледі. Осындай күйге түскен кезде адам ағзасында
гипофиз жұмысының артуы байқалып, аденокортикотропты гормонның бөлінуі
көбейеді. Сондықтан ол адам ағзасының үлкен қозу жағдайларында бейімделу
процестеріе реттейді.
Қатты тоңу немесе ыстықтау өз мүмкіндігінен көп мөлшерде жұмыс атқару,
қан жасаушы және иммунитетті сақтаушы тимустың жұмысын әсер етеді,
эндокринді бездердің жұмысын көбейтіп, стресс-синдром тудырады. Осы
жағдайдың екі түрі болу қажет. Біріншісі- егер қоздырғыш жағдай өте жоғары
болып және көп уақытқа созылса, онда стресс-синдромның соңғы фазасы адам
ағзасында зорығу жағдайын тудырады.
Екінші түрі- егер создырғыш адам ағзасының мүмкіндігінен артпайтын болса,
онда сол қоздырғышқа қалыптасуы, адам күшін реттеу арқылы бейімделу
процнссі жүреді. Стресс-синдромның бірінші түрі, көбіне, жарыстық кезеңде
және спортшыға өз мүмкіндігінен артық жаттығ жүктемесін жоспарлап
орындатқан жағдайларда байқалады.
Екінші түрі жаттығу жүктемесіне бейімделудің негізі болып табылады. Осы
жағдайда қан құрамында глюкозаның, майлы қышқылдың, аминді қышқылдардың,
нуклейдтердің көбеюі байқалып, жүрек- қан, тыныс алу жүйесінің жұмысы
жақсарып, қан мен оттегінің жұмыс жасаушы мүшеге жақсы жеткізуін
қамтамассыз етеді. Сөйтіп жұмысты көп атқарушы мүшеге жұмысқа араласпайтын
органнан қосымша ресурстар бөлінеді. Мысалы,
қалыпты жағдайда адамның бұлшық еті жеткізілетін оттегінің – 30% , ми -20%,
бүйрек - 7% пайдаланатын болса, үлкен жүктеме арқылы жаттығу кезінде
бұлшық ет оттегінің – 87%, ми – 2 %, бүйрек - 1% жұмсайды.
Адам ағзасының жүктемеге бейімделуін бірнеше түрге боледі. Оларға: жедел
және ұзақуақыттық, туа біткен және жүре қалыптасқан түрлері жатады. Туа
біткен бейімделуге, - жұмыс жасау кезінде тыныс алудың жиілеуі, қан
айналысының көбеюі, көп шу болған жағдайда есту қабілетінің артуы,
психологиялық қозу кезінде жүрек соғысының жиілеуі жатады. Ал жедел және
жүре қалыптасқан бейімделуге, жаттығу жұмыстарының нәтижесінен үйренген
күрделі қозғалыстарды орындай білу, көп әдіс- айланы меңгеру жатады.
Ұзақуақыттық бейімделу ол біртіндеп және ұзақ уақыт қайтй-қайта
қайталаудың салдарынан адам оранизмінің сол қоздырғышқа бейімделуінен пайда
болады. Жедел бейімделу түрінде жаттығуды қайта- қайта орындау нәтижесінде
адам ағзасы бейімделу кезеңінен өткендігін білу қажет. Олай болмаған
жағдайда келесі берілетін жүктеме мөлшеріне қажетті адам ағзасының күш-
қуатының жетіспеушілігі байқалып, күткен нәтижеге жету мүмкін болмай
қалады. Есте сақтау қажетті бір жайдай: ол, қалыптасу- бейімделу неғұрлым
тез жүретін болса, оны сол деңгейіне шығарып жаттықтыру, қысқа мерзңмде
берілетін жүктемелерге бейімднлуін арттырып жарыстық кезкңдерде үлкен
табыстарға жеткізеді, бір сол спортшылардың жғары көрсеткіштер көрсетіп
жарыстарға қатысу мерзімдері қысқа болады. Керісінше, ұзақ жылдар бойы
біртіндеп жаттығу жүктемесіне қалыптасқан сопртшылардың бейімделу-
қалыптасу уақыты ұзақ болғанымен, олардың жоғары көрсеткіштер деңгейінде
жарыстарға қатысу мерзімі ұзақ болады.
Сонымен, адам ағзасы спорттық жаттығулар кезеңінде және жарыстарға қатысу
кезеңдерінде қалыпты жағдайда жұмыс атқарып, өз мүмкіндігін толық пайдалана
алуы үшін бейімделу- қалыптасу жағдайынан өтуі қажет. Осылай болғанда адам
ағзасының күш- қуаты ұзақ уақытқа сақталып, нәтижилі жұмыс атқаруына
мүмкіндік туады.
Күш қабілетін арттыру
Адамның күш қабілеті оның бұлшық еттерінің физиологиялық ерекшелігімен
және жүйке жүйесінің өзіндік қозғалыс күшімен сипатталады.
Балуан күші дегеніміз - күрес үстінде бұлшық ет күшін пайдалану арқылы
қажетті қозғалыс жасап, өзіне қарсы бағытталған күштерді жеңу. Күшті
арттыру мақсатында адам мүмкіндігінің шегіне жақын жүктеме беру арқылы
немесе соған жақын күш жұмсап орындалатын жаттығулар пайдаланылады.
Орындалатын жаттығудың түріне және берілетін жүктеменің көлеміне байланысты
жаттығуды қаталау саны бір реттен бірнеше ретке дейін көбейтіледі.
Адамның бұлшық етіне шектеулі немесе шектен тыс жүктеме берілсе, бұлшық
еттің жуандап өсуіне әсер етіледі. Осы жағдайда берілген жүктемелерге
бұлшық еттің үйрен қалыптасу пайда болады. Адамның өз шамасына сай немесе
шамасынан көп берілетін жүктеме негізінде адамның жүйке жүйесіне күш түсу
жағдайлары ұлғайып, ми жүйесінде бейімделу процестері пайда болады. Жаттығу
үстінде негізгі жұмыс атқарушы бұлшық етпен қоса жұмысқа тікелей қатысы жоқ
бұлшық еттер де қамтылады, осының салдарынан антогонистік бұлшық еттер
қозғалысқа кедергі келтіреді. Сондықтан арнайы жаттығу жұмыстарында,
әсіресе әдісті дәл және шебер орындатуды үйрету кезеңдерінде шамадан тыс
жүктеме бемеген дұрыс.
Күресу кезінде балуандардың кілем үстіндегі жағдайлары жылдам өзгеріп
отыратын болғандықтан, дене- күштерін қолданудың статикалық және
динамикалық түрлері алмасып отырады. Бұлшық ет күшінің динамикалық түрі
адамның шаршау кезеңінде немесе тың күйінде, бұлшық еттің босау немесе
жиырылу кезеңінен кейін де орындалуы мүмкін. Сондықтан динамикалық жұмыс
түрі кезеңінде күшті арттыруға қолданылатын әдістеменің бірнеше түрін
береміз.
Мүмкіндік шегіне дейін орындау әдістемесі. Күшті арттыруға қолданылатын
бұл әдістеменің ерекшелігі – жаттығушының көтеру мүмкіндігінің 60-80 %
мөлшеріндегі салмақ алынып, осы салмақты ол 10 нан 30 рет аралығында
қайталап орындай алатындай болуы шарт. Соңғы қайталау жұмысы бұлшық еттің
шаршау кезеңінде дәл келіп, балуан өз күш мүмкіндігін шегіне дейін сарқа
қолданады. Бұл әдістемеге кермеде тартылу, арқанға өрмелеу, етпеттен жатып
қолды бүгіп- жазу, бір аяқта отырып- тұру, баспалдақпен көтерілу, өрге
жүгіріп шығу және т.б. жаттығу түрлерін жатқызуға болады. Тынығып,
демалғаннан кейін балуан жаттығуды қайталап орындайды. Бұл әдістеме бойынша
күшті арттыру жаттығулары сабақтың соңғы бөлімінде беріледі. Осы әдістеме
сабақтың кіріспе бөлімінде қолданылса, жаттығушы тез шаршап қалады және
негізгі бөлімдегі тапсырманы ойдағыдай орындауына кедергі болады.
Шектен тыс күш түсіру әдістемесін қолдану. Бұл әдістеменің ерекшелігі –
жаттығу үшін қолданылатын салмақ мөлшері өте үлкен болады. Мысалы,
жаттығушы 1-2 рет қана көтере алатындай ауыр салмақ алынады. Бұл әдістемені
қолданған кезде балуан тез шаршап қалады, бірақ қалпына келу шегіне
дейін әдістемеге қарағанда тезірек болады. Әр жаттығу аралығына 3-10 минут
үзіліс беріледі. Штангі, зіл, тас т.б. жабдықтар қолданылады.
Ауыспалы күш түсіру әдістемесі. Бұл әдістемеде алдымен жүктеме жеңіл
салмақпен, одан кейін орташа салмақпен, соңынан мүмкіндік шегіне дейінгі
салмақпен орындалады. Осы жаттығуларды басқаша да орындауға болады мысалы,
алдымен мүмкіндік шегіне дейінгі салмақты қолданып, салмақты қолдану
кезінде жаттығуды жиі қайталап орындау қажет. Салмақпен орындалатын
жаттығуларды секіру, отырып-тұру, екінші бір адамды иығына салып көтеру,
т.с.с. жаттығулармен араластырып орындау пайдалы болып келеді.
Статикалық жаттығулар. Статикалық жаттығулар күрес кезінде қарсылас
балуанның ұзақ уақытқа созылатын қарсы күшіне төтеп беруге көмектеседі. Бұл
әдістеменің ерекшелігі жаттығушы өз денесінің бір мүшесін қозғалыссыз ұзақ
ұстап тұруға негізделген (аяқты көтеріп ұстап тұру, қолмен денені тіреп
тұру т.б.). Жаттығу неғұрлым күрделі болуы шарт, қозғалыссыз ұстап тұру
уақыты небәрі 2-8 секундтан аспайтын жаттығуларды алу қажет, ол орындаушыға
шамасынан тыс жаттығулар орындату мақсатынан туындаған. Мысалы, көтеруіне
немесе қозғалтуына күші жетпейтіндей ауыр салмақтарды бір жерден екінші
жерге апару, қабырғаға бекітілген заттарды тарту, итеру т.б.
Шегіну – жол беру әдістемесі. Бұл әдістеменің ерекшелігі – адамға
берілетін жүктеме мөлшері оның күшінен бірнеше есе артық болуы шарт. Осылай
болған жағдайда бұлшық етке түскен салмақ күшінің әсерінен жұмыс жасаушы
бұлшық ет созылуға болады. Осылай әсер кту салдарынан бұлшық ет күшінің
артуына үлкен жағдай туғызылады. Бұл әдістеме басқа күшті арттыру
жаттығуларына қарағанда тиімді болып келеді. Бұлшық ет күшінің мөлшерін
диномомерт аспабы арқылы өлшейді.
1.3 Еркін күресішінің арнайы шыдамдылығын жаттықтырудың әдіснамалары
Арнайы шыдамдылық деп еркін күресшінің алдына қойған мақсатына неғұрлым
үнемді күш жұмсауы арқылы жету қабілетін айтады. Шыдамдылық қабілет адамның
мінез- құлқымен тығыз байланысты болуымен қатар, жаттығу барысында
балуанның дене- күш қабілетін жаттықтыру шыдамдылық қабілетіне тән жұмысты
үлкен мөлшерде, қарқынды түрде орындай алу дәрежесіне жеткізеді. Машықтану
кезінде жақсы шыдамдылық қабілетке жеткен спортшы өзінің дене- күш
қабілетінің бастапқы қалпына қысқа мерзімде қайта келу жолдарын меңгеру
дәрежесіне жетеді.
Балуан белдесу үстінде күш қабілетін үнемді жұмсап үйрену үшін
төмендегідей әдістемелер қолданылады. Бұл әдістемеде белдесу уақыты 2
еседен 6 есеге дейін көбейтіледі. Осылай күресу кезінде балуан өз күшін
белгіленген уақытқа толық жеткізу мақсатында күшін үнемдеуді үйренеді.
Күрес үстінде үлкен күшті қажет ететін әдістерді орындамауға тырысады.
Жаттықтырушы бір балуанға қарсы бірнеше балуанды ауыстырып күрестіруі
ықтимал.
Шаршаған кезде күрестіру әдістемесі
Балуан шаршаған кезінде онымен тың тұрған серіктесін күрестіреді, әр
белгіленген уақыт аралығында тың балуанды күреске қосып отырады. Негізгі
мақсат- балуанды әбден шаршатып қалжырату.
Бір- бірін шаршатуға бағытталған белдесулер
Бұл әдістемеде балуандар бір- бірімен күресу арқылы қайсысы ұзақ уақытқа
күресе алатындығын дәлелдеуге тырысады. Екінші жолы бірнеше балуандар бір-
біріменм демассыз ауыса отырып күреседі де соңында шыдамдылық көрсеткен
балуан жеңімпаз атанады.
Қысқа уақыт аралығында жеңіске жетуге бағытталған белдесулер
Бұл белдесулер балуанның аз уақыт ішінде жеңіске жетуге ұмтылып күресуіне
негізделген және келесі белдесулерге күшін үнемдеуге үйретуге арналған.
Осындай белдесулер көбіне шеберлігі жоғары балуанмен шеберлігі төмен
балуанды күрестіру арқылы іске асырылады. Шеберлігі төмен балуанға кілемде
неғұрлым көп тұрып жеңілмеуге тырысуға тапсырма беріледі. Белдесулердің
тағы бір түрі ол шеберлігі жоғары балуандар арасында аз уақыт жұмсап, көп
жеңіске жету бәсекесін ұйымдастыру. Осылай өткізген белдесулер кезінде
балуандар жеңіске жылдам жету жолдарын іздестіпіп, өз күшін үнемді жұмсауға
үйренеді.
Жаттықтырушы балуанның төзімділігін (шыдамдылық) қабілетінің қай жағы
жақсы дамыған, қайсысы нашар екендігін үнемі бақылап отырады, белдесу
кезінде тыныс алу, жүрек, қан соғысының жиілігін анықтау сияқты жұмыстарды
атқарып отырады. Қажет жағдайда жаттықтырушы балуанның дене- күш
қабілеттерін адам ағзасы жұмыстарының мүмкіндігін анықтау мақсатында жан-
жақты дәрігерлік байқаудан өткізіп тұрады. Дәрігерлік байқауды жаттығу
кезінде өткізген тиімді болып келеді. Машықтау кезінде қан тамыры соғысы
мен тыныс алу жиілігі орташа мөлшердегі жүктемеден көп болса және тез
шаршап қалса, онда ондай адамға жалпы жаттығу жұмыстарын көбірек беріп,
ағзаның төзімділік (шыдамдылық) қабілетін арттыру қажет. Егер балуан үлкен
жүктемелерді орындауға қабілеті жетіп, бірақ белдесу үстінде шамадан тыс
(скован) қозу қалпына түсіпқимылдарын реттей алмайтын жағдайға келетін
болса, онда себебін анықтау бақсатында белдесудің барысын талқылап, арнайы
төзімділік пен үнемді жұмыс істеуге үйрету әдістемелері қолданылады.
Балуан әр белдесуге өзінің ерік күш- жігерін, көңіл- күйін реттеуге
үйреніп машықтану қажет. Ол үшін төмендегі жағдайларды орындаған тиімді:
1. Күніне 8-9 сағат ұйықтау. Тамақты қажетті мөлшерде уақытында қабылдау.
Әр жарыстар арасында алдағы белдесулер туралы аз ойлау мақсатында демалыс
үзілістерін ұйымдастыру (кітап оқу, театр- кино,мұражай т.б.орындарға
бару, саяхат жасау).
2. Жарыс кезінде өз салмағындаға белдесулерді бақылау, ең бастысы, өзі
алдағы уақытта күресетін балуандардың кездесулерін көру, талдау. Адам
ағзасына (есту, көру т.б.) күш түсіріп, жағымсыз әрекет ететін орындарға
бармау.
3. Қабылданатын астың сапалы болуын қадағалау. Асыра көп ас ішпеу. Астың
құрамында адам ағзасына қажетті витаминдер мен қоспалардың болуын
қадағалау. Астың құрамында витаминдер мен қоспалардың болуыкүш- қуаттың
жылдам қалыпты жағдайға келуіне көмектеседі.
4. Денсаулыққа зияны келетін тұмау, дизентерия т.б.эпидемиялық жұқпалы
аурулар болатын уақыттарда қатаң сақтану.
5. Көңіл- күйді бір қалыпты ұстауға тырысу. Жарыс ережесін бұзбай орындау.
6. Егер жарыс үстінде дененің мысалы қол, аяқ, мойын т.б.мүшелері ерекше
шаршаса немесе жарақат алса, оны қалпына келтіру мақсатында дәрігерлік
т.б.қажетті шараларды жылдам ұйымдастыру.
Балуан жарыс барысында әр белдесуден кейін оның нәтижесінің әртүрлі
болуына қарамастан өз күш- жігерін қалыпты жұмсауға үйренуі қажет. Дененің
күш- қуатын қажетті уақытта қажетті мөлшерде жұмсай білуге үйренуге тиіс.
Өз мүмкіндігі мөлшерінде жұмыс атқарып, өзінің күш- жігерін бақылай алатын
балуан жарыстың он бойында шыдамдылық қабілетін көрсете алады.
Еркін күресшінің жылдамдық қабілеті және оны арттыру әдістемесі
Спортшының жылдамдық қабілетіне қозғалыс әрекетін немесе берілген жаттығу
аз, қысқа уақыт аралығында орындай алу қабілетін жатқызады.Жылдамдық
қабілет орындалатын жаттығудың түріне қарай қарапайым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz