Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономиканың қатынастары
Дене шынықтыру мен спортты қаржыландыру негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І-тарау. ҚОҒАМҒА ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...26
1.1. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері атқаратын
әлеуметтік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.., ... ... ... ... ... ... ... 26
1.2. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінің
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
1.3. Алматы қаласы өндіріс кәсіпорындарында сауықтыру дене шынықтырумен
айналысатын қызметкерлер мен жұмысшылардың кейбір қаржы-экономикалық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
1.4."Дене шынықтыру экономикасы" тақырыбындағы арнаулы семинар және болашақ
мамандарды жеке функциональды-дене дайындығы жағынан даярлау
методологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ІІ-тарау. ҚОҒАМҒА ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘСЕРІНІҢ
ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ДЕНЕ
ШЫНЫҚТЫРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін басқарудың
экономикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінің қатынастар
мен қаржыландырудың жаңа
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .11
1.3. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінің маңызын
арттырудың мүмкіндіктері мен
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ІІІ-тарау. ҚОҒАМҒА ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘСЕРІНІҢ
ҒЫЛЫМИ БАҒЫТ ЕСЕБІНДЕ ... ... ... ...47
3.1. Қазіргі қоғамдағы дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерімен
спорттың құрылымы, оның негізгі
түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3.2. Қоғамдағы дене шынықтырудың әлеуметтік экономиканың теориялық және
ғылыми
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.3. Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономиканың
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОРТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қаралып отырған тақырыптың маңыздылығы дене
шынықтыру қозғалысының нарықтық экономика жағдайына көшуімен және
экономикалық қатынастар мен қаржыландырудың жаңа түрлерінің туындауымен
байланысты. Бүған дене тәрбиесі қызметкерлерінің дайындығы теориялық
жағынан да, практикалық жағынан да жеткіліксіз болып шықты.
Экономикалық проблемалардың нәтижесінде қалыптасқан, Қазақстан
Республикасында жүріп жатқан қаражатты үнемдеу мәселесі халықтың әр түрлі
жас және әлеуметтік-демографиялық тобын жаппай сауықтыру құралы - дене
шынықтыру саласына да жағымсыз әсер етті. Сірә, қазіргі дене шынықтырудың
әлеуметтік-экономикалық мәні, Республика шаруашылығының дербес саласы
есебінде, мемлекеттік қаржы-экономикалық құрылымдары өкілдері тарапынан
тиісті түсіністік пен теориялық дәлелдеуге әлі де ие болмай отырған болуы
керек.
Арнайы әдебиеттерді оқып, зерттеу экономикалық теория өндірісті
материалды өндіретін, материалды ендірмейтін, материалдық қызмет көрсететін
деп бөлетіндігін көрсетеді. Шаруашылықтың әр түрлі саласын-дағы материалдық
өндіріс тұрғын үйлерді, қатынас жолдарын салуда, тамақ өнімдерің киім және
де адамдардың тұрмыс-тіршілігіне қажетті өзге де заттарды шығарудан
көрінеді. Тұрмыстық қызмет көрсету, сауда, комму-налдық құрылымдар,
көліктің әр түрі және өзге де қызмет түрлері матери-алдық өндірістің
тиімділігіне әсер етеді. Бұл туралы Е.Ф. Борисов пен Ф.М. Волковтың
"Экономикалық теория негіздері" оқу құралында айтылған 1.
Материалдық емес өндіріс саласына материалдық емес қызметтер мен
игіліктер, білім беру, денсаулық сақтау, өнер мен мәдениет жүйелері жатады.
У.Н. Алиевтің еңбектерінде 2, "Саяси экономия" 3 және "Экономикалық
теория курсы" 4 оқулықтарында дене шынықтыру тек атап қана етіліп және
"материалдық емес өндіріс" саласына жатқызылған.
Алайда, біз қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық
әсерін"материалдық қызмет керсету" категориясына, ал жанама түрде
"материалдық өндіріс" категориясына жатқызуға болады деп есептейміз,
өйткені оның құрамында емдік дене шынықтыру, сылап-сипаудың түрлері,
сауықтыру дене жаттығулары және басқаларда бар ғой.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Материалдық қызмет пен материалдық өндіріс
саласында, әсіресе нарықтық экономикаға байланысты, қоғамға дене
шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері мәнін ғылыми тұрғыдан негіздеп,
ашып көрсетудің қажеттілігі туындап отыр.
Мәселе мынада, кез келген өндіріс тиімділігінің елеулі көрсеткіштері
еңбек өнімділігіне байланысты, ал онда дене шынықтыру құралдары бел-
сендірек маңызға ие болатындығы түсінікті.
Бұл бәрінен бұрын адамға түсетін әр түрлі ауырлық: ауыр дене еңбегі,
орташа, бірқалыпты және жеңіл жүктеме түріндегі көрініспен сипатталатын
мамандықтарға қатысты. Мұнда көп жағдайда дене шынықтыру-спорттық қызмет
арқылы кез-келген жастағы адамда дамитын тиісті денсаулық жағдайы мен дене
қасиеттерінің (шыдамдылық, күш, жылдамдық, икемділік және басқалар) болуы
талап етіледі 5, 6, 7, 8.
Осыған байланысты шаруашылықтың және қоғамдағы жалпы мәдениет пен
денсаулық сақтаудың саласы есебінде қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік
экономикалық әсері мәнін ашып көрсетудің шұғыл қажеттілігі туындап, ал оның
маңыздылығы ғылыми жұмыста баяндалмақ.
Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика
әсерініңқозғалысындағы әлеуметтік қатынастарды зерттеу ісі енді-енді ғана
қолға алынып жатқандықтан да біз ғылыми жұмысты жазу барысында бұрын
баспадан шыққан әдебиеттерге, түрлі зерттеулерге сүйендік, пайдаланылған
әдебиеттердің мол тізімі соңында келтірілді. Жеке тұжырымдама, қағидалар
қай әдебиеттен алынғандығы (мысалы, 1, 3 және т.б.) ұсынылып отыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Әдебиеттерді талдау дене шынықтыру
экономикасы ғылыми-бағыт есебінде төмендегідей көзқарастар бойынша ғылыми
танымның дербес саласы есебінде бөлініп отырғандығын көрсетеді:
– экономика ғылымы пәні дене шынықтыру мен спорт туралы;
– дене шынықтыру саласындағы экономикалық заңдардың әре кет ету
ерекшеліктері;
– спорт ғимараттарының экономикасы;
– дене шынықтыру мен спортты дамытуды жоспарлау;
– дене шынықтыру кадрларының еңбегін ұйымдастыру;
– қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері тиімділігі.
Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерініңжоғару
орындарындағы экономикалық білім бойынша екі оқу құралы басылып шықты, осы
проблема бойынша алғашқы диссертациялық зерттеулер пайда болды. Қазақстан
Республикасында қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінің
теориясы мен ғылыми зерттеулер әлі жасалған жоқ. Мұның өзі, біздің
көзқарасымыз бойынша, дене шынықтыру қозғалысының дамуы мен қоғамдағы
салауатты өмір салтын қалыптастыруды кідіртіп отыр.
Зерттеу объектісі. Дене шынықтырудың қоғамға әлеуметтік-экономикалық
әсері, бәрінен бұрын халықтық әлеуметтік-демографиялық барлық тобының
салауатты өмір салтын қамтамасыз етуден, кәсіби өнімді еңбек пен әскери
қызметке денені даярлауды ұйымдастырудан, науқастану мен жұмысқа шықпаумен
байланысты жұмыс күнін жоғалтуды азайтудан, жан-жақты және үйлесімді
дамыған жеке
тұлғаны қалыптастырудан тұрады.
Сонымен бірге қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері
факторларына халыққа дене шынықтыру-сауықтыру қызметін көрсетуден, спорттық
ғимараттарды жалға беруден, спорттық жарыстар мен мейрамдарға ақымен
кіруден түсетін табыстан, өзге де коммерциялық дене шынықтыру - спорттық
шаралардан түсетін табысты жатқызуға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан
тұрады.
І-тарау. ҚОҒАМҒА ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘСЕРІНІҢ
ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ
1. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін басқарудың
экономикалық негіздері
Елдегі қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін дамыту
кеп жағдайда экономикалық жағдаймен, ұлттық табыспен, халықтың еңбек ақы
мөлшерімен және өзге де факторлармен анықталатыны белгілі. Дене шынықтыру
саласының экономикалық көрсеткіштерін қарастыра отырып Б.С. Кузьмак пен
А.А. Осинцев экономикалық қатынастардың үш тобын айырып қарастырады:
1. Мемлекеттік бюджет есебінен қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік
экономикалық әсерінматериалдық, қаржы және еңбек тұрғысынан қамтудың көлемі
мен нормативтік көрсеткіштері;
2. Дене шынықтырудың өзінің ішіндегі экономикалық қатынастар (табыс,
түсім, спорт ғимараттарын жалға беруден түсетін пайда);
3. Еңбек енімділігінің өсуі, сырқаттанудың және жұмыс уақытын
жоғалтудың азаюы есебінен дене шынықтырудың қоғамға әкелетін экономикалық
және әлеуметтік пайдасы.
Авторлар экономикалық қатынастардың аталған топтарын өзара үйлестіре
пайдаланғанда қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық
әсеріндамытудың міндеттері мен оның қоғамдағы орнын оңтайлы шешуге болады
деп есептейді.
Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық функцияларының бірі
сауықтыру мен тынықтыру қызметін көрсету және халықтың тұтыну деңгейі болып
табылады. Бұл қызмет тікелей өндірістік болмағанмен де оған жанама түрде
жағымды әсер етеді. Ол қоғам мен адамның дене дамуындағы қажеттілігі мен
сұранысын және еңбек қызметінде қажет болатын дене дайындығының деңгейін
қанағаттандырудан керінеді, бұлар өз кезегінде материалдық өндірісті
дамытудың потенциальдық мүмкіндігін арттырады. Дене шынықтыру, бұдан
бетенде, жеке тұлғаның жан-жақты, үйлесімді дамуына, оның моральдық, ерік-
күш, эстетикалық, ақыл-ой дене қабілеттерінің дамуына себепші болатын
ерекше игіліктер (қызметтің әр түрі) деп аталатындардың бастауы болып
табылады.
Сөйтіп дене шынықтыру еңбек өнімділігін арттыру арқылы өндіріске жанама
түрде әсер етіп қана қоймайды, сонымен бірге өндіргіш күштердің
элементтерін (тұрғындардың жұмыс істейтін бөлігінің еңбекке деген
қабілеттілігін) ұдайы жетілдіруге де қатысады.
Дене шынықтырудың аса маңызды көрсеткіштерінің бірі халықтың денсаулығы
және олардың өнімді еңбекке деген қабілеттілігі, өйткені дене шынықтырумен
айналысушылар аз науқастанатындығы, ұзақ уақыт жұмыс қабілеттілігін
сақтайтындығы, өндірістік зақымдану мен кәсіби сырқаттарға аз ұшырайтындығы
дәлелденген.
Қол еңбегінен механизациялық және автоматты еңбекке ауысу денеге
түсетін ауырлық үлесін азайтатындығы және жүйкеге түсетін күшті
арттыратындығы белгілі. Дегенменде адам машинаны (техниканы) басқаратын
автоматты түрдегі еңбекте дене мен психикалық қабілеттерге (реакцияның
жылдамдығы, шыдамдылық, зейіннің тұрақтылығы, икемділік және т.б.)
қажеттілік арта түспек. Оларды лайықты деңгейде қамтамасыз ету дене
шынықтыру құралдарынсыз, оның ішінде мақсатты-бағытты сипаттағы дене
шынықтырусыз мүмкін болмайды.
Түрлі ақыл-ой еңбегімен айналысатындар (инженерлер, студенттер,
оқушылар, конструкторлар және басқалар) жоғарылаған гиподинамияға
(қозғалыстың жетіспестігі) душар болады, мұның өзі олардың ағзасының
қызметін төмендетеді және денсаулық жағдайындағы түрліше ауытқушы-лықтарға
әкеп соғады, жалпы және кәсіби сырқаттарға ұшырататындығы белгілі.
Осы ретте дене шынықтырудың міндеттері төмендегідей болмақ:
- қозғалыс және денеге түсетін жүктеменің өтелуі;
- ағзаның функциональды мүмкіндігін арттыру;
- сырқаттанудың алдын алу және азайту;
- ақыл-ой қызметін арттыру.
Бос уақытты тиімді пайдалануда және адамның қажеттілігін (белсенді
демалыс, денені тынықтыру) қанағаттандыруда да дене шынықтырудың
мүмкіндіктері мол.
Еңбек өнімділігін арттыру мен жұмыс қабілеттілігін ұзартуда дене
шынықтырумен айналысудың жағымды релі дәлелденген, мұның өзі дене
шынықтырудың қоғамдағы экономикалық маңыздылығын көрсетеді''.
"Дене шынықтыру мен спорт" саласында бұрынғы Кеңес Одағы мен одақтас
республикаларында (171) дене шынықтыру-спорт жұмыстарына және дене
шынықтыру қозғалысының түрлі құрылымдары үшін спортшыларды даярлауға
жұмсалатын қаржылық шығындардың нормативтері келтірген. Дене шынықтыру
экономикасының ғылыми бағыты анықталған, онда дене шынықтыру халық
шаруашылығының саласы есебінде, оның мәні мен материалдық-өндірістік
базасының құрылымы,Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика
әсерініңкадрларының сұрыпталуы (классификациясы), олардың жұмысының ерек-
шеліктері және өзге де бағыттары қарастырылған (138).
Дене шынықтыру мен спортты экономикалықжағынан басқаруды қара-стыра
отырып В.Е. Горшков төмендегідей экономикалық әдістерді атап көрсетеді:
- экономикалық әсер ету әдістері;
- жоспары әдіс;
- несие беру (кредит беру) әдісі;
- шаруашылық есеп жүргізу әдісі (114, 18-19 беттер).
Автор шаруашылық есеп жүргізудің төмендегідей үш үлгісін ұсынады:
1. Еңбек ақы қоры шаруашылылық есеп жүргізуден түсетін табысқа енеді;
сөйтіп оның кепілі болады, ал материалдық көтермелеу қоры табыс қалдығынан
(остаточная прибыль) құралады.
2. Материалдық шығындарды етегеннен кейің бюджеттік және жоғары
ұйымдармен есептесіп, алған несиенің белгілі бір проценттерін қайтарып,
әлеуметтік даму қорын құрғаннан кейін түсімнің қалдығы еңбек ақыға
жұмсалады.
3. Жалдау, онда еңбекке ақы телеу соңғы нәтижеден кейің сонымен бірге
барлық төлемдерді етегеннен кейін жүргізіледі.
В.И. Жолдак дене шынықтырудың негізгі әлеуметтік-экономикалық
қызметтерін бағалағанда екі аспектіні ерекше атап көрсету керекдеп
есептейді:
1. Жеке тұлғалық. Бұл адамға дене шынықтырудың әсер ету тиімділігін
анықтайтың дене шынықтырумен айналысу адамға не беретіндігін, ол қалай
өзгеріп, осы жаттығулардың нәтижесінде қалай жетілетіндігін көрсететін
аспекті.
2. Әлеуметтік. Адамға дене шынықтыру мен спорттың жағымды әсер етуімен
оның қызметі қалай жетіліп, өзгеретіндігің қоғамның қажеттілігін
қанағаттандыру үшін әлеуметтік ілгерілеушілікке, рухани өндіріске адамның
қандай үлес қосқандығын бейнелейтін аспекті.
5 кестеде дене шынықтыру экономикасының қызметі мен өзара әрекет етуін
ерекше басқаруды талап ететін оның негізгі элементтері келтірілген. Бұл
дене шынықтыру қозғалысының практикасында ете күрделі ұйымдастыру процесі
болып табылады. Бұл процесте балалар мен жасөспірімдердің, оқушылар мен
студент жастардың дене тәрбиесі, тұрғындардың сауықтыру дене шынықтыруы,
өндірістік гимнастика, мүгедектер спорты, олимпиадалық спорт тәрізді дене
шынықтырудың құрамдас беліктерін қаржыландыру мәселесі қазіргі уақытта
ерекше күрделі болып отыр. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік
экономикалық әсерінматериалдық-техникалықжағынан қамту (спорт ғимараттары,
спорт құрал-жабдықтары, киім және т.б.) сонымен бірге ішкі және сыртқы
экономикалық қатынастардың түрлі аспектілерімен қоса қабат жүреді.
1-кесте
Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін басқарудың
экономикалық аспектілері
рет Дене шынықтыру экономикасының негізгі бөліктері
1 Өндірістің жалпы жүйесіндегі дене шынықтырудың орны мен рөлі
2 Дене шынықтыруға жұмсалатын қаржы көздері және экономикалық
мөлшері
3 Дене шынықтырудың материалдық-техникалық базасын оңтайлы пайдалану
4 Дене шынықтыру қызметкерлерін даярлау мен еңбек ақы төлеудің
экономикалық
аспектілері
5 Қоғамда қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін
дамытуды болжауды экономикалық тұрғыдан негіздеу
6 Өндірістегі қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері
тиімділігі
7 Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін
материалдық-техникалық және қаржыландыру жағынан қамтамасыз ету
8 Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері шаруашылық
есеп.
9 Спорттық ғимараттардың айналма қаражаты
10 Олимпиадашы-спортшыларды даярлаудың болжамдық есебі
11 Ұйымдағы қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін
қаржыландыру жүйесі
12 Дене шынықтырудың тиімділігіне экономикалық талдау жасау
13 Дене шынықтыру экономикасы ғылыми білімнің аспектісі есебінде
14 Дене шынықтыру қызметкерлерінің еңбегін телеу
15 Спорттық құрал-жабдықтар және киіммен қамтамасыз ету
16 Дене шынықтыру саласындағы ғылыми зерттеулерді экономикалық
тұрғыдан
қамтамасыз ету
17 Дене шынықтыру жоғары оқу орындарында экономикалық білім беру
18 Спорт ғимараттарының пайдасы
Спорт дене шынықтырудың құрамдас бөлігі екендігі белгілі. Оның маңызы
тәуелсіз Қазақстан Республикасының құрылуымен және Олимпиадалық ойындарға
қатысу хұқығына ие болуымен одан сайын өсе түсті. 1996 жылғы XXVI
Олимпиадаға қатысатын спорттың түрлері бойынша Ұлттық командаларды даярлау
мақсатында "Қазақстан Республикасында бұқаралық спортты дамытудың кезек
күттірмейтін шаралары туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы,
үкіметтің бірнеше қаулылары қабылданды, бұлар Қазақстан спортшыларының
Атланта және Сиднейде өткен Олимпиадалық ойындарда және т.б. халықаралық
жарыстарда табысқа жетуіне себепші болады.
Нагано және Солт Лейк Сити қалаларында өткен қысқы Олимпиадалық
ойындарға Қазақстан Республикасының спортшыларын даярлауға және қатыстыруға
тиісті қаржы бөлінді.
Қазақстан Республикасы спортшыларының жазғы және қысқы Олимпиадалық
ойындарда, Кореяның Бусана қаласында өткен XIV Азия ойындарында жақсы өнер
көрсетуі Республика беделінің өсуіне себепші болуда.
Осы жарыстардың бәріне де мемлекет белгілі бір көлемде қаржы бөлді,
оның қайтарымы халықаралық деңгейдегі әлеуметтік-мәртебе көрсеткіштерінен
керінуде. Бұдан бөтенде зерттеулер көрсеткеніндей еңбек қызметінің
нәтижесінде денесі шымыр адамды даярлау мемлекетке қайта-рылған
экономикалық қайтарымнан байқалады (172, 52, 53). Ұлттық табысты еселей
түсуге әкелетін қоғамдық өндірісті арттыруда еңбектің түрліше саласында
істейтіндердің дене дайындығы мен жұмыс қабілеттілігі белгілі бір маңызға
ие. Сөйтіп дене шынықтыру және оның құрамдас бөлігі спорт әлеуметтік-
экономикалық категорияға жатады: дене шынықтырудың спорт саласындағы
әлеуметтік экономика әсері мен спорттың құралдары арқылы белсенді түрде
демалу, бос уақытты тиімді пайдалану - қоғамның әлеуметтік міндеттері;
алайда олар экономикалық міндеттерді шеше отырып өнім ендіруді кебейту,
еңбек өнімділігін артты-ру үшін алғы шарттар жасайды.
"Дене шынықтыру" саласында қайсы бір құрылымға тән (дене шынықтыру
ұжымы, спорт клубы, спорт қоғамы және т.б.) экономикалық қатынастардың әр
алуан түрлері айқын көрсетілген. Қазақстан Республикасы дене шынықтыру
қозғалысының негізгі буындарының экономикалық құрылымы мен мөлшерін
келтірелік.
Туризм және спорт комитетінің сметасы ведомстволар мен ұйымдар үшін
жалпы тәң оонымен бірге Республиканың дене шынықтыру қозғалысының өзіне
айрықша тән 26 төменгі топ (подкласс) пен 87 ерекшеліктері бар.
2 кестеде дене шынықтыру мен спорт саласындағы қаржы-экономи-калық
қызметтер мен қатынастар турарлы түсінік беретін тек жекелген төменгі
топтар, ерекшеліктер мен бағыттар келтірілген.
2-кесте
Қазақстан Республикасы білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігінің
туризм және спорт комитетінің
экономикалық құрылымы
Төменгі топ Ерекшелігі Атауы
(26) (барлығы 87)
110 Жалақы
111 Негізгі еңбек ақы
112 Қосымша ақшалай төлем
120 Жұмыс берушілердің аударған қаражаты
123 Дәрігерлік міндетті қауіпсіздендіру қорына
аударылатын қаржы
130 Өзге де тауарлар алу және қызмет көрсету
134 Жұмсақ жабдықтар мен қуралдар алу
140 Коммуналдық қызмет, көлік пен байланыс
151 Құрал-жабдықтарды күту және жай жөндеуден
өткізу
411 Негізгі жабдықтарды алу
421 Спорт ғимараттарын салу
510 Ішкі несие
531 Халықаралық ұйымдардан акциялар алу
540 Ішкі акционерлік капиталға үлес қосу
Спорт түрлеру бойынша жаттықтырушы
оқытушыларды тарификациялау
Бірыңғай тарифтік кестенің дәрежесіне
(разряды
на) дене шынықтыру - спорттық ұйымдардың
басшылары мен мамандарының қызметін
жатқызу
Бірыңғай тарифтік кестенің дәрежесіне
(разрядына) нұсқаушы-методистердің
қызметін
жатқызу
Спорт түрлері бойынша жаттықтырушы-
оқытушылардың еңбегін төлеу нормативтері
Жоғары шеберліктегі спортшыларды
дайындағаны
үшін спорт бойынша жаттықтырушы-
оқытушыларға үстеме ақы төлеу мөлшері
Жаттықтырушы-оқытушылар мен нұсқаушы-
методистердің маманданған категориялары
Спорт бойынша жаттықтырушы-оқытушылар
жұмысының нәтижесін бағалау елшемдері
Дене шынықтыру - спорттық ұйымдардың
жұмысшыларына, қызметкерлері мен
мамандарына үотеме ақша телеу
Спорттық төрешілердің еңбегін төлеу
Спорттық жарыстар мен жиындарға қызмет
еткен
медицина қызметкерлерінің еңбегін төлеу
Ең күрделі еңбектің мамандықтары бойынша
тарифтік коэффициент және басқалар
Бұл ретте Қазақстан Республикасында дене шынықтырудың дамуы жұмыс
жасайтын дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің
ұйымдарымен және құрылымдарымен (министрліктер, ведомстволар, спорттүрлері
бойынша федерациялар, оқу орындары, өндірістік ұжымдар және т.б.) өзара
тығыз байланысты. Олардың әрқайсысының құрылымы, жұмыс істеуі,
қаржыландырылуы, ішкі және сыртқы қатынастары бойынша өзгеше ерекшеліктерге
ие.
Мысал үшін Республикалық жоғары спорт шеберлігі мектебінің қаржы-
экономикалық ерекшелігіне тоқталалық. Оның бюджеті нақты мақсаттар мен
бағыттарға сәйкес келетін жиырма төрт ерекшеліктен тұрады. Олардың он бірі
"дене тәрбиесі" және оның құрамдас бөлігі - жоғары жетістіктер спорты
саласына ғана қатысты.
3-кесте
Республикалық жоғары спорт шеберлігі мектебінің қаржы-экономикалық
ерекшелігі
№ Ерекшелігі Атауы
(специфика)
131 Тамақ өнімдерін алу
132 Дәрі-дәрмек алу
134 Жұмсақ спорт құралдары мен жабдықтар алу
135 Ерекше спорт құралдары мен жабдықтар алу
136 Ел ішіндегі іссапар
137 Шет елдерге іссапар
151 Спорт құралдары мен жабдықтарын күтіп үстау
және жәй жөндеуден еткізу
152 Спорт ғимараттарын күту және жәй жөндеуден
өткізу
410 Негізгі спорт жабдықтарын алу
Спорт ғимараттары мен жабдықтарын күрделі
жөндеуден өткізу
438 Спорт ғимараттарын жалдау
Мысалы, №131 және 132 "Тамақ өнімдері мен дәрі-дәрмек алу" ерекше-
ліктері (специфика) көпшілігі шет елдік фирмалардан алынатын спорттың әр
түрі үшін тиісті тамақтық және дәрігерлік компонентгермен спортшыларды
қамтамасыз ету мәселелерін шешуге бағытталған. 134 және 135 ерекшеліктер
қосымша қаржылық шығындар тудыратын қажетті шет елдік қазіргі заманғы құрал-
жабдықтармен спорт түрлері бойынша Республиканың Ұлттық құрама
командаларының спортшыларын қамтамасыз етеді. Бұл Республикада спорттық
құрал-жабдықтарды шығаратын кәсіпорындардың болмауынан туындап отырған
амалсыз шара. Халықаралық жарыстарды өткізуге Халықаралық Олимпиадалық
комитет пен спорт түрлері бойынша федерациялардан Қазақстан Республикасының
рухсат алуы бәрінен бұрын ете күрделі проблема болып отырған қазіргі
заманғы спорттық ғимараттардың болуымен байланысты (№152, 431, 438
ерекшеліктер).
Ұлттық Олимпиадалық Комитетте (ҰОК) қаржыландыру мен ішкі және сыртқы
экономикалық қатынастардың өзіндік ерекшеліктеріне ие. Оның міндеті
Олимпиадалық және Азия ойындарына (жазғы және қысқы), сонымен бірге
спорттың әр түрі бойынша Дүние жүзінің чемпионаттарын қосқанда өзге де
халықаралық жарыстарға қатысу үшін Қазақстан Республкиасының Ұлттық
командаларын дайындауға басшылық жасау және қаражатпен қамтамасыз ету.
Ұлттық Олимпиадалық Комитет қоғамдық ұйым есебінде мемлекеттік ұйым -
Қазақстан Республикасы туризм және спорт Агенттігімен тығыз өзара
байланысты, оның басқару құрылымында арнайы қаржы-экономикалық бөлім бар.
Бұл бөлім туризм мен спортты, ұйымдастыру жұмыстарын, оқу-спорт және өзге
де бөлімдерді (дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарың спорттық ғимараттарды
техникалық жағынан қамту және басқалар) басқару қызметін анықтап,
жұмыстарын үйлестіріп отыратын бөлім болып табылады.
Спорттық ғимараттар табыстарының негізгі статьялары жалға беруден
түскен, әр түрлі спорттық шараларға кіру билетін сатудаң мұз айдынына,
әуіздерге кіру билетінен, сауықтыру топтарында айналысу үшін түскен
төлемдерден, спорт жабдықтарын уақытша жалға беруден түсетін табыстардан
тұрады.
Шаруашылық есептегі спорт ғимараттары қызметінің аясын кеңейту және
қызмет ету сапасын жақсарту оның елеулі түрдегі табысына, қосымша түсіміне
байланысты. Бұл ретте, комитеттің барлық құрылымдық белімшелері емес, тек
экономикалық қатынастар мен қаржыландырудың түрін белгілейтін басқару
аппараты ғана келтірілген.
Сөйтіп Республкианың дене шынықтыру қозғалысындағы экономикалық
қатынастардың жан жақтылығы қазіргі өндіріс құрылымындағы экономикалық
көрсеткіштерді және халықтың барлық әлеуметтік-демографиялық топтарының
тыныс тіршілігін анықтауды нақтылай түсуді және ғылыми негіздеуді керек
етеді.
2. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері экономикалық
қатынастар мен қаржыландырудың жаңа формалары
Нарықтық қатынастарға Қазақстан Республикасының көшуі түрлі дене
шынықтыру-спорттық ұйымдары өз қызметінде жаңа тәсілдерді пайдалану
қажеттілігіне себеп болды.
Осыған байланысты дене шынықтыру - спорт ұйымдарының, оның ішінде шет
елдердің де, қазіргі қызметінде іздену және творчестволықпен зерттеу
қажеттілігі туындайды.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде В.В. Кузин Финляндияда спорттық
ұйымдар соңғы жылдары кәсіпкерлікке үлкен маңыз беретіндігін мысал ретінде
атап көрсетеді.
Ағылшын экономисі Б. Карлоф "Іскерлік стратегиясы" атты кітабында
кісәпкерлікке мынандай анықтама берген - жаңа тауар өндіру мен қызмет
көрсетуге үнемі ұмтылумен бірге жүретін қаржы (капитал) мен корды
(ресурсты) тиімді пайдалану, жаңа рыноктарға шығу арқылы тұтынушылардың
мүддесімен үйлестіре білу қабілеттілігі.
Финляндияның спорт одақтарында коммерциялық қызметті дамыту кептеген
формаларда жүзеге асырылады (175,176,177,178), бірақ біздің көзқарасымызша
Қазақстан үшін ең оңтайлы төмендегілер болмақ:
- дене шынықтыру - спорттық және сауықтыру жобаларын жүзеге асыру үшін
демеушілер іздеу;
- спорттық ұйымдардың ауқымында акционерлік қоғамдар құру;
- спорт тауарларын өндіру;
- дене шынықтыру - спорттық қызметтің аясын кеңейту;
- дене шынықтыру - спорттық қызметтің бағасын белгілеуді негіздеу;
- бұқаралық дене шынықтыру мен спорт бойынша басылымдар шығаруды,
оларды келісімді бағамен сатуды ұйымдастыру.
Қазақстан Республикасында жүріп жатқан экономикалық және құрылымдық
реформалар жағдайында дене шынықтыру саласында да ұйымдастыру-экономикалық
қатынастар мәселелері ерекше маңызға ие болып отыр. Нарықтық қатынастарға
көшу, дене шынықтыру қозғалысының практикасына шаруашылық есеп пен өзін-өзі
қаржыландыруды енгізу, осыған байланысты кәсіпкерліктің, спорттық
маркетингтің және халыққа ақылы қызмет көрсетудің дамуы қарастырылып
отырған проблемаға әлі де көңіл аударыңқырауды қажет етеді. Проблема дене
шынықтырудың жылдам ауысып отырылған басқару құрылымына да қатысты: Қазақ
ССР-нің спорт комитеті - Қазақстан Республикасының жастар ісі жөніндегі,
туризм және спорт министрлігі - Қазақстан Республкиасы білім және мәдениет
министрлігінің Туризм және спорт департаменті - Туризм және спорт комитеті
- Қазақстан Республикасы туризм және спорт Агенттігі болып құрылымдардың
жиі өзгеруі басқарудың теориясы мен практикасын жетілдіру қажеттілігін
туындатып отыр.
Дене шынықтыру мен спортты басқару жүйесі басқару органдары мен
мамандандырылған мекемелердің (ұйымдардың, кәсіпорындардың) бірлігін ғана
емес, сонымен бірге олардың арасындағы белгілі бір ұйымдық байланысты да
қарастырады.
Дене шынықтыру саласындағы жүріп жатқан құрылымдық-басқару өзгерістері
аясында қаржыландыру мен экономикалық қатынастардың жаңа түрлері
қалыптасады (4-кесте).
4-кесте
Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін қаржыландыру мен
экономикалық қатынастарының жаңа түрлері
№ Қаржыландырудың түрлері мен экономикалық
қатынастардың формалары
1 Спорттық бизнес
2 Спорт федерацияларының қаржы-коммерциялық қызметі
3 Дене шынықтыру саласындағы нарық пен маркетингі
4 Демеушілік және меценаттық
5 Кәсіби спорт және нарықтық қатынастар
6 Мүгедектер спортын материалдық жағынан қамту
7 Спорт құралдарын жалға беру пунктері
Дене шынықтыру ұйымдарының қаржысы деп дене шынықтыру және спорттық
қызметті жүзеге асыруға, олардың жоспарлы тапсырмасын қам-тамасыз етуге
арналған ақша қаражатын атайды. Олар дене шынықтыру мен спортты дамыту
мақсатындағы ақша қаражатының фондысын тиімді пайдаланумен байланысты
экономикалық қатынастарды, осы негізде қоғам мүшелерінің денесін
жетілдірудегі оның қажеттілігін қанағаттандыруды көрсетеді.
Дене шынықтыру қаржысы Қазақстан Республикасының жалпы қаржы жүйесінің
бір бөлігі болып табылады және қаражат қорының пайда болуы мен айналымда
болуының түрлері мен тәсілдерінің бірлігін көрсетеді.
Дене шынықтыру мен спортта ақша қаражатын жинақтау мен қаржыландырудың
өзіндік көздері де бар:
1. Спорттық бұйымдарды сату;
2. Баспа қызметі;
3. Ақылы қызмет;
4. Спорт ғимараттарында спорттық шараларды өткізу және оларды теледидар
арқылы көрсету.
Қаржыландырудың басқа да көздеріне жататындар:
1. Мемлекеттік бюджет пен банк несиесі қаражаты;
2. Шаруашылық есепте тұрған мемлекеттік өндірістік бірлестіктер мен
кәсіпорындардың жеке қаражаты;
3. Кәсіподақтар мен өзге де қоғамдық ұйымдардың қаржысы;
4. Коммуналдық шаруашылық органдарының аударған қаржылары. Олимпиадалық
ойындарды қоса естегенде Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде
халықаралық спорт аренасына шығуы себепті халықаралық спорттық
байланыстардың және экономиканы қоса есептегенде қоян-қолтық бірлесіп жұмыс
істеу формаларының дамуы себепші болып отырған экономикалық қатынастардың
жаңа түрлері туындайды. 1996 жылы 3 наурызда Қазақстан Республкиасы финанс
Министрлігімен келісілген халықаралық жарыстардағы жоғары спорттық
нәтижелері үшін бірмезгілдік сыйлық беру реттері мен оның мөлшері туралы
Нұсқауға сәйкес қаржылық ынталандырудың төмендегідей түрлері бар:
1. Қазақстан Республикасының жастар ісі, туризм және спорт жөніндегі
Министрлігі басты халықаралық жарыстарда жоғары спорттық нәтижелерге
жеткені үшін спорттық шараларды еткізуге аударылған қаражат есебінен
жаттықтырушылар мен мамандарды, спортшыларға сый беруді жүзеге асырады (9-
кесте).
2. Олимпиадалық спорт түрлерінен халықаралық жарыстарда жоғары спорттық
нәтижелерге жөткен спортшыларды сыйлау төмендегідей мөлшерде жүргізіледі.
3. Олимпиадалық түрлерге енбейтін спорттың спортшыларына Олимпиадалық
бағдарламаға енетін спорт түрлері үшін белгіленген төлемнің 50 (елу) %
мөлшерінде сый беріледі.
4. Егер спортшы бір жарыста бірнеше жүлделі орындарға ие болып, бірнеше
рекордтар жасаса, сый ақы әрбір жүлделі орын және жасалған әрбір рекорд
үшін төленеді.
5. Жеке және командалық біріншілікке бір мезгілде 1-3 орын алған
спортшыға тиісінше жеке біріншілік үшін толық көлемде, ал командалық
жүлделі орын үшін 0,5 коэффициентпен сый ақы төленеді.
6. Спортшыны немесе команданы дайындауға тікелей қатынасқан
жаттықтырушалар мен мамандар үшін сый ақының жалпы қорын төмендегідей
мөлшерде есептейді:
- жарыс бағдарламасының жеке түрінде әр спортшының тиісті;
- сый ақы мөлшерінің 1,5 ға дейінгі коэффициентімен;
- жарыс бағдарламасының командалық түрлерінде және командалық ойын
түрлерінде командадағы спортшылардың сый ақысының жалпы мөлшерінен 1,0
коэффициентпен.
Жеке жаттықтырушыға, маманға берілетін сый ақы мөлшері, олар дайындаған
спортшы үшін белгіленгей сый ақы мөлшерінен асып кетпеуі керек.
7. Сый ақыны төлеу Олимпиадалық спорт түрлері басқармасынан немесе
Қазақстан Республикасы жастар ісі, туризм және спорт жөніндегі
министрліктің олимпиадалық емес және халықтық спорт түрлері бөлімінен
тиісті рапорт түскеннен кейін және жарыс хаттамасының негізінде жүзеге
асады.
5-кесте
Жоғары жетістіктер спортын қаржылай ынталандырудың
жаңа формалары
Рет Шаралардың атаулары Алған орны және есептік
саны көрсеткішке
коэффициентпен
көрсөтілген сый мөлшврі
1 орын 2 орын 3 орын
1. Дүние жүзінің чемпионаты,
Дүние жүзінің рекорды К-200 К-150
К-100
2. Дүние жүзінің кубогі (ақтық жарыс,
ересектер),
Дүние жүзінің чемпионаты (жасөспірімдер) К-100 К-75
К-50
3. Азия чемпионаты,
Азияның рекорды К-50 К-30
К-20
4. Азия біріншілігі (жасөспірімдер),
Азия кубогінің ақтық жарысы (ересектер) К-20 К-10
К-5
Ескерту: сый ақысының сомасы жарыс өткен кезеңдегі есептік көрсеткіш
мөлшерін коэффициентке кебейту жолымен анықталады.
1997 жылдың қазанында Қазақстан Республикасы білім және мәдениет
Министрлігінің туризм және спорт департаментінің Директоры мүгедектер
арасынан халықаралық спорттық жарыстарда жоғары спорттық нәтижелерге
жеткені үшін бір мезгілдік сый ақы төлеу реттері мен мөлшері туралы
нұсқауды бекітті (6-кесте).
1. Қазақстан Республикасының спорт және туризм Агенттігі көру және есту
органдары, қозғалыс-тірек аппараттары зақымданған мүгедек спортшыларға,
жаттықтырушылар мен мамандарға спорттық шараларды өткізуге бөлінген қаржы
шеңберінде және осының есебінен басты халықаралық жарыстарда жоғары спорт
жетістіктеріне жеткендігі үшін сый ақы беруді жүзеге асырады.
2. Халықаралық жарыстарда жоғары спорт жетстіктеріне жөткен мүге-дек
спортшыларға сый ақы төлеу төмендегі мөлшерде жүзеге асырылады:
6-кесте
Мүгедек спортшыларға сый ақы төлеу
Рет Шаралардың атаулары Алған орны және есептік
саны Көрсеткішке
коэффициентпен
көрсетілген сый мөлшері
1 орын 2 орын 3 орын
1. Саңыраулардың дүние жүзілік ойындары.
Паралимпиадалық ойындар К-80 К-70
К-60
2. Дүние жүзінің чемпионаты К-60 К-50
К-40
3. Азия-тынық мұхит ойындары (FESРІС) К-40 К-30
К-20
4. Азия чемпионаты К-20 К-10
К-5
Ескерту: сый ақысының сомасы жарыс өткен кезеңдегі есептік көрсеткіш
мөлшерін коэффициентке кебейту жолымен анықталады.
1. Егер мүгедек спортшы бір жарыста бірнеше жүлделі орындарға ие болса,
сый ақы әрбір жүлделі орын үшін беріледі.
2. Жеке және командалық біріншілікте бір мезгілде (бір стартта) 1-3
орын алған мүгедек спортшыға тиісінше жеке біріншілік үшін толық көлемде,
ал командалық жүлделі орын үшін 0,5 коэффициентпен сый ақы төленеді.
3. Мүгедек спортшыны немесе команданы дайындауға тікелей қатынасқан
жаттықтырушылар мен мамандар үшін сый ақының жалпы қоры төмендегідей
мөлшерде есептеледі:
а) жарыс бағдарламасының жеке түрінде әр спортшының тиісті сый ақы
мөлшерінің 1,5 ға дейінгі коэффициентімен;
ә) жарыс бағдарламасының командалық тұрлеріне және командалық ойын
түрлерінде командадағы спортшылардың сый ақысының жалпы мөлшерінен - 1,0
коэффициентпен. Жеке жаттықтырушыға, маманға берілетін сый ақы мөлшері,
олар дайындаған спортшы үшін белгіленгей сый ақы мөлшерінен асып кетпеуі
керек.
Сый ақыны төлеу Қазақстан Республикасы жастар ісі, туризм және спорт
жөніндегі министрліктің туризм департаментінің дене шынықтыру-сауықтыру
жұмыстары бөлімінен тиісті рапорт түскеннен кейін және жарыс хаттамасының
негізінде жүзеге асады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 9 қантардағы "Қазақастан
Республикасының экономика саласындағы қызметкерлеріне еңбек ақы төлеу
туралы" қаулысы негізінде дене шынықтыру мен спорт мекемелері мен
ұйымдарының қызметкерлеріне еңбек ақы төлеу туралы нұсқау жасалып және ол
1996 жылдың 1 қантарынан бастап күшіне енді (144).
Жоғарыдағы Нұсқауда қызмет жалақысын есептеу үшін анықтама берілген.
Есеп айырысу үшін бастапқы база Қазақстан Республикасында Заң жүзінде
белгіленген Бірыңғай тарифтік кестенің (сетка) 1-разрядының тарифтік
ставкасының мөлшері болып табылады.
Атақтары үшін қызмет жалақысына үстемелер белгіленген:
- Спорт шебері-2,5%;
- Халықаралық дәрежедегі спорт шебері - 5%;
- Еңбегі сіңген жаттықтырушы, спорт шебері - 620 теңге;
- Еңбегі сіңген мәдениет қызметкері-620 теңге;
- Ғылым кандидаты - қызмет жалақысының 10%;
- Ғылым докторы - қызмет жалақысының 15%.
Спорттық жарыстарда қызмет атқарғаны үшін спорт төрешілерінің еңбегіне
ақы төлеу қайта қаралды. Халықаралық, республикалық, облыстық, қалалық және
аудандық жарыстарға бір күн қызмет еткені үшін спорт төрешілеріне
төмендегідей еңбек ақы төленеді (бірінші разрядтың тарифтік ставкасының
айлық мөлшеріне проценттік қатынасы):
- халықаралық дәрежедегі төреші - 12%;
- спорт бойынша жоғары дәрежелі ұлттық тереші - 10%;
- спорт бойынша ұлттық төрерші - 8%;
- 1 дәрежелі төреші - 6%;
- спорт төрешісі - 4%;
төрешінің көмекшісі - 6%.
Жұмыс уақытынан тыс кезде спорттық жарыстар мен оқу-жаттығу жиындарына
қызмет жасауға жұмылдырылған медицина қызметкерлерінің еңбегін төлеу қызмет
жалақысы негізіне сүйене отырып, нақты жұмыс са-ғаттары мөлшеріне төленеді:
- орта дәрежелі медицина қызметкерлеріне - 6 разряд бойынша;
- дәрігерлер үшін - 11 разряд бойынша.
Дене шынықтыру саласында басқарудың төмендегідей экономикалық әдістері
қолданылады. Олардың біріне материалдық ынталандыру әдісі жатады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 9 қантардағы "Қазақстан
Республикасы экономика саласындағы қызметкерлердің еңбек ақысын төлеу
туралы" (180) қаулысына сәйкес жастар ісі, туризм және спорт жөніндегі
министрлік "Қазақстан Республиканец сының дене шынықтыру мен спорт ұйымдары
мен мекемелеріндегі қызметкерлердің еңбегін төлеу туралы" Нұсқауын жасады.
Ол 1996 жылдың 1 қантарынан бастап күшіне енді және ведомстволық
бағыныштылығына қарамастан бюджеттен қаржыландыратын барлық спорттық
ұйымдардың орындауы үшін міндетті болып табылады. Дене шынықтыру мен
спорттың шаруашылық есептегі ұйымдары мен кәсіпорындары үшін - қаржы табу
шамасына қарай төленеді.
Жаттықтырушы-оқытушылардыың тарифтік ставкасын (жалақысы) анықтау үшін
Бірыңғай тарифтік ставканың разряды және материалдық ынталандыруды
қамтамасыз ететін тиісті коэффициенттер жасалынды. Мысалы дәрежесі
(категориясы)жоқ жаттықтырушы-оқытушының еңбек ақысы жоғары дәрежелі
жаттықтырушының жалақысынан елеулі түрде аз.
"Халықаралық дәрежедегі спорт шебері", "Шахмат пен дойбыдан
Гроссмейстер" атағы бар жаттықтырушы-оқытушылардың еңбек ақысысының
ставкасы 5 процентке, "Спорт шеберінің" ставкасы 2,5 процентке арттырылады.
Ғылым кандидаты дәрежесі быр жаттықтырушы-оқытушылардың еңбек ақы ставкасы
10 процентке, ғылым докторы дәрежесі барлардың жалақысы 15 процентке
арттырылады (144, 4-бет). Олимпиадалық ойындардың, Дүние жүзінің чемпи-
онаттарының және басқа да халықаралық жарыстардың чемпион-дары мен жүлдегер
спортшыларын даярлағандығы үшін айлық еңбек ақының ставкасына проценттеп
үстемелер қосылады (Олим-пиадалық ойынның чемпионы үшін 150%, 2-орын үшін
-100%, Дүние жүзінің чемпионы үшін - 100% және т.б.) (144, 10-бет).
Экономика ғылымының кандидаты Н.А. Щитова дене шынықтыру мен спорт
саласындағы нарықтық қатынастардың экономикалық заңдары мен категорияларын
қарастыра отырып, дене шынықтыру қызметінің ерекшелігі нақты экономикалық
жағдайлармен және елдің өндіру мүмкіндігімен анықталады және бұл
экономикалық қатынастардың жаңа бөлігі болып табылады деп есептейді.
Қазақстан Республикасында жүріп жатқан экономикалық қайта құрулар мен
оның проблемалары мемлекеттік және қаржы құрылымдарының дене шынықтыруға
деген көзқарасты өзгерту қажеттігіне себеп болуда.
Мысалы, тек 1997 жылдың өзінде Білім, мәдениет және денсаулық
министрлігінің туризм және спорт комитеті туризм саласында бірігіп жұмыс
жасау жөнінде Иран ислам республикасымен, Түркиямең ҚХР-мен, Молдовамен
Израилмен Қырғызстанмен Венгриямен, Египетпен келісім жасады. Дүние жүзілік
қоғамдастықтың туристік байланыстарының дамуына 1997 жылы наурызда Берлин
қаласында өткен Халықаралық биржаға Қазақстан делегациясының қатысуы
себепші болды, көрсетілген туристік қызметінің көлемінің, туризмнен
мемлекеттік бюджетке түскен түсімнің өсуі байқалды.
1997 жылы туристік фирмалар 270 миллион теңге пайда тапты. Бюджетке 130
миллион теңге аударылды.
Қазіргі Олимпиадалық ойындарды, өзге де халықаралық және аймақтық
жарыстарды жоспарлап, ұйымдастыруда көптеген қаржы-экономикалық
қатынастүрлері туындайды. Олардың негізгілері мен ең көп тарағандары 6
кестеде келтірілген.
6-кесте
Халықаралық жарыстарды жоспарлап, ұйымдастырудағы қаржы-экономикалық
қатынастардың негізгі түрлері
Рет Қаржы-экономикалық қатынастар
саны
1. Салынатын құрылысты қаржыландыру және спорттық базаны жаңалау
2. Жарыс бюджетін анықтау
3. Жабдықтарды алу және сақтау
4. Жоспар мен бюджетті ревизиялау
5. Жарысты даярлау, үйымдастырып, өткізу ушін қажетті қаржы
6. Демеушілік пен меценаттық
Спортшыларды, төрешілер мен делегация өкілдерін орналастыру
7.
8. Көлік шығыны
9. Халықаралық пресса мен телевидение қызметі
10. Жарнамалауды шартпен қамтамасыз ету
11. Жарысты басқаратын және қызмет ететін құрамға төленетін қаржы
12. Бизнес, коммерция, сауда
13. Мәдени бағдарламаны жұзеге асыру
14. Жарыстың ашылу, жабылу салтанатын қамтамасыз ету
Сірә, дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің
саласындағы қызметкерлерге спорт базаларын салуды қаржыландыру мәселелері
туралы білім, жарыс бюджетін анықтау біліктілігі, жарнама, баспасөз бен
теледидар қызметін ұйымдастыра білу, демеушілер табу, бизнесті,
коммерцияны, сауданы жолға қою, мәдени бағдарламаларды, спорттық жиындарды
ашып, жабу салтанаттарын жүзеге асыру біліктілігі қажет секілді.
Алайда, бұл ретте мынаны ұмытпаған жөн: мемлекеттің негізгі өндіргіш
күші адам болып табылады.оның жағдайы мен дене дайындығына еңбектің әр
түрінің өнімділігі тәуелді болып келеді, ал дене шынықтыру құралдары бұған
себепші болады.
Дене шынықтырудың өзінің экономикалық қатынастарында өндірісті басқару
гиен базар жағдайында спорт товарларын өткізу жүйесі есебінде маркетингтің
орны маңызды.
Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері маркетингтің
қызметіне сонымен бірге тауар мен қызметтің нақты түрін жарнамалауды
ұйымдастыру да жатады. Олардың арасынан мыналарды атап көрсөткен жөн:
спорттық тренажерлер мен жабдықтарды өндіру және сату; сылап-сипау, емдеу
дене шынықтыруы түріндегі қызмет; туризм мен экскурсия; спорттық киімдер
мен аяқ киімдерді сату; шет елдердегі жаттықтырушылар мен спортшылардың
еңбегі.
Экономика ғылымының докторы А.П. Щетинин, дене шынықтырудың қоғамдағы
экономикалық қызметін сөз ете отырып "экономикалық өсудің анықтаушы факторы
адам болды және солай болады да. Ол өндіріс жүйесіндегі шешуші рольге ие,
оған жан бітіретін де сол және өмірге қажетті игіліктерді еселей түсу үшін
оның жұмысын жақсартады" деп атап көрсетеді.
Дене шынықтырудың әр түрінің тиімділігі осы бір ерекше саланың қоғамдық
өмірге және жеке тұлғаны жан-жақты дамытуға әсер ету дәрежесімен
анықталады, ал бұның маңызды құрамдас компонеттері адамның денсаулық
жағдайы мен ендіргіш еңбекке қабілеттілігі болып табылады.
Дене шынықтырумен үздіксіз айналысатын адамдар айналыспайтын-дармен
салыстырғанда жоғары өндірістік көрсеткіштерге жететіндігін кептеген
зерттеулер көрсетіп жүр. Бұл ұлттық табыстың өсуіне себепші болатын дене
шынықтырудың бір факторы ғана.
Осыған байланысты қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық
әсеріндамытуды экономикалық жағынан ынталандырудың жаңа және оңтайлы
формаларын болашақта да іздестіріп, ғылыми тұрғыдан негіздеудің және
қоғамдағы салауатты өмір салты құралдарымен оны қалыптастыру қажеттілігі
туындайды. Бұл туралы Қазақстан Республикасының Президенті Н.А. Назарбаев
халыққа жолдауында айтқан болатынды.
3. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінің маңызын
арттырудың мүмкіндіктері мен болашағы
Бүгінде біздің елімізде де, сондай-ақ дүние жүзінің кептеген елдерінде
тасқынды ғылыми-техникалық прогреспен, атмосфераның ластануымен,
урбанизациямен және гиподинамияның (қозғалыстың азаюы) тез өсуімен,
жүйкенің тозуымен байланысты адам денесінің дамуының тежелу процесін
тоқтатуға нақты әсер етуге мүмкіндік беретін жолдарды іздестіру
жеделдетілуде. Қозғалыстың аздығы, сапасыз тамақ және зиянды дағдылар
диабет, атеросклероз, туберкулез, қан қысымының жоғарлауы және жүрек-қан
тамырлары ауруының өзге де түрлері секілді науқастардың көбеюіне әкелді.
Республика халқының денсаулығының талданған көрсеткіштерінің бірі
өлудің жалпы деңгейі, осында тек жүрек-қан тамырлары ауруының үлес салмағы
өте көп болып отыр.
Күн сайын уақытша жұмысқа жарамсыздықтан көптеген адамдар жұмысқа
шықпағандықтан біздің еліміз бүгіндері елеулі шығынға батып отыр.
Денсаулық сақтау министрлігі жүргізген созылмалы сырқаттардың таралуына
терең талдау жасау нәтижесінде, олар артық салмаққа ие тұрғындар тобының
арасында жиі кездесетіндігін көрсетіп отыр. Май басу мен дене салмағының
шектен тыс артуының басты себебі зат алмасудың бұзылуы: тамақты орынсыз көп
ішу, қозғалыстың азаюы мен салауатты өмір салтын қамтамасыз етуде дене
шынықтыру құралдарының рөлі туралы санитарлық-ағарту жұмыстарының
жеткіліксіз жүргізілуі болып табылады.
Біздің қоғамымыздың өмірін барлық жағынан батыл қайта құру және күрделі
әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешу жағдайында Қазақстан Республкиасы
халқының дене шынықтыру деңгейіне қойылатын талаптар күшейе түсуде.
Дене шынықтыру жеке тұлға мен қоғамның жалпы мәдениетінің өзгеше бір
бөлігі есебінде адамдардың денсаулығын сақтау мен нығайтуда, өсіп келе
жатқан жас буынды еңбек қызметі мен әскери қызметке даярлауда, өмірлік
маңызды дене қасиеттерін, дағдыларын, тұрмыс пен өндірістің түрліше
жағдайларында өз денесін толық меңгеру біліктілігі мен іскерлігін
қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.
Өндіріс тиімділігін арттыру Қазақстан Республикасының экономикалық
жағынан дамуының аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Осы
міндеттерді шешуде дене шынықтыру мен спорт белгілі бір орында болуы керек.
Қазіргі өндірісте еңбектің түрліше жағдайларындағы дене мен жүйкенің
сенімділігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ететін адамның дене даярлығы елеулі
рөл атқарады.
Қазіргі уақытта елдің жалпы экономикасының құрамдас бөлігі есебінде
дене шынықтыру саласындағы экономикалық заңдар механизмін зерттеу
қажеттілігі туындады. Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік
экономика әсерінің қызметкерлері экономиканың теориялық негіздерің ал
керісінше, экономистердің дене шынықтыру негіздерін білуі қажет болып отыр.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік
экономикалық әсері мәселелері зерттелген жоқ. Дене шынықтырудың спорт
саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің оқу орындары дене тәрбиесінің жас
мамандарына қажетті деңгейде экономикалық білім беруді қамтамасыз етпейді,
дене шынықтыру кадрларын экономикалық жағынан даярлау және қайта даярлау
курстары жоқ.
Қаржы қызметіне келіп тірелетін дене шынықтыру қызметі саласындағы
экономикалық қатынастардың Республикада қазіргі уақытта жүзеге аспай
отырғандығы, осы проблеманың маңыздылығы ерекше көңіл аударуды қажет етеді.
Дене шынықтыру мен спорттың дамуындағы негіз ұлттық табыс, қоғамдық
тұтыну қоры, азаматтардың жеке табысы мен мемлекеттік бюджеттен
қаржыландыру екендігі жалпыға белгілі. Осыған байланысты дене ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І-тарау. ҚОҒАМҒА ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...26
1.1. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері атқаратын
әлеуметтік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.., ... ... ... ... ... ... ... 26
1.2. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінің
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
1.3. Алматы қаласы өндіріс кәсіпорындарында сауықтыру дене шынықтырумен
айналысатын қызметкерлер мен жұмысшылардың кейбір қаржы-экономикалық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
1.4."Дене шынықтыру экономикасы" тақырыбындағы арнаулы семинар және болашақ
мамандарды жеке функциональды-дене дайындығы жағынан даярлау
методологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ІІ-тарау. ҚОҒАМҒА ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘСЕРІНІҢ
ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ДЕНЕ
ШЫНЫҚТЫРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін басқарудың
экономикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінің қатынастар
мен қаржыландырудың жаңа
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .11
1.3. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінің маңызын
арттырудың мүмкіндіктері мен
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ІІІ-тарау. ҚОҒАМҒА ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘСЕРІНІҢ
ҒЫЛЫМИ БАҒЫТ ЕСЕБІНДЕ ... ... ... ...47
3.1. Қазіргі қоғамдағы дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерімен
спорттың құрылымы, оның негізгі
түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3.2. Қоғамдағы дене шынықтырудың әлеуметтік экономиканың теориялық және
ғылыми
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.3. Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономиканың
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОРТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қаралып отырған тақырыптың маңыздылығы дене
шынықтыру қозғалысының нарықтық экономика жағдайына көшуімен және
экономикалық қатынастар мен қаржыландырудың жаңа түрлерінің туындауымен
байланысты. Бүған дене тәрбиесі қызметкерлерінің дайындығы теориялық
жағынан да, практикалық жағынан да жеткіліксіз болып шықты.
Экономикалық проблемалардың нәтижесінде қалыптасқан, Қазақстан
Республикасында жүріп жатқан қаражатты үнемдеу мәселесі халықтың әр түрлі
жас және әлеуметтік-демографиялық тобын жаппай сауықтыру құралы - дене
шынықтыру саласына да жағымсыз әсер етті. Сірә, қазіргі дене шынықтырудың
әлеуметтік-экономикалық мәні, Республика шаруашылығының дербес саласы
есебінде, мемлекеттік қаржы-экономикалық құрылымдары өкілдері тарапынан
тиісті түсіністік пен теориялық дәлелдеуге әлі де ие болмай отырған болуы
керек.
Арнайы әдебиеттерді оқып, зерттеу экономикалық теория өндірісті
материалды өндіретін, материалды ендірмейтін, материалдық қызмет көрсететін
деп бөлетіндігін көрсетеді. Шаруашылықтың әр түрлі саласын-дағы материалдық
өндіріс тұрғын үйлерді, қатынас жолдарын салуда, тамақ өнімдерің киім және
де адамдардың тұрмыс-тіршілігіне қажетті өзге де заттарды шығарудан
көрінеді. Тұрмыстық қызмет көрсету, сауда, комму-налдық құрылымдар,
көліктің әр түрі және өзге де қызмет түрлері матери-алдық өндірістің
тиімділігіне әсер етеді. Бұл туралы Е.Ф. Борисов пен Ф.М. Волковтың
"Экономикалық теория негіздері" оқу құралында айтылған 1.
Материалдық емес өндіріс саласына материалдық емес қызметтер мен
игіліктер, білім беру, денсаулық сақтау, өнер мен мәдениет жүйелері жатады.
У.Н. Алиевтің еңбектерінде 2, "Саяси экономия" 3 және "Экономикалық
теория курсы" 4 оқулықтарында дене шынықтыру тек атап қана етіліп және
"материалдық емес өндіріс" саласына жатқызылған.
Алайда, біз қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық
әсерін"материалдық қызмет керсету" категориясына, ал жанама түрде
"материалдық өндіріс" категориясына жатқызуға болады деп есептейміз,
өйткені оның құрамында емдік дене шынықтыру, сылап-сипаудың түрлері,
сауықтыру дене жаттығулары және басқаларда бар ғой.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Материалдық қызмет пен материалдық өндіріс
саласында, әсіресе нарықтық экономикаға байланысты, қоғамға дене
шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері мәнін ғылыми тұрғыдан негіздеп,
ашып көрсетудің қажеттілігі туындап отыр.
Мәселе мынада, кез келген өндіріс тиімділігінің елеулі көрсеткіштері
еңбек өнімділігіне байланысты, ал онда дене шынықтыру құралдары бел-
сендірек маңызға ие болатындығы түсінікті.
Бұл бәрінен бұрын адамға түсетін әр түрлі ауырлық: ауыр дене еңбегі,
орташа, бірқалыпты және жеңіл жүктеме түріндегі көрініспен сипатталатын
мамандықтарға қатысты. Мұнда көп жағдайда дене шынықтыру-спорттық қызмет
арқылы кез-келген жастағы адамда дамитын тиісті денсаулық жағдайы мен дене
қасиеттерінің (шыдамдылық, күш, жылдамдық, икемділік және басқалар) болуы
талап етіледі 5, 6, 7, 8.
Осыған байланысты шаруашылықтың және қоғамдағы жалпы мәдениет пен
денсаулық сақтаудың саласы есебінде қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік
экономикалық әсері мәнін ашып көрсетудің шұғыл қажеттілігі туындап, ал оның
маңыздылығы ғылыми жұмыста баяндалмақ.
Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика
әсерініңқозғалысындағы әлеуметтік қатынастарды зерттеу ісі енді-енді ғана
қолға алынып жатқандықтан да біз ғылыми жұмысты жазу барысында бұрын
баспадан шыққан әдебиеттерге, түрлі зерттеулерге сүйендік, пайдаланылған
әдебиеттердің мол тізімі соңында келтірілді. Жеке тұжырымдама, қағидалар
қай әдебиеттен алынғандығы (мысалы, 1, 3 және т.б.) ұсынылып отыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Әдебиеттерді талдау дене шынықтыру
экономикасы ғылыми-бағыт есебінде төмендегідей көзқарастар бойынша ғылыми
танымның дербес саласы есебінде бөлініп отырғандығын көрсетеді:
– экономика ғылымы пәні дене шынықтыру мен спорт туралы;
– дене шынықтыру саласындағы экономикалық заңдардың әре кет ету
ерекшеліктері;
– спорт ғимараттарының экономикасы;
– дене шынықтыру мен спортты дамытуды жоспарлау;
– дене шынықтыру кадрларының еңбегін ұйымдастыру;
– қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері тиімділігі.
Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерініңжоғару
орындарындағы экономикалық білім бойынша екі оқу құралы басылып шықты, осы
проблема бойынша алғашқы диссертациялық зерттеулер пайда болды. Қазақстан
Республикасында қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінің
теориясы мен ғылыми зерттеулер әлі жасалған жоқ. Мұның өзі, біздің
көзқарасымыз бойынша, дене шынықтыру қозғалысының дамуы мен қоғамдағы
салауатты өмір салтын қалыптастыруды кідіртіп отыр.
Зерттеу объектісі. Дене шынықтырудың қоғамға әлеуметтік-экономикалық
әсері, бәрінен бұрын халықтық әлеуметтік-демографиялық барлық тобының
салауатты өмір салтын қамтамасыз етуден, кәсіби өнімді еңбек пен әскери
қызметке денені даярлауды ұйымдастырудан, науқастану мен жұмысқа шықпаумен
байланысты жұмыс күнін жоғалтуды азайтудан, жан-жақты және үйлесімді
дамыған жеке
тұлғаны қалыптастырудан тұрады.
Сонымен бірге қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері
факторларына халыққа дене шынықтыру-сауықтыру қызметін көрсетуден, спорттық
ғимараттарды жалға беруден, спорттық жарыстар мен мейрамдарға ақымен
кіруден түсетін табыстан, өзге де коммерциялық дене шынықтыру - спорттық
шаралардан түсетін табысты жатқызуға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан
тұрады.
І-тарау. ҚОҒАМҒА ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘСЕРІНІҢ
ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ
1. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін басқарудың
экономикалық негіздері
Елдегі қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін дамыту
кеп жағдайда экономикалық жағдаймен, ұлттық табыспен, халықтың еңбек ақы
мөлшерімен және өзге де факторлармен анықталатыны белгілі. Дене шынықтыру
саласының экономикалық көрсеткіштерін қарастыра отырып Б.С. Кузьмак пен
А.А. Осинцев экономикалық қатынастардың үш тобын айырып қарастырады:
1. Мемлекеттік бюджет есебінен қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік
экономикалық әсерінматериалдық, қаржы және еңбек тұрғысынан қамтудың көлемі
мен нормативтік көрсеткіштері;
2. Дене шынықтырудың өзінің ішіндегі экономикалық қатынастар (табыс,
түсім, спорт ғимараттарын жалға беруден түсетін пайда);
3. Еңбек енімділігінің өсуі, сырқаттанудың және жұмыс уақытын
жоғалтудың азаюы есебінен дене шынықтырудың қоғамға әкелетін экономикалық
және әлеуметтік пайдасы.
Авторлар экономикалық қатынастардың аталған топтарын өзара үйлестіре
пайдаланғанда қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық
әсеріндамытудың міндеттері мен оның қоғамдағы орнын оңтайлы шешуге болады
деп есептейді.
Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық функцияларының бірі
сауықтыру мен тынықтыру қызметін көрсету және халықтың тұтыну деңгейі болып
табылады. Бұл қызмет тікелей өндірістік болмағанмен де оған жанама түрде
жағымды әсер етеді. Ол қоғам мен адамның дене дамуындағы қажеттілігі мен
сұранысын және еңбек қызметінде қажет болатын дене дайындығының деңгейін
қанағаттандырудан керінеді, бұлар өз кезегінде материалдық өндірісті
дамытудың потенциальдық мүмкіндігін арттырады. Дене шынықтыру, бұдан
бетенде, жеке тұлғаның жан-жақты, үйлесімді дамуына, оның моральдық, ерік-
күш, эстетикалық, ақыл-ой дене қабілеттерінің дамуына себепші болатын
ерекше игіліктер (қызметтің әр түрі) деп аталатындардың бастауы болып
табылады.
Сөйтіп дене шынықтыру еңбек өнімділігін арттыру арқылы өндіріске жанама
түрде әсер етіп қана қоймайды, сонымен бірге өндіргіш күштердің
элементтерін (тұрғындардың жұмыс істейтін бөлігінің еңбекке деген
қабілеттілігін) ұдайы жетілдіруге де қатысады.
Дене шынықтырудың аса маңызды көрсеткіштерінің бірі халықтың денсаулығы
және олардың өнімді еңбекке деген қабілеттілігі, өйткені дене шынықтырумен
айналысушылар аз науқастанатындығы, ұзақ уақыт жұмыс қабілеттілігін
сақтайтындығы, өндірістік зақымдану мен кәсіби сырқаттарға аз ұшырайтындығы
дәлелденген.
Қол еңбегінен механизациялық және автоматты еңбекке ауысу денеге
түсетін ауырлық үлесін азайтатындығы және жүйкеге түсетін күшті
арттыратындығы белгілі. Дегенменде адам машинаны (техниканы) басқаратын
автоматты түрдегі еңбекте дене мен психикалық қабілеттерге (реакцияның
жылдамдығы, шыдамдылық, зейіннің тұрақтылығы, икемділік және т.б.)
қажеттілік арта түспек. Оларды лайықты деңгейде қамтамасыз ету дене
шынықтыру құралдарынсыз, оның ішінде мақсатты-бағытты сипаттағы дене
шынықтырусыз мүмкін болмайды.
Түрлі ақыл-ой еңбегімен айналысатындар (инженерлер, студенттер,
оқушылар, конструкторлар және басқалар) жоғарылаған гиподинамияға
(қозғалыстың жетіспестігі) душар болады, мұның өзі олардың ағзасының
қызметін төмендетеді және денсаулық жағдайындағы түрліше ауытқушы-лықтарға
әкеп соғады, жалпы және кәсіби сырқаттарға ұшырататындығы белгілі.
Осы ретте дене шынықтырудың міндеттері төмендегідей болмақ:
- қозғалыс және денеге түсетін жүктеменің өтелуі;
- ағзаның функциональды мүмкіндігін арттыру;
- сырқаттанудың алдын алу және азайту;
- ақыл-ой қызметін арттыру.
Бос уақытты тиімді пайдалануда және адамның қажеттілігін (белсенді
демалыс, денені тынықтыру) қанағаттандыруда да дене шынықтырудың
мүмкіндіктері мол.
Еңбек өнімділігін арттыру мен жұмыс қабілеттілігін ұзартуда дене
шынықтырумен айналысудың жағымды релі дәлелденген, мұның өзі дене
шынықтырудың қоғамдағы экономикалық маңыздылығын көрсетеді''.
"Дене шынықтыру мен спорт" саласында бұрынғы Кеңес Одағы мен одақтас
республикаларында (171) дене шынықтыру-спорт жұмыстарына және дене
шынықтыру қозғалысының түрлі құрылымдары үшін спортшыларды даярлауға
жұмсалатын қаржылық шығындардың нормативтері келтірген. Дене шынықтыру
экономикасының ғылыми бағыты анықталған, онда дене шынықтыру халық
шаруашылығының саласы есебінде, оның мәні мен материалдық-өндірістік
базасының құрылымы,Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика
әсерініңкадрларының сұрыпталуы (классификациясы), олардың жұмысының ерек-
шеліктері және өзге де бағыттары қарастырылған (138).
Дене шынықтыру мен спортты экономикалықжағынан басқаруды қара-стыра
отырып В.Е. Горшков төмендегідей экономикалық әдістерді атап көрсетеді:
- экономикалық әсер ету әдістері;
- жоспары әдіс;
- несие беру (кредит беру) әдісі;
- шаруашылық есеп жүргізу әдісі (114, 18-19 беттер).
Автор шаруашылық есеп жүргізудің төмендегідей үш үлгісін ұсынады:
1. Еңбек ақы қоры шаруашылылық есеп жүргізуден түсетін табысқа енеді;
сөйтіп оның кепілі болады, ал материалдық көтермелеу қоры табыс қалдығынан
(остаточная прибыль) құралады.
2. Материалдық шығындарды етегеннен кейің бюджеттік және жоғары
ұйымдармен есептесіп, алған несиенің белгілі бір проценттерін қайтарып,
әлеуметтік даму қорын құрғаннан кейін түсімнің қалдығы еңбек ақыға
жұмсалады.
3. Жалдау, онда еңбекке ақы телеу соңғы нәтижеден кейің сонымен бірге
барлық төлемдерді етегеннен кейін жүргізіледі.
В.И. Жолдак дене шынықтырудың негізгі әлеуметтік-экономикалық
қызметтерін бағалағанда екі аспектіні ерекше атап көрсету керекдеп
есептейді:
1. Жеке тұлғалық. Бұл адамға дене шынықтырудың әсер ету тиімділігін
анықтайтың дене шынықтырумен айналысу адамға не беретіндігін, ол қалай
өзгеріп, осы жаттығулардың нәтижесінде қалай жетілетіндігін көрсететін
аспекті.
2. Әлеуметтік. Адамға дене шынықтыру мен спорттың жағымды әсер етуімен
оның қызметі қалай жетіліп, өзгеретіндігің қоғамның қажеттілігін
қанағаттандыру үшін әлеуметтік ілгерілеушілікке, рухани өндіріске адамның
қандай үлес қосқандығын бейнелейтін аспекті.
5 кестеде дене шынықтыру экономикасының қызметі мен өзара әрекет етуін
ерекше басқаруды талап ететін оның негізгі элементтері келтірілген. Бұл
дене шынықтыру қозғалысының практикасында ете күрделі ұйымдастыру процесі
болып табылады. Бұл процесте балалар мен жасөспірімдердің, оқушылар мен
студент жастардың дене тәрбиесі, тұрғындардың сауықтыру дене шынықтыруы,
өндірістік гимнастика, мүгедектер спорты, олимпиадалық спорт тәрізді дене
шынықтырудың құрамдас беліктерін қаржыландыру мәселесі қазіргі уақытта
ерекше күрделі болып отыр. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік
экономикалық әсерінматериалдық-техникалықжағынан қамту (спорт ғимараттары,
спорт құрал-жабдықтары, киім және т.б.) сонымен бірге ішкі және сыртқы
экономикалық қатынастардың түрлі аспектілерімен қоса қабат жүреді.
1-кесте
Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін басқарудың
экономикалық аспектілері
рет Дене шынықтыру экономикасының негізгі бөліктері
1 Өндірістің жалпы жүйесіндегі дене шынықтырудың орны мен рөлі
2 Дене шынықтыруға жұмсалатын қаржы көздері және экономикалық
мөлшері
3 Дене шынықтырудың материалдық-техникалық базасын оңтайлы пайдалану
4 Дене шынықтыру қызметкерлерін даярлау мен еңбек ақы төлеудің
экономикалық
аспектілері
5 Қоғамда қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін
дамытуды болжауды экономикалық тұрғыдан негіздеу
6 Өндірістегі қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері
тиімділігі
7 Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін
материалдық-техникалық және қаржыландыру жағынан қамтамасыз ету
8 Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері шаруашылық
есеп.
9 Спорттық ғимараттардың айналма қаражаты
10 Олимпиадашы-спортшыларды даярлаудың болжамдық есебі
11 Ұйымдағы қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін
қаржыландыру жүйесі
12 Дене шынықтырудың тиімділігіне экономикалық талдау жасау
13 Дене шынықтыру экономикасы ғылыми білімнің аспектісі есебінде
14 Дене шынықтыру қызметкерлерінің еңбегін телеу
15 Спорттық құрал-жабдықтар және киіммен қамтамасыз ету
16 Дене шынықтыру саласындағы ғылыми зерттеулерді экономикалық
тұрғыдан
қамтамасыз ету
17 Дене шынықтыру жоғары оқу орындарында экономикалық білім беру
18 Спорт ғимараттарының пайдасы
Спорт дене шынықтырудың құрамдас бөлігі екендігі белгілі. Оның маңызы
тәуелсіз Қазақстан Республикасының құрылуымен және Олимпиадалық ойындарға
қатысу хұқығына ие болуымен одан сайын өсе түсті. 1996 жылғы XXVI
Олимпиадаға қатысатын спорттың түрлері бойынша Ұлттық командаларды даярлау
мақсатында "Қазақстан Республикасында бұқаралық спортты дамытудың кезек
күттірмейтін шаралары туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы,
үкіметтің бірнеше қаулылары қабылданды, бұлар Қазақстан спортшыларының
Атланта және Сиднейде өткен Олимпиадалық ойындарда және т.б. халықаралық
жарыстарда табысқа жетуіне себепші болады.
Нагано және Солт Лейк Сити қалаларында өткен қысқы Олимпиадалық
ойындарға Қазақстан Республикасының спортшыларын даярлауға және қатыстыруға
тиісті қаржы бөлінді.
Қазақстан Республикасы спортшыларының жазғы және қысқы Олимпиадалық
ойындарда, Кореяның Бусана қаласында өткен XIV Азия ойындарында жақсы өнер
көрсетуі Республика беделінің өсуіне себепші болуда.
Осы жарыстардың бәріне де мемлекет белгілі бір көлемде қаржы бөлді,
оның қайтарымы халықаралық деңгейдегі әлеуметтік-мәртебе көрсеткіштерінен
керінуде. Бұдан бөтенде зерттеулер көрсеткеніндей еңбек қызметінің
нәтижесінде денесі шымыр адамды даярлау мемлекетке қайта-рылған
экономикалық қайтарымнан байқалады (172, 52, 53). Ұлттық табысты еселей
түсуге әкелетін қоғамдық өндірісті арттыруда еңбектің түрліше саласында
істейтіндердің дене дайындығы мен жұмыс қабілеттілігі белгілі бір маңызға
ие. Сөйтіп дене шынықтыру және оның құрамдас бөлігі спорт әлеуметтік-
экономикалық категорияға жатады: дене шынықтырудың спорт саласындағы
әлеуметтік экономика әсері мен спорттың құралдары арқылы белсенді түрде
демалу, бос уақытты тиімді пайдалану - қоғамның әлеуметтік міндеттері;
алайда олар экономикалық міндеттерді шеше отырып өнім ендіруді кебейту,
еңбек өнімділігін артты-ру үшін алғы шарттар жасайды.
"Дене шынықтыру" саласында қайсы бір құрылымға тән (дене шынықтыру
ұжымы, спорт клубы, спорт қоғамы және т.б.) экономикалық қатынастардың әр
алуан түрлері айқын көрсетілген. Қазақстан Республикасы дене шынықтыру
қозғалысының негізгі буындарының экономикалық құрылымы мен мөлшерін
келтірелік.
Туризм және спорт комитетінің сметасы ведомстволар мен ұйымдар үшін
жалпы тәң оонымен бірге Республиканың дене шынықтыру қозғалысының өзіне
айрықша тән 26 төменгі топ (подкласс) пен 87 ерекшеліктері бар.
2 кестеде дене шынықтыру мен спорт саласындағы қаржы-экономи-калық
қызметтер мен қатынастар турарлы түсінік беретін тек жекелген төменгі
топтар, ерекшеліктер мен бағыттар келтірілген.
2-кесте
Қазақстан Республикасы білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігінің
туризм және спорт комитетінің
экономикалық құрылымы
Төменгі топ Ерекшелігі Атауы
(26) (барлығы 87)
110 Жалақы
111 Негізгі еңбек ақы
112 Қосымша ақшалай төлем
120 Жұмыс берушілердің аударған қаражаты
123 Дәрігерлік міндетті қауіпсіздендіру қорына
аударылатын қаржы
130 Өзге де тауарлар алу және қызмет көрсету
134 Жұмсақ жабдықтар мен қуралдар алу
140 Коммуналдық қызмет, көлік пен байланыс
151 Құрал-жабдықтарды күту және жай жөндеуден
өткізу
411 Негізгі жабдықтарды алу
421 Спорт ғимараттарын салу
510 Ішкі несие
531 Халықаралық ұйымдардан акциялар алу
540 Ішкі акционерлік капиталға үлес қосу
Спорт түрлеру бойынша жаттықтырушы
оқытушыларды тарификациялау
Бірыңғай тарифтік кестенің дәрежесіне
(разряды
на) дене шынықтыру - спорттық ұйымдардың
басшылары мен мамандарының қызметін
жатқызу
Бірыңғай тарифтік кестенің дәрежесіне
(разрядына) нұсқаушы-методистердің
қызметін
жатқызу
Спорт түрлері бойынша жаттықтырушы-
оқытушылардың еңбегін төлеу нормативтері
Жоғары шеберліктегі спортшыларды
дайындағаны
үшін спорт бойынша жаттықтырушы-
оқытушыларға үстеме ақы төлеу мөлшері
Жаттықтырушы-оқытушылар мен нұсқаушы-
методистердің маманданған категориялары
Спорт бойынша жаттықтырушы-оқытушылар
жұмысының нәтижесін бағалау елшемдері
Дене шынықтыру - спорттық ұйымдардың
жұмысшыларына, қызметкерлері мен
мамандарына үотеме ақша телеу
Спорттық төрешілердің еңбегін төлеу
Спорттық жарыстар мен жиындарға қызмет
еткен
медицина қызметкерлерінің еңбегін төлеу
Ең күрделі еңбектің мамандықтары бойынша
тарифтік коэффициент және басқалар
Бұл ретте Қазақстан Республикасында дене шынықтырудың дамуы жұмыс
жасайтын дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің
ұйымдарымен және құрылымдарымен (министрліктер, ведомстволар, спорттүрлері
бойынша федерациялар, оқу орындары, өндірістік ұжымдар және т.б.) өзара
тығыз байланысты. Олардың әрқайсысының құрылымы, жұмыс істеуі,
қаржыландырылуы, ішкі және сыртқы қатынастары бойынша өзгеше ерекшеліктерге
ие.
Мысал үшін Республикалық жоғары спорт шеберлігі мектебінің қаржы-
экономикалық ерекшелігіне тоқталалық. Оның бюджеті нақты мақсаттар мен
бағыттарға сәйкес келетін жиырма төрт ерекшеліктен тұрады. Олардың он бірі
"дене тәрбиесі" және оның құрамдас бөлігі - жоғары жетістіктер спорты
саласына ғана қатысты.
3-кесте
Республикалық жоғары спорт шеберлігі мектебінің қаржы-экономикалық
ерекшелігі
№ Ерекшелігі Атауы
(специфика)
131 Тамақ өнімдерін алу
132 Дәрі-дәрмек алу
134 Жұмсақ спорт құралдары мен жабдықтар алу
135 Ерекше спорт құралдары мен жабдықтар алу
136 Ел ішіндегі іссапар
137 Шет елдерге іссапар
151 Спорт құралдары мен жабдықтарын күтіп үстау
және жәй жөндеуден еткізу
152 Спорт ғимараттарын күту және жәй жөндеуден
өткізу
410 Негізгі спорт жабдықтарын алу
Спорт ғимараттары мен жабдықтарын күрделі
жөндеуден өткізу
438 Спорт ғимараттарын жалдау
Мысалы, №131 және 132 "Тамақ өнімдері мен дәрі-дәрмек алу" ерекше-
ліктері (специфика) көпшілігі шет елдік фирмалардан алынатын спорттың әр
түрі үшін тиісті тамақтық және дәрігерлік компонентгермен спортшыларды
қамтамасыз ету мәселелерін шешуге бағытталған. 134 және 135 ерекшеліктер
қосымша қаржылық шығындар тудыратын қажетті шет елдік қазіргі заманғы құрал-
жабдықтармен спорт түрлері бойынша Республиканың Ұлттық құрама
командаларының спортшыларын қамтамасыз етеді. Бұл Республикада спорттық
құрал-жабдықтарды шығаратын кәсіпорындардың болмауынан туындап отырған
амалсыз шара. Халықаралық жарыстарды өткізуге Халықаралық Олимпиадалық
комитет пен спорт түрлері бойынша федерациялардан Қазақстан Республикасының
рухсат алуы бәрінен бұрын ете күрделі проблема болып отырған қазіргі
заманғы спорттық ғимараттардың болуымен байланысты (№152, 431, 438
ерекшеліктер).
Ұлттық Олимпиадалық Комитетте (ҰОК) қаржыландыру мен ішкі және сыртқы
экономикалық қатынастардың өзіндік ерекшеліктеріне ие. Оның міндеті
Олимпиадалық және Азия ойындарына (жазғы және қысқы), сонымен бірге
спорттың әр түрі бойынша Дүние жүзінің чемпионаттарын қосқанда өзге де
халықаралық жарыстарға қатысу үшін Қазақстан Республкиасының Ұлттық
командаларын дайындауға басшылық жасау және қаражатпен қамтамасыз ету.
Ұлттық Олимпиадалық Комитет қоғамдық ұйым есебінде мемлекеттік ұйым -
Қазақстан Республикасы туризм және спорт Агенттігімен тығыз өзара
байланысты, оның басқару құрылымында арнайы қаржы-экономикалық бөлім бар.
Бұл бөлім туризм мен спортты, ұйымдастыру жұмыстарын, оқу-спорт және өзге
де бөлімдерді (дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарың спорттық ғимараттарды
техникалық жағынан қамту және басқалар) басқару қызметін анықтап,
жұмыстарын үйлестіріп отыратын бөлім болып табылады.
Спорттық ғимараттар табыстарының негізгі статьялары жалға беруден
түскен, әр түрлі спорттық шараларға кіру билетін сатудаң мұз айдынына,
әуіздерге кіру билетінен, сауықтыру топтарында айналысу үшін түскен
төлемдерден, спорт жабдықтарын уақытша жалға беруден түсетін табыстардан
тұрады.
Шаруашылық есептегі спорт ғимараттары қызметінің аясын кеңейту және
қызмет ету сапасын жақсарту оның елеулі түрдегі табысына, қосымша түсіміне
байланысты. Бұл ретте, комитеттің барлық құрылымдық белімшелері емес, тек
экономикалық қатынастар мен қаржыландырудың түрін белгілейтін басқару
аппараты ғана келтірілген.
Сөйтіп Республкианың дене шынықтыру қозғалысындағы экономикалық
қатынастардың жан жақтылығы қазіргі өндіріс құрылымындағы экономикалық
көрсеткіштерді және халықтың барлық әлеуметтік-демографиялық топтарының
тыныс тіршілігін анықтауды нақтылай түсуді және ғылыми негіздеуді керек
етеді.
2. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері экономикалық
қатынастар мен қаржыландырудың жаңа формалары
Нарықтық қатынастарға Қазақстан Республикасының көшуі түрлі дене
шынықтыру-спорттық ұйымдары өз қызметінде жаңа тәсілдерді пайдалану
қажеттілігіне себеп болды.
Осыған байланысты дене шынықтыру - спорт ұйымдарының, оның ішінде шет
елдердің де, қазіргі қызметінде іздену және творчестволықпен зерттеу
қажеттілігі туындайды.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде В.В. Кузин Финляндияда спорттық
ұйымдар соңғы жылдары кәсіпкерлікке үлкен маңыз беретіндігін мысал ретінде
атап көрсетеді.
Ағылшын экономисі Б. Карлоф "Іскерлік стратегиясы" атты кітабында
кісәпкерлікке мынандай анықтама берген - жаңа тауар өндіру мен қызмет
көрсетуге үнемі ұмтылумен бірге жүретін қаржы (капитал) мен корды
(ресурсты) тиімді пайдалану, жаңа рыноктарға шығу арқылы тұтынушылардың
мүддесімен үйлестіре білу қабілеттілігі.
Финляндияның спорт одақтарында коммерциялық қызметті дамыту кептеген
формаларда жүзеге асырылады (175,176,177,178), бірақ біздің көзқарасымызша
Қазақстан үшін ең оңтайлы төмендегілер болмақ:
- дене шынықтыру - спорттық және сауықтыру жобаларын жүзеге асыру үшін
демеушілер іздеу;
- спорттық ұйымдардың ауқымында акционерлік қоғамдар құру;
- спорт тауарларын өндіру;
- дене шынықтыру - спорттық қызметтің аясын кеңейту;
- дене шынықтыру - спорттық қызметтің бағасын белгілеуді негіздеу;
- бұқаралық дене шынықтыру мен спорт бойынша басылымдар шығаруды,
оларды келісімді бағамен сатуды ұйымдастыру.
Қазақстан Республикасында жүріп жатқан экономикалық және құрылымдық
реформалар жағдайында дене шынықтыру саласында да ұйымдастыру-экономикалық
қатынастар мәселелері ерекше маңызға ие болып отыр. Нарықтық қатынастарға
көшу, дене шынықтыру қозғалысының практикасына шаруашылық есеп пен өзін-өзі
қаржыландыруды енгізу, осыған байланысты кәсіпкерліктің, спорттық
маркетингтің және халыққа ақылы қызмет көрсетудің дамуы қарастырылып
отырған проблемаға әлі де көңіл аударыңқырауды қажет етеді. Проблема дене
шынықтырудың жылдам ауысып отырылған басқару құрылымына да қатысты: Қазақ
ССР-нің спорт комитеті - Қазақстан Республикасының жастар ісі жөніндегі,
туризм және спорт министрлігі - Қазақстан Республкиасы білім және мәдениет
министрлігінің Туризм және спорт департаменті - Туризм және спорт комитеті
- Қазақстан Республикасы туризм және спорт Агенттігі болып құрылымдардың
жиі өзгеруі басқарудың теориясы мен практикасын жетілдіру қажеттілігін
туындатып отыр.
Дене шынықтыру мен спортты басқару жүйесі басқару органдары мен
мамандандырылған мекемелердің (ұйымдардың, кәсіпорындардың) бірлігін ғана
емес, сонымен бірге олардың арасындағы белгілі бір ұйымдық байланысты да
қарастырады.
Дене шынықтыру саласындағы жүріп жатқан құрылымдық-басқару өзгерістері
аясында қаржыландыру мен экономикалық қатынастардың жаңа түрлері
қалыптасады (4-кесте).
4-кесте
Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін қаржыландыру мен
экономикалық қатынастарының жаңа түрлері
№ Қаржыландырудың түрлері мен экономикалық
қатынастардың формалары
1 Спорттық бизнес
2 Спорт федерацияларының қаржы-коммерциялық қызметі
3 Дене шынықтыру саласындағы нарық пен маркетингі
4 Демеушілік және меценаттық
5 Кәсіби спорт және нарықтық қатынастар
6 Мүгедектер спортын материалдық жағынан қамту
7 Спорт құралдарын жалға беру пунктері
Дене шынықтыру ұйымдарының қаржысы деп дене шынықтыру және спорттық
қызметті жүзеге асыруға, олардың жоспарлы тапсырмасын қам-тамасыз етуге
арналған ақша қаражатын атайды. Олар дене шынықтыру мен спортты дамыту
мақсатындағы ақша қаражатының фондысын тиімді пайдаланумен байланысты
экономикалық қатынастарды, осы негізде қоғам мүшелерінің денесін
жетілдірудегі оның қажеттілігін қанағаттандыруды көрсетеді.
Дене шынықтыру қаржысы Қазақстан Республикасының жалпы қаржы жүйесінің
бір бөлігі болып табылады және қаражат қорының пайда болуы мен айналымда
болуының түрлері мен тәсілдерінің бірлігін көрсетеді.
Дене шынықтыру мен спортта ақша қаражатын жинақтау мен қаржыландырудың
өзіндік көздері де бар:
1. Спорттық бұйымдарды сату;
2. Баспа қызметі;
3. Ақылы қызмет;
4. Спорт ғимараттарында спорттық шараларды өткізу және оларды теледидар
арқылы көрсету.
Қаржыландырудың басқа да көздеріне жататындар:
1. Мемлекеттік бюджет пен банк несиесі қаражаты;
2. Шаруашылық есепте тұрған мемлекеттік өндірістік бірлестіктер мен
кәсіпорындардың жеке қаражаты;
3. Кәсіподақтар мен өзге де қоғамдық ұйымдардың қаржысы;
4. Коммуналдық шаруашылық органдарының аударған қаржылары. Олимпиадалық
ойындарды қоса естегенде Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде
халықаралық спорт аренасына шығуы себепті халықаралық спорттық
байланыстардың және экономиканы қоса есептегенде қоян-қолтық бірлесіп жұмыс
істеу формаларының дамуы себепші болып отырған экономикалық қатынастардың
жаңа түрлері туындайды. 1996 жылы 3 наурызда Қазақстан Республкиасы финанс
Министрлігімен келісілген халықаралық жарыстардағы жоғары спорттық
нәтижелері үшін бірмезгілдік сыйлық беру реттері мен оның мөлшері туралы
Нұсқауға сәйкес қаржылық ынталандырудың төмендегідей түрлері бар:
1. Қазақстан Республикасының жастар ісі, туризм және спорт жөніндегі
Министрлігі басты халықаралық жарыстарда жоғары спорттық нәтижелерге
жеткені үшін спорттық шараларды еткізуге аударылған қаражат есебінен
жаттықтырушылар мен мамандарды, спортшыларға сый беруді жүзеге асырады (9-
кесте).
2. Олимпиадалық спорт түрлерінен халықаралық жарыстарда жоғары спорттық
нәтижелерге жөткен спортшыларды сыйлау төмендегідей мөлшерде жүргізіледі.
3. Олимпиадалық түрлерге енбейтін спорттың спортшыларына Олимпиадалық
бағдарламаға енетін спорт түрлері үшін белгіленген төлемнің 50 (елу) %
мөлшерінде сый беріледі.
4. Егер спортшы бір жарыста бірнеше жүлделі орындарға ие болып, бірнеше
рекордтар жасаса, сый ақы әрбір жүлделі орын және жасалған әрбір рекорд
үшін төленеді.
5. Жеке және командалық біріншілікке бір мезгілде 1-3 орын алған
спортшыға тиісінше жеке біріншілік үшін толық көлемде, ал командалық
жүлделі орын үшін 0,5 коэффициентпен сый ақы төленеді.
6. Спортшыны немесе команданы дайындауға тікелей қатынасқан
жаттықтырушалар мен мамандар үшін сый ақының жалпы қорын төмендегідей
мөлшерде есептейді:
- жарыс бағдарламасының жеке түрінде әр спортшының тиісті;
- сый ақы мөлшерінің 1,5 ға дейінгі коэффициентімен;
- жарыс бағдарламасының командалық түрлерінде және командалық ойын
түрлерінде командадағы спортшылардың сый ақысының жалпы мөлшерінен 1,0
коэффициентпен.
Жеке жаттықтырушыға, маманға берілетін сый ақы мөлшері, олар дайындаған
спортшы үшін белгіленгей сый ақы мөлшерінен асып кетпеуі керек.
7. Сый ақыны төлеу Олимпиадалық спорт түрлері басқармасынан немесе
Қазақстан Республикасы жастар ісі, туризм және спорт жөніндегі
министрліктің олимпиадалық емес және халықтық спорт түрлері бөлімінен
тиісті рапорт түскеннен кейін және жарыс хаттамасының негізінде жүзеге
асады.
5-кесте
Жоғары жетістіктер спортын қаржылай ынталандырудың
жаңа формалары
Рет Шаралардың атаулары Алған орны және есептік
саны көрсеткішке
коэффициентпен
көрсөтілген сый мөлшврі
1 орын 2 орын 3 орын
1. Дүние жүзінің чемпионаты,
Дүние жүзінің рекорды К-200 К-150
К-100
2. Дүние жүзінің кубогі (ақтық жарыс,
ересектер),
Дүние жүзінің чемпионаты (жасөспірімдер) К-100 К-75
К-50
3. Азия чемпионаты,
Азияның рекорды К-50 К-30
К-20
4. Азия біріншілігі (жасөспірімдер),
Азия кубогінің ақтық жарысы (ересектер) К-20 К-10
К-5
Ескерту: сый ақысының сомасы жарыс өткен кезеңдегі есептік көрсеткіш
мөлшерін коэффициентке кебейту жолымен анықталады.
1997 жылдың қазанында Қазақстан Республикасы білім және мәдениет
Министрлігінің туризм және спорт департаментінің Директоры мүгедектер
арасынан халықаралық спорттық жарыстарда жоғары спорттық нәтижелерге
жеткені үшін бір мезгілдік сый ақы төлеу реттері мен мөлшері туралы
нұсқауды бекітті (6-кесте).
1. Қазақстан Республикасының спорт және туризм Агенттігі көру және есту
органдары, қозғалыс-тірек аппараттары зақымданған мүгедек спортшыларға,
жаттықтырушылар мен мамандарға спорттық шараларды өткізуге бөлінген қаржы
шеңберінде және осының есебінен басты халықаралық жарыстарда жоғары спорт
жетістіктеріне жеткендігі үшін сый ақы беруді жүзеге асырады.
2. Халықаралық жарыстарда жоғары спорт жетстіктеріне жөткен мүге-дек
спортшыларға сый ақы төлеу төмендегі мөлшерде жүзеге асырылады:
6-кесте
Мүгедек спортшыларға сый ақы төлеу
Рет Шаралардың атаулары Алған орны және есептік
саны Көрсеткішке
коэффициентпен
көрсетілген сый мөлшері
1 орын 2 орын 3 орын
1. Саңыраулардың дүние жүзілік ойындары.
Паралимпиадалық ойындар К-80 К-70
К-60
2. Дүние жүзінің чемпионаты К-60 К-50
К-40
3. Азия-тынық мұхит ойындары (FESРІС) К-40 К-30
К-20
4. Азия чемпионаты К-20 К-10
К-5
Ескерту: сый ақысының сомасы жарыс өткен кезеңдегі есептік көрсеткіш
мөлшерін коэффициентке кебейту жолымен анықталады.
1. Егер мүгедек спортшы бір жарыста бірнеше жүлделі орындарға ие болса,
сый ақы әрбір жүлделі орын үшін беріледі.
2. Жеке және командалық біріншілікте бір мезгілде (бір стартта) 1-3
орын алған мүгедек спортшыға тиісінше жеке біріншілік үшін толық көлемде,
ал командалық жүлделі орын үшін 0,5 коэффициентпен сый ақы төленеді.
3. Мүгедек спортшыны немесе команданы дайындауға тікелей қатынасқан
жаттықтырушылар мен мамандар үшін сый ақының жалпы қоры төмендегідей
мөлшерде есептеледі:
а) жарыс бағдарламасының жеке түрінде әр спортшының тиісті сый ақы
мөлшерінің 1,5 ға дейінгі коэффициентімен;
ә) жарыс бағдарламасының командалық тұрлеріне және командалық ойын
түрлерінде командадағы спортшылардың сый ақысының жалпы мөлшерінен - 1,0
коэффициентпен. Жеке жаттықтырушыға, маманға берілетін сый ақы мөлшері,
олар дайындаған спортшы үшін белгіленгей сый ақы мөлшерінен асып кетпеуі
керек.
Сый ақыны төлеу Қазақстан Республикасы жастар ісі, туризм және спорт
жөніндегі министрліктің туризм департаментінің дене шынықтыру-сауықтыру
жұмыстары бөлімінен тиісті рапорт түскеннен кейін және жарыс хаттамасының
негізінде жүзеге асады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 9 қантардағы "Қазақастан
Республикасының экономика саласындағы қызметкерлеріне еңбек ақы төлеу
туралы" қаулысы негізінде дене шынықтыру мен спорт мекемелері мен
ұйымдарының қызметкерлеріне еңбек ақы төлеу туралы нұсқау жасалып және ол
1996 жылдың 1 қантарынан бастап күшіне енді (144).
Жоғарыдағы Нұсқауда қызмет жалақысын есептеу үшін анықтама берілген.
Есеп айырысу үшін бастапқы база Қазақстан Республикасында Заң жүзінде
белгіленген Бірыңғай тарифтік кестенің (сетка) 1-разрядының тарифтік
ставкасының мөлшері болып табылады.
Атақтары үшін қызмет жалақысына үстемелер белгіленген:
- Спорт шебері-2,5%;
- Халықаралық дәрежедегі спорт шебері - 5%;
- Еңбегі сіңген жаттықтырушы, спорт шебері - 620 теңге;
- Еңбегі сіңген мәдениет қызметкері-620 теңге;
- Ғылым кандидаты - қызмет жалақысының 10%;
- Ғылым докторы - қызмет жалақысының 15%.
Спорттық жарыстарда қызмет атқарғаны үшін спорт төрешілерінің еңбегіне
ақы төлеу қайта қаралды. Халықаралық, республикалық, облыстық, қалалық және
аудандық жарыстарға бір күн қызмет еткені үшін спорт төрешілеріне
төмендегідей еңбек ақы төленеді (бірінші разрядтың тарифтік ставкасының
айлық мөлшеріне проценттік қатынасы):
- халықаралық дәрежедегі төреші - 12%;
- спорт бойынша жоғары дәрежелі ұлттық тереші - 10%;
- спорт бойынша ұлттық төрерші - 8%;
- 1 дәрежелі төреші - 6%;
- спорт төрешісі - 4%;
төрешінің көмекшісі - 6%.
Жұмыс уақытынан тыс кезде спорттық жарыстар мен оқу-жаттығу жиындарына
қызмет жасауға жұмылдырылған медицина қызметкерлерінің еңбегін төлеу қызмет
жалақысы негізіне сүйене отырып, нақты жұмыс са-ғаттары мөлшеріне төленеді:
- орта дәрежелі медицина қызметкерлеріне - 6 разряд бойынша;
- дәрігерлер үшін - 11 разряд бойынша.
Дене шынықтыру саласында басқарудың төмендегідей экономикалық әдістері
қолданылады. Олардың біріне материалдық ынталандыру әдісі жатады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 9 қантардағы "Қазақстан
Республикасы экономика саласындағы қызметкерлердің еңбек ақысын төлеу
туралы" (180) қаулысына сәйкес жастар ісі, туризм және спорт жөніндегі
министрлік "Қазақстан Республиканец сының дене шынықтыру мен спорт ұйымдары
мен мекемелеріндегі қызметкерлердің еңбегін төлеу туралы" Нұсқауын жасады.
Ол 1996 жылдың 1 қантарынан бастап күшіне енді және ведомстволық
бағыныштылығына қарамастан бюджеттен қаржыландыратын барлық спорттық
ұйымдардың орындауы үшін міндетті болып табылады. Дене шынықтыру мен
спорттың шаруашылық есептегі ұйымдары мен кәсіпорындары үшін - қаржы табу
шамасына қарай төленеді.
Жаттықтырушы-оқытушылардыың тарифтік ставкасын (жалақысы) анықтау үшін
Бірыңғай тарифтік ставканың разряды және материалдық ынталандыруды
қамтамасыз ететін тиісті коэффициенттер жасалынды. Мысалы дәрежесі
(категориясы)жоқ жаттықтырушы-оқытушының еңбек ақысы жоғары дәрежелі
жаттықтырушының жалақысынан елеулі түрде аз.
"Халықаралық дәрежедегі спорт шебері", "Шахмат пен дойбыдан
Гроссмейстер" атағы бар жаттықтырушы-оқытушылардың еңбек ақысысының
ставкасы 5 процентке, "Спорт шеберінің" ставкасы 2,5 процентке арттырылады.
Ғылым кандидаты дәрежесі быр жаттықтырушы-оқытушылардың еңбек ақы ставкасы
10 процентке, ғылым докторы дәрежесі барлардың жалақысы 15 процентке
арттырылады (144, 4-бет). Олимпиадалық ойындардың, Дүние жүзінің чемпи-
онаттарының және басқа да халықаралық жарыстардың чемпион-дары мен жүлдегер
спортшыларын даярлағандығы үшін айлық еңбек ақының ставкасына проценттеп
үстемелер қосылады (Олим-пиадалық ойынның чемпионы үшін 150%, 2-орын үшін
-100%, Дүние жүзінің чемпионы үшін - 100% және т.б.) (144, 10-бет).
Экономика ғылымының кандидаты Н.А. Щитова дене шынықтыру мен спорт
саласындағы нарықтық қатынастардың экономикалық заңдары мен категорияларын
қарастыра отырып, дене шынықтыру қызметінің ерекшелігі нақты экономикалық
жағдайлармен және елдің өндіру мүмкіндігімен анықталады және бұл
экономикалық қатынастардың жаңа бөлігі болып табылады деп есептейді.
Қазақстан Республикасында жүріп жатқан экономикалық қайта құрулар мен
оның проблемалары мемлекеттік және қаржы құрылымдарының дене шынықтыруға
деген көзқарасты өзгерту қажеттігіне себеп болуда.
Мысалы, тек 1997 жылдың өзінде Білім, мәдениет және денсаулық
министрлігінің туризм және спорт комитеті туризм саласында бірігіп жұмыс
жасау жөнінде Иран ислам республикасымен, Түркиямең ҚХР-мен, Молдовамен
Израилмен Қырғызстанмен Венгриямен, Египетпен келісім жасады. Дүние жүзілік
қоғамдастықтың туристік байланыстарының дамуына 1997 жылы наурызда Берлин
қаласында өткен Халықаралық биржаға Қазақстан делегациясының қатысуы
себепші болды, көрсетілген туристік қызметінің көлемінің, туризмнен
мемлекеттік бюджетке түскен түсімнің өсуі байқалды.
1997 жылы туристік фирмалар 270 миллион теңге пайда тапты. Бюджетке 130
миллион теңге аударылды.
Қазіргі Олимпиадалық ойындарды, өзге де халықаралық және аймақтық
жарыстарды жоспарлап, ұйымдастыруда көптеген қаржы-экономикалық
қатынастүрлері туындайды. Олардың негізгілері мен ең көп тарағандары 6
кестеде келтірілген.
6-кесте
Халықаралық жарыстарды жоспарлап, ұйымдастырудағы қаржы-экономикалық
қатынастардың негізгі түрлері
Рет Қаржы-экономикалық қатынастар
саны
1. Салынатын құрылысты қаржыландыру және спорттық базаны жаңалау
2. Жарыс бюджетін анықтау
3. Жабдықтарды алу және сақтау
4. Жоспар мен бюджетті ревизиялау
5. Жарысты даярлау, үйымдастырып, өткізу ушін қажетті қаржы
6. Демеушілік пен меценаттық
Спортшыларды, төрешілер мен делегация өкілдерін орналастыру
7.
8. Көлік шығыны
9. Халықаралық пресса мен телевидение қызметі
10. Жарнамалауды шартпен қамтамасыз ету
11. Жарысты басқаратын және қызмет ететін құрамға төленетін қаржы
12. Бизнес, коммерция, сауда
13. Мәдени бағдарламаны жұзеге асыру
14. Жарыстың ашылу, жабылу салтанатын қамтамасыз ету
Сірә, дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің
саласындағы қызметкерлерге спорт базаларын салуды қаржыландыру мәселелері
туралы білім, жарыс бюджетін анықтау біліктілігі, жарнама, баспасөз бен
теледидар қызметін ұйымдастыра білу, демеушілер табу, бизнесті,
коммерцияны, сауданы жолға қою, мәдени бағдарламаларды, спорттық жиындарды
ашып, жабу салтанаттарын жүзеге асыру біліктілігі қажет секілді.
Алайда, бұл ретте мынаны ұмытпаған жөн: мемлекеттің негізгі өндіргіш
күші адам болып табылады.оның жағдайы мен дене дайындығына еңбектің әр
түрінің өнімділігі тәуелді болып келеді, ал дене шынықтыру құралдары бұған
себепші болады.
Дене шынықтырудың өзінің экономикалық қатынастарында өндірісті басқару
гиен базар жағдайында спорт товарларын өткізу жүйесі есебінде маркетингтің
орны маңызды.
Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері маркетингтің
қызметіне сонымен бірге тауар мен қызметтің нақты түрін жарнамалауды
ұйымдастыру да жатады. Олардың арасынан мыналарды атап көрсөткен жөн:
спорттық тренажерлер мен жабдықтарды өндіру және сату; сылап-сипау, емдеу
дене шынықтыруы түріндегі қызмет; туризм мен экскурсия; спорттық киімдер
мен аяқ киімдерді сату; шет елдердегі жаттықтырушылар мен спортшылардың
еңбегі.
Экономика ғылымының докторы А.П. Щетинин, дене шынықтырудың қоғамдағы
экономикалық қызметін сөз ете отырып "экономикалық өсудің анықтаушы факторы
адам болды және солай болады да. Ол өндіріс жүйесіндегі шешуші рольге ие,
оған жан бітіретін де сол және өмірге қажетті игіліктерді еселей түсу үшін
оның жұмысын жақсартады" деп атап көрсетеді.
Дене шынықтырудың әр түрінің тиімділігі осы бір ерекше саланың қоғамдық
өмірге және жеке тұлғаны жан-жақты дамытуға әсер ету дәрежесімен
анықталады, ал бұның маңызды құрамдас компонеттері адамның денсаулық
жағдайы мен ендіргіш еңбекке қабілеттілігі болып табылады.
Дене шынықтырумен үздіксіз айналысатын адамдар айналыспайтын-дармен
салыстырғанда жоғары өндірістік көрсеткіштерге жететіндігін кептеген
зерттеулер көрсетіп жүр. Бұл ұлттық табыстың өсуіне себепші болатын дене
шынықтырудың бір факторы ғана.
Осыған байланысты қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық
әсеріндамытуды экономикалық жағынан ынталандырудың жаңа және оңтайлы
формаларын болашақта да іздестіріп, ғылыми тұрғыдан негіздеудің және
қоғамдағы салауатты өмір салты құралдарымен оны қалыптастыру қажеттілігі
туындайды. Бұл туралы Қазақстан Республикасының Президенті Н.А. Назарбаев
халыққа жолдауында айтқан болатынды.
3. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінің маңызын
арттырудың мүмкіндіктері мен болашағы
Бүгінде біздің елімізде де, сондай-ақ дүние жүзінің кептеген елдерінде
тасқынды ғылыми-техникалық прогреспен, атмосфераның ластануымен,
урбанизациямен және гиподинамияның (қозғалыстың азаюы) тез өсуімен,
жүйкенің тозуымен байланысты адам денесінің дамуының тежелу процесін
тоқтатуға нақты әсер етуге мүмкіндік беретін жолдарды іздестіру
жеделдетілуде. Қозғалыстың аздығы, сапасыз тамақ және зиянды дағдылар
диабет, атеросклероз, туберкулез, қан қысымының жоғарлауы және жүрек-қан
тамырлары ауруының өзге де түрлері секілді науқастардың көбеюіне әкелді.
Республика халқының денсаулығының талданған көрсеткіштерінің бірі
өлудің жалпы деңгейі, осында тек жүрек-қан тамырлары ауруының үлес салмағы
өте көп болып отыр.
Күн сайын уақытша жұмысқа жарамсыздықтан көптеген адамдар жұмысқа
шықпағандықтан біздің еліміз бүгіндері елеулі шығынға батып отыр.
Денсаулық сақтау министрлігі жүргізген созылмалы сырқаттардың таралуына
терең талдау жасау нәтижесінде, олар артық салмаққа ие тұрғындар тобының
арасында жиі кездесетіндігін көрсетіп отыр. Май басу мен дене салмағының
шектен тыс артуының басты себебі зат алмасудың бұзылуы: тамақты орынсыз көп
ішу, қозғалыстың азаюы мен салауатты өмір салтын қамтамасыз етуде дене
шынықтыру құралдарының рөлі туралы санитарлық-ағарту жұмыстарының
жеткіліксіз жүргізілуі болып табылады.
Біздің қоғамымыздың өмірін барлық жағынан батыл қайта құру және күрделі
әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешу жағдайында Қазақстан Республкиасы
халқының дене шынықтыру деңгейіне қойылатын талаптар күшейе түсуде.
Дене шынықтыру жеке тұлға мен қоғамның жалпы мәдениетінің өзгеше бір
бөлігі есебінде адамдардың денсаулығын сақтау мен нығайтуда, өсіп келе
жатқан жас буынды еңбек қызметі мен әскери қызметке даярлауда, өмірлік
маңызды дене қасиеттерін, дағдыларын, тұрмыс пен өндірістің түрліше
жағдайларында өз денесін толық меңгеру біліктілігі мен іскерлігін
қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.
Өндіріс тиімділігін арттыру Қазақстан Республикасының экономикалық
жағынан дамуының аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Осы
міндеттерді шешуде дене шынықтыру мен спорт белгілі бір орында болуы керек.
Қазіргі өндірісте еңбектің түрліше жағдайларындағы дене мен жүйкенің
сенімділігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ететін адамның дене даярлығы елеулі
рөл атқарады.
Қазіргі уақытта елдің жалпы экономикасының құрамдас бөлігі есебінде
дене шынықтыру саласындағы экономикалық заңдар механизмін зерттеу
қажеттілігі туындады. Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік
экономика әсерінің қызметкерлері экономиканың теориялық негіздерің ал
керісінше, экономистердің дене шынықтыру негіздерін білуі қажет болып отыр.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік
экономикалық әсері мәселелері зерттелген жоқ. Дене шынықтырудың спорт
саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің оқу орындары дене тәрбиесінің жас
мамандарына қажетті деңгейде экономикалық білім беруді қамтамасыз етпейді,
дене шынықтыру кадрларын экономикалық жағынан даярлау және қайта даярлау
курстары жоқ.
Қаржы қызметіне келіп тірелетін дене шынықтыру қызметі саласындағы
экономикалық қатынастардың Республикада қазіргі уақытта жүзеге аспай
отырғандығы, осы проблеманың маңыздылығы ерекше көңіл аударуды қажет етеді.
Дене шынықтыру мен спорттың дамуындағы негіз ұлттық табыс, қоғамдық
тұтыну қоры, азаматтардың жеке табысы мен мемлекеттік бюджеттен
қаржыландыру екендігі жалпыға белгілі. Осыған байланысты дене ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz