Дене тәрбиесі саласындағы ұлттық тәрбие
Дене тәрбиесіндегі ұлттық ойындардың рөлі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
І – тарау. Дене тәрбиесі саласындағы ұлттық тәрбие
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Ұлттық ойындар - сабақ жүйесінің негізгі
құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...9
1.2 Музыкамен орындалатын ұлттық
ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ІІ – тарау. Дене тәрбиесіндегі ұлттық ойындардың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.1. Ұлттық ойын-сауық
ойындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .36
2.2 Ашық жазықтағы
ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 43
2.3 Қысқы мезгілдегі
ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 44
2.4. Ат спорттық
ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 47
2.5. Намаз және дене
шынықтыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 54
2.6. Дене тәрбиесіндегі ұлттық ойындардың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 71
Пайдаланылған
әдебеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .73
КIРIСПЕ
Зертеудің өзектілігі. Жас жеткіншектердің дене тәрбиесі Қазақстан
Республикасы мемлекеті мен үкіметінің қашанда маңызды міндеттерінің бірі
болып келеді. Республика Президенті мен үкіметтің жалпы білім беретін
мектептердегі оқушылардың дене тәрбиесін жетілдіруге арналған қамқорлығы
(оқу-тәрбие үрдісін жетілдіру, материалдық-техникалық базаларды нығайту,
педагогикалық мамандардың кәсіпкерлігін арттыру) бірқатар шешімдер мен
қаулыларда өзінің жарқын көрінісін тапты.
Қазақстан Республикасы барлық тарихи кезеңде ұлттық саясатты өрбітуге
және де оны жетілдіру мен қалыптастыруға әрдайым көңіл бөліп отырды.
Қазақстан Республикасында олимпиадалық ойындар бағдарламасын құрайтын
және де жалпы халықтық байлықтың мүддесіне айналған дене күші жаттығулары
көп.
"Президенттік сынама" Қазақстан Республикасында өмір сүріп жатқан
барлық ұлт өкілдерінің, жалпы халықтың маңызына ие болып отыр.
Жалпы халықтық және ұлттық мәдениет сәйкестігі мен олардың өзара
байлық бірлестігі осылардың кеңінен дамуына жол ашуды құрайды.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіз ұлтқа тән мемлекеттік
рәмiздерiн (Әнұранын, Елтаңбасын, Туын, Конституциясын) жариялап, "Білім
беру туралы" (1992), "Жоғары білім беру туралы" (1993), заңдарын қабылдап,
"Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасы"
(1992), "Мемлекеттік білім беру саласындағы саясатының тұжырымдамасы"
(1995) өмірге келді. Бұл құжаттарда былай деп атап көрсетілді: "Жалпы білім
беретін мектептердің мақсаты - жас ұрпақты игіліктер мен адамзат мәдени
мұрасының сабақтастығын сақтай отырып, оқыту, тәрбиелеу және әрбір шәкіртті
жеке тұлға деп санап, оның жан-жақты дамуына мүмкіншілік жасау" (1992),
"...Білім беру ісінің көп арналылығы мен алуан нұсқалылығы кең аймақтарды
қамтуы, ұлттық мүдденің ескерілуі білім берудің баршаға ортақ болуы сияқты
принциптерді қамтамасыз етеді" (1995).
Дүние құбылыстары мен амалдары бір-бірімен тығыз байланысты. Осы
негізде психолог, педагог ғалымдардың еңбектерін саралай келіп, бүгінгі
мектептегi дене тәрбиесі сабағының білімділiк, тәрбиелік сапасын жақсартып,
оны ұлттық мәдениеттің озық дәстүрлері арқылы өзгеше құру қажеттілігін
байқаймыз.
Мұндай жаңаша жүйе дене тәрбиесі сабақтарын өткізудегі, әсіресе
баланың тұлғалық қарымы мен ойлау жүйесін дамытуға мүмкіндік туғызады.
Сондай мүмкiндiктердiң бiрi - ұлттық ойындардың жалпы орта білім беретін
мектептiң дене тәрбиесінде, күнделікті тұрмыста пайдалану болып табылады.
Қазақ халқының бай мұрасы ұлттық қозғалмалы ойындары педагогикалық
жүйе мен дене шынықтыру педагогикасында кеңінен қолданылып келедi. Бірақ
бұл ғылыми негізделу қазіргі кезде тәжірибеде жеткілікті деңгейде өз орнын
таба алған емес.
"Президенттік сынама" тапсыруға бағытталған қазақтың ұлттық спорт
түрлері, қазақтың ұлттық қозғалмалы ойындарына байланысты ғылыми зерттеулер
жеткіліксіз.
Жалпы білім беретін мектептердің дене тәрбиесінде қазақтың ұлттық
қозғалмалы ойындарын, ұлттық салт-дәстүрін, жағрапиялық, климаттық және
демографиялық ерекшеліктерін толықтыра отырып, дене шынықтыру бағдарламасын
нәтижелі пайдалану Қазақстан Республикасында "Президенттік сынама" деңгейін
орындауға нәтижелі ықпал етеді.
Қазақтың ұлттық қозғалмалы ойындарын кеңінен қолдану негізінде
"Президенттік сынама" деңгейін мектепт оқушыларының орындауы біздің қолға
алып отырған, тәжірибелік ғылыми зерттеу жұмысымыздың өзекті мәселесі деп
есептейміз.
Қазіргі педагогика ғылымында дене тәрбиесі және спорт мәселелерімен біршама
ғалымдар айналасуда. Солардың ішінде оқушылардың дене шынықтыруға
дайындығын бақылаудың педагогикалық негіздерін
(6,7,8,9,10,11,12,13,14(оқудан тыс мезгілдерде оқушыларға дене тәрбиесін
беруді жоспарлау мен ұйымдастыруын (15,16,17,18,19,20(, спорттың кейбір
түрлерімен мектеп жасындағы балалардың қимыл-қозғалыс дағдыларын тәрбиелеу
мәселелерін (21,22,23,24,25(; жасөспірімдерге дене тәрбиесін берудегі
ұлттық спорт ойындарының тәрбиелік мәні, ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін
(26,27,28,29,30,31,32,33,34(т.б. қарастырған.
Бірақ жоғарыда аты аталған зерттеуші-ғалымдар дене тәрбиесі және спорт
мәселелерін жалпы зерттегенмен, жалпы орта білім беретін мектептердің дене-
тәрбиесі жүйесінде Президенттік сынаманы орындауда қазақтың ұлттық
қозғалмалы ойындарын пайдалану жұмыстарымен арнайы шұғылданбаған. Оған
себеп, сол тұста олардың зерттеу жұмыстарының алдында, осындай мақсат,
міндеттер қажеттiлiгi тумады.
Жоғарыда айтылғандардың бәрі зерттеу проблемасының жаңа қоғамдағы
қажеттігімен, бұл проблеманың қазіргі жағдайдағы мектеп тәжірибесінде
шешімін табу арасында қарама-қайшылықтар бар екенін анық байқатады.
Біздің зерттеу жұмысымызға біршама ұқсастығы бар, бұл зерттеу
еңбектерінде қазақтың ұлттық қозғалмалы ойындарын Президенттік сынаманы
орындауда, пайдалану мәселесі негізгі нысанға алынбаған. Оқушылардың дене
тәрбиесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың маңызы зор болғанымен,
Президенттік сынаманы орындауда оны қолданудың әдістемелік негіздерінің
жоқтығы зерттеу еңбегіміздің көкейкестілігін айқындайды.
Сонымен оқушыларға дене тәрбиесін беруде ұлттық педагогика ғылымының
теориялық-әдіснамалық негізін, оқу-тәрбие жүйесін ұйымдастыруда, оның
ішінде оқушыларға дене тәрбиесін берудің ғылыми-әдістемелік жүйесін
жасауда, қазақтың ұлттық қозғалмалы ойындарын Президенттік сынаманы
орындауда қолданудың біртұтас ғылыми негізін жасау қажеттілігі ғылыми-
зерттеу жұмысымыздың тақырыбын "мектеп оқушыларын Президенттік сынаманы
орындауда қазақтың ұлттық қозғалмалы ойындар арқылы дайындау" –деп
таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу обьектісі. Жалпы білім беретін мектептердің дене тәрбие
жүйесі.
Зерттеу пәні. V-VIІ сынып оқушыларының дене тәрбиесі сабағында
қазақтың ұлттық қозғалмалы ойындарын пайдалану арқылы Президенттік
сынаманы орындауды жетілдіру.
Зерттеу мақсаты. Қазақтың ұлттық қозғалмалы ойындарын пайдаланып
"Президенттік сынама" сынақтарын V-VIІ сынып оқушыларында дене күші
дайындық деңгейін көтеру және дене шынықтыру сабағында жоғары деңгейде
орындауды ғылыми тұрғыда негіздеу және экспериментік жұмыстар жүргізу.
І. Дене тәрбиесі саласындағы ұлттық тәрбие
1. Ұлттық ойындар - сабақ жүйесінің негізгі құралы
Ұлттық рухани бейне - күрделі құбылыс. Оның құралып қалыптасуына әр
түрлі сипатты халықтық құбылыстар қатысады. Бірқатар құбылыстар кешені
ұлттық рухани бейнесімен байланысты. Олардың қатарына ұлттық мүдде, сана-
сезім, сезім, мәдениетін, тілін, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін жатқызуға
болады. Сондай-ақ, дене тәрбиесі мен спорт ұлттың рухани бейнесімен тығыз
байланысты. Өйткені, олар ұлттық тұрмыстың элементтерінің бірі болып
табылады.
Осы заманғы ұлттық проблемалар бойынша, Отандық және ТМД елдерінің
ғалымдары бірқатар еңбектер жариялады. (1).
Осыған қарамастан, ұлттық табиғатты әлеуметтік-философиялық және
педагогикалық зерттеудің шеңберін кеңейту қажеттілігі сезіледі. Бұл аталған
құбылысты түсінушілікте алақұлылықтың болуынан туып отыр.
Дене тәрбиесімен спорт саласындағы ұлттық тәрбиені, осы жолдарды
жазып отырған, автордың әр кезде жарияланған кейбір еңбектерін қоспағанда
тіпті аз зерттелді десе болады.
Күрделі қоғамдық феномендер ретінде дене тәрбиесі мен спорт өз ішінде
қоғамда жасалған жүріс-тұрыс нормаларын, ал бұлар адамдардың өмір
тіршілігінде белгіленіп, олардың дағдыларына, олардың тұрмыс – салтының,
ұлттық өмірдің құрамдас бөлігіне айналады. Ұлттық өмірі дене тәрбиесі мен
спорт саласындағы ұлттық тәрбиені анықтай береді. (2,79 бет).
Демек, ұлттық тәрбиені және ол қоғамдық өмірдің басқа құбылыстарымен
қатынасын әрдайым даму жағдайында, нақты жағдайлармен, күллі қоғамның, жеке
ұлттың, кемелдену деңгейімен, олардың өмірлері мен өзара қарым-
қатынастарының басқа жақтарымен тығыз байланыста болуы керек. (3,71-бет).
Ұлттық тәрбиенің табиғаты әрі күрделі, әрі қарама-қайшылыққа толы.
Адамдардың туыстық сезімге барынша жақын екендігі қашаннан белгілі. Мұның
өзі ұлттыққа байыппен келуді, оны әрбір халықтың, әрбір ұлттың нақты
жағдайларына сәйкес қарастыруды талап етеді.
Неміс ғалымы В.Зигер былай деп жазды: Дене тәрбиесін қоғамдық
құбылыс, мәдениет пен тұрмыс салтының құрамдас бөлігі, адамдардың нақты
тарихи әлеуметтік топтарының тәрбиесі ретінде айтқанда, біз тәнді (денені)
жетілдірудің әлеуметтік-мәдени жағдайларының, сонымен қатар белгілі бір
жеке адамның тарихи тұрғыдан әлеуметтік қалыптасуының жиынтығын айтамыз.
(4,75 бет). Жалпы адамзаттық және әлеуметтік дамудың тарихи формасы болған
ұлт сонымен бірге халықтың ұлттық ерекше спецификалық белгілерін алып
жүруші де болған, ол жеке адамның тарихи құралуының (қалыптасуының) негізі
болып та қызмет етеді. Жеке адамның тәрбиесін қалыптастыруға бағытталған
дене тәрбиесі мен спорт өз ішіне көптеген құбылыстарды алып, ұлт өмірінің
құрамдас бөлігі болып кіреді.
Ұлтттық өмірі дене тәрбиесі мен спорттың айырмашылық белгілерін,
олардың имандылық негіздерін, педагогикалық процестің ерекшеліктерін
белгілеп береді.
Дене тәрбиесі мен спорттағы ұлттық тәрбие өзара байланысты
процестердің тұтас бір жүйесін ұсынады, оның басты компоненттері
(сыңарлары) жалпы адамдық, әлеуметтік, ұлттық өзгелік болып табылады. Күллі
адам атаулының дүниені бейнелеу заңдары ұқсас, әрбір жекелеген жағдайда
ұлттық тәрбие жалпы адамзаттық қана емес, ұлттық өзгеше (спецификалық)
тәрбиені де іске асырушы ретінде, көрініс береді.
Ұлттық тәрбиеде жалпы адамдық белгілердің болуы ұлттық тәрбие
ұғымын мазмұны жағынан кең әрі терең ете түседі.
Ұлттық тәрбиенің құрамындағы жалпы адамзаттық қоғам қызметінің нақты
саласындағы өзара әрекеттесудің, өзара кірігудің нәтижесі болып табылады.
Сондықтан, дене тәрбиесі мен спорттағы ұлттықты қоғамдық қатынастардың
күллі жиынтығынан оқшау алып қарастыруға болмайды.
Ұлттық өзгешелікті құрайтын элементтер алуан түрлі. Кейбір ғалымдар
атап көрсеткендей, өзгеше белгілері болмайтын үлкенді-кішілі ұлттар
болмайды. (5, 12-бет). Сондай-ақ, бір-бірінен ерекшеленбейтін жүйесі жоқ
дене тәрбиесі де болмайды.
Мұнымен қатар шығу тегіне қарамастан барлық адамдардың шындықты
бейнелеу заңдары да, ұқсас екендіктері де белгілі. А.Г.Агаевтың айтқан
пікірі дұрыс, ол халықтар аз аралас-құралас болғанына қарамастан,
өздерінің ғылыми танымында бірдей дерлік нәтижелерге қол жеткізеді деп
жазған еді. (6,77-бет). Бұл айтылғанға дене тәрбиесінің кейбір құралдары
айқын айғақ бола алады. Дене шынықтыру жаттығулары мен арнаулы заттар
(құралдар) немесе ойындар үшін бейімделген құралдар жасаған (жаратқан)
дүние жүзінің көптеген халықтары көптеген жағдайларда бірдей дерлік
қорытындыға, оларды жас ұрпақтың дене тәрбиесі мақсаты үшін пайдалану
заңдылықтарында қайран қаларлықтай ұқсас нәтижелерге жеткен. Белгілі ғалым
М.С.Жүнісовтың (7,12-бет) атап көрсеткендей әрбір жекелеген жағдайда ұлттық
тәрбие тек жалпы адамдық қана емес, ұлттық-өзгеше тәрбие түрінде де көрініс
береді. Ұлттық тәрбиенің сипаты ерекшелігі сол, ол ұлттық-өзгеше тәрбиеге
қарағанда мазмұны жөнінен әрқашанда байқалады. (8,73-бет). Сондықтан ұлттық
тәрбие алуан түрлі, көп элементті құбылыстардан тұрады және ол әр түрлі
көрініс береді. Сондай-ақ оның шығу тектері де, даму бағыттары да әр қилы.
Қарастырып отырған мәселеге келетін болсақ, алуан түрлі аса ірі
халықаралық ғылыми конгрестер мен симпозиумдерде антик дәуірінен бері дене
тәрбиесінде жалпы адамзаттық белгілер бар деген қағида әлденеше рет атап
өтілді. (9,35-бет).
Дене тәрбиесі мен спорттағы ұлттықтың өз даму заңдылықтары бар, ол
ұлттық өмірдің көптеген жақтарын орынды қозғайды. Бұл жайында кей-кейде аяу
және алыс шет ел ғалымдары да жазып жүр. Солардың бірі, мәселен, ұлттық
тәрбиеге мынадай түсінік береді: Дене мәдениетінің ұлттық ерекшеліктері
ұлттық нақты өмір жағдайларында тарихи қалыптасқан дене шынықтыру
жаттығуларының, ойындарының, спорттық өзіндік бір формаларын, өзіндік бір
ережелері мен дене қызметін ұйымдастыру тәсілдерін, оған деген дәстүрлі
қатынастарын (бұл қатынастарды ұлттық тұрмыс салты мен психикалық құрылым
ерекшеліктері көрініс береді) білдіреді. Мұндағы интернационалдық белгілер
ұлттық мәдениеттердің өзара әрекетінің, өзара кірігуінің нәтижесі болып
табылады. (10,200-бет).
Бұл айтылған пікірден шығатын қорытынды, дене тәрбиесімен спорттағы
ұлттық тәрбиені мүлде оқшау құбылыс ретінде қарастыруға болмайды, өйткені
ол өз ішіне мынадай құбылыстар тобын олар белгілі бір ұлттың барлық
адамдарына тән құбылыстарды алады. (11, 52-53- беттер).
Осы заманғы дене тәрбиесі мен спортта ұлттық тәрбие интернационалдық
тәрбиесіз толық мағынасында өмір сүруі мүмкін емес. өзара бір-бірін байыту,
өзара ықпал ету олардың даму бағыты мен сипатын анықтайды.
Алайда нақты өмірде ұлттық форма мен мазмұнның көрінуі субъективтік
факторлармен араласып кетеді. Мұның өзі бұл процестің дамуына мақсатты
түрде ықпал ету мүмкіндіктерін туғызады. Бұл айтылғанның жарқын мысалы
ретінде дене тәрбиесінде сабақ жүргізудің кейбір осы заманғы тенденцияларын
айтуға болады. Мұндай сабақ оқыту кезінде ұлттық элементтері толық
пайдаланылады. (12,200-201-беттері).
Сонымен дене тәрбиесі мен спортта ұлттық тәрбие ұлттық тіршілік
ерекшеліктерінен туады, онда ежелгі дүниенің қазыналары да болады. Тарихи
көзқарас тұрғысынан алғанда, онда таза ұлттық нәрселер қанша, басқа
халықтардан ауысқаны қанша, бұл жайтты түсіндіру көп қиындық келтіреді.
өйткені, басқалардан алынған дүниелердің өзі тұрмысымызға өзіміздікіндей
болып сіңісіп кеткен. Мәселен, көкпар, қыз қуу, аударыспақ, күміс алу,
тоғыз құмалақ, жарға жарыс сияқты ұлттық ойындарға қазақтың немесе Орта
Азия халықтарының, бізге іргелес шығыс елдерінің қосқаны қанша, әлбетте,
анықтау қиын. Қиын болатын себебі, ежелден бұл халықтар ауылы аралас, қойы
қоралас өмір сүріп келеді, олардың арасында ежелгі замандардан бері келе
жатқан этномәдени байланыстар бар. Алайда, қазіргі ұрпаққа тарихи
тамырлардан гөрі, оларда осы заманғы дене тәрбиесінің мазмұнын байытатын
қаншалықты озық құндылықтар бар. Міне, оларды осы мәселе қызықтырады.
Дене тәрбиесі және спорт үйлесімді жан-жақты адам тәрбиелеуге
бағытталған. Бұл міндетті шешуге ұлттық, халықаралық, интернационалдық
тәрбиенінің күллі әдістерімен құралдары бағытталғн. Нақ осында, дене
тәрбиесі мен спорт саласында жүзеге асырылған терең процестің мән-мағынасы
жатыр.
Кейбір ғалымдардың осы заманғы халықтардың мәдениетініі ұлттық
формаларының әр алуандығы, мәдени өзара байытудың дене шынықтыру саласында
байытудың елеулі алғы шарттарының бірі болып қызмет етеді. Өйткені,
жекелеген халықтардың спорт пен дене тәрбиесі дүние жүзінің басқа
халықтарының спорт, дене тәрбиесі жүйесімен өзара әрекеттесу үстінде
дамиды деген пайымдауы мүлде дұрыс. (13,205-бет).
Дене тәрбиесі мен спорт саласында өзара байыту, өзара әрекеттесу осы
заманғы қоғамның объективтік процестерімен құбылыстарын бейнелейді. Алайда,
олардың мазмұны мен формасы нақты өмірде олардың көрінуі мен арақатынасы,
адамдардың тұрмыс салттары мен тенденцияларына сәйкес келмейтін
элементтерімен жиі көбірек шатысып кеткен.
Ұлттық тәрбиедегі күллі құндылықтар мен озық атаулының бәрі өзінің
рухы бойынша басқа халықтарға сөзсіз жақын. Бұл озық атаулының бәрін тек
ұлттық деп қана емес, интернационалдық деп те түсінуіміз керек. Бұл жерде
мына бір маңызды тарихты ескерту қажет. Әдетте интернационалдық атаулы
ұлттық арқылы көрініс береді.
Бұл тұжырым дене тәрбиесінің жекелеген ұлттық формалары мен
құралдарының даму мысалы арқылы қуатталып отыр, бұл жағдайда ұлттық атаулы
өзінің тарту күшінің арқасында интернационалдық элементтерге қолайлы жағдай
туғызып отыр.
Егер шын жағдай нақ осындай болса, онда сөз етіп отырған қағидамыз
профессор Н.Д.Жандилдиннің пікірімен үндеседі. А.И.Арнольдов жоғарыда
айтылғандардың төңірегінде қызықты әрі дау туғызатын пікір айтады. Ұлттық
дегеніміз ұлттықтың өзгеше формада көрінуі, интернационалдық ұлттың өмір
сүрі кезеңінде ұлттық формада көріне алмайды. (14, 60-бет). Осыған
байланысты профессор Т.Сәрсенбаевтың ескертуін толық орынды деп санаймыз.
Ал А.И.Арнольдовтың пікірі бұл құбылыстың табиғатын толық ашып бермейді,
өйткені, ұлттық атаулыдағының бәрі интернационалдық болмайды, дейді. (15,
95-бет).
Осы заманғы ұлттық форманың дамуында көптеген интернационалдық
болғанына бұл атау сол қалпында қала береді. Мұны дене шынықтыру мәдениеті
мен спорттың ұлттық формасына қатысты деп айтуға болады. Егер, оларда
ұлттық өзгеше, ұлттық айрықша белгілер болса, онда олар спорттың
классикалық түрлері деңгейінде дене шынықтыру мен дене тәрбиесінің
интернационалдық көлемінде таратылған болар еді.
Дене тәрбиесінің ұлттық жүйесінде, спорт пен дене шынықтырудың
мәдениетінің ұлттық формаларында жалпы маңыздылыққа ие нәрселер бар.
Сондықтан да, көптеген халықтарға олар әрі түсінікті, әрі қолайлы. Осының
нәтижесінде олармен интернационалдық нәрселер оп-оңай кіріге алады.
Алайда, ұлттық және интернационалдық нәрселердің өзара әрекеттерінің
қарқыны ең алдымен қоғам өмірінің тарихи жағдайларына байланысты.
Бірқатар ғалымдар бұл құбылыстардың салыстырмалы түрде екенін ескере
отырып, тарихтың әрбір жаңа кезеңінде ұлттық және интернационалдық нәрселер
жаңа бірлік ұсына алады деген тұжырымға жүгінеді. (16, 159-бет).
Қазақстандағы спорт пен дене тәрбиесі мысалдары арқылы ұлттық дамудың
бұл сияқты процестерін айқын әрі түсінікті түрде ашып көрсетуге болады. ХІХ
ғасырдың аяқ шені мен ХХ ғасырдың бас кезінде ұлттық тәрбие өз мазмұнына ең
алдымен ұлттық-өзгеше, ал интернационалдықтан – негізінен халықаралық
жарыстар ережелерінің жекелеген элементтерін соның өзінде, тек ат спорты
түрлерін алады.
ХІХ ғасырдың 90-жылдары ұлттық тәрбие спорт пен дене тәрбиесінің
туыстас ұлттық формаларынан қана емес, көптеген интернационалдық,
халықаралық құралдар мен дене тәрбиесінің формаларынан, олимпиялық
ойындарды қоса алғанда ойында ме,н спорт түрлерінен осы құнды, озық
көптеген нәрселерді алды.
Ұлттық тек тарихи нәрселерді қана емес, осы заманғы қоғамдық өмірдің
кең әрі терең процестерін қамтиды. Біздің заманымыздың ғалымдары өз
еңбектерінде бұл мәселе жайында жан-жақты жазған, бұлардың қатарына
Р.Абудлатилов, М.С.Жүнісов, А.С.Смирнов, М.А.Морозов, Т.С.Сәрсенбаев сияқты
ғалымдарды жатқызуға болады.
Ұлттыққа болгар ғалымы Д.Паскалов (17,409-бет) айрықша мән береді.
Поляк философы Е.Коссак ұлттық, көптеген халықтардың жетістіктерімен өніп-
өсіп отыр, ал бұлар осы заманның рухына жауап береді, ұлттық кедергілер
дегенді білмейді, біздің планетамыздың адамдарына тең дәрежеде қызмет етеді
деген пікір айтады. (18, 69-бет).
Сондай-ақ, ұлттық тәрбие спорт пен дене тәрбиесі дамуының көптеген
жақтарын қамтиды. Оларда интернационалдық барған сайын айқын көрініс
береді. Осының арқасында ол ұлттық нәрселердің мазмұнын байытып, оларды
ықпалды ете түседі.
Дүние жүзінің көптеген елдердегі ұйымдастыру және әдістемелік
принциптердің, дене шынықтыру жаттығуларына үйрету әдістерінің, спорттық
жаттығу әдістерінің, спортшыларды психологиялық даярлау ерекшеліктерінің,
спорттық жарыстар өткізу талаптарының, спорт пен дене тәрбиесінің басқа да
құбылыстарың тұтас бір комплексінің мазмұнына жалпы, интернационалдық
көптеген ортақ нәрселер бар. Бұларсыз жалпы, интернационалдық нәрселерсіз
ұлттық атаулыда прогресс жоқ.
Айтылған пікірлерге байланысты ұлттық жалпы тенденцияны бейнелейтін
нақты фактілер келтіруді жөн көреміз. Сонымен, қазіргі қазақ спорты мен
ойындары ұлттық түрінен ұлттық жарыстарының ережелері, шын мәнісінде
спорттық ойындар мен сплорттың классикалық түрлері жарыстарының ережелері
негізінде түзілді. Бұларға қазылар алқасының міндеттері, жарыстар өткізу
туралы ереже, жарыстар өткізу орны. Ойынға қатысушыларға қойылатын
талаптар, жарыстар өткізу жүйесі және жарыс жеңімпаздарын анықтау т.б.
принциптер жатады. Мұндай принциптер әсіресе, көкпар, қазақша күрес,
аударыспақ, аламан бәйге сияқты ұлттық спорт түрлерінде айқын білдірілген.
Жоғарыда айтқанымыздай, ұлттық тәрбие жеке, оқшау құбылыс ретінде
өмір сүрмейді. Керісінше, ол интернационалдық құбылыстармен сан мың
арқаумен байланысқан, олар ұлттың негізгі принциптеріне, өмір сүру
жағдайларына қарсы келмейді. Сондықтан, әр халықтың өмірінде тек шын
мәнінде ұлттық нәрселер сақталып қалған. Ал, басқалары бірте-бірте
жоғалады, бұған кеңес өкіметі тұсындағы зорлықпен тықпалаған көп жайлар
мысал болады.
Қазіргі демократиялық қоғам жағдайында ұлттық, интернационалдық
құрамына кіреді, керісінше де болуы мүмкін. Қайтадан табылған
интернационалдық жекелеген ұлттардың жетістігіне айналып, бірте-бірте
интернационалдыққа өтеді. Соның өзінде ұлттық нәрсенің интернационалдыққа
өту процесі олардың бірлігіне нұқсан келтірмейді. Бұған ұлттық спорт
түрлерінен бір мысал келтірелік. Қазақтың жалпы ату, қырғыздың күресінде,
өзбектің Бұқара ережелері бойынша күресінде қаншама өзара өту процестері
болды десеңізші! Бұл табиғи нәрсе. Қазіргі күндердегі анағұрлым
жетілдірілген спорт түрлері мен спорт ойындары нақ осындай жолдан өткен.
Қазіргі қоғамның дамуы жағдайында ұлттық және интернационалдық
диалектикасындағы жаңалықтың мәнісі мынада, біріншісі (ұлттықты айтып
отырмыз-автор) барған сайын жақындап, екіншісі араласып кетіп отыр.
Екеуі өзара байланысты, себепші болып отырған процесс көз алдымызда
өтіп жатыр; бір мезгілде ұлттық атаулының формалары көбейіп, мазмұны сөзсіз
байып, ұлттықпен қарым-қатынаста әрқашанда анықтаушы болып табылатын,
интернационалдықтың рөлі тоқтаусыз арта түсіп келеді. Бұл жақындасудың
мәнісі сол, ұлттық, интернационалдық ендігі жерде тұтас алғанда,
интернационалдық негізінде дамып отыр, бұл даму ұлттық атаулыда
интернационалдықтың үлесін ұлғайту жолымен жүргізіліп жатыр. Ұлттықты
интернационалдық деңгеге көтеру жалпы маңыздылығы зор мәселе.
Мұндай процестің маңыздылығын спорт түрлерінің тарихы дәлелдеп отыр.
Сонау бір алыста қалған дәуірлерде сақаны доптың орнына пайдаланып ойнау
ойыны негізінде шыққан орта азиялық, парсылық човчан (чагда) ойыны уақыт
өте келе, күллі азиялық, одан кейін ат добы деген атпен дүнижүзілік ойынға
айналды.
Дзю-до қазіргі кезде тек жапонның ұлттық күрес ойыны ғана емес,
олимпиялық ойындар бағдарламасына енетін кең тараған халықаралық спорт түрі
болып табылады. Спорттың СУМО күресі турадлы да осыны айтуға болады. 1996
жылы СУМО жөнінде дүние жүзілік спорт федерациясы құрылып, ойдағыдай жұмыс
істейді. Кеңес одағында 30-жылдардың бас кезінде күрестің ұлттық
түрлерінен, қарусыз өзін-өзі қорғау тәсілдерінен келіп шыққан Дзю-доны еске
түсіретін жаңа спорттық күрес – самбо ойыны пайда болды. Осы ойында қазақша
күрес әдістері кең қолданылады. Бүгінде самбо бойынша дүние жүзілік
чемпионат өткізіледі. Бүгінгі таңда Самбо күресі ұлттық және ұлтароалық
спорт түрлерін интернационалдық, халықаралық спорт түрлері дәреджесіне
көтерудің классикалық мысалы болып табылады.
Осы заманғы спорт және дене тәрбиесі жүйесінің ұлттық мәнін тереңдету
ерекше маңызды проблемаға айналып отыр. Сондықтан да, бұл проблемаға ғылыми
диалектикалық тұрғыдан келу керек. Сонымен қатар, спорт пен дене тәрбиесі
саласындағы кейбір мамандар тарапынан бұл проблема дұрыс түсіндіріп жүрген
жоқ.
Мәселен, профессор В.И.Элашвили мынадай пікір білдіреді:
Еліміз халықтарының бай қоры болғанына қарамастан сырттан
әкелінгендердің, ауысқандардың есебінен дене тәрбиесі құралдарын кеңейту,-
деп жазады ол – дұрыс емес, өйткені бұл ұлт мәдениеттерін дамыту
мүдделеріне нұқсан келтіреді. Жергілікті қазыналарымызға, дене шынықтыру
жаттығуларына, халықтарымыздың ойындық фольклорына қол байлау болады.
Біздіңше, аталған авторлардың бұл пікірі осы заманғы ұлттық табиғатты
толық бейнелей алмайды. Егер интернационалдық халқтар қорына үйлесімді
түрде кірігіп кететін болса, онда ол ұлттық атаулығы кедергі келтірмейді,
қайта оның деңгейін одан да жоғары көтереді.
Спорт пен дене тәрбиесінің ұлттық жүйесіндегі ұлттық қорды сақтау
туралы пікір, қандай да бір жағдайда интернационалдық атаулыдағы ұлттықтың
алатын орны тиісінше бағаламаушылықпен, осы заманғы дене мәдениетіндегі
ұлттық және интернационалдық бастаулардың өзара байланыс, өзара себепші
болушылық диалектикасын бекерге шығарушылықпен байланысты.
Сондай-ақ, ұлттық атаулыны интернационалдық үнемі толықтырып
отырушылық, ұлттықтың өзін жоюға әкеліп соқтырады деген де пікір бар.
Сергей Месхидің сөзіне келтірейік: Буртаоба, күрес, жүзу, джигитоба
ойындарымыздың басқалардан несі кем?... өзгерту керек, бірақ бізге
ойындарымызды жоғалтатын өзгерістің керегі жоқ. (19, 432-бет).
Иә, мәдениет тарихында халықтардың рухани өмірінен мәдениеттің
жекелеген элементтері ғана емес, бірқатар мәдени құндылықтар, оның ішінде
спорт пен дене тәрбиесіндегі құндылықтар із-тұзсыз жоғалған оқиғалар аз
болмаған. Мысалы қазақтың жамбы ату, ат үстінде, жаяу жүріп садақ ату
ойындарын алалық. Бұл ойындардың жоғалуы субъективтік факторлармен
байланысты болды. Кеңес өкіметінің спорттық саясаты бұл ойындарды күні
өткен, осы заманғы әскери өнердің талаптарына, әскери жаттықтыру
дайындығының рухына жауап бермейді деп санады.
Сонымен қатар, жекелеген ұлттық құндылықтар, жоғары халықаралық
деңгейге дейін көтерілген оқиғалары да болды. Мәселен, ХІV ғасырда Американ
аборигендерінің каучуктен жасалған доппен ойнайтын ойындары болды. Олар
жеке және командалық ойындар еді.
Ер кісілер ер кісілерге қарсы, әйелдер әйелдерге қарсы ойнады. Сондай-
ақ олар жұп-жұп болып та ойнайды. (20, 136-бет). Бұған дейін дүние жүзі
халықтары арасында жұп-жұп болып араласып ойнау жоқ болатын.
Демек спорттық ойындардың кең тараған бұл түрлері (бадминтон, үлкен
теннис, үстел теннис) үшін біз европалық, отарлау кезіндегі Американың
байырғы тұрғындарына қарыздармыз. Осы заманғы спорт (тау шаңғы
акробатикасы, спорттың су шаңғысы түрлері және т.б.) тархынан басқа да
мысалдарды келтіруге болады.
Халықтардың ұлттық қоры қаншалықты бай болса да оны жаңа нәрселермен
– инонационалдық нәрселермен толықтыру артықтық етпейді, қайта ұлттық күш-
қуатын арттыра түсудің маңызды факторы болып табылады. Жетілдірілген
формаға, бай мазмұнға ие болған ұлттық атаулы жан-жақты (универсалды)
құбылысқа айналады. Мысалға Қазақстанда спорттың жан-жақты ұлттық түрі
белуарға дейін жалаңаштанып күресу түрі бар. Қашаннан бері бізде алыс
–жақын шетел балуандарының қатысуымен халықаралық жарыстар өткізіледі. Қыз
қуу ең көп кең тараған ат спорты ойынына айналды. Қазіргі таңда ол дүние
жүзінің көптеген елдеріне тарап отыр.
Сонымен қатар, ұлттық атаулыны асыра бағалау (нақтылай айтсақ,
инонационалдыққа зиян келтіру) оқиғалары да жоқ емес. Мысалы, Оңтүстік
Қазақстан, Жамбыл облыстарының кейбір мектептерінде ұлттық қимыл ойындары
және дене шынықтыру жаттығулары негізінде, дене шынықтыру сабақтарын өткізу
әрекеттері жасалған.
Мұның бәрі осы заманғы ұлттық проблемаларды тар көлемде түсінудің
салдары болып табылады. Осыған байланысты жекелеген мұғалімдер ұлттық дене
шынықтыру жаттығуларының кейбір ерекшеліктері мен формаларының, түсіндіруге
болатын тұрғылықтылығын тіпті өзгермейтін құбылыстар деңгейіне дейін
көтерілгенін атап көрсету керек.
Егер, мұндай логикаға ерік беретін болсақ, онда ұлттық дене шынықтыру
жаттығулары мен дене тәрбиесі өткен кезеңнен мұра болып қалған белгілер,
ерекшеліктер негізінде ғана дамытылуға тиіс. 1993 жылы Қырғыздың Манас
эпосының 1000 жылдағы құрметіне өткізілген Халықаралық ғылыми-ілімдік
конференцияда жекелеген мамандар тарапынан мұндай түсініктің қателігі
аяусыз сынға ұшырады. (21, 5-6 беттер).
Осы арада атап айту керек, мұндай – қате көзқарастар дене тәрбиесінің
халықтық педагогикасымен үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Шын мәніндегі дене
тәрбиесінің халықтық педагогикасы ғасырлар бойы жасалған ойындар мен дене
шынықтыру жаттығуларын кейде дайын күйінде пайдаланып, кейде осы заманғы
дәстүрлер рухында дамытып, жаңашылдығымен ерекшеленеді.
Тек сонда ғана біз қатты тәрбие құралына ие боламыз деп әділетті
түрде атап көрсетеді Л.А.Чуваров. (22,112-бет).
Спорт пен дене тәрбиесінде ұлттық ерекшелікті асыра бағалаушылық жеке
адамды тәрбиелеу процесіне залал келтіреді, ақыр аяғында ұлттық эгоизмге,
ұлттық көктеушілікке әкеліп соқтырады. Мұндай құбылыс жақтаушыларының
көзқарастары Шығыстың мәдениеті Батыс мәдениетінен әлдеқайда жоғары деп
пайымдайтын азиацентризм ілімін жақтаушылардың көзқарастарымен үндес
келеді. (23,24-25-беттер).
Сондықтан, ғылыми шындықтан ауылы алыс, бұл сияқты ілімдік
тұжырымдардың өмір сүруі өз кезегінде спорт пен дене тәрбиесі саласында
шовинизмнің көрінуіне мүмкіндік туғызады.
Дене тәрбиесі саласының маманы, неміс ғалымы Г.Вонненбергтің пікірі
бойынша, Мұнда себеп және салдар араласып кеткен... сол себепті құбылысқа
деген мұнда қатынас өз-өзін шовинизмге әкеліп соқтырмайды; олар тек елеулі
шовинизмді күшейтуді немесе туғызуы мүмкін. (24, 150-бет).
Мәдениеттің абсолюттік нормалары жоқ, барлық мәдениет нормалары тарихи
тұрғыдан алғанда, шартты әрі салыстырмалы деген ілімдік тұжырым бар.
(25,150-бет).
Сонымен қатар, С.Н.Артановский пайымдағандай күллі ұлттық мәдениет
біртұтас дүниежүзілік тарихи процестің мәні және жалпы адамзаттық
мәдениетке қатысты дегенді білддіретін абсолюттік сәт өмір сүреді. (26, 79-
бет). Әрбір ұлттық мәдениет салыстырмалы түрдегі құндылыққа, сонымен қатар
абсолюттік – жалпыадамзаттық құндылыққа, сонымен қатар абсолюттік – жалпы
адамзаттық құндылыққа ие деп жазоған еді, М.М.Сужиков. (27, 85-бет).
Грузин мәдениетінің классигі Н.З.Чавчавадзе ұлттық мәдениет абсолюттік
құндылыққа қаншалықты қатысты болса, соншалықты құнды деген ой айтады,
оның жарығымен нұрланады. (28, 46-бет).
Дене шынықтыру мәдениеті жалпы адамзаттық мәдениеттің құрамдас бөлігі
болып табылады.
Сондықтан, аталған авторлардың ой-пікірлері дене шынықтыру мен спортқа
тікелей қатысты, дене тәрбиесі саласында өмір сүретін кейбір ілімдік
қағидалардың мәнін қозғайды. Тарихи принцип, танымның тарихи әдісі спорт
пен дене тәрбиесіндегі ұлттық атаулыны зерттеудің негізі болып қызмет
етеді.
Бұл әдіс тарихи процестегі өз орны, өз жұмысы бойынша зерттелген затты
ұсынады, яғни, оның тарихи орнын, тарихи рөлін белгілейді (29, 36-бет).
Дене тәрбиесі саласындағы ұлттық атауы дегеніміз, бұл ұлттық ерекше
деген сөз. Ол әрбір жекелеген жағдайда нақты жағдайларға және олардың өмір
сүру жағдайларына байланысты өзгеше және өзіндік әрекет жасайды. Мәселен,
80-жылдардағы ұлттық, 90-жылдардағы ұлттықтан елеулі түрде ерекшеленеді.
өйткені, қоғамдық өмірдің ол және бұл құбылыстарына әр түрлі идеологиялық
көзқарастар болды. Жеке адам тәрбиесіне әртүрлі талаптар қойылды.
Қазіргі қоғам дамуының жағдайларында атап көрсетілгендей, ұлттық
жанды, дамушы, прогресшіл процесс болып табылады. Осыған байланысты ұлттар
мен халықтардың даму процесінде ұлттықтың өзі-оның мазмұны мен формасы,
онда ұлттық-өзгеше инонационалдық қарым-қатынасы бірте-бірте өзгеоеді.
Соның өзінде ең алдымен жаңадан пайда болған инонационалдық элементтер өмір
сүріп нығаяды, оларды саналы түрде қолдану, аталған процестерді саналы
түрде басқару айқын байқалады. Мысалға осы заманға қазақ спортының ұлттық
түрлері мен ойындарын алайық. Оқу-жаттығу процесін, спортшылармен күллі
тәрбие жұмысын, осы заманғы ғылыми-әдістемелік принциптерді және
нормативтік талаптарды қолдануды дұрыс ұйымдастырудың арқасында олардың
көпшілігі спорттың әмбе-бап, көп қырлы түрлеріне айналды.
Қазақша күрес, тоғыз құмалақ сияқты спорттың түрлері бойынша Қазақстан
чемпионаты жеңімпаздары мен жүлдегерлерінің арасынан бүгінде орыс, украин,
корей, немісжәне басқа да ұлттардың өкілдерін кездестіруге болады. Бұған
қоса ұлттық дене шынықтыру мен дене тәрбиесі туралы, ұлттың дене тәрбиесі
мен дене шынықтыруы туралы айту да ерек шығар.
Бірінші жағдайда ұлттық спецификалық (өзгеше), ұлттық қайталанбас
белгілер жайында, ұлттық дене шынықтыру, дене тәрбиесі және спорт мазмұнына
енетін элементтер жайында әңгіме болып отыр.
Екінші жағдайда, әңгіме анағұрлым кең құбылыстар жайында болып отыр.
Басқаша айтқанда, ұлттың дене тәрбиесі мен спорт бұл дегенің осы
заманғы ұлттың өміріне енетін, осы заманғы ұлт ие болып отырған нәрселер
болып табылады. Олар ұлттық, ұлтаралық, инонационалдық халықаралық
атаулығы, яғни, осы заманғы дене шынықтыру мен спорт қозғалысына ие болуы
мүмкін.
Шындығында осы заманғы ұлттың өмірін тек спорт пен дене тәрбиесінің
тар спецификалық ұлттық формасында елестету қиын. Бұған қоса айтарымыз,
ресми деректер көрсетіп отырғандай, республикамыздың кейбір облыстары мен
аудандарында спорттың ұлттық түрлерімен шұғылданушылардың пайызы (проценті)
спорттың классикалық түрлерімен айналысушыларға қарағанда аз болып отыр.
Қазақ жарыстарының көпшілік бөлігі бокс, еркін күрес, дзю-до, футибол,
жеңіл атлетика сияқты спорттың классикалық түрлерін артық санайды. (30,110-
бет).
Ұлттық және инонационалдық, жалпы және жеке диалектикасы спорт пен
дене тәрбиесі саласындағы ұлттық туралы, жалпының бөлегі ретінде жеке өмір
сүретін ұлттық тураы мәселені дұрыс қарастыруға мүмкіндік береді. Нақ
осыдан Ұлттық дене шынықтыру, Ұлттық дене тәрбиесі, және Дене
шынықтыру, Ұлттық дене тәрбиесі ұғымдарының өмір сүруінің заңдылығы
келіп шығады.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңіне ұлттық және инонационалдық аспектілері
айрықша маңызға ие. Бұлардың біріншісі сияқты екіншісі де Республиканың жас
ұрпағын заманға сса тәрбиелеудің бірыңғай мақсатына қызмет етеді. Соның
өзінде Қазақстандағы барлық халықтар өкілдерінің ұлттық мүдделерімен рухани
қажеттіліктерін бейнелей отырып, ұлттық және инонационалдық жеке адамды
Қазақстан патриотизм мен шын мәнісіндегі инонационализм рухында
тәрбиелеудің маңызды құралы ретінде пайдаланылуы мүмкін.
Қазіргі кезеңдегі дене тәрбиесі мен спорт ұлттық өзгешелікті, ұлттық
әралуандықты бекерге шығармайды. Мұнда ұлттық өзгешеліктерімен ұлттық шығу
тегіне қарамастан жеке адамды қалыптастыру мен дамытудың жалпы міндеттері
мен жалпы мүдделерін шешу үшін қызмет етеді. Алайда қай ұлтқа жататындығы
елде тұратын адамдарға тән жалпы адамдық белгілермен, инонационалдық
қасиеттермен тығыз байланыста мәлім болады.
Қазіргі Қазақстанның нақты жағдайында жеке адамды тәрбиелеудің жаңа
талаптарына жауап бере алатын ұлттық мәселелерді дұрыс шешу үшін стихиялық,
ұйымдастыра алушылық сияқты жағымсыз құбылыстарды өмірімізден аластау
қажет. өкінішке орай, бұл құбылыстар бізде орын алып отыр. Ж.Оңалбековтың
спорт пен дене тәрбиесі саласындағы жеке адамдар қатынастары проблемасына
бағытталған арнайы зерттеуінде бұл аталған сәттер нақты фактілермен
көрсетілген. (31, 86, 99-беттер).
Сондықтан, спорт пен дене тәрбиесінде ұлттықтың көріну формасы мен
мәніне талдау жасау үшін, ұлттықты және оның басқа құбылыстармен қатынасын
даму үстінде, нақты жағдайлармен қоғамның тәрбие жүйесімен байланыстыра
алып қарастыру керек деген қағиданы басшылыққа алу қажет. Тегінде спорт
және дене тәрбиесі жеке адамды тәрбиелеуге қызмет етеді. Ұлт тәрбиесінің,
дене шынықтырудың, спорттың халықтық түрлері мен ойындардың ерекше
өзгешеліктерін, олардың ұйымдастыру әдістемелік, имандылық негіздерін,
тәрбиелеу қызметін (функциясын) анықтай береді.
Спорт пен дене тәрбиесіндегі ұлттық (национальное) объективтік
шындықтың нақты формаларын бейнелей береді, демек, онда тарихи дамудың өн
бойында белгілі бір халықтың тұрмыстық ақуалы, көзқарасы, мәдени даму
деңгейі, ұтаралық қарым-қатынас жасау формалары, мәдени байланыстар сияқты
толып жатқан қайта құрудың аса маңызды факторлары байқалады. Сондай-ақ
табиғат климат-географиялық, өндірістік, оның ішінде, этникалық факторлар
да дене тәрбиесінің ұлттық ерекшеліктеріне ықпал етеді. Дәстүрлер ерекше
зерттеулеріміздің көрсетіп бергеніндей, дәстүрлер күштірек болған сайын
ұлттық атаулы да күштірек, мәндірек болады. Мысалға қазақтың ат спортын
алайық, мұнда ұлттық элемент айқын бояумен ерекше көрінеді.
Қоғамдық өмірдегі ұлттық атаулы адамдар қызметінің кейде аз, кейде көп
саласын қамтиды. Біздің пікірімізше, ұлттық әсіресе шығыс халықтарында дене
тәрбиесін, спортты және дене шынықтыруды көп дәрежеде қамтиды. Осы мағынада
алғанда дене тәрбиесімен спорт өнермен ұқсас. Нақты зерттеулер жүргізу
кезінде алынған қоғамдық пікір, міне, осыны дәлелдейді (32, 24-29 беттер).
Қазіргі қоғам дамуы жағдайында, спорт пен дене тәрбиесінің ұлттық формалары
мен құралдарында ұлттық элемент бұрынғысынша, оларды дамытудың өзгеше
(спецификалық) бағытын құрайды, өйткені, онымен қозғалтқыш қызметінің
сипаты ғана емес, тәрбиелеу процесін ұйымдастыру әдістері мен өзіндік
ережелері байланысты.
Мәселен, қазақтың қимыл және жартылай спорт ойындарында ұлтаралық және
интернационалдық белгілер аз емес. Алайда, олар қозғалыстың сыртқы
құрылымына ғана қатысты.
Соңғы кездерде Қазақстанның жоғары орындарында (Қостанай
университетінде, Түркістандағы Ахмет Ясауи атындағы қазақ-түрік
университетінде, Қазақ қыздар институтында, Жансүгіров атындағы Талдықорған
университетінде) оқылатын дене шынықтыру сабақтарында ұлттық спорт және
қимыл ойындары жиі-жиі қолданыла бастады.
Бүгінде халыққа білім беру органдары аталған проблемаларды зерттеуге
үлкен маңыз беріп отыр. Осыған басйланысты қазақ, ұйғыр мектептерінде ғана
емес, республикамыздың орыс мектептерінде қазақтың ұлттық қимыл және спорт
ойындарын қолдануға байланысты зерттеу жұмыстарымызды одан әрі жалғастыра
беру ойымызда бар.
Қазіргі таңда спорт пен дене тәрбиесінің ұлттық құралдары мен
формаларының алдынан үлкен болашақ ашылып отыр. Бұған Орталық Азия
елдерінде ғана емес, алыс шет елдерде ұлттық атаулыны дамытудың жалпы
тенденциясы мүмкіндік туғызып отыр. Бұл айтылғанның дәлелі ретінде қазақтың
аударыспақ, қазақша күрес ойындары Транс Азия ойындарының бағдарламасына
енгізілгенін айтсақ та жеткілікті. Бұл бастамаға Иран, Монғолия, Қытай,
Палестина және басқа да елдер мұрындық болды.
1996 жылы Венгрияда өткен спорттың ұлттық түрлері бойынша І-ші
Дүниежүзілік фестиваль бағдарламасында қазақтың көкпар, аударыспақ ойындары
болды.
Ұлттық спорт мүдделері ұрпақтың аса маңызды компоненттері болып
табылады. Алайда, мұнда спорттық ғылыми әдебиетте спорттық қызығушылық,
мүдде деп спорт пен дене тәрбиесі жүйесінде күллі дене мәдениеті
қозғалысындағы қызығушылықты, мүддені түсінеміз. (33, 2-16 беттер).
Көптеген авторлар мүдделер алуан түрлі, типтерге, түрлерге тектерге
бөлінеді деп атап көрсетеді. Шындығында қоғамдық әлеуметтік және рухани
өмірдің өзі сияқты мүдделер де әр алуан. Осы арада спорт пен дене тәрбиесі
саласында, дене қозғалысы жүйесін ұйымдастыруда мүдделердің өмір сүру
заңдылықтары байқалады.
Сонымен қатар, бұл авторлардың жұмыстары алға қойылған мақсаттары мен
міндеттерінің нақтылығымен, түрлі-түрлілігімен ерекшеленбейді. Сондықтан,
бұл мүдделердің спорт пен дене тәрбиесінің формалары мен түрлеріне деген
себептерін түсіндіруге байланысты бір жақтылық орын алады. Мүдделерге
байланысты дене шынықтыру және спорт қызметінің анағұрлым терең процестері,
сондай-ақ спорттық мүдделердің себептеріне ықпал ететін әлеуметтік және
психологиялық факторлар әзірге үлкен арнаулы зерттеудің тақырыбы бола
қойған жоқ. Бұл жерде, біз 1996 жылы қорғалған Ж.Оңалбековтың кандидаттық
диссертациясын есепке алып отырғанымыз жоқ. (34, 143-бет). Аталған
диссертацияда ықшам түрде жеке адамдар арасындағы спорттық мүдделердің
кейбір мәселелерін баяндау әрекеті жасалады. Алайда, ұлттық спорттық
мүдделердің аясы кең, сол себепті проблеманың көп қырлылығына одан әрі
зерттеу жұмыстарын жүргізу қажеттілігі туындайды.
Өкінішке орай, ұлттық мүдделер табиғатының өзі жөнді зерттелмеген.
Сондықтан ол жайында әртүрлі пікір, әртүрлі пайымдаудың болуы түсінікті де.
М.С.Жүнісовтың пікірі бойынша Ұлттық мүдде – бұл шын мәнінде тұтас
субъекті ретінде ол және бұл ұлттық жеке ұлтқа қатынасы, өзінің өмір сүру
жағдайларының күллі жиынтығы. (35,36-бет).
Егер жағдай осындай болса, онда ұлттық мүдденің көлемі орасан. Осыған
сай қоғамда мүдделердің тұтас бір жүйесі, оның ішінде, өз спецификалық
өзгешеліктері бар ұлттық спорттық мүдделер құралады. Мүдде ұлттың, ұлттық
топтың, жеке адамның қызметінің түрткісі, ынталандырушысы болып табылады.
Түрткі себептердің негізінде әрқашанда нақты формасы бар анық мүдде
жатады. Осыдан ұлттың, ұлттық топтың жеке адамның спорттық мүдделерінің
өмір сүруі келіп шығады.
Қоғамдық қатынастар жүйесіндегі ұлттық спорт мүдделері
қажеттіліктердің адамдардың санасыеда бейнеленуі формасында көрініс береді.
Спорттық мүдделері жүзеге асыру қашанда қажеттіліктен туады. Ұлт және
оның өкілдері ұлттық спорттың мүдделерді сезініп, оларды іске асыру
қызметін ынталандырып отырады. Идеялардың өмір сүруі, ұлттық спорттың
мүдделер мен бұларды шын мәнінде жүзеге асыру саласындағы идеялық
тұжырымдар ұлттық тәрбиенің құрамына кіреді.
Қоғамдық өмірдің басқа салалары сияқты спорт пен дене тәрбиесі
саласында да іске асырылған, іске асырылмаған және танымдық мүдделер өмір
сүреді. (36, 22-23 беттер). Барша мүдде түрлерінің ұлттық спорт
мүдделерінде орны бар.
Қазақстанда Кеңестік дене тәрбиесі өмірі сүрген кезеңде қазақ ұлты
өкілдерінің спорттық мүдделері көбіне-көп жүзеге асырылмады, өйткені
олардың көпшілігі спорттың халықтың түрлерімен, спорт ойындарымен шұғылдану
мүмкіндігін ала алмады. Қазақтың ұлттық спорт түрлеріне қатысты тіпті
олимпиялық емес спорт түрлері деген арнайы термин пайда болды. Мұндай
спорт саясаты түбірінен қате болды, оның теріс зардаптары аз болған жоқ.
Жүзеге асырылмаған ұлттық спорт мүдделері жайлы айтқанымызда, біз жалпы
күллі ұлттық спорттық мүдделерге нұқсан келтірілді дегенді айтқалы отырған
жоқпыз. Көп ұлтты Қазақстан спортшылар дүние жүзілік, Азиялық, Европалық
чемпионаттарда, олипмпиадалық ойындарында Қазақстан Республикасының
астынан, еліміздің ұлттық туы астында жарыстарға қатысып, талай рет
жеңістерге жетті.
Бұл жеңістерді қазақ халқының ұлттық мүдделерін бейнелемейді деп кім
айта алады.
Біздің атақты спортшыларымыз республикамыздың ұлттық сияқты жалпы
мүдделерін тұтас алғанда ол кезде кеңес одағы деп аталған бүкіл еліміздің
интернационалдық спорт мүдделеріміз, ұлттық спорт мүдделеріміздің бір
бөлігі ретінде көрінген еді. Мұндай құбылыстың басты себебін, қазақ
патриоизмі деп санауымыз керек.
Адамдардың спорттық белсенділігінде, олардың көңіл-күйлерінде іске
асырылмаған ұллтық спорт мүдделері белгілі бір рөл атқарады.
Сондықтан, олар халықтың белгілі бір бөлегі тарапынан теріс реакция
туғызар табиғи нәрсе.
Бұл көбіне-көп спорттық мүдделерінің жүзеге асырылуы
қанағаттанарлықсыз болуына байланысты туады. Кезінде республикада ашылған
балалар жас өспірімдер спорт мектептерінің арасында қазақша күрес
мектептерінің болмауы қазақ жастары мен қазақ жаттықтырушылары арасында
осындай теріс реакция туғызған болатын.
Спорт жұртшылығының күшті наразылығы ғана, жіберілген қателікті
түзетуге мүмкіндік берді.
Арада біраз уақыт өткен соң жүргізілген сұрақ-жауапнама көрсеткендей,
халқының басым көпшілігі байырғы тұрғындар саналатын Қазақстаннның кейбір
аудандарында қазақша күреске қарағанда Олимпиядалық спорт түрлері деп
аталатындарға бұрынғысынша артықшылық берілетіндігі байқалды. Осының бәрі
әлбетте, іске асырылмаған ұлттық спорт мүдделері қатарына жатады. (37,20-
бет).
Сондай-ақ жүргізілген нақты социологиялық зерттеулер көрсеткендей
спорт түрлері бойынша жаттықтырушылар мен дене шынықтыру кадрларын даярлау
проблемасы іске асырылмаған ұлттық мүдделер қатарына жататындығы байқалды.
Дене шынықтыру институттары мен жоғары педагогикалық оқу орындарының дене
тәрбиесі факультеттерінде пәндердің орыс тілінде оқытылуы орыс тілін нашар
білетін қазақ қыздары мен жігіттері үшін елеулі кедергі болды. (38, 21-
бет).
Бүгінде қазақ тілі мемлекеттік тіл болғаннан соң ғана, жіберілген
кемшіліктер түзетіліп, спорттық-педагогикалық пәндерді қоса алғанда пәндер
қазақ тілінде оқытыла бастады.
Ұлттық спорт мүдделері жеке адамның әлеуметтік белсенділігіне ғана
емес, ұлттық құндылықтар болып табылатын жеке адам құрылымы психологиялық
жұмыс көлемінің кейбір элементтеріне де байланысты. Ал ұлттық құндылықтар
қатарына, ұлттық спорт ойындары мен ұлттық спорт жатады. Олардың орасан зор
ұлттық құндылықтар болып табылатындығы жайында Кеңес дәуіріне дейінгі орыс
және шетел авторлары жазып қалдырылған. (39, 230-235 беттер). Олардың
көпшілігі қазақ даласының тұрғындары үшін, халық спорты мен спорт
ойындарынан артық ешнәрсе жоқ деп атап көрсетеді. Қырғыз (қазақ) көкпар
деген сөзді есіткенде, - деп жазады Л.Боллюзек,-одан басқа дүниенің бәрін
ұмытады. (40, 162-бет).
Ұлттық спорт құндылықтары адамдар қызметін бағалаудың маңызды шарты
болып табылады. Жеке адамның құндылығын ұйымдастыруды білу белсенділікті
анағұрлым мақсатты түрде қолдануға, өз қызметінің нәтижелерін дұрыс
бағалауға мүмкіндік береді.
Ұлттық саладағы анағұрлым маңызды құндылықтардың қатарына нақты ұлттық
өкілі ретіндегі жеке адамның қадір-қасиетіне байланысты құндылықты жатқызу
керек. Көп жылғы байқаулларымыз көрсеткендей, құндылық адамның қадір-
қасиетіне баланысты, адамның спорттық қызметі көп ұлт бас қосқан, тіршілік
ететін ортада өткен жағдайда ол ерекше болуға, айрықша реңке ие болады,
олардың негізінде ұлттық мақтаныш, ұлттық борыш сезімі, патриоттық сезім
жатады.
Спорттағы құндылық спорттың ұжымның (коллективтің), топтың және
команданың ұлттық құрамына байланысты вариативтік маңызға ие. Олардың
маңыздылығы көп ұлтты ортада артады да, бір ұлтты ортада кемиді, спорттық
шеберлік пен жоғарғы спорттық жетістіктерге тікелей байланысты адам тәнінің
қасиеттері сияқты, құндылықтар қашанда кісіні таң-тамаша қалдырады. Бұл
құндылықтар жайында Ж.Оңалбеков өзінің арнайы зерттеуінде жан-жақты жазады.
(41, 29-беттер).
Спорт қарым-қатынассыз өмір сүрмейді. Әсіресе, ол көп ұлтты ортада
жоғарғы мәнді құндылықтарға ие. Бұл жайтты былайша түсіндіруге болады,
спорттық қызметінің функционалды мазмұны ерік және команданың өзі ең
алдымен ұтаралық қарым-қатынастың деңгейіне байланысты. Бұл аталған
құндылықтар жасы, жынысы, спорттық біліктілігі, ұлттық құрамы бойынша
ерекшеленетін топтарда үлкен эмоциялық және реттеуші бірдей күшке ие. Бұл
құндылықтардың жетістіктеріне қол жеткізу мүмкіндіктері жоқ жерде спорттық
мүдделердің әлсіреуіне әкеп соқтырады, бұл алға қойған мақсаттар мен
міндеттердің күйреуімен парапар.
Бұл құндылықтар тұтас алғанда ұлт пен жеке адамдардың мүдделеріне
қызмет етеді, олар адамдардың әлеуметтік-этникалық қауымдастығының дене
тәрбиесі мен спортты дамудың көкейкесті қажеттіліктерін білдіреді, бұл
орайда қоғамдық болмыс, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
І – тарау. Дене тәрбиесі саласындағы ұлттық тәрбие
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Ұлттық ойындар - сабақ жүйесінің негізгі
құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...9
1.2 Музыкамен орындалатын ұлттық
ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ІІ – тарау. Дене тәрбиесіндегі ұлттық ойындардың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.1. Ұлттық ойын-сауық
ойындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .36
2.2 Ашық жазықтағы
ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 43
2.3 Қысқы мезгілдегі
ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 44
2.4. Ат спорттық
ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 47
2.5. Намаз және дене
шынықтыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 54
2.6. Дене тәрбиесіндегі ұлттық ойындардың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 71
Пайдаланылған
әдебеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .73
КIРIСПЕ
Зертеудің өзектілігі. Жас жеткіншектердің дене тәрбиесі Қазақстан
Республикасы мемлекеті мен үкіметінің қашанда маңызды міндеттерінің бірі
болып келеді. Республика Президенті мен үкіметтің жалпы білім беретін
мектептердегі оқушылардың дене тәрбиесін жетілдіруге арналған қамқорлығы
(оқу-тәрбие үрдісін жетілдіру, материалдық-техникалық базаларды нығайту,
педагогикалық мамандардың кәсіпкерлігін арттыру) бірқатар шешімдер мен
қаулыларда өзінің жарқын көрінісін тапты.
Қазақстан Республикасы барлық тарихи кезеңде ұлттық саясатты өрбітуге
және де оны жетілдіру мен қалыптастыруға әрдайым көңіл бөліп отырды.
Қазақстан Республикасында олимпиадалық ойындар бағдарламасын құрайтын
және де жалпы халықтық байлықтың мүддесіне айналған дене күші жаттығулары
көп.
"Президенттік сынама" Қазақстан Республикасында өмір сүріп жатқан
барлық ұлт өкілдерінің, жалпы халықтың маңызына ие болып отыр.
Жалпы халықтық және ұлттық мәдениет сәйкестігі мен олардың өзара
байлық бірлестігі осылардың кеңінен дамуына жол ашуды құрайды.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіз ұлтқа тән мемлекеттік
рәмiздерiн (Әнұранын, Елтаңбасын, Туын, Конституциясын) жариялап, "Білім
беру туралы" (1992), "Жоғары білім беру туралы" (1993), заңдарын қабылдап,
"Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасы"
(1992), "Мемлекеттік білім беру саласындағы саясатының тұжырымдамасы"
(1995) өмірге келді. Бұл құжаттарда былай деп атап көрсетілді: "Жалпы білім
беретін мектептердің мақсаты - жас ұрпақты игіліктер мен адамзат мәдени
мұрасының сабақтастығын сақтай отырып, оқыту, тәрбиелеу және әрбір шәкіртті
жеке тұлға деп санап, оның жан-жақты дамуына мүмкіншілік жасау" (1992),
"...Білім беру ісінің көп арналылығы мен алуан нұсқалылығы кең аймақтарды
қамтуы, ұлттық мүдденің ескерілуі білім берудің баршаға ортақ болуы сияқты
принциптерді қамтамасыз етеді" (1995).
Дүние құбылыстары мен амалдары бір-бірімен тығыз байланысты. Осы
негізде психолог, педагог ғалымдардың еңбектерін саралай келіп, бүгінгі
мектептегi дене тәрбиесі сабағының білімділiк, тәрбиелік сапасын жақсартып,
оны ұлттық мәдениеттің озық дәстүрлері арқылы өзгеше құру қажеттілігін
байқаймыз.
Мұндай жаңаша жүйе дене тәрбиесі сабақтарын өткізудегі, әсіресе
баланың тұлғалық қарымы мен ойлау жүйесін дамытуға мүмкіндік туғызады.
Сондай мүмкiндiктердiң бiрi - ұлттық ойындардың жалпы орта білім беретін
мектептiң дене тәрбиесінде, күнделікті тұрмыста пайдалану болып табылады.
Қазақ халқының бай мұрасы ұлттық қозғалмалы ойындары педагогикалық
жүйе мен дене шынықтыру педагогикасында кеңінен қолданылып келедi. Бірақ
бұл ғылыми негізделу қазіргі кезде тәжірибеде жеткілікті деңгейде өз орнын
таба алған емес.
"Президенттік сынама" тапсыруға бағытталған қазақтың ұлттық спорт
түрлері, қазақтың ұлттық қозғалмалы ойындарына байланысты ғылыми зерттеулер
жеткіліксіз.
Жалпы білім беретін мектептердің дене тәрбиесінде қазақтың ұлттық
қозғалмалы ойындарын, ұлттық салт-дәстүрін, жағрапиялық, климаттық және
демографиялық ерекшеліктерін толықтыра отырып, дене шынықтыру бағдарламасын
нәтижелі пайдалану Қазақстан Республикасында "Президенттік сынама" деңгейін
орындауға нәтижелі ықпал етеді.
Қазақтың ұлттық қозғалмалы ойындарын кеңінен қолдану негізінде
"Президенттік сынама" деңгейін мектепт оқушыларының орындауы біздің қолға
алып отырған, тәжірибелік ғылыми зерттеу жұмысымыздың өзекті мәселесі деп
есептейміз.
Қазіргі педагогика ғылымында дене тәрбиесі және спорт мәселелерімен біршама
ғалымдар айналасуда. Солардың ішінде оқушылардың дене шынықтыруға
дайындығын бақылаудың педагогикалық негіздерін
(6,7,8,9,10,11,12,13,14(оқудан тыс мезгілдерде оқушыларға дене тәрбиесін
беруді жоспарлау мен ұйымдастыруын (15,16,17,18,19,20(, спорттың кейбір
түрлерімен мектеп жасындағы балалардың қимыл-қозғалыс дағдыларын тәрбиелеу
мәселелерін (21,22,23,24,25(; жасөспірімдерге дене тәрбиесін берудегі
ұлттық спорт ойындарының тәрбиелік мәні, ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін
(26,27,28,29,30,31,32,33,34(т.б. қарастырған.
Бірақ жоғарыда аты аталған зерттеуші-ғалымдар дене тәрбиесі және спорт
мәселелерін жалпы зерттегенмен, жалпы орта білім беретін мектептердің дене-
тәрбиесі жүйесінде Президенттік сынаманы орындауда қазақтың ұлттық
қозғалмалы ойындарын пайдалану жұмыстарымен арнайы шұғылданбаған. Оған
себеп, сол тұста олардың зерттеу жұмыстарының алдында, осындай мақсат,
міндеттер қажеттiлiгi тумады.
Жоғарыда айтылғандардың бәрі зерттеу проблемасының жаңа қоғамдағы
қажеттігімен, бұл проблеманың қазіргі жағдайдағы мектеп тәжірибесінде
шешімін табу арасында қарама-қайшылықтар бар екенін анық байқатады.
Біздің зерттеу жұмысымызға біршама ұқсастығы бар, бұл зерттеу
еңбектерінде қазақтың ұлттық қозғалмалы ойындарын Президенттік сынаманы
орындауда, пайдалану мәселесі негізгі нысанға алынбаған. Оқушылардың дене
тәрбиесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың маңызы зор болғанымен,
Президенттік сынаманы орындауда оны қолданудың әдістемелік негіздерінің
жоқтығы зерттеу еңбегіміздің көкейкестілігін айқындайды.
Сонымен оқушыларға дене тәрбиесін беруде ұлттық педагогика ғылымының
теориялық-әдіснамалық негізін, оқу-тәрбие жүйесін ұйымдастыруда, оның
ішінде оқушыларға дене тәрбиесін берудің ғылыми-әдістемелік жүйесін
жасауда, қазақтың ұлттық қозғалмалы ойындарын Президенттік сынаманы
орындауда қолданудың біртұтас ғылыми негізін жасау қажеттілігі ғылыми-
зерттеу жұмысымыздың тақырыбын "мектеп оқушыларын Президенттік сынаманы
орындауда қазақтың ұлттық қозғалмалы ойындар арқылы дайындау" –деп
таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу обьектісі. Жалпы білім беретін мектептердің дене тәрбие
жүйесі.
Зерттеу пәні. V-VIІ сынып оқушыларының дене тәрбиесі сабағында
қазақтың ұлттық қозғалмалы ойындарын пайдалану арқылы Президенттік
сынаманы орындауды жетілдіру.
Зерттеу мақсаты. Қазақтың ұлттық қозғалмалы ойындарын пайдаланып
"Президенттік сынама" сынақтарын V-VIІ сынып оқушыларында дене күші
дайындық деңгейін көтеру және дене шынықтыру сабағында жоғары деңгейде
орындауды ғылыми тұрғыда негіздеу және экспериментік жұмыстар жүргізу.
І. Дене тәрбиесі саласындағы ұлттық тәрбие
1. Ұлттық ойындар - сабақ жүйесінің негізгі құралы
Ұлттық рухани бейне - күрделі құбылыс. Оның құралып қалыптасуына әр
түрлі сипатты халықтық құбылыстар қатысады. Бірқатар құбылыстар кешені
ұлттық рухани бейнесімен байланысты. Олардың қатарына ұлттық мүдде, сана-
сезім, сезім, мәдениетін, тілін, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін жатқызуға
болады. Сондай-ақ, дене тәрбиесі мен спорт ұлттың рухани бейнесімен тығыз
байланысты. Өйткені, олар ұлттық тұрмыстың элементтерінің бірі болып
табылады.
Осы заманғы ұлттық проблемалар бойынша, Отандық және ТМД елдерінің
ғалымдары бірқатар еңбектер жариялады. (1).
Осыған қарамастан, ұлттық табиғатты әлеуметтік-философиялық және
педагогикалық зерттеудің шеңберін кеңейту қажеттілігі сезіледі. Бұл аталған
құбылысты түсінушілікте алақұлылықтың болуынан туып отыр.
Дене тәрбиесімен спорт саласындағы ұлттық тәрбиені, осы жолдарды
жазып отырған, автордың әр кезде жарияланған кейбір еңбектерін қоспағанда
тіпті аз зерттелді десе болады.
Күрделі қоғамдық феномендер ретінде дене тәрбиесі мен спорт өз ішінде
қоғамда жасалған жүріс-тұрыс нормаларын, ал бұлар адамдардың өмір
тіршілігінде белгіленіп, олардың дағдыларына, олардың тұрмыс – салтының,
ұлттық өмірдің құрамдас бөлігіне айналады. Ұлттық өмірі дене тәрбиесі мен
спорт саласындағы ұлттық тәрбиені анықтай береді. (2,79 бет).
Демек, ұлттық тәрбиені және ол қоғамдық өмірдің басқа құбылыстарымен
қатынасын әрдайым даму жағдайында, нақты жағдайлармен, күллі қоғамның, жеке
ұлттың, кемелдену деңгейімен, олардың өмірлері мен өзара қарым-
қатынастарының басқа жақтарымен тығыз байланыста болуы керек. (3,71-бет).
Ұлттық тәрбиенің табиғаты әрі күрделі, әрі қарама-қайшылыққа толы.
Адамдардың туыстық сезімге барынша жақын екендігі қашаннан белгілі. Мұның
өзі ұлттыққа байыппен келуді, оны әрбір халықтың, әрбір ұлттың нақты
жағдайларына сәйкес қарастыруды талап етеді.
Неміс ғалымы В.Зигер былай деп жазды: Дене тәрбиесін қоғамдық
құбылыс, мәдениет пен тұрмыс салтының құрамдас бөлігі, адамдардың нақты
тарихи әлеуметтік топтарының тәрбиесі ретінде айтқанда, біз тәнді (денені)
жетілдірудің әлеуметтік-мәдени жағдайларының, сонымен қатар белгілі бір
жеке адамның тарихи тұрғыдан әлеуметтік қалыптасуының жиынтығын айтамыз.
(4,75 бет). Жалпы адамзаттық және әлеуметтік дамудың тарихи формасы болған
ұлт сонымен бірге халықтың ұлттық ерекше спецификалық белгілерін алып
жүруші де болған, ол жеке адамның тарихи құралуының (қалыптасуының) негізі
болып та қызмет етеді. Жеке адамның тәрбиесін қалыптастыруға бағытталған
дене тәрбиесі мен спорт өз ішіне көптеген құбылыстарды алып, ұлт өмірінің
құрамдас бөлігі болып кіреді.
Ұлтттық өмірі дене тәрбиесі мен спорттың айырмашылық белгілерін,
олардың имандылық негіздерін, педагогикалық процестің ерекшеліктерін
белгілеп береді.
Дене тәрбиесі мен спорттағы ұлттық тәрбие өзара байланысты
процестердің тұтас бір жүйесін ұсынады, оның басты компоненттері
(сыңарлары) жалпы адамдық, әлеуметтік, ұлттық өзгелік болып табылады. Күллі
адам атаулының дүниені бейнелеу заңдары ұқсас, әрбір жекелеген жағдайда
ұлттық тәрбие жалпы адамзаттық қана емес, ұлттық өзгеше (спецификалық)
тәрбиені де іске асырушы ретінде, көрініс береді.
Ұлттық тәрбиеде жалпы адамдық белгілердің болуы ұлттық тәрбие
ұғымын мазмұны жағынан кең әрі терең ете түседі.
Ұлттық тәрбиенің құрамындағы жалпы адамзаттық қоғам қызметінің нақты
саласындағы өзара әрекеттесудің, өзара кірігудің нәтижесі болып табылады.
Сондықтан, дене тәрбиесі мен спорттағы ұлттықты қоғамдық қатынастардың
күллі жиынтығынан оқшау алып қарастыруға болмайды.
Ұлттық өзгешелікті құрайтын элементтер алуан түрлі. Кейбір ғалымдар
атап көрсеткендей, өзгеше белгілері болмайтын үлкенді-кішілі ұлттар
болмайды. (5, 12-бет). Сондай-ақ, бір-бірінен ерекшеленбейтін жүйесі жоқ
дене тәрбиесі де болмайды.
Мұнымен қатар шығу тегіне қарамастан барлық адамдардың шындықты
бейнелеу заңдары да, ұқсас екендіктері де белгілі. А.Г.Агаевтың айтқан
пікірі дұрыс, ол халықтар аз аралас-құралас болғанына қарамастан,
өздерінің ғылыми танымында бірдей дерлік нәтижелерге қол жеткізеді деп
жазған еді. (6,77-бет). Бұл айтылғанға дене тәрбиесінің кейбір құралдары
айқын айғақ бола алады. Дене шынықтыру жаттығулары мен арнаулы заттар
(құралдар) немесе ойындар үшін бейімделген құралдар жасаған (жаратқан)
дүние жүзінің көптеген халықтары көптеген жағдайларда бірдей дерлік
қорытындыға, оларды жас ұрпақтың дене тәрбиесі мақсаты үшін пайдалану
заңдылықтарында қайран қаларлықтай ұқсас нәтижелерге жеткен. Белгілі ғалым
М.С.Жүнісовтың (7,12-бет) атап көрсеткендей әрбір жекелеген жағдайда ұлттық
тәрбие тек жалпы адамдық қана емес, ұлттық-өзгеше тәрбие түрінде де көрініс
береді. Ұлттық тәрбиенің сипаты ерекшелігі сол, ол ұлттық-өзгеше тәрбиеге
қарағанда мазмұны жөнінен әрқашанда байқалады. (8,73-бет). Сондықтан ұлттық
тәрбие алуан түрлі, көп элементті құбылыстардан тұрады және ол әр түрлі
көрініс береді. Сондай-ақ оның шығу тектері де, даму бағыттары да әр қилы.
Қарастырып отырған мәселеге келетін болсақ, алуан түрлі аса ірі
халықаралық ғылыми конгрестер мен симпозиумдерде антик дәуірінен бері дене
тәрбиесінде жалпы адамзаттық белгілер бар деген қағида әлденеше рет атап
өтілді. (9,35-бет).
Дене тәрбиесі мен спорттағы ұлттықтың өз даму заңдылықтары бар, ол
ұлттық өмірдің көптеген жақтарын орынды қозғайды. Бұл жайында кей-кейде аяу
және алыс шет ел ғалымдары да жазып жүр. Солардың бірі, мәселен, ұлттық
тәрбиеге мынадай түсінік береді: Дене мәдениетінің ұлттық ерекшеліктері
ұлттық нақты өмір жағдайларында тарихи қалыптасқан дене шынықтыру
жаттығуларының, ойындарының, спорттық өзіндік бір формаларын, өзіндік бір
ережелері мен дене қызметін ұйымдастыру тәсілдерін, оған деген дәстүрлі
қатынастарын (бұл қатынастарды ұлттық тұрмыс салты мен психикалық құрылым
ерекшеліктері көрініс береді) білдіреді. Мұндағы интернационалдық белгілер
ұлттық мәдениеттердің өзара әрекетінің, өзара кірігуінің нәтижесі болып
табылады. (10,200-бет).
Бұл айтылған пікірден шығатын қорытынды, дене тәрбиесімен спорттағы
ұлттық тәрбиені мүлде оқшау құбылыс ретінде қарастыруға болмайды, өйткені
ол өз ішіне мынадай құбылыстар тобын олар белгілі бір ұлттың барлық
адамдарына тән құбылыстарды алады. (11, 52-53- беттер).
Осы заманғы дене тәрбиесі мен спортта ұлттық тәрбие интернационалдық
тәрбиесіз толық мағынасында өмір сүруі мүмкін емес. өзара бір-бірін байыту,
өзара ықпал ету олардың даму бағыты мен сипатын анықтайды.
Алайда нақты өмірде ұлттық форма мен мазмұнның көрінуі субъективтік
факторлармен араласып кетеді. Мұның өзі бұл процестің дамуына мақсатты
түрде ықпал ету мүмкіндіктерін туғызады. Бұл айтылғанның жарқын мысалы
ретінде дене тәрбиесінде сабақ жүргізудің кейбір осы заманғы тенденцияларын
айтуға болады. Мұндай сабақ оқыту кезінде ұлттық элементтері толық
пайдаланылады. (12,200-201-беттері).
Сонымен дене тәрбиесі мен спортта ұлттық тәрбие ұлттық тіршілік
ерекшеліктерінен туады, онда ежелгі дүниенің қазыналары да болады. Тарихи
көзқарас тұрғысынан алғанда, онда таза ұлттық нәрселер қанша, басқа
халықтардан ауысқаны қанша, бұл жайтты түсіндіру көп қиындық келтіреді.
өйткені, басқалардан алынған дүниелердің өзі тұрмысымызға өзіміздікіндей
болып сіңісіп кеткен. Мәселен, көкпар, қыз қуу, аударыспақ, күміс алу,
тоғыз құмалақ, жарға жарыс сияқты ұлттық ойындарға қазақтың немесе Орта
Азия халықтарының, бізге іргелес шығыс елдерінің қосқаны қанша, әлбетте,
анықтау қиын. Қиын болатын себебі, ежелден бұл халықтар ауылы аралас, қойы
қоралас өмір сүріп келеді, олардың арасында ежелгі замандардан бері келе
жатқан этномәдени байланыстар бар. Алайда, қазіргі ұрпаққа тарихи
тамырлардан гөрі, оларда осы заманғы дене тәрбиесінің мазмұнын байытатын
қаншалықты озық құндылықтар бар. Міне, оларды осы мәселе қызықтырады.
Дене тәрбиесі және спорт үйлесімді жан-жақты адам тәрбиелеуге
бағытталған. Бұл міндетті шешуге ұлттық, халықаралық, интернационалдық
тәрбиенінің күллі әдістерімен құралдары бағытталғн. Нақ осында, дене
тәрбиесі мен спорт саласында жүзеге асырылған терең процестің мән-мағынасы
жатыр.
Кейбір ғалымдардың осы заманғы халықтардың мәдениетініі ұлттық
формаларының әр алуандығы, мәдени өзара байытудың дене шынықтыру саласында
байытудың елеулі алғы шарттарының бірі болып қызмет етеді. Өйткені,
жекелеген халықтардың спорт пен дене тәрбиесі дүние жүзінің басқа
халықтарының спорт, дене тәрбиесі жүйесімен өзара әрекеттесу үстінде
дамиды деген пайымдауы мүлде дұрыс. (13,205-бет).
Дене тәрбиесі мен спорт саласында өзара байыту, өзара әрекеттесу осы
заманғы қоғамның объективтік процестерімен құбылыстарын бейнелейді. Алайда,
олардың мазмұны мен формасы нақты өмірде олардың көрінуі мен арақатынасы,
адамдардың тұрмыс салттары мен тенденцияларына сәйкес келмейтін
элементтерімен жиі көбірек шатысып кеткен.
Ұлттық тәрбиедегі күллі құндылықтар мен озық атаулының бәрі өзінің
рухы бойынша басқа халықтарға сөзсіз жақын. Бұл озық атаулының бәрін тек
ұлттық деп қана емес, интернационалдық деп те түсінуіміз керек. Бұл жерде
мына бір маңызды тарихты ескерту қажет. Әдетте интернационалдық атаулы
ұлттық арқылы көрініс береді.
Бұл тұжырым дене тәрбиесінің жекелеген ұлттық формалары мен
құралдарының даму мысалы арқылы қуатталып отыр, бұл жағдайда ұлттық атаулы
өзінің тарту күшінің арқасында интернационалдық элементтерге қолайлы жағдай
туғызып отыр.
Егер шын жағдай нақ осындай болса, онда сөз етіп отырған қағидамыз
профессор Н.Д.Жандилдиннің пікірімен үндеседі. А.И.Арнольдов жоғарыда
айтылғандардың төңірегінде қызықты әрі дау туғызатын пікір айтады. Ұлттық
дегеніміз ұлттықтың өзгеше формада көрінуі, интернационалдық ұлттың өмір
сүрі кезеңінде ұлттық формада көріне алмайды. (14, 60-бет). Осыған
байланысты профессор Т.Сәрсенбаевтың ескертуін толық орынды деп санаймыз.
Ал А.И.Арнольдовтың пікірі бұл құбылыстың табиғатын толық ашып бермейді,
өйткені, ұлттық атаулыдағының бәрі интернационалдық болмайды, дейді. (15,
95-бет).
Осы заманғы ұлттық форманың дамуында көптеген интернационалдық
болғанына бұл атау сол қалпында қала береді. Мұны дене шынықтыру мәдениеті
мен спорттың ұлттық формасына қатысты деп айтуға болады. Егер, оларда
ұлттық өзгеше, ұлттық айрықша белгілер болса, онда олар спорттың
классикалық түрлері деңгейінде дене шынықтыру мен дене тәрбиесінің
интернационалдық көлемінде таратылған болар еді.
Дене тәрбиесінің ұлттық жүйесінде, спорт пен дене шынықтырудың
мәдениетінің ұлттық формаларында жалпы маңыздылыққа ие нәрселер бар.
Сондықтан да, көптеген халықтарға олар әрі түсінікті, әрі қолайлы. Осының
нәтижесінде олармен интернационалдық нәрселер оп-оңай кіріге алады.
Алайда, ұлттық және интернационалдық нәрселердің өзара әрекеттерінің
қарқыны ең алдымен қоғам өмірінің тарихи жағдайларына байланысты.
Бірқатар ғалымдар бұл құбылыстардың салыстырмалы түрде екенін ескере
отырып, тарихтың әрбір жаңа кезеңінде ұлттық және интернационалдық нәрселер
жаңа бірлік ұсына алады деген тұжырымға жүгінеді. (16, 159-бет).
Қазақстандағы спорт пен дене тәрбиесі мысалдары арқылы ұлттық дамудың
бұл сияқты процестерін айқын әрі түсінікті түрде ашып көрсетуге болады. ХІХ
ғасырдың аяқ шені мен ХХ ғасырдың бас кезінде ұлттық тәрбие өз мазмұнына ең
алдымен ұлттық-өзгеше, ал интернационалдықтан – негізінен халықаралық
жарыстар ережелерінің жекелеген элементтерін соның өзінде, тек ат спорты
түрлерін алады.
ХІХ ғасырдың 90-жылдары ұлттық тәрбие спорт пен дене тәрбиесінің
туыстас ұлттық формаларынан қана емес, көптеген интернационалдық,
халықаралық құралдар мен дене тәрбиесінің формаларынан, олимпиялық
ойындарды қоса алғанда ойында ме,н спорт түрлерінен осы құнды, озық
көптеген нәрселерді алды.
Ұлттық тек тарихи нәрселерді қана емес, осы заманғы қоғамдық өмірдің
кең әрі терең процестерін қамтиды. Біздің заманымыздың ғалымдары өз
еңбектерінде бұл мәселе жайында жан-жақты жазған, бұлардың қатарына
Р.Абудлатилов, М.С.Жүнісов, А.С.Смирнов, М.А.Морозов, Т.С.Сәрсенбаев сияқты
ғалымдарды жатқызуға болады.
Ұлттыққа болгар ғалымы Д.Паскалов (17,409-бет) айрықша мән береді.
Поляк философы Е.Коссак ұлттық, көптеген халықтардың жетістіктерімен өніп-
өсіп отыр, ал бұлар осы заманның рухына жауап береді, ұлттық кедергілер
дегенді білмейді, біздің планетамыздың адамдарына тең дәрежеде қызмет етеді
деген пікір айтады. (18, 69-бет).
Сондай-ақ, ұлттық тәрбие спорт пен дене тәрбиесі дамуының көптеген
жақтарын қамтиды. Оларда интернационалдық барған сайын айқын көрініс
береді. Осының арқасында ол ұлттық нәрселердің мазмұнын байытып, оларды
ықпалды ете түседі.
Дүние жүзінің көптеген елдердегі ұйымдастыру және әдістемелік
принциптердің, дене шынықтыру жаттығуларына үйрету әдістерінің, спорттық
жаттығу әдістерінің, спортшыларды психологиялық даярлау ерекшеліктерінің,
спорттық жарыстар өткізу талаптарының, спорт пен дене тәрбиесінің басқа да
құбылыстарың тұтас бір комплексінің мазмұнына жалпы, интернационалдық
көптеген ортақ нәрселер бар. Бұларсыз жалпы, интернационалдық нәрселерсіз
ұлттық атаулыда прогресс жоқ.
Айтылған пікірлерге байланысты ұлттық жалпы тенденцияны бейнелейтін
нақты фактілер келтіруді жөн көреміз. Сонымен, қазіргі қазақ спорты мен
ойындары ұлттық түрінен ұлттық жарыстарының ережелері, шын мәнісінде
спорттық ойындар мен сплорттың классикалық түрлері жарыстарының ережелері
негізінде түзілді. Бұларға қазылар алқасының міндеттері, жарыстар өткізу
туралы ереже, жарыстар өткізу орны. Ойынға қатысушыларға қойылатын
талаптар, жарыстар өткізу жүйесі және жарыс жеңімпаздарын анықтау т.б.
принциптер жатады. Мұндай принциптер әсіресе, көкпар, қазақша күрес,
аударыспақ, аламан бәйге сияқты ұлттық спорт түрлерінде айқын білдірілген.
Жоғарыда айтқанымыздай, ұлттық тәрбие жеке, оқшау құбылыс ретінде
өмір сүрмейді. Керісінше, ол интернационалдық құбылыстармен сан мың
арқаумен байланысқан, олар ұлттың негізгі принциптеріне, өмір сүру
жағдайларына қарсы келмейді. Сондықтан, әр халықтың өмірінде тек шын
мәнінде ұлттық нәрселер сақталып қалған. Ал, басқалары бірте-бірте
жоғалады, бұған кеңес өкіметі тұсындағы зорлықпен тықпалаған көп жайлар
мысал болады.
Қазіргі демократиялық қоғам жағдайында ұлттық, интернационалдық
құрамына кіреді, керісінше де болуы мүмкін. Қайтадан табылған
интернационалдық жекелеген ұлттардың жетістігіне айналып, бірте-бірте
интернационалдыққа өтеді. Соның өзінде ұлттық нәрсенің интернационалдыққа
өту процесі олардың бірлігіне нұқсан келтірмейді. Бұған ұлттық спорт
түрлерінен бір мысал келтірелік. Қазақтың жалпы ату, қырғыздың күресінде,
өзбектің Бұқара ережелері бойынша күресінде қаншама өзара өту процестері
болды десеңізші! Бұл табиғи нәрсе. Қазіргі күндердегі анағұрлым
жетілдірілген спорт түрлері мен спорт ойындары нақ осындай жолдан өткен.
Қазіргі қоғамның дамуы жағдайында ұлттық және интернационалдық
диалектикасындағы жаңалықтың мәнісі мынада, біріншісі (ұлттықты айтып
отырмыз-автор) барған сайын жақындап, екіншісі араласып кетіп отыр.
Екеуі өзара байланысты, себепші болып отырған процесс көз алдымызда
өтіп жатыр; бір мезгілде ұлттық атаулының формалары көбейіп, мазмұны сөзсіз
байып, ұлттықпен қарым-қатынаста әрқашанда анықтаушы болып табылатын,
интернационалдықтың рөлі тоқтаусыз арта түсіп келеді. Бұл жақындасудың
мәнісі сол, ұлттық, интернационалдық ендігі жерде тұтас алғанда,
интернационалдық негізінде дамып отыр, бұл даму ұлттық атаулыда
интернационалдықтың үлесін ұлғайту жолымен жүргізіліп жатыр. Ұлттықты
интернационалдық деңгеге көтеру жалпы маңыздылығы зор мәселе.
Мұндай процестің маңыздылығын спорт түрлерінің тарихы дәлелдеп отыр.
Сонау бір алыста қалған дәуірлерде сақаны доптың орнына пайдаланып ойнау
ойыны негізінде шыққан орта азиялық, парсылық човчан (чагда) ойыны уақыт
өте келе, күллі азиялық, одан кейін ат добы деген атпен дүнижүзілік ойынға
айналды.
Дзю-до қазіргі кезде тек жапонның ұлттық күрес ойыны ғана емес,
олимпиялық ойындар бағдарламасына енетін кең тараған халықаралық спорт түрі
болып табылады. Спорттың СУМО күресі турадлы да осыны айтуға болады. 1996
жылы СУМО жөнінде дүние жүзілік спорт федерациясы құрылып, ойдағыдай жұмыс
істейді. Кеңес одағында 30-жылдардың бас кезінде күрестің ұлттық
түрлерінен, қарусыз өзін-өзі қорғау тәсілдерінен келіп шыққан Дзю-доны еске
түсіретін жаңа спорттық күрес – самбо ойыны пайда болды. Осы ойында қазақша
күрес әдістері кең қолданылады. Бүгінде самбо бойынша дүние жүзілік
чемпионат өткізіледі. Бүгінгі таңда Самбо күресі ұлттық және ұлтароалық
спорт түрлерін интернационалдық, халықаралық спорт түрлері дәреджесіне
көтерудің классикалық мысалы болып табылады.
Осы заманғы спорт және дене тәрбиесі жүйесінің ұлттық мәнін тереңдету
ерекше маңызды проблемаға айналып отыр. Сондықтан да, бұл проблемаға ғылыми
диалектикалық тұрғыдан келу керек. Сонымен қатар, спорт пен дене тәрбиесі
саласындағы кейбір мамандар тарапынан бұл проблема дұрыс түсіндіріп жүрген
жоқ.
Мәселен, профессор В.И.Элашвили мынадай пікір білдіреді:
Еліміз халықтарының бай қоры болғанына қарамастан сырттан
әкелінгендердің, ауысқандардың есебінен дене тәрбиесі құралдарын кеңейту,-
деп жазады ол – дұрыс емес, өйткені бұл ұлт мәдениеттерін дамыту
мүдделеріне нұқсан келтіреді. Жергілікті қазыналарымызға, дене шынықтыру
жаттығуларына, халықтарымыздың ойындық фольклорына қол байлау болады.
Біздіңше, аталған авторлардың бұл пікірі осы заманғы ұлттық табиғатты
толық бейнелей алмайды. Егер интернационалдық халқтар қорына үйлесімді
түрде кірігіп кететін болса, онда ол ұлттық атаулығы кедергі келтірмейді,
қайта оның деңгейін одан да жоғары көтереді.
Спорт пен дене тәрбиесінің ұлттық жүйесіндегі ұлттық қорды сақтау
туралы пікір, қандай да бір жағдайда интернационалдық атаулыдағы ұлттықтың
алатын орны тиісінше бағаламаушылықпен, осы заманғы дене мәдениетіндегі
ұлттық және интернационалдық бастаулардың өзара байланыс, өзара себепші
болушылық диалектикасын бекерге шығарушылықпен байланысты.
Сондай-ақ, ұлттық атаулыны интернационалдық үнемі толықтырып
отырушылық, ұлттықтың өзін жоюға әкеліп соқтырады деген де пікір бар.
Сергей Месхидің сөзіне келтірейік: Буртаоба, күрес, жүзу, джигитоба
ойындарымыздың басқалардан несі кем?... өзгерту керек, бірақ бізге
ойындарымызды жоғалтатын өзгерістің керегі жоқ. (19, 432-бет).
Иә, мәдениет тарихында халықтардың рухани өмірінен мәдениеттің
жекелеген элементтері ғана емес, бірқатар мәдени құндылықтар, оның ішінде
спорт пен дене тәрбиесіндегі құндылықтар із-тұзсыз жоғалған оқиғалар аз
болмаған. Мысалы қазақтың жамбы ату, ат үстінде, жаяу жүріп садақ ату
ойындарын алалық. Бұл ойындардың жоғалуы субъективтік факторлармен
байланысты болды. Кеңес өкіметінің спорттық саясаты бұл ойындарды күні
өткен, осы заманғы әскери өнердің талаптарына, әскери жаттықтыру
дайындығының рухына жауап бермейді деп санады.
Сонымен қатар, жекелеген ұлттық құндылықтар, жоғары халықаралық
деңгейге дейін көтерілген оқиғалары да болды. Мәселен, ХІV ғасырда Американ
аборигендерінің каучуктен жасалған доппен ойнайтын ойындары болды. Олар
жеке және командалық ойындар еді.
Ер кісілер ер кісілерге қарсы, әйелдер әйелдерге қарсы ойнады. Сондай-
ақ олар жұп-жұп болып та ойнайды. (20, 136-бет). Бұған дейін дүние жүзі
халықтары арасында жұп-жұп болып араласып ойнау жоқ болатын.
Демек спорттық ойындардың кең тараған бұл түрлері (бадминтон, үлкен
теннис, үстел теннис) үшін біз европалық, отарлау кезіндегі Американың
байырғы тұрғындарына қарыздармыз. Осы заманғы спорт (тау шаңғы
акробатикасы, спорттың су шаңғысы түрлері және т.б.) тархынан басқа да
мысалдарды келтіруге болады.
Халықтардың ұлттық қоры қаншалықты бай болса да оны жаңа нәрселермен
– инонационалдық нәрселермен толықтыру артықтық етпейді, қайта ұлттық күш-
қуатын арттыра түсудің маңызды факторы болып табылады. Жетілдірілген
формаға, бай мазмұнға ие болған ұлттық атаулы жан-жақты (универсалды)
құбылысқа айналады. Мысалға Қазақстанда спорттың жан-жақты ұлттық түрі
белуарға дейін жалаңаштанып күресу түрі бар. Қашаннан бері бізде алыс
–жақын шетел балуандарының қатысуымен халықаралық жарыстар өткізіледі. Қыз
қуу ең көп кең тараған ат спорты ойынына айналды. Қазіргі таңда ол дүние
жүзінің көптеген елдеріне тарап отыр.
Сонымен қатар, ұлттық атаулыны асыра бағалау (нақтылай айтсақ,
инонационалдыққа зиян келтіру) оқиғалары да жоқ емес. Мысалы, Оңтүстік
Қазақстан, Жамбыл облыстарының кейбір мектептерінде ұлттық қимыл ойындары
және дене шынықтыру жаттығулары негізінде, дене шынықтыру сабақтарын өткізу
әрекеттері жасалған.
Мұның бәрі осы заманғы ұлттық проблемаларды тар көлемде түсінудің
салдары болып табылады. Осыған байланысты жекелеген мұғалімдер ұлттық дене
шынықтыру жаттығуларының кейбір ерекшеліктері мен формаларының, түсіндіруге
болатын тұрғылықтылығын тіпті өзгермейтін құбылыстар деңгейіне дейін
көтерілгенін атап көрсету керек.
Егер, мұндай логикаға ерік беретін болсақ, онда ұлттық дене шынықтыру
жаттығулары мен дене тәрбиесі өткен кезеңнен мұра болып қалған белгілер,
ерекшеліктер негізінде ғана дамытылуға тиіс. 1993 жылы Қырғыздың Манас
эпосының 1000 жылдағы құрметіне өткізілген Халықаралық ғылыми-ілімдік
конференцияда жекелеген мамандар тарапынан мұндай түсініктің қателігі
аяусыз сынға ұшырады. (21, 5-6 беттер).
Осы арада атап айту керек, мұндай – қате көзқарастар дене тәрбиесінің
халықтық педагогикасымен үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Шын мәніндегі дене
тәрбиесінің халықтық педагогикасы ғасырлар бойы жасалған ойындар мен дене
шынықтыру жаттығуларын кейде дайын күйінде пайдаланып, кейде осы заманғы
дәстүрлер рухында дамытып, жаңашылдығымен ерекшеленеді.
Тек сонда ғана біз қатты тәрбие құралына ие боламыз деп әділетті
түрде атап көрсетеді Л.А.Чуваров. (22,112-бет).
Спорт пен дене тәрбиесінде ұлттық ерекшелікті асыра бағалаушылық жеке
адамды тәрбиелеу процесіне залал келтіреді, ақыр аяғында ұлттық эгоизмге,
ұлттық көктеушілікке әкеліп соқтырады. Мұндай құбылыс жақтаушыларының
көзқарастары Шығыстың мәдениеті Батыс мәдениетінен әлдеқайда жоғары деп
пайымдайтын азиацентризм ілімін жақтаушылардың көзқарастарымен үндес
келеді. (23,24-25-беттер).
Сондықтан, ғылыми шындықтан ауылы алыс, бұл сияқты ілімдік
тұжырымдардың өмір сүруі өз кезегінде спорт пен дене тәрбиесі саласында
шовинизмнің көрінуіне мүмкіндік туғызады.
Дене тәрбиесі саласының маманы, неміс ғалымы Г.Вонненбергтің пікірі
бойынша, Мұнда себеп және салдар араласып кеткен... сол себепті құбылысқа
деген мұнда қатынас өз-өзін шовинизмге әкеліп соқтырмайды; олар тек елеулі
шовинизмді күшейтуді немесе туғызуы мүмкін. (24, 150-бет).
Мәдениеттің абсолюттік нормалары жоқ, барлық мәдениет нормалары тарихи
тұрғыдан алғанда, шартты әрі салыстырмалы деген ілімдік тұжырым бар.
(25,150-бет).
Сонымен қатар, С.Н.Артановский пайымдағандай күллі ұлттық мәдениет
біртұтас дүниежүзілік тарихи процестің мәні және жалпы адамзаттық
мәдениетке қатысты дегенді білддіретін абсолюттік сәт өмір сүреді. (26, 79-
бет). Әрбір ұлттық мәдениет салыстырмалы түрдегі құндылыққа, сонымен қатар
абсолюттік – жалпыадамзаттық құндылыққа, сонымен қатар абсолюттік – жалпы
адамзаттық құндылыққа ие деп жазоған еді, М.М.Сужиков. (27, 85-бет).
Грузин мәдениетінің классигі Н.З.Чавчавадзе ұлттық мәдениет абсолюттік
құндылыққа қаншалықты қатысты болса, соншалықты құнды деген ой айтады,
оның жарығымен нұрланады. (28, 46-бет).
Дене шынықтыру мәдениеті жалпы адамзаттық мәдениеттің құрамдас бөлігі
болып табылады.
Сондықтан, аталған авторлардың ой-пікірлері дене шынықтыру мен спортқа
тікелей қатысты, дене тәрбиесі саласында өмір сүретін кейбір ілімдік
қағидалардың мәнін қозғайды. Тарихи принцип, танымның тарихи әдісі спорт
пен дене тәрбиесіндегі ұлттық атаулыны зерттеудің негізі болып қызмет
етеді.
Бұл әдіс тарихи процестегі өз орны, өз жұмысы бойынша зерттелген затты
ұсынады, яғни, оның тарихи орнын, тарихи рөлін белгілейді (29, 36-бет).
Дене тәрбиесі саласындағы ұлттық атауы дегеніміз, бұл ұлттық ерекше
деген сөз. Ол әрбір жекелеген жағдайда нақты жағдайларға және олардың өмір
сүру жағдайларына байланысты өзгеше және өзіндік әрекет жасайды. Мәселен,
80-жылдардағы ұлттық, 90-жылдардағы ұлттықтан елеулі түрде ерекшеленеді.
өйткені, қоғамдық өмірдің ол және бұл құбылыстарына әр түрлі идеологиялық
көзқарастар болды. Жеке адам тәрбиесіне әртүрлі талаптар қойылды.
Қазіргі қоғам дамуының жағдайларында атап көрсетілгендей, ұлттық
жанды, дамушы, прогресшіл процесс болып табылады. Осыған байланысты ұлттар
мен халықтардың даму процесінде ұлттықтың өзі-оның мазмұны мен формасы,
онда ұлттық-өзгеше инонационалдық қарым-қатынасы бірте-бірте өзгеоеді.
Соның өзінде ең алдымен жаңадан пайда болған инонационалдық элементтер өмір
сүріп нығаяды, оларды саналы түрде қолдану, аталған процестерді саналы
түрде басқару айқын байқалады. Мысалға осы заманға қазақ спортының ұлттық
түрлері мен ойындарын алайық. Оқу-жаттығу процесін, спортшылармен күллі
тәрбие жұмысын, осы заманғы ғылыми-әдістемелік принциптерді және
нормативтік талаптарды қолдануды дұрыс ұйымдастырудың арқасында олардың
көпшілігі спорттың әмбе-бап, көп қырлы түрлеріне айналды.
Қазақша күрес, тоғыз құмалақ сияқты спорттың түрлері бойынша Қазақстан
чемпионаты жеңімпаздары мен жүлдегерлерінің арасынан бүгінде орыс, украин,
корей, немісжәне басқа да ұлттардың өкілдерін кездестіруге болады. Бұған
қоса ұлттық дене шынықтыру мен дене тәрбиесі туралы, ұлттың дене тәрбиесі
мен дене шынықтыруы туралы айту да ерек шығар.
Бірінші жағдайда ұлттық спецификалық (өзгеше), ұлттық қайталанбас
белгілер жайында, ұлттық дене шынықтыру, дене тәрбиесі және спорт мазмұнына
енетін элементтер жайында әңгіме болып отыр.
Екінші жағдайда, әңгіме анағұрлым кең құбылыстар жайында болып отыр.
Басқаша айтқанда, ұлттың дене тәрбиесі мен спорт бұл дегенің осы
заманғы ұлттың өміріне енетін, осы заманғы ұлт ие болып отырған нәрселер
болып табылады. Олар ұлттық, ұлтаралық, инонационалдық халықаралық
атаулығы, яғни, осы заманғы дене шынықтыру мен спорт қозғалысына ие болуы
мүмкін.
Шындығында осы заманғы ұлттың өмірін тек спорт пен дене тәрбиесінің
тар спецификалық ұлттық формасында елестету қиын. Бұған қоса айтарымыз,
ресми деректер көрсетіп отырғандай, республикамыздың кейбір облыстары мен
аудандарында спорттың ұлттық түрлерімен шұғылданушылардың пайызы (проценті)
спорттың классикалық түрлерімен айналысушыларға қарағанда аз болып отыр.
Қазақ жарыстарының көпшілік бөлігі бокс, еркін күрес, дзю-до, футибол,
жеңіл атлетика сияқты спорттың классикалық түрлерін артық санайды. (30,110-
бет).
Ұлттық және инонационалдық, жалпы және жеке диалектикасы спорт пен
дене тәрбиесі саласындағы ұлттық туралы, жалпының бөлегі ретінде жеке өмір
сүретін ұлттық тураы мәселені дұрыс қарастыруға мүмкіндік береді. Нақ
осыдан Ұлттық дене шынықтыру, Ұлттық дене тәрбиесі, және Дене
шынықтыру, Ұлттық дене тәрбиесі ұғымдарының өмір сүруінің заңдылығы
келіп шығады.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңіне ұлттық және инонационалдық аспектілері
айрықша маңызға ие. Бұлардың біріншісі сияқты екіншісі де Республиканың жас
ұрпағын заманға сса тәрбиелеудің бірыңғай мақсатына қызмет етеді. Соның
өзінде Қазақстандағы барлық халықтар өкілдерінің ұлттық мүдделерімен рухани
қажеттіліктерін бейнелей отырып, ұлттық және инонационалдық жеке адамды
Қазақстан патриотизм мен шын мәнісіндегі инонационализм рухында
тәрбиелеудің маңызды құралы ретінде пайдаланылуы мүмкін.
Қазіргі кезеңдегі дене тәрбиесі мен спорт ұлттық өзгешелікті, ұлттық
әралуандықты бекерге шығармайды. Мұнда ұлттық өзгешеліктерімен ұлттық шығу
тегіне қарамастан жеке адамды қалыптастыру мен дамытудың жалпы міндеттері
мен жалпы мүдделерін шешу үшін қызмет етеді. Алайда қай ұлтқа жататындығы
елде тұратын адамдарға тән жалпы адамдық белгілермен, инонационалдық
қасиеттермен тығыз байланыста мәлім болады.
Қазіргі Қазақстанның нақты жағдайында жеке адамды тәрбиелеудің жаңа
талаптарына жауап бере алатын ұлттық мәселелерді дұрыс шешу үшін стихиялық,
ұйымдастыра алушылық сияқты жағымсыз құбылыстарды өмірімізден аластау
қажет. өкінішке орай, бұл құбылыстар бізде орын алып отыр. Ж.Оңалбековтың
спорт пен дене тәрбиесі саласындағы жеке адамдар қатынастары проблемасына
бағытталған арнайы зерттеуінде бұл аталған сәттер нақты фактілермен
көрсетілген. (31, 86, 99-беттер).
Сондықтан, спорт пен дене тәрбиесінде ұлттықтың көріну формасы мен
мәніне талдау жасау үшін, ұлттықты және оның басқа құбылыстармен қатынасын
даму үстінде, нақты жағдайлармен қоғамның тәрбие жүйесімен байланыстыра
алып қарастыру керек деген қағиданы басшылыққа алу қажет. Тегінде спорт
және дене тәрбиесі жеке адамды тәрбиелеуге қызмет етеді. Ұлт тәрбиесінің,
дене шынықтырудың, спорттың халықтық түрлері мен ойындардың ерекше
өзгешеліктерін, олардың ұйымдастыру әдістемелік, имандылық негіздерін,
тәрбиелеу қызметін (функциясын) анықтай береді.
Спорт пен дене тәрбиесіндегі ұлттық (национальное) объективтік
шындықтың нақты формаларын бейнелей береді, демек, онда тарихи дамудың өн
бойында белгілі бір халықтың тұрмыстық ақуалы, көзқарасы, мәдени даму
деңгейі, ұтаралық қарым-қатынас жасау формалары, мәдени байланыстар сияқты
толып жатқан қайта құрудың аса маңызды факторлары байқалады. Сондай-ақ
табиғат климат-географиялық, өндірістік, оның ішінде, этникалық факторлар
да дене тәрбиесінің ұлттық ерекшеліктеріне ықпал етеді. Дәстүрлер ерекше
зерттеулеріміздің көрсетіп бергеніндей, дәстүрлер күштірек болған сайын
ұлттық атаулы да күштірек, мәндірек болады. Мысалға қазақтың ат спортын
алайық, мұнда ұлттық элемент айқын бояумен ерекше көрінеді.
Қоғамдық өмірдегі ұлттық атаулы адамдар қызметінің кейде аз, кейде көп
саласын қамтиды. Біздің пікірімізше, ұлттық әсіресе шығыс халықтарында дене
тәрбиесін, спортты және дене шынықтыруды көп дәрежеде қамтиды. Осы мағынада
алғанда дене тәрбиесімен спорт өнермен ұқсас. Нақты зерттеулер жүргізу
кезінде алынған қоғамдық пікір, міне, осыны дәлелдейді (32, 24-29 беттер).
Қазіргі қоғам дамуы жағдайында, спорт пен дене тәрбиесінің ұлттық формалары
мен құралдарында ұлттық элемент бұрынғысынша, оларды дамытудың өзгеше
(спецификалық) бағытын құрайды, өйткені, онымен қозғалтқыш қызметінің
сипаты ғана емес, тәрбиелеу процесін ұйымдастыру әдістері мен өзіндік
ережелері байланысты.
Мәселен, қазақтың қимыл және жартылай спорт ойындарында ұлтаралық және
интернационалдық белгілер аз емес. Алайда, олар қозғалыстың сыртқы
құрылымына ғана қатысты.
Соңғы кездерде Қазақстанның жоғары орындарында (Қостанай
университетінде, Түркістандағы Ахмет Ясауи атындағы қазақ-түрік
университетінде, Қазақ қыздар институтында, Жансүгіров атындағы Талдықорған
университетінде) оқылатын дене шынықтыру сабақтарында ұлттық спорт және
қимыл ойындары жиі-жиі қолданыла бастады.
Бүгінде халыққа білім беру органдары аталған проблемаларды зерттеуге
үлкен маңыз беріп отыр. Осыған басйланысты қазақ, ұйғыр мектептерінде ғана
емес, республикамыздың орыс мектептерінде қазақтың ұлттық қимыл және спорт
ойындарын қолдануға байланысты зерттеу жұмыстарымызды одан әрі жалғастыра
беру ойымызда бар.
Қазіргі таңда спорт пен дене тәрбиесінің ұлттық құралдары мен
формаларының алдынан үлкен болашақ ашылып отыр. Бұған Орталық Азия
елдерінде ғана емес, алыс шет елдерде ұлттық атаулыны дамытудың жалпы
тенденциясы мүмкіндік туғызып отыр. Бұл айтылғанның дәлелі ретінде қазақтың
аударыспақ, қазақша күрес ойындары Транс Азия ойындарының бағдарламасына
енгізілгенін айтсақ та жеткілікті. Бұл бастамаға Иран, Монғолия, Қытай,
Палестина және басқа да елдер мұрындық болды.
1996 жылы Венгрияда өткен спорттың ұлттық түрлері бойынша І-ші
Дүниежүзілік фестиваль бағдарламасында қазақтың көкпар, аударыспақ ойындары
болды.
Ұлттық спорт мүдделері ұрпақтың аса маңызды компоненттері болып
табылады. Алайда, мұнда спорттық ғылыми әдебиетте спорттық қызығушылық,
мүдде деп спорт пен дене тәрбиесі жүйесінде күллі дене мәдениеті
қозғалысындағы қызығушылықты, мүддені түсінеміз. (33, 2-16 беттер).
Көптеген авторлар мүдделер алуан түрлі, типтерге, түрлерге тектерге
бөлінеді деп атап көрсетеді. Шындығында қоғамдық әлеуметтік және рухани
өмірдің өзі сияқты мүдделер де әр алуан. Осы арада спорт пен дене тәрбиесі
саласында, дене қозғалысы жүйесін ұйымдастыруда мүдделердің өмір сүру
заңдылықтары байқалады.
Сонымен қатар, бұл авторлардың жұмыстары алға қойылған мақсаттары мен
міндеттерінің нақтылығымен, түрлі-түрлілігімен ерекшеленбейді. Сондықтан,
бұл мүдделердің спорт пен дене тәрбиесінің формалары мен түрлеріне деген
себептерін түсіндіруге байланысты бір жақтылық орын алады. Мүдделерге
байланысты дене шынықтыру және спорт қызметінің анағұрлым терең процестері,
сондай-ақ спорттық мүдделердің себептеріне ықпал ететін әлеуметтік және
психологиялық факторлар әзірге үлкен арнаулы зерттеудің тақырыбы бола
қойған жоқ. Бұл жерде, біз 1996 жылы қорғалған Ж.Оңалбековтың кандидаттық
диссертациясын есепке алып отырғанымыз жоқ. (34, 143-бет). Аталған
диссертацияда ықшам түрде жеке адамдар арасындағы спорттық мүдделердің
кейбір мәселелерін баяндау әрекеті жасалады. Алайда, ұлттық спорттық
мүдделердің аясы кең, сол себепті проблеманың көп қырлылығына одан әрі
зерттеу жұмыстарын жүргізу қажеттілігі туындайды.
Өкінішке орай, ұлттық мүдделер табиғатының өзі жөнді зерттелмеген.
Сондықтан ол жайында әртүрлі пікір, әртүрлі пайымдаудың болуы түсінікті де.
М.С.Жүнісовтың пікірі бойынша Ұлттық мүдде – бұл шын мәнінде тұтас
субъекті ретінде ол және бұл ұлттық жеке ұлтқа қатынасы, өзінің өмір сүру
жағдайларының күллі жиынтығы. (35,36-бет).
Егер жағдай осындай болса, онда ұлттық мүдденің көлемі орасан. Осыған
сай қоғамда мүдделердің тұтас бір жүйесі, оның ішінде, өз спецификалық
өзгешеліктері бар ұлттық спорттық мүдделер құралады. Мүдде ұлттың, ұлттық
топтың, жеке адамның қызметінің түрткісі, ынталандырушысы болып табылады.
Түрткі себептердің негізінде әрқашанда нақты формасы бар анық мүдде
жатады. Осыдан ұлттың, ұлттық топтың жеке адамның спорттық мүдделерінің
өмір сүруі келіп шығады.
Қоғамдық қатынастар жүйесіндегі ұлттық спорт мүдделері
қажеттіліктердің адамдардың санасыеда бейнеленуі формасында көрініс береді.
Спорттық мүдделері жүзеге асыру қашанда қажеттіліктен туады. Ұлт және
оның өкілдері ұлттық спорттың мүдделерді сезініп, оларды іске асыру
қызметін ынталандырып отырады. Идеялардың өмір сүруі, ұлттық спорттың
мүдделер мен бұларды шын мәнінде жүзеге асыру саласындағы идеялық
тұжырымдар ұлттық тәрбиенің құрамына кіреді.
Қоғамдық өмірдің басқа салалары сияқты спорт пен дене тәрбиесі
саласында да іске асырылған, іске асырылмаған және танымдық мүдделер өмір
сүреді. (36, 22-23 беттер). Барша мүдде түрлерінің ұлттық спорт
мүдделерінде орны бар.
Қазақстанда Кеңестік дене тәрбиесі өмірі сүрген кезеңде қазақ ұлты
өкілдерінің спорттық мүдделері көбіне-көп жүзеге асырылмады, өйткені
олардың көпшілігі спорттың халықтың түрлерімен, спорт ойындарымен шұғылдану
мүмкіндігін ала алмады. Қазақтың ұлттық спорт түрлеріне қатысты тіпті
олимпиялық емес спорт түрлері деген арнайы термин пайда болды. Мұндай
спорт саясаты түбірінен қате болды, оның теріс зардаптары аз болған жоқ.
Жүзеге асырылмаған ұлттық спорт мүдделері жайлы айтқанымызда, біз жалпы
күллі ұлттық спорттық мүдделерге нұқсан келтірілді дегенді айтқалы отырған
жоқпыз. Көп ұлтты Қазақстан спортшылар дүние жүзілік, Азиялық, Европалық
чемпионаттарда, олипмпиадалық ойындарында Қазақстан Республикасының
астынан, еліміздің ұлттық туы астында жарыстарға қатысып, талай рет
жеңістерге жетті.
Бұл жеңістерді қазақ халқының ұлттық мүдделерін бейнелемейді деп кім
айта алады.
Біздің атақты спортшыларымыз республикамыздың ұлттық сияқты жалпы
мүдделерін тұтас алғанда ол кезде кеңес одағы деп аталған бүкіл еліміздің
интернационалдық спорт мүдделеріміз, ұлттық спорт мүдделеріміздің бір
бөлігі ретінде көрінген еді. Мұндай құбылыстың басты себебін, қазақ
патриоизмі деп санауымыз керек.
Адамдардың спорттық белсенділігінде, олардың көңіл-күйлерінде іске
асырылмаған ұллтық спорт мүдделері белгілі бір рөл атқарады.
Сондықтан, олар халықтың белгілі бір бөлегі тарапынан теріс реакция
туғызар табиғи нәрсе.
Бұл көбіне-көп спорттық мүдделерінің жүзеге асырылуы
қанағаттанарлықсыз болуына байланысты туады. Кезінде республикада ашылған
балалар жас өспірімдер спорт мектептерінің арасында қазақша күрес
мектептерінің болмауы қазақ жастары мен қазақ жаттықтырушылары арасында
осындай теріс реакция туғызған болатын.
Спорт жұртшылығының күшті наразылығы ғана, жіберілген қателікті
түзетуге мүмкіндік берді.
Арада біраз уақыт өткен соң жүргізілген сұрақ-жауапнама көрсеткендей,
халқының басым көпшілігі байырғы тұрғындар саналатын Қазақстаннның кейбір
аудандарында қазақша күреске қарағанда Олимпиядалық спорт түрлері деп
аталатындарға бұрынғысынша артықшылық берілетіндігі байқалды. Осының бәрі
әлбетте, іске асырылмаған ұлттық спорт мүдделері қатарына жатады. (37,20-
бет).
Сондай-ақ жүргізілген нақты социологиялық зерттеулер көрсеткендей
спорт түрлері бойынша жаттықтырушылар мен дене шынықтыру кадрларын даярлау
проблемасы іске асырылмаған ұлттық мүдделер қатарына жататындығы байқалды.
Дене шынықтыру институттары мен жоғары педагогикалық оқу орындарының дене
тәрбиесі факультеттерінде пәндердің орыс тілінде оқытылуы орыс тілін нашар
білетін қазақ қыздары мен жігіттері үшін елеулі кедергі болды. (38, 21-
бет).
Бүгінде қазақ тілі мемлекеттік тіл болғаннан соң ғана, жіберілген
кемшіліктер түзетіліп, спорттық-педагогикалық пәндерді қоса алғанда пәндер
қазақ тілінде оқытыла бастады.
Ұлттық спорт мүдделері жеке адамның әлеуметтік белсенділігіне ғана
емес, ұлттық құндылықтар болып табылатын жеке адам құрылымы психологиялық
жұмыс көлемінің кейбір элементтеріне де байланысты. Ал ұлттық құндылықтар
қатарына, ұлттық спорт ойындары мен ұлттық спорт жатады. Олардың орасан зор
ұлттық құндылықтар болып табылатындығы жайында Кеңес дәуіріне дейінгі орыс
және шетел авторлары жазып қалдырылған. (39, 230-235 беттер). Олардың
көпшілігі қазақ даласының тұрғындары үшін, халық спорты мен спорт
ойындарынан артық ешнәрсе жоқ деп атап көрсетеді. Қырғыз (қазақ) көкпар
деген сөзді есіткенде, - деп жазады Л.Боллюзек,-одан басқа дүниенің бәрін
ұмытады. (40, 162-бет).
Ұлттық спорт құндылықтары адамдар қызметін бағалаудың маңызды шарты
болып табылады. Жеке адамның құндылығын ұйымдастыруды білу белсенділікті
анағұрлым мақсатты түрде қолдануға, өз қызметінің нәтижелерін дұрыс
бағалауға мүмкіндік береді.
Ұлттық саладағы анағұрлым маңызды құндылықтардың қатарына нақты ұлттық
өкілі ретіндегі жеке адамның қадір-қасиетіне байланысты құндылықты жатқызу
керек. Көп жылғы байқаулларымыз көрсеткендей, құндылық адамның қадір-
қасиетіне баланысты, адамның спорттық қызметі көп ұлт бас қосқан, тіршілік
ететін ортада өткен жағдайда ол ерекше болуға, айрықша реңке ие болады,
олардың негізінде ұлттық мақтаныш, ұлттық борыш сезімі, патриоттық сезім
жатады.
Спорттағы құндылық спорттың ұжымның (коллективтің), топтың және
команданың ұлттық құрамына байланысты вариативтік маңызға ие. Олардың
маңыздылығы көп ұлтты ортада артады да, бір ұлтты ортада кемиді, спорттық
шеберлік пен жоғарғы спорттық жетістіктерге тікелей байланысты адам тәнінің
қасиеттері сияқты, құндылықтар қашанда кісіні таң-тамаша қалдырады. Бұл
құндылықтар жайында Ж.Оңалбеков өзінің арнайы зерттеуінде жан-жақты жазады.
(41, 29-беттер).
Спорт қарым-қатынассыз өмір сүрмейді. Әсіресе, ол көп ұлтты ортада
жоғарғы мәнді құндылықтарға ие. Бұл жайтты былайша түсіндіруге болады,
спорттық қызметінің функционалды мазмұны ерік және команданың өзі ең
алдымен ұтаралық қарым-қатынастың деңгейіне байланысты. Бұл аталған
құндылықтар жасы, жынысы, спорттық біліктілігі, ұлттық құрамы бойынша
ерекшеленетін топтарда үлкен эмоциялық және реттеуші бірдей күшке ие. Бұл
құндылықтардың жетістіктеріне қол жеткізу мүмкіндіктері жоқ жерде спорттық
мүдделердің әлсіреуіне әкеп соқтырады, бұл алға қойған мақсаттар мен
міндеттердің күйреуімен парапар.
Бұл құндылықтар тұтас алғанда ұлт пен жеке адамдардың мүдделеріне
қызмет етеді, олар адамдардың әлеуметтік-этникалық қауымдастығының дене
тәрбиесі мен спортты дамудың көкейкесті қажеттіліктерін білдіреді, бұл
орайда қоғамдық болмыс, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz