Эстетикалық тәрбие әдістері
Дене тәрбиесі жүйесінде жеке тұлғаның дамуы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
І – тарау. Дене тәрбиесі жүйесінде жеке тұлғаның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ...8
1.1 Денені тәрбиелеу жүйесіндегі адамгершілік, өнегелік, ақыл-ой,
эстетикалық және еңбек тәрбиелерінің негізгі
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Дене шынықтыру мәдениеті ұжымының тәрбиелік
мәні ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Дене тәрбиесі маманына қойылатын педагогиакалық
талап ... ... ... ... ... ..27
ІІ – тарау. Сабақты дене жаттығулармен құру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .31
2.1 Сабақты құру үлгісінің жалпы ерекшеліктері және әр
түрлілігі ... ... ... ... 31
2.2 Сабақтың жалпы
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..35
2.3 Сабақ құрылымының педагогикалық міндеттерге
тәуелділігі ... ... ... ... ...39
2.4 Сабақтағы жүктемелерді мөлшерлеп бөлудің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ..45
2.5. Шұғылданудың сабақтан тыс
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Пайдаланылған
әдебеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .67
Кіріспе
Зертеудің өзектілігі. Дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесі ғылыми
және оқу пәні ретінде жетекшілік рөл атқара отырып, дене тәрбиесі
саласындағы кәсіптік бағытты анықтайды. Сонымен бірге осы саладағы білім
негізінің жүйесін құрайды. Мұғалімнің дене тәрбиесінің ілімі мен
әдістемесін жете білуі, оның педагогикалық ойлау жүйесінің дамуының басты
шарты. әртүрлі деңгей мен түрлерінде, дене тәрбиесі мәселелерін
шығармашылық тұрғысынан шешуге, болып жатқан жаңалықтарды біліп отыруға,
кейбір ілімдік және іс-тәжірибелік жаңалыққа сын көзбен қарап қабылдауға,
дене тәрбиесі міндеттерін шешуде қосымша өтетін ғылыми пәндердің атқара
рөлін дұрыс бағалауға, өзінің педагогикалық шығармашылық негізін жасауда
атылып отырған пәннің маңызы зор.
Нақты ғылыми және оқу пәні ретінде бөлімнің қайбір саласы болмасын,
егер жеке, өзіне ғана тән пән мәніне ие болса ғана, жеке дара пән ретінде
аталуға құқығы бар. Зерттеу пәні мәніне ие болса ғана, жеке дара пән
ретінде аталуға құқы бар. Зерттеу пәні бір немесе басқа да ғылыми пәндерге
тән ізденістің объектісін немесе субъектісін атайды. Зерттеу нәтижесінде
жинақталғаг мәліметтер белгілі бір жүйеге қалыптасып арнайы оқу пәнін
құрайды.
Дене тәрбиесі туралы ғылымда ізденіс дүниесі (объектісі) мынадай
педагогикалық қозғаушы күштер болуы мүмкін:
- Дене шынықтырудағы жаттығулар жүйесі, әдісі және т.б. Ал ізденістің
субъектісі деп дене жаттығуларын орындау кезінде адамның әсер етуді
(реакциясын) немесе іс-қимылын зерттеуді айтады. Сөйтіп, кез келген
педагогикалық ізденіске зерттеу объектісі субъектіден бөлек өмір сүруі
мүмкін емес және субъектісіз объекті де өмір сүрмейді.
Әлеуметтік құбылыс есебінде дене тәрбиесінің жалпы заңдылықтарын
тұрақтандыру дене тәрбиесінің ілімін зерттеу пәні болып табылады. Жалпы
заңдылықтар деп халықтың кез келген бөлігіне дене тәрбиесінің тең дәрежеде
қатыстылығын айтады (балалар мен ересектердің, дене шынықтыру
жаттығуларымен енді ғана айналасушылар мен жоғары дәрежелі спортшылардың).
Дене тәрбиесінің әдістемелік зерттеу пәні деп дене тәрбиесінің
жекелеген заңдылықтарын тұрақтандыру және педагогикалық жұмыс барысында
нақты бағыты бар жалпы заңдылықтары диалектикалық материализм ашқан табиғат
пен қоғамның жалпы заңдылықтарының арнаулы таным әдістері және адам
денесінде болатын өзгерістер жеке методологияның бірі – дене тәрбиесінің
методологиясын құрайды. Оның жалпы методологиямен байланысы мынадай
жағдайларға тәуелді: жалпы әдістемелік жөніндегі ережені пайдалануға, дене
тәрбиесі сияқты әлеуметтік құбылыстың заңдылықтарын ғылыми зерттеулердің
бар екендігіне, түсінік аппаратының кең көлемде пайдалануына.
Осыдан барып дене тәрбиесін зерттейтін өзге пәндердің ішінен ғылыми
және оқу пәні есебінде дене тәрбиесінің методологиясы есебінде тұтастай
қоғамдық құбылыс есебінде дене тәрбиесінің көп қырлы ішкі және сыртқы
байланыстарын бәрінен бұрын ашып көрсетеді. Сондықтан да дене
тәрбиесініңілімі мен әдістемесі оқу пәні есебінде әрбір маманның еркін
бағдарлама жасауға және дене тәрбиесінің кез келген міндеттерін шешуде өзін-
өзі көрсете білуге мүмкіншілік беретін дене тәрбиесі аясындағы
методологиялық дайындықты қамтамасыз етуге арналған.
Дене тәрбиесі жүйесінің кез келген педагогикалық бағытының тиісті
әдістемесі бар: жалпы дене шынықтыру әдістемесі, кәсіптік бағыттағы дене
тәрбиесінің әдістемесі және спорттық бағыттағы дене тәрбиесінің әдістемесі.
Осы әрбір әдістеменің ішінде жеке әдістер болады. Олардың әр түрлілігі
жаттығушылар крнтингентінің жасына, жынысына, кәсібіне және спорттық
мамандықтарына сәйкес келуге тиісті. Әдіс деген сөз ғылыми оқу пәндерінде
шартты жекеше түрде қорытынды сөз ұғымы (термин) ретінде қолданылады. Ол
жеке спорттық-педагогикалық пәндердің әдістемесін (гимнастиканың оқыту
әдістемесі, күресті оқыту әдістемесі т.б.) және жеке ғылыми пәндерді
құрайды. Дене тәрбиесінің ілімі, дене тәрбиесінің негізгі атқаратын
қызметін бейнелейтін, қазіргі кезеңдегі ғылыми қағидалардың динамикалық
жүйесін қарастырады. Сондықтан да ол дене тәрбиесі туралы білімнің ең жақын
түрі есебінде қарастырады. Сондықтан да ол дене тәрбиесі туралы білімнің ең
жақын түрі есебінде қарастырылады. Дене тәрбиесінің ілімі дене тәрбиесі
саласын тұтастай жетілдіру келешектік алға ілгерілеу мүмкіндіктерін
(перспективасын) жасайды, дене тәрбиесінің жекелеген заңдылықтарын
жинақтайды және оларды дене тәрбиесінің барлық әдістерінің игілігіне
айналдырады.
Дене тәрбиесінің әдістері жекелеген заңдылықтарды белгілей отырып,
ілімдік білімнің жинағын жасау үшін негіз жасайды, ал педагогикалық
ұсыныстар түріндегі жүйені заңдылықтарға айналдыра отырып, жалпы ілімді,
қағидаларды мұғалім мен оқушылардың нақты іс-қимылын жазба түріне
айналдырады. Дене тәрбиесінің әдістемесі арқылы қоғамдық игілік жеке
игілікке (денсаулық жағдайын жақсарту, дағдыларды меңгеру) айналуы жүзеге
асырылады. Сондықтан да әрбір әдіс нақты ұсыныс жасау үшін заңдылықтарды
пайдаланып қана қоймай, жаттығулардың белгілі ббір тобымен жүргізілетін
педагогикалық жұмыс барысына тән заңдылықтарды да қоса пайдаланады.
Мұның барлығы Дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесі деп бір атпен
аталатын екі оқу пәнінің өмір сүруіне жағдай жасайды. Пәндерді зерттеу
сипатына байланысты олар педагогика ғылымының жүйесіне кіреді. Алайда кез
келген педагогикалық пән есебінде дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесі
өзінің педагогикалық қағидаларын әлеуметтік, психологиялық және биологиялық
заңдылықтармен негіздейді.
Оқу пәнінің мазмұны мен құрылымы мына екі себеппен біртіндеп
өзгеріске ұшырайды: жаңа ғылыми деректердің пайда болуы және жоғары оқу
орнын бітірушілердің негізгі кәсіптік қызметіне байланысты мамандану. Бұл
орайда нақтылы екі бағытты атағанымыз жөн:
1) пәннің әлеуметтік мәселелерінің кеңеюі және дене тәрбиесі ілімінің
дене шынықтыру іліміне айналуы;
2) пәннің педагогикалық мәселелерді түсіндіру жайы аспектісінің
кеңеюі және дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесінің дене шынықтыру
педагогикасына айналуы. Екі бағыт та бір – біріне қарама-қарсы емес,
қажетті жағдайларды бірін-бірі біріккен түрде толықтырып отыруы мүмкін.
Қазіргі кезеңде оқу материалын кеңейту оқу сағаттарының көлеміне байланысты
шектелуі мүмкін. Болашақта дене шынықтыру педагогикасының негізінде дене
шынықтыру тарихы, дене тәрбиесінің психофизиологиясы, биомеханика және
басқа да арнаулы ілімдік пәндер материалын біріктіретін тұтас бірыңғай оқу
пәнінің құрылымын күтуге болады. Ал олай болған жағдайда бір немесе өзге
педагогикалық қағидаларыды жан-жақты сипаттау мүмкіншілігі пайда болады.
І – ТАРАУ. Дене тәрбиесі жүйесінде жеке тұлғаның бағытты дамуы.
1.1 Денені тәрбиелеу жүйесіндегі адамгершілік, өнегелік, ақыл-ой,
эстетикалық және еңбек тәрбиелерінің негізгі әдістемелері.
Дене тәрбиесі адамгершілік, өнегелік, ақыл-ой, эстетикалық және еңбек
тәрбиелеріментүбірлі байланыста. Бұл тарауда дене тәрбиесінің басқа тәрбие
түрлерімен өзара байланысының нақтылы жақтары көрсетіледі және
адамгершілік, ақыл-ой, эстетикалық және еңбек тәрбиелерінің дене тәрбиесі
жүйесіндегі маңызы баяндалады.
Дене тәрбиесі мен адамгершілік, өнегелілік тәрбиелерінің арасында
жеке тұлғаны жан-жақты және үйлесімді дамыту заңдылықтарымен қамтамасыз
етілген екі жақты байланыс бар. Бұл байланыстың табиғи-ғылымилық негізінен
ағзаның бірлігі туралы ілім, жеке тұлғаның дене және рухани дамуы құрайды.
Шұғылданушыларға дене және адамгершілік тәрбиесінің өзара бірлікте
әсер етуі бағытына қарай мүлде қарама-қарсы нәтиже келтіруі мүмкін.
Біздің егеменді еліміздегі дене және адамгершілік тәрбиелерінің өзара
байланысы дені сау, жаны таза, еңбек етуге, отанды қорғауға рухы дайын,
өскелең өмір жолының қиындықтарына төзімді жаңа заманының белсенді
жастарының бейнесін қалыптастырады.
Ал капиталистік елдердегі жас ұрпақ бейнесі реакцияшыл идеология
рухында, басқыншылық моральды рухта қалыптасады. Бұдан келіп шығатын түйін
дене және адамгершілік тәрбиелерінің өзара байланыстарының пайдалылығы
кездейсоқ жағдайда емес, яғни ойластырылған және мақсатты бағытта
ұйымдастырылған педагогикалық тұрғыдан ықпал жасау болып табылады.
Дене тәрбиесі жүйесінде спортшылардың адамдық бейнесінің келесі
ерекшелік белгілері көрінеді:
1. Халқымыздың мақсатты ісіне берілгендік, қоғамдық және мемлекеттік
мүддені өз мүддесінен жоғары қою. Еңбекке және отанды қорғауға дайын болу
мақсатында өзінің дене сапалары қабілеттерін жетілдіру және денсаулығын
нығайтуға үнемі қамқорлық жасау. Қоғамдық пайдалы істен өзін аулақ ұстайтын
спортшыларға бойында кешірімсіз көзқарасты қалыптастыру.
2. Қоғамдық мүлікті көздің қарашығындай сақтауға дайын болу. Денені
шынықтыру мәдениеті базщасының құрылысын салуға және оны құрал-жабдықтармен
қамтамасыз етуге белсенді түрде қатысу. Қоғам мүлкін таран-тараж
жасаушылармен аянбай күресу. Дене шынықтыру мәдениеті ұжымының жүргізетін
жұмыстарына белсенді ат салысу. Еңбекке, оқуға, қоғамдық міндетке,
спорттық шеберлігін жетілдіруге, тұрмыстағы іс-әрекеттерде ұжым алдында
жоғары жауапкершілікте болу.
3. Дене шынықтыру мәдениеті ұжымы мүддесіне қарама-қарсы пікірлерге
кешірімсіздікпен қарау.
4. Еңбекте, қоғамдық өмірде, спортта және тұрмыста жалпы адамдық
адамгершілік талаптарын ерікті түрде ойластырып орындау. Елімізде тұратын
барлық ұлттармен, ұлыстармен сол сияқты басқа ТМД елдерімен
ынтымақтастыққа, достық қарым-қатынаста болу. Халықаралық спорт сайыстары
барысында басқа ел спортшыларымен және еңбекшілерімен туыстық, бейбітшілік
қарым-қатынасты нығайту. Ұлттық бөлінушілікпен, бейбітшілік, демократия
және прогресс жауларымен аянбай күресу.
Егеменді еліміздің спортшыларының жоғары адамгершілік сапалары
еңбекте, тұрмыста, спорттық сайыстарда, оқу жүйесінде және отанды қорғауға
дайындық барысында қалыптасады. Адам өзін еңбекте, істе, әрекетінде,
адамдармен араласуында адамгершілік қасиеттерін көрсетуі үшін адамгершілік
принциптерінің жүйелерін меңгеруі тиіс. Бұл принциптер қоғамдық өмірде,
оның ішінде, дене тәрбиесі жүйесінде адамгершілік қатынастың барлық
жақтарын қамтиды. Спорттық қызметтің ерекшелігі шұғылданушыларға келесі
анықталған қатынастарды қамтамасыз етеді: өз командасының мүшелеріне,
жаттықтырушысына, спорттық қарсыласына, спорт төрешісіне, көрермендерге
және т.б. байланысты алдына қойылған міндеттерін орындауды қамтамасыз ету
және т.б. Бұл қатынастардың әр түрлілігі спорттық этиканың пайда болуын
анықтайтын спортшының мінез-құлқын мөлшерлейтін ережелермен, белгілі
шекарамен шектеледі. Этикалық талаптар және дағдылар, мінез-құлықтың саналы
негіздерін қалыптастырудың жолдары мен міндеттері мөлшері адам тәрбиесінің
жалпы жүйелерінде адамгершілік тәрбиесінің анықтаушы маңызы, жеке тұлғаның
әлеуметтік ақталған өмір жлолдарындағы алғашқы дәределік мәндегі
адамгершілік бастаулары, қоғамның бастаушы күшінің басты мүдделі
қызығушылығына тән, онда қабылданған адамдық өлшемдерінің нығаюы болып
табылады. Егеменді еліміздің дене тәрбиесі мамандарына, тәрбие саласының
барлық қызметкерлеріне тән жаңа қоғамның қорғаушылары мен құрылысшыларын,
яғни қоғамдық дамудың белсенді қайраткерлері – жастарды тәрбиелеуде
халқымыздың өмір сүру өлшемдерін терең меңгеріп, олардың жалпы адамдық
мазмұнының адамгершілік өнегесінің принциптеріне айналуы үшін, барынша
жауапкершілікті міндеттерді жүктейді. Спорттық этика дегеніміз бұл
спортшының өзінің ерекшелігі бар қызметінде (жарыста, жаттығуда және басқа
дене жаттығулары сабақтары талаптарында
Міндетті мінез-құлық ережесі мен талаптарының жиынтығы болып саналады.
Бұл міндеттердің кешенінде мыналар қамтылады:
- қызмет әуені (мотивтері мен сапалы сенімділікті, адамгершілік
саналылығын қалыптастыру;
- қоғамымыздың және әлемдік бірлестіктердің озық ойлы мүшелеріне тән
сипаттағы адамгершілік сезімін тәрбиелеу (өз отанына деген
сүйіспеншілік, достық, жолдастық, ұжымшылдық, қоғамдық борыш,
бейбітшілікті сүю, адамгершілік, бүкіл дүние жүзі адамдарының
ынтымақтастығы және т.б.);
- спорттық этикаға, дене шынықтыру мәдениетіне тәрбиелеудің нақтылы
талаптарына сәйкес қоғамдық ақталған мінез-құлық дағдыларын, этикалық
талаптарды сақтаудағы қатаң дағдыларды, әдеттерді, адамгершілік,
өнегелілік тәжірибелерін қалыптастыру.
Адамгершілік, өнегелілік тәжірибесінің
құралдары мен әдістері.
Оқу жүйесі барысында шұғылданушыларға адамгершілік, өнегелілік
тұрғысынан әсер ету осы жүйеге байланысты оның мазмұны, ұйымдастыру
әдістемелері, оқытушылары мен жаттықтырушылары, басқа да оқу жүйесіне
қатысушылардың адамгершілік тұрғысынан әсер ететіні педагогика ғылымында
дәлелденген. Дене тәрбиесі пәнінің өзгешелігі (қозғалыс дағдыларын
қалыптастыру, дене сапаларын жетілдіру), тәрбиелеу құралдары (гимнастика,
ойын, спорт, туризм), сабақтың үлгілерінің әр түрлілігі (сабақ, спорттық
жаттығу, жарыс, жорық т.б.), дене шынықтыру жаттығуларын әр түрлі жағдайда
өткізу (гимнастикалық залда, мұз айдынында, орманда, тауда және т.б.)
осылардың барлығы шұғылданушылардың санасына, сезіміне, ерік-жігеріне және
мінез-құлқына жан-жақты әсер етеді. әсіресе, дене тәрбиесінің негізгі
құралы – қозғалыс әрекеттерінің өнегелілікті дамытуда рөлі орасан зор.
Гимнастикада қолданылатын қозғалыс әрекеттері қатаң тәртіп белгілеуді
талап етеді. Бұл шұғылданушыларды өзін ұстай білуге, саналы тәртіптілікке,
өз денесін меңгере білуде сезімін басқаруға, өз әрекетіне жауап беруге және
тәртіпті саналы орындлауға мәжбүр етеді. Егер қозғалыс әрекеті күнделікті
дағдыланбаған жоғары биіктікте орындалса (гимнастикалық бөренеде, әр түрлі
биіктіктегі жарыспалы сырықта, белтемірде және т.б. тепе-теңдікке арналған
жаттығуларда) шұғылданушыларға жаттығуды орындаумен қатар батылдық, ерлік,
шешімшілдік, табандылық, орнықтылық және басқа да жігерлілік сапаларын
көрсетулеріне тура келеді. Бұл сапалар гимнастика сабағында көбірек
көрініп, шұғылданушылардың құлықтылық белгісіне айналуы мүмкін.
Адамгершілік бейнесінің ерік-жігер сипатталуына спортпен шұғылдану үлкен
әсер етеді. Таңдап алған спорт түрінен шеберлікке жету үшін спортшы ұзақ
уақыт көлемі мен қарқыны үнемі өсіп отыратын денеге күш түсіру жүктемесіне
жоспарлы түрде жаттығуы, күрделі әдістерді меңгеруі, әр түрлі әдістік айла,
тәсілдердің міндеттерін шешуі және т.б. тиіс. Қазіргі таңғы спорт
шұғылданушылардан жоғары еңбек сүйгіштікті, өзін-өзі ұстай білу дәрежесін,
өзіндегі жағымсыз сезімдерді баса білу, алдына қойған мақсатқа жету
жолындағы қиыншылықтарды табандылықпен жеңуді талап етеді. Бұл тұрғыда
спорт жарыстарының да маңызы өте зор. Жарыстың ережесі спортшыларға
қарсыласымен қатаң, анықталған жағдайда күресуін ұсынады.
Олардан тек мінсіз тәртіпті, адалдықты, шыншылдықты талап етіп қана
қоймай, сонымен бірге олар қарсыласын, спорт төрешілерін, көрермендерді
сыйлауы, өз Отанының биік мақсаты, Қазақстан спортының абыройы мен даңқы
үшін мінезінің тұрақтылығын көрсете білуі тиіс. Спортпен шұғылдану ағзада
елеулі биологиялық өзгерістер жасап қана қоймайды, сонымен бірге
спортшылар көзқарасында, көңіл сенімділігінде, мінез шеберінде, әдет
дағдысында, әдемілікті айыра білу және жеке тұлғаның басқа жақтарын
анықтайды. Үнемі жетілдіріліп және орнықтыру нәтижесінде адамгершілік және
ерік-жігер сапалары үшін дағдыға айналуы және тек спортта ғана емес еңбекте
де, тұрмыста да көрінуі мүмкін. Туризмде қолданылатын қозғалыс әрекеттері
дәл осындай саналы тәртіпті, өнегеліліктің қарапайым өлшемін, еңбек
сүйгіштікті, ұйымшылдықты және басқа да адамгершілік және жігер сапаларын
көрсетуді талап етеді. Сонымен бірге туризмде шұғылданушыларға
отансүйгіштікті, қоғамдық борыш ұғымын, Отанды сүюді, қоғамдық меншікке
жанашырлық жасауда да көптеген жоғары өнегелілік сапаларын дамыту үшін
елеулі потенциалды мүмкіндіктері жасалынған. Адамгершілік өнегелілік
тәрбиесінің міндеттерін шешуде дене тәрбиесі құралдарының маңызы зор.
Дегенмен, дене жаттығуларымен, оның ішінде спортпен шұғылдану жеке тұлғаның
қажетті өнегелілік сапаларын бере алмайды. Тек педагогикалық бағытта
шұғылданушылардың мінезінің ерік-жігер сипатын, бейнесін қалыптастыратын
құралға айналады.
Дене тәрбиесі жүйесінде өнегелілік тәрбиесінің әр түрлі әдістері
қолданылады. Бұларға түсіндіру арқылы көзін жеткізіп, сендіру, пікірлесу
және басқа сөз арқылы әсер ету, көрнекі мысал және іс-тәжірибе жүзінде
үйрету жатады.
Көзін жеткізіп сендіру әдісі тәрбиешінің сөзбен жан-жақты әсер етуінің
жиынтығы, яғни ол шұғылданушыдлардың көзін жеткізіп сендіруді психологиялық
сапа ретінде қалыптастыруға мүмкіндік береді. Сөзбен әсер ету үлгісінде
сендіру әдісін пайдаланып, тәрбиеші адамгершілік қағидаларын түсіндіреді,
шұғылданушылардың алдына қойған мақсатқа жетуі үшін ерік-жігер сапаларын
көрсету қажеттілігіне көзін жеткізіп сендіреді. Спорт қызметінде
өнегелілік сапалары мәнін сипаттайтын нақтылы дәлелдерді, көрнекі
мысалдарды келтіреді; шұғылданушыларды этикалық талапқа сай болуға себепші
болады, өзінің іс-әрекетін, бүтіндей мінез-құлқын, ұжымға деген қатынасын,
көзқарасын, әділ бағалауға үйретеді. Бірқатар жағдайларда бұл әдіс
шұғылданушыларды тек тәрбиелеуге ғана мүмкіндік беріп қоймайды, сол сияқты
оларды қайта тәрбиелейді, оларға мінездеріндегі жағымсыз жақтарын жоюға
жәрдемдеседі.
Түсіндіру және этикалық пікірлесуді қолданумен қатар мақұлдау, мақтау,
ойын түрінде ескертпе жасау, кінәләу, сөгіс беру және сөзбен әсер ету
әдістері пайдаланылады. Мақұлдау,мақтау және басқа сөзбен дұрыс әсер ету
әдістері балалармен жаңадан шұғылдануды бастаған спортшылар үшін ерекше
қолайлы әсер етеді. Бұл олардың оқу тапсырмаларын орындау кезінде өз
күштеріне сенімсіздігін, сонымен бірге мінез-құлқындағы кемшіліктерін жоюға
мүмкіндік береді. Тәжірибелі спортшылармен жұмыс істеуде ерік-жігер
сапалары мен мінез-құлқындағы кемшіліктер туралы пәкірлесуді қолдану, бұл
кемшіліктерді жоюға кеңес беру дұрыс. әсіресе, аса дарынды спортшыларды
шамадан тыс мақтаудан сақтанған жөн. Шамадан тыс мақтау өз күштерін аса
жоғары бағалауға, өз-өзінен масайраушылық, көкірек көтерушілікке және т.б.
ұрындырады. Тәрбиеленушінің неғұрлысм жасы ұлкен болған сайын олардың
сезіміне жете түсінікті етіп көзін жеткізіп сендіру барысында оларға сүйену
қажет. Дегенмен, жақсы жақтарымен бірге сөзбен көзін жеткізіп сендіру
әдісінің өзіндік әлсіз жақтары да бар. Этикалық талап өлшемдерін сөзбен
түсіндіру немесе ерік-жігер сапаларының мәнін көрсетуге сүйенбей дене
тәрбиесінің іс-тәжірибесінде оның дұрыс жақтары рахаттандыру сөздеріне
айналып кетуі мүмкін. Сөзбен әсер ету күнделікті іс-тәжірибедегі
мысалдармен бекітіліп отырғанда ғана сенімді болады. Адамгершілік
өлшемдерімен талаптарын тәрбиеленушілердің сапалы түрде орындауына іс-
тәжірибе барысында үйретуде тәрбиешінің өзінің жеке басының өнегелілік
үлгісінің бұл қатынаста үлкен маңызы бар. Үлгіні мысалға келтіру күшінің
педагогикалық маңызына көптеген көрнекті Ресей педагогтары сілтеме жасады
(П.Ф.Лесгафт, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, Н.К.Крупская және т.б.).
Кеңестік дене тәрбиесі саласының көрнекті мамандары да жеке адам
үлгісін мысалға келтірудің ықпалды рөлінің дұрыстығын атап өтті
(В.И.Алексеев, Н.А.Бутович, Н.Г.Озолин және т.б.). Көрнекті үлгінің
сендіруші күші балалар мен жеткіншек жасөспірімдерді өнегелілікке
тәрбиелеуде ерекше маңызды. Бұл олардың еліктеушілікке бейімділігі туралы
айқын ойлау қабілетінің артуымен түсіндіріледі. Білім дәрежелерінің және
өмірлік тәжірибелерінің әлі шектеулі, аздығына сәйкес балалар үлкендердің
әрекетін, істерін, мінез-құлықтарын байқайды және оларға еліктейді.
П.Ф.Лесгафт: Балаға сөз емес, нақтылы көрсетілген іс басты бейнеде әсер
етеді, бұл сөздің іс-жүзіндегі нақтылылығы, оның бойында өзінің көрген
істерінің әсерімен үйренгендері жинақталады. Ол айналасында байқағандарын
қайталап, өз дағдысы сана және дәстүріне айналады, - дейді.
Дене тәрбиесі пәні оқытушылары мектеп оқушыларын адамгершілікке,
өнегелілікке тәрбиелеуде өзінің жеке үлгілі істерімен, сол сияқты басқа
жақсы адамдардың жоғары өнегелі бейнесін сипаттайтын мысалдарды келтіру
арқылы үлкен жетістіктерге жетеді. Өз жеке басының өнегелілігі арқылы
тәрбиелеу мәні дене тәрбиесі саласының әрбір маманына, оның ішінде спорт
төрешілеріне үлкен жауапкершілік жүктейді.
Оқытушының, жаттықтырушының, спорт төрешісінің абыройы жоғары болған
сайын шұғылданушылардың өмір танымы, өнегелілікке сенімділігіне, этикалық
өлшемдері мен ерік-жігер сапаларына оның жеке басының үлгісі қатты әсер
етеді. Дене тәрбиесі жүйесіндегі өнегелілікке тәрбиелеудің соңғы мақсаты
адамгершілік принциптерін шұғылданушылардың жеке сеніміне терең ендіру,
яғни спорттық этика өлшемі және мінезіндегі ерік-жігер сапалары оның
дағдысына айналуы тиіс. Адамгершілік, өнегелілік тәжірибесінің жинақталуы
және оның нығаюы дене тәрбиесі жүйесінде іс – жүзіндегі үйрету әдісімен
іске асады. Іс-тәжірибе жүзіндегі үйрету әдісін жаттығу әдісі ретінде
қарауға болады. Бірақ жаттығу өнегелілікке тәрбиелеу әдісі ретінде өзінің
сипатына қарай оқытып үйрету жолымен айырмаланады.
Іс-тәжірибелік үйрету әдісі шұғылданушылардың қызмет аясын
педагогикалық тұрғыдан ұйымдасытруда тек нақтылы дағдыларды, әдеттерді ғана
өндіріп қоймайды, сонымен бірге жеке тұлғаның бүтіндей қалыптасуын, яғни
түйсік, сезім, ерік және басқа да психологиялық құбылыстарды қамтамасыз
етеді. Дене тәрбиесі жүйесінде іс жүзіндегі үйретуде этикалық өлшемдердің
сақталуы қозғалыс әрекеттері арқылы іске асады. Дене тәрбиесінің ерекшелік
құралының бар жиынтығы – гимнастикак, ойын, туризм, сонымен бірге бұл
саладағы педагогикалық ұйымдастыру шұғылданушыларды этикалық өлшемдер мен
ерік – жігер сапаларын мақсатты бағытта дамытуға үйретеді. Дұрыс өнегелілік
мінез-құлық әрекеттердің, дағдылардың белгілі бір жүйесін жаттықтыру үшін
оны дұрыс, жағымды әрекеттер мен істерді қызметтің нақтылы жағдайында көп
рет қайталау қажет. Мұндай жағдай, мысалы, әр спорт түрінде белгілі бір
жарысқа қатысу тәртібі, спортшыларға талап қою, олардың міндеті мен құқығы,
сонымен бірге тәртіп бұзушылыққа байланысты шара көру болып табылады. Егер
жаттықтырушы спортшыдан жаттығуда қалыптасқан ережені табандылықпен талап
етсе, онда тәрбие жүйесі педагогикалық бағытта сипат алады.
Ережелер мен талаптарды сапалы түрде ең алдымен жаттығу сабақтарында,
ал содан кейін сайыстарда орындау спортшы іс жүзінде өзін ұстай білуге
дағдыландырады (жағымсыз, кері көңіл-күйді тежеу, тәртіпті, ұқыпты,
мұнтаздай таза жүру).
Спортшының сайыстың ерекшелігінде қарсылық бағыттағы өз мүддесіне
тартушылық ұмтылыс және қызығушылық жиі пайда болады. Кейбір спортшылардың
өзін ұстай білу қабілетінің болмауы спорттық этика талаптарына қайшы
қылықтарға ұрындырады. Мысалы, ұтылған спортшы жеңімпаз қарсыласының қолын
алудан бас тартып, спорттық этика ережесін өрескел бұзады. Мұндай алдын алу
және болдырмау үшін жүйелі түрде педагогикалық әсер етуді, оның ішінде
тәжірибелік үйрету әдісін қолдану қажет. Мұндай әсер ету жүйесінде іс
жүзіндегі үйрету негізгі орынды алады, өйткені, онсыз мінез-құлық тәртіптік
дағдыларын, қарапайым адамгершілік өлшемдерін, әрине, мінездің, ерік-жігер
сипатын шынықтыруды қалыптастыру мүмкін емес. Дене тәрбиесінің ұйымдастыру
барысында іс жүзінде тікелей үйретуде қиыншылықтарды жеңу, қозғалысқа
үйрету негізінде және дене сапаларын тәрбиелеуді іске асады. Дене
қабілеттерінің дамуымен және әдістік-тәсілдік шеберлігінің өсуімен бірге
ерік-жігер нығаяды, өз күшіне сенушілік артады.
Педагогикалық тәжірибе және арнайы ғылыми зерттеулер көрсеткендей
(Н.А.Бутович, К.А.Шаров, Н.Г.Озолин, А.Ц.Пуни және т.б.) спортшының жігерін
әр түрлі әдістермен жаттықтыруға болады. Масалы:
- жаттығуда жүйелі түрде қиындықтар мен жүктемені арттыру;
- жаттығу сабақтарында шұғылданушыларды жарыстық жағдайда әрекет
жасауға үйрету (жарыстық сайыстарды жиі қолдану);
- батылдықты, шешімділікті, тәуекелге барып елеулі ерік-жігер күш
салуды талап ететін дене жаттығуларын кең пайдалану;
-күште, жылдамдықта, төзімділікте өте жоғары көрсеткішке жетуге ұмтылу;
- байқап көру бақылауларын (контрольная прикидка) жиі өткізу;
- эстафета, командалық ойындар және т.б. дене шынықтыру жаттығуларын
ойындық әдістемемен өткізу;
- гимнастика сабағында спорт қондырғыларды жарыстағыға қарағанда
жаттығу көлемін арттырып өткізуді пайдалану;
- жаттығу сынақтарын максимальді балға орындау;
- жаттығуды таза орындау үшін спортшыларға бір-ақ мүмкіндік беру;
- жаттығу сабақтарына сезімдік сипат беру.
Іс-тәжірибе жүзінде үйрету әдісі спортшының жеке өмірдегі және
қызметіндегі күн тәртібінің қатаң сақталуын алдын ала бағдарлайды.
Қабылданып, белгіленген күн тәртібі үнемі сақталуы тиіс. Өйткені ол кері
жағдайда қажетті гигиеналық әсерлілік бермейді және ерік жігер сапаларының
бекітуін қамтамасыз етпейді. Адамгершілік тәрбиесінде табысқа жету үшін
шұғылданушыларды этикалық ережені орындауға және таңдап алған қызметіндегі
біртіндеп күрделіленетін қиындықтарды жеңуге күнделікті үйрету маңызды.
Сонымен қаралған адамгершілік, өнегелілік әдістері органикалық өзара
байланыстағы әр түрлі әсер ету құралдар мен әдістерінің жиынтығы болып
табылады. Соңғы нәтижеде бұл әдістер тек көзін жеткізіп сендіру және үйрету
үшін ғана емес, сонымен бірге осы негізде адамгершілік тұрғыдан ақталған
әрекеттерге, іс - әрекетіне және мінез-құлқына түрткі болады.
Адамгершілікке тәрбиелеу әдістері барлық уақытта шұғылданушылардың
түйсігінде жағымды немесе теріс, ұнамсыз сезім қалдырады. Жағымды әсер ету
үлгісіне педагогтің мадақтауы, яғни шұғылданушылардың жағымды әрекеттерін
бекітіп, арттыру негізінде олардың мінез-құлқында сәйкес әдет, дағдылары
мен эстетикалық өлшемдері туралы дұрыс ұғымды қалыптастыру болып табылады.
Мадақтау сонымен бірге шұғылданушыларды осындай жақсы әдет, этика талап
өлшемдерін қайталауға қызмет етеді.
Керісінше ұялту, бетіне басу түріндегі педагогтің әсер етуі
шұғылданушылардың көңіл-күйіне жағымсыз сезім туғызу арқылы жағымсыз
қылықтарды қайталамауға жұмылдырады. Егер бұл әсер ету үлгілері
шұғылданушылар тарапынан қарсылық туғызса, онда ұялту, бетіне басу, еріксіз
көндіру және жазалаумен байланысты болуы мүмкін. Адамгершілікпен
түсіндіріп, көзін жеткізу этика талаптарын еркімен сақтап, дәстүр, әдет,
дағды, табиғи қажеттілік бойынша жасау қызмет әрекетінде іске асып, адамның
өнегелілік саналарына, оның мінезінің сипатына айналады.
1.2 Дене шынықтыру мәдениеті ұжымының тәрбиелік мәні.
Дене шынықтыру мәдениеті ұжымының тәрбиелік мәні туралы мәселе
тәрбиенің барлық түрі үшін маңызды. Әсіресе, оның рөлі адамгершілік және
еңбек тәрбиелерінде орасан зор. Адамгершілік тәрбиесінің міндеттерін шешуде
дене шынықтыру мәдениеті ұжымы үлкен маңызға ие, яғни Ш.С.Макаренконың
тамаша педагогикалық тәжірибесі көрсеткеніндей, қоғамдағы тәрбие
жұмыстарының басты қозғаушы күші ұжым болып саналады.
Ұжымды ұйымдастыру және әрбір адамға талап қою, адамның іске асатын
ұжыммен бірге ұмтылысын ұйымдастыру, тәрбие жұмысының мазмұнын құрайды.
Сондықтан ұжым тәрбиесінің объектісі және субъектісі ретінде де алға
шығады. Ұжым мүшелерін рухани байланыс, яғни мақсаттың, әсерленушіліктің
бірлігі, денені жетілдіру, спорттағы шеберлікті өсіру және жоғары нәтижеге
жету үшін күрес біріктіреді. Бұл, өз кезегінде, сапалы тәртіпті, спорттық
еңбек сүйгіштікті, өзара жолдастық көмекті, жеңіске деген ерік-жігер мен
басқа да шұғылданушылардың адамгершілік және жігерлілік сапаларын тәрбиелеу
үшін қолайлы жағдай жасайды. Дене шынықтыру мәдениеті ұжымы спортшыға
өзінің қоғамдағы орнын, қоғамдық борышын, іс-тәжірибе жүзіндегі қызметінің
мәнін білуге жәрдемдеседі. Әсіресе, жастардың адамгершілік бейнесіне
спорттық команда терең әсер етеді. Бірге жаттығу олардың спорттық
шеберлігін жетілдіріп қана қоймайды, сонымен бірге жоғары өнегелілік
сапаларын қалыптастырады, өз командасына, әріптесіне деген сүйіспеншілікке
тәрбиелейді. Командадағы әрбір спортшының жеңісі жалпы іске айналып, ал
жолдасыңның сәтсіздігіне риясыз жәрдем беруге ықылас туғызады. Жақсы
команда этикалық өлшем талабын бұзу, яғни белгіленген күн тәртібі режімін
елемеу, шынайы емес мінез-құлық көрсетуі және бейбастық жасау назардан тыс
қалмайды. Дене шынықтыру мәдениетінің тәжірибелік жұмыстарының негізінде
ұрпақтан ұрпаққа қалдырылатын спорттық дәстүрлер пайда болады.
Дене шынықтыру мәдениеті ұжымының барлық қызметі қоғамдық ұйымдармен
тығыз байланыста және оның тамаша мектебі болып табылады. Бұған қоғамдық
пайдалы еңбек, қоғамдық тапсырмаларды ұжыммен бірге орындау, дәстүрлі спорт
жарыстарында басқа ұжымдармен кездесу, үгіт-насихат шаралары қызмет етеді.
Кеңестік спорттық озық тәжірибесінде көптеген дәстүрлер қалыптасты:
ұжымдардың спартакиадасын өткізу, жоғары спорттық көрсеткіштері, спортқа
көпшілікті тартқаны үшін жүлде, жеңімпаз командаларға вымпел тағайындау,
спорт кештерін, көріністі кездесулер өткізу, Спорт намысы үшін атты
құрмет кітабын шығару. Іс-тәжірибеде еліміздің спортына халықаралық
спорттық қозғалыстар, оның ішінде олимпиада ойындары тәжірибесінен мына
дәстүрлер кіріп, бекітілгені, яғни жарыстың ұлттық жалауы көтеріліп,
еліміздің әнұраны орындалып, қатысушылардың салтанатты шерумен шығуы және
т.б. спорттық дәстүрлердің күштілігі ұжымның қоғамдық пікірін көрсетеді.
Дене шынықтыру мәдениеті ұжымының қоғамдық жекелеген ұжым мүшелерінің
санасындағы, іс-әрекетіндегі және мінез-құлқындағы жетіспеушіліктерді
жеңуге мүмкіндік береді. Ұжым күшіне сүйенбей ешбір тәрбиеші, дене тәрбие
пәні мұғалімі, жаттықтырушы, спорттық төреші және т.б. алдына қойған
міндетін толық қанды шеше алмайды.
Дене және ақыл-ой тәрбиесінің өзара байланысы. Адамның ақыл-ой және
дене дамуының арасында тығыз байланыс бар. Ақылдың өсуіне дамуына сәйкес
дененің де дамуын талап етеді және керісінше біржақты тек денені дамыту
ақыл-оймен жеткіліксіз тексерілмеген және бағытталмаған іске ұрындырады, -
деп жазды көрнекті ғалым П.Ф.Лесгафт.
Дене және ақыл-ой тәрбиесінің екі жақты мәнін жалпыға бірдей түрінде
келесі ережелерде анықтауға болады. Мықты денсаулықты, қозғалыс мәдениетін,
дене жетілуін қамтамасыз ететін дене тәрбиесі жүйесі ақыл-ой, жұмыс
қабілеттілігі үшін күш беру күші болып табылады. өз кезегінде
шұғылданушылардың ойлау қабілетін дамытуға бағытталған ақыл-ой тәрбиесі
олардың қозғалыс әрекетін терең ойланып және шығармашылықпен меңгеруін
дұрыс іске асырып, олардың дене қабілетін еңбек және спорт мүддесі үшін
ұтымды жетілдіруін қамтамасыз етеді.
Ақыл-ой тәрбиесінің мазмұны. Ақыл-ой тәрбиесінің мазмұнында өзара
байланыстағы білім беру жақтары айырмаланады.
Білім беру жағы шұғылданушыларды арнайы біліммен қаруландырады
(үйретілетін қозғалыс әрекетінің қозғалыс механизміне, қозғалыс дағдыларын
қалыптастыру заңдылықтары туралы және дене сапаларын тәрбиелеуге, таңдап
алған спорт түрлерінің әдістерінің ерекшеліктеріне, дене жаттығуларының
адам ағзасына жалпы және шектелген әсеріне, денеге түсетін жүктемелер
жайлы, жаттығулардың мөлшеріне, гигиеналық талаптарына және т.б.).
психологтар ақылды дамытудың бірінші қажетті жағдайы құбылыс туралы
ақиқатты білу деп тұжырымдайды. Білімсіз қарапайым ақыл-ой қызметінің болуы
мүмкін емес.
Арнайы білімді күнделікті меңгеру және кеңейту қозғалыс әрекеттерінде
оны мақсатқа сәйкес ұтымды пайдалануды тәрбиелеу дене тәрбиесі жүйесінде
ақыл-ой қызметінің басты мазмұнын құрайды. Дегенмен, арнайы білімнің маңызы
қанша зор болғанмен, шұғылданушылардың ақыл-ой белсенділігін дамытуда бұл
білімдердің және сапаларының көмегінің ақыл-ой қызметінің тиімділігін
өздігінен қамтамасыз ете алмайтындығын көңілден ұмыт қалдырммау керек.
Алған білімді бір жүйеге келтіріп, бұл білімді және қозғалыс тәжірибелерін
өмірдегі әр түрлі жағдайларда еңбекте және спортта қолдана білу қажет.
Бұған кейде қозғалыс әрекетіне үйрету барысында шұғылданушылардың танымдық
қабілеттерінің дамуы жәрдемдеседі. Осы заманға психологияда тиімдәілікпен,
шығармашылықпен және қайта есіне түсіруімен, ұдайы өндіріспен ойлау
айырмаланады. Дене тәрбиесі тәжірибесінде қозғалыс әрекеттеріне үйрету
ереже бойынша шұғылданушылардың танымдық белсенділігін көз алдына келтіру
негізінде іске асырылады. Дене тәрбиесі саласы маманының басшылығымен
шұғылданушылар бірізділікпен айтылған арнайы білімді меңгереді, қозғалыс
дағдыларын игереді, дене қабілеттерін жетілдіреді. Жаттығуға, қозғалыс
әрекеттеріне үйретуде көп орынды ұтымды шығармашылық ойлауға бөлу қажет,
өйткені соның арқасында шұғылданушылар әр түрлі қозғалыс міндеттерін
өздігінен іздеуге және табуға мақсат етуі және оны шешуі мүмкін. Бұл
спортшының жеке ерекшеліктеріне сәйкес спорттық жаттығудың сеніміне және
өзгешелігін барынша терең білуге, әдіс – тәсілдік ойлаудың молшылығын
көрсетуге мүмкіндік береді.
Сірә, шұғылданушылардың шығармашылық ойлау қабілеті олардың үйрену
сапасын барынша жоғары көтереді. Психологтар ұтымды шығармашылықпен ойлауды
оқытып үйрету барысында тәрбиелеуге болады және ол қажет деп санайды. Дене
тәрбиесі жүйесінің ойлау қызметінің тәрбиелік жағы танымдық қабілетімен
қатар шұғылданушылардың соған сәйкес келетін ақыл-ой сапасын дамыту болып
табылады. Оқытып үйретудің алғашқы сатыларнда ойды үйретілетін қозғалыс
әрекетіне, зеректікке, талаптылыққа, ақылдың жүйріктігіне және т.б.
бағыттап дамыту көзделеді. Одан кейінгі дәрежелерінде, әсіресе, спорттық
күрестерде, оның ішіндегі басты бейнеде әдіс, тәсілдік әрекеттерде қажетті
бірізді жүйелілік, жылдамдық, ойлау динамикалылығы және басқа ақыл – ой
сапалары керек.
Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері. Дене тәрбиесі жүйесіндегі ақыл-ой
қызметінің мазмұнына сәйкес ақыл-ой тәрбиесінің мына үш негізгі міндеттерін
бөліп қарауға болады:
1. Дене шынықтыру мәдениеті саласында шұғылданушылардың арнайы
білімін байыту.
2. Үйренген қозғалыс тәжірибесін сын көзбен бағалауға, жинақтап
қорытуға, талдау қабілеттілігіне ой жүгірте білуге тәрбиелеу.
3. Іскерлік пен дағдыны ақыл-ой белсенділігін қозғалыс әрекетінде
шығармашылықпен көрсету белсенділігін қалыптастырып және өзінің
дене қабілеттерін еңбек және спорт мақсаты үшін қолдану.
Ақыл-ой тәрбиесінің құралдары. Дене жаттығуларымен шұғылдану
жүйесіндегі ақыл-ой тәрбиесінің негізгі құралы дене шынықтыру мәдениеті
саласындағы арнайы білім санап, оған сүйенуші оқытушы шұғылданушыларды
қозғалыс әрекетіне үйрету кезінде олардың ойлау қабілеттерін арттырады. Бұл
арнайы білімнің мазмұны мен көлемі шұғылданушылардың жасына және дене
дайындығына сәйкес дене шынықтыру мәдениеті бойынша бағдарлама талаптарымен
анықталады. Бұған байланысты неғұрлым арнайы білімде қозғалыс дағдылары кең
ауқымды болса, онда солғұрлым шұғылданушылардың ақыл-ой белсенділігінің
даму мүмкіндігі мол болады. Меңгерген білім мен қозғалыс тәжірибелерін
пайдалана білу оқушыларды қозғалыс міндеттерін өздігінен шешуге, ізденуге
және оны іске асыруға, яғни қозғалыс қызметінде шығармашылықпен көрінеуіне
итермелейді. Тек дене қабілеттері ғана емес, жан-жақты және терең арнайы
білімі бар жоғары дәрежелі спортшылар үшін шығармашылықпен батыл ізденудің
барынша кең жолын ашу олардың спорт қызметіндегі ақыл-ойының (интеллект)
белсенділігін қамтамасыз етеді. Дене шынықтыру жаттығуларының өзі егер оны
меңгеру жеткілікті ойлау белсенділігімен жүрсе ақыл-ой тәрбиесінің құралы
болуы мүмкін. Дене жаттығуларының күрделілену шамасына қарай (мазмұнына,
түріне, үйренушілердің бір-бірімен келіскен әрекетіне және т.б.) ақыл-ой
белсенділігіде арттырады.
Ақыл-ой тәрбиесінің әдістері. Дене тәрбиесі жүйесінде ойлау қызметі
сөз жүзінде жүргізіледі және айқындалған байланыстарды тұжырымдайды.
Бәрінен бұран бұған оқытып үйретудің барлық ерекшеліктері (түсіндіру,
көрсету, жаттығу және т.б.) мүмкіндік туғызады. Өйткені ақыл-ой қызметінің
белсенділігі оқытып үйрету әдісінің табығатында қаланған. П.Ф.Лесгафттың
тұжырымдауы бойынша оқушылардың ойлау қабілеттерінің даму жолдарының
барынша әсерлілігі ойлау, ой жүгірту болып табылады, яғни онсыз олардың
мәні, аты көрінбейді және дамымайды. Дене тәрбиесі жүйесіндегі пікірлесу,
ақылдасу шұғылданушыларды айқын айлауға, ақиқаттың жалпы ережесін
айқындауға және осыған сәйкес дене шынықтыру мәдениеті ауқымында танымды
қалыптастыру және әрекет ету болып табылады. Оқушы неғұрлым оқытылып,
үйретілетін қозғалыс әрекетін талдап пікірлессе, солғұрлым аз еліктейді.
Пікірлесіп, талқылау олардың өздігінен шығармашылық белсенділік және ерік-
жігер сапаларын көрсетулеріне мүмкіндік туғызады.
Пікірлесіп, талқылаусыз дерексіз ұғым болуы, ал дерексіз ұғымсыз
адамның ерік-жігер қызметін атқаруы мүмкін емес, - деп жазды П.Ф.Лесгафт.
Білімді кітіп арқылы алуға болады, бірақ бұл білім тұрақсыз, кездейсоқтықты
лақтырып тастап, негізгілерін пікірлесу нәтижесінде алуға болатынын атап
көрсетті. Дене шынықтыру мәдениеті жүйесінде пікірлесіп, талдай білу
біртіндеп дамиды. Қозғалыс әрекетін оқытып үйретудің алғашқы сатыларында
оқушыларды айрықша пікірлесу, сұрау жәрдемімен, сонымен бірге олардың өз
бетінше бақылауы және салыстыруы арқылы нәтижеге жетеді. Шұғылданушылардың
жалпы дамуы шамасына қарай олардың қозғалыс тәжірибесінің, арнайы білімінің
артуына қисынды ойлау қабілетінің дамуында мыналар қолданылады: талдау,
жинақтап қорту, сын көзбен бағалау және басқа өнегелілік, ақыл-ой
тәрбиесінің әдістері мен тәсілдері.
Эстетикалық тәрбие.
Дене тәрбиесі мен эстетикалық тәрбиенің өзара байланысы. Дене тәрбиесі
мен эстетикалық тәрбиенің өзара байланысы адамның ұғымынан тәуелсіз,
объективті өмір сүреді. Бір жағынан, дене тәрбиесі адамның денсаулығын
нығайтып, ағзасын, оның ішінде сезім органдарын дамытып, қозғалыс
мәдениетін жетілдіріп, эстетикалық тәрбие үшін алғышарты адамға эстетикалық
әсер етудегі өрісін кеңейтеді. Басқа жағынан, эстеткалық тәрбие спортшының
рухани бейнесін жоғары дәрежеге көтеріп және жақсартып, оларды дене
сұлулығына, қозғалыс әрекетіндегі шығармашылық ұмтылысқа, айқындалған
эстетикалық мінез-құлыққа ұмтылыс көрсетуіне мүмкіндік жасап, дене
тәрбиесінің нәтижелігін арттырады.
Эстетикалық тәрбиенің мазмұны. Адамның денесін табиғи дамытуға
бағытталған дене тәрбиесінен айырмасы эстетикалық тәрбие адамның рухани
қабілеттерінің қалыптасуын қамтиды.
Ол ұғыну, сезіну, түсіну және ақиқат құбылыстың сұлулығына сәйкес
бағалай білу, заман талабына сай шығармашылыққа ұмтылуға байланысты
қажеттілігі және қабілеттерін дамытады. Қысқаша айтқанда, эстетикалық
тәрбие адамның өмірге деген эстетикалық қатынасын қалыптастыруда өнермен
қатар оның эстетикалық маңызында барлық іс-тәжірибелік қызмет ауқымында,
оның ішінде дене тәрбиесі мен спортта қызмет етеді. Дене тәрбиесі
жүйесіндегі эстетикалық тәрбие пәнінің ерекшелік күшіне адамның дене
сұлулығында барынша жан-жақты көрінетін, яғни дені сау, күшті және сымбатты
адамды дайындаудағы белгілердің жиынтығы кіреді. Адамның мықты және жақсы
денсаулығы барлық дене мүшелері мен жүйелерінің қалыпты өмір қызметін
қамтамасыз етді. Денсаулықты жоғалтумен бірге сұлулық та жойылады.
Н.Г.Чернышевский: егер өмір және оның көркі сұлулық болса, онда ауру
мен оның салдары (нәтижесі) кейіпсіздік, ұсқынсыздық болуы өте табиғи, -
деген болатын.
Сұлулық спортшының жан-жақты дене дайындығы нәтижесінде, яғни өз
денесін еркін және қиындықсыз меңгеру, жүйелі дене құрылыс, қозғалыстың
қарапайым, нақыштылығы, әсерлігі және мәнерлілігінде айқын көрінеді.
Ақиқатқа эстетикалық қатынас спортшының шығармашылық қызметінде де
кездеседі. Ақыл-ой тәрбиесімен бірлікте адам өзінің дене күшін тек
табиғаттың силығы ретінде ғана емес, өзінің меншікті шығармасы ретінде оны
дамытуға ұмтылуымен сипатталады. өзін шығармашылықпен көрсете білоу
қабілеті таңдап алған спорт түріндегі жеке әдістерін ізденіп және құруда,
тәсілдік жоспардағы ойлардың жаңалығында, жаттығу әдістемелерін жетілдіруде
және т.б. көрінуі мүмкін. Н.А.Дмитриева өзінің Эстетикалық тәрбие
мәселелері деген ғылыми мақаласында жүйелі ойлай білу және асқан сұлулық
пен әсемдікті сезіну кез-келген шығармашылық іс барысында барынша тығыз
бейнеде қосылады, - деп тұжырымдайды. Дене тәрбиесі жүйесі адамгершілік
тәрбиесімен бірлікте дене шынықтыру мәдениеті ұжымы мүшелерінің өзара қарым-
қатынасына сұлулықты, әсемдікті енгізеді, сонымен бірге олардың спорттағы
қарсыласына, өзінің спортпен шұғылдануына жақсы әсерін тигізеді. Мұндай
тамаша сезімдер спорттық ерлікте жеңіске жету үшін шиеленіскен жағдайдағы
кіршіксіз таза мінез-құлықта, сол сияқты батылдықта, табандылықта, қажымас
жігерлікте жиі көрінеді. Бұл кездейсоқ құбылыс емес. Еліміздің эстетикалық
тәрбиеленген спортшылар үшін сұлу, мүсінді, сымбатты болу шын мәнінде
бәрінен бұрын адамгершілік, өнегелілік қатынасты білдіреді. Сонымен сұлулық
пен әсемдіктің дене тәрбие жүйесінде әділ, шыншыл жоғарылауы көп қырлы
болып көрінеді. Мұнымен қатар дене тәрбиесі жүйесінде жағымсыз эстеикалық
қасиеттер де (ұсқынсыз, жексұрын, опасыз, ұждансыз) кездесуі мүмкін.
Тәрбие жүйесі кездейсоқ жағдайда жүргізілгенде бұл қасиеттер спортшылардың
эстетикалық тәрбиесіне үлкен зиян келтіреді. Сондықтан эстетикалық тәрбие
тұрғысынан мақсатты бағытталып ұйымдастырылған педагогикалық ықпал жасаудың
қажеттілігі туындайды. Ақиқат болмысқа эстетикалық қатынасты қалыптастыру
адамның эстетикалық сезіміндегі эстетикалық қасиеттеріне (сұлулық, әсемдік,
әдемілік, сәулеттілік) ықпал етуден басталады.
Мұны дене тәрбиесіне қолданғанда педагогикалық әсер етуді дене тәрбиесі
жүйесіндегі шынайы асқан сұлулық, көркемдік (дене сымбатының сұлу үлгісі,
спорттық шеберлік, қозғалыстың әсерлігі мен мәнерлілігі) шұғылданушыларды
аса ерекше қуанышпен риясыз толғандыруы, толқыту бағытында жүргізілуі
керек. Эстетикалық сезім елестетумен, армандаумен, шабыттанумен
(рухтанумен) және сұлулыққа ұмтылу мен ажырамайтын байланыста. Сондықтан
дене тәрбиесі жүйесінде шұғылданушылардың түйсігіне дене сұлулығына
ұмтылуды, оның қозғалыс қызметіндегі шығармашылық пен көрінуінде,
эстетикалық айқындалған мінез-құлқында ояту керек. Эстеикалық таным
талаптану, түйсіну сезімдері арқылы барлық уақытта адамды түгелдей орап
алып қамтиды. Жоғарыдағы айтылғандардан ұғатынымыз қуанышты, кіршіксіз
тазалықсыз, риясыз әсерленушіліксіз дене тәрбиесінде эстетикалық қатынасты
қалыптастыру іс жүзінде мүмкін емес. дене мен қозғалыс сұлулығына және
мәнерлілік сезімінде адамның көрінуі кездейсоқ емес, өйткені олар үнемі
тұрақты, заңды және табиғи болып саналуы тиіс. Бұл талаптану, ұмтылыс
шешендік сөздің сөз саптау сұлулығына, яғни тұжырымдап айтқанда барлық
әдемілікке, әсемдікке, сұлулыққа ұмтылу сияқты өте ұғынықты, - дейді
өзінің Денеге білім беру жинағында В.В.Гориновская. біздің елімсіздің
адамдары дене сұлулығына өмірдегі еңбекке, іс жүзіндегі атқаратын қызметке
қажеттілігі тұрғысынан қарайды.
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері. Спортшылардың эстетикалық қатынасы
ақиқатында келесі міндеттерді шешуде қалыптасады.:
1. Дене шынықтыру мәдениетіне тәрбиелеу жүйесінде эстетикалық
сезім, (әдемілікті айыра білу) көзқарас, арман, мұратқа
тәрбиелеу.
2. Дене сұлулығына, тқозғалыстың нақышты, әсем қарапайымдылығына
және өнерлілігіне ұмтылуға тәрбиелеу.
3. Өзін шығармашылықпен көрсете білу қабілетіне тәрбиелеу дене
тәрбиесіндегі, оның ішіндегі спорттағы жаңаны іздеу және асқан
сұлулықты, көркемдікті, әсемдікті жасау және бұл сапаларды еңбек
қызметіне ауыстыру.
4. Өз әрекетінде, сөзінде, қылықтарында эстетикалық айқындылған
мінез-құлыққа, оңбағандыққа, бұзақылыққа қатынаста ымыраға
келмеушілікке тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбиенің құралдары. Эстеикалық тәрбиенің міндеттері
бәрінен бұрын дене тәрбиесінің ерекшелігі бар құралдарының жәрдемімен, яғни
табығаттың сауықтыру және гигиеналық қозғаушы күштер жағдайларының
эстетикалық мәнінде шешіледі.
Дене жаттығулары үлкен эстетикалық тарту күшіне ие болды. әсіресе, бұл
қозғалыс үлгісін мүлтіксіз меңгеруді талап ететін қызмет түрлеріне жатады
(гимнастка, акробатика, конькиде мәнерлеп сырғанау, суға секіру және т.б.).
дегенмен, эстетикалық өрісі дамыған адам үшін дене шынықтыру мәдениетіне
қатынасымен сұлулық, әсемдік эстетикалылығы аз мына спорт түрінде де
бірінші көзқараста көрінуі мүмкін: көмірлі күл төселген жолақпен спортшының
шапшаң қарқынмен жүгіруінде; 2 метрден биік кермеден (планкадан) секіріп
өтудегі секірушінің әдіс-тәсілді толық меңгергендігінде; шегіне жеткен
жинақтылық және боксшының мақсатқа лайықтылық әрекетінде; футбол алаңындағы
команданың шебер ойынында және т.б. Дене жаттығуларының эстетикалық
қасиеттерінің ашық көрінуіне жалпы бұқаралық (көпшіліктік) дене
шынықтырушылар парады және гимнастикалық көрсетілім мүмкіндік береді.
Эстетикалық әсер етудің күшімен бұл мерекелер өнермен шектеледі.
Шұғылданушылардың эстетикалық сезіміне табиғаттың сұлулығы да әсер етеді,
өйткені оның аясында көптеген дене шынықтыру жаттығулары, әсіресе,
туризммен альпинизм өтеді. Эстетикалық тәрбиенің қарапайым талабы дене
тәрбиесі жүйесінде гигиеналық шарттарды сақта болып табылады. Осы мақсатқа
оқу-тәрбие жүйесіндегі үлгілі жағдай қызмет етеді (шұғылданушылар ұжымын,
сабақ өтетін орынды, спорт киімдерін және т.б.). шұғылданушылардың
эстетикалық сезіміне дене жаттығулары сабақтарында қолданылатын көркемдік
тәрбиенің ерекше құралдары (музыка, ән, би, арнайы кинофильмдер және т.б.)
өзгеше терең әсер етеді.
Эстетикалық тәрбие әдістері. Мақсатты бағыттағы эстетикалық талғамды,
қажеттілікті, талаптануды, дағдылар мен әдістерді дамытуды дене тәрбиесі
жүйесінде балалық шақтан іске асыру керек.
Бұл эстеикалық тәрбие әдістерінің көмегімен іске асырылып үш негізгі
топқа талдап, қорытылады:
1. Дене жаттығуларын бейнелі, мәнерлі, айқын, көңілді сезіммен мәнерлеп
түсіндіру, қозғалыс әрекеті туралы бейнелеп әңгімелеу,
шұғылданушылардың қозғалысын, әрекетін және қылығын эстетикалық
бағалау әдістерінің көмегімен шұғылданушылардың эстетикалық
қанағаттануын қозғауға болады. Мысалы, балаларға қимыл-қозғалыс
ойынын түсіндіріп, дене шынықтыру мәдениетіне тәрбиелеу мұғалімі
алда орындалатын қозғалыс әрекетінің ашық сипатын құруға, ойын
жағдайын мәнерлі бейнелеуге ұмтылады. Спортшылардың эстетикалық
талғамын дамыту үшін жаттықтырушылар белгілі спортшының, жоғары
дәрежелі спорт шеберлерінің әдіс қимылдарын бейнелеп, суреттеп
көрсетуге ұмтылады.
Көптеген бокс жаттықтырушылары Николай Королевтың қозғалысы мен дене
қорғанысын, Виктор Михайловтың сол қолмен тура соққысын, Сергей Щербаковтың
шабуылға және қозғалысқа қолайлы рингтегі қалпын, Андрей Тимошиннің
қапталдан ұру соққысын және т.б. мысалға келтіреді. Неғұрлым сезіммен
салыстыру ашық, айқын, көрнекті болған сайын соғұрлым түсіну, қабылдау
көңілді, шұғылданушылардың мағлұматы толық болады және олардың қызмет ету
бесенділігі артады. Эстетикалық бағалауға шұғылданушылардың әрекетіндегі
сұлулықты нақтылайтынның бәрін жатқызуға болады және бұған қарсылық жақтың
бәрінің білуіне қарсы әсер етеді. Мысалы, мына анықтамалар: тамаша,
сәнді, мәнерлі, сәулетті, немесе көріксіз, ұсқынсыз, жексұрын
және т.б. болып табылады. әзіл-оспақты түсіне білу сезімін меңгеріп,
жаттықтырушы эстеикалық тәрбие міндетін белгілі шамада көңілді әзілмен,
жеңіл кекесінмен, мысқылды ескертпемен шешуі мүмкін.
2. Дене жаттығуларын техникалық жетілген, сезімдік мәнермен көрсету
әрекетте, істе рухтандыратын мысал болады. Қозғалыс әрекетіне үйрету
барысында шұғылданушылардың эстетикалық сезімін ояту үшін оқытушыға дене
жаттығуларын мінсіз, сонымен бірге қажет болған жағдайдасезімін мәнерлі
түрде көрсетуі керек. Маңыздылығы, көрсетуі шұғылданушылардытаңдандыруы
олардың жаттығуларды жеңіл, әсем, қарапайымдылықпен және мәнермен орындауға
ықыласын арттырады. Оқытушыға шұғылданушылармен бірге белгілі спорт
шеберлері қатысатын спорт жарыстарына бару пайдалы. Жарыстан тікелей
болатын әсер қуанышқа бөлейді, шұғылданушылардың санасында терең із
қалдырады, олар үшін үлгі лайықты еліктеу мысалы қызметін атқарады.
3. Қозғалыс әрекетінде шығармашылық көрсету үшін іс жүзіндегі
тәжірибелік үйрету, балалық жастан бастап шұғылданушыларды өз бетінше
шамасы келетін қозғалыс міндеттерін шешуге үйретеді. Қозғалыс тәжірибесінің
артуы және дене қабілеттерінің даму шамасына қарай бұл міндеттер
күрделіленеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
І – тарау. Дене тәрбиесі жүйесінде жеке тұлғаның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ...8
1.1 Денені тәрбиелеу жүйесіндегі адамгершілік, өнегелік, ақыл-ой,
эстетикалық және еңбек тәрбиелерінің негізгі
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Дене шынықтыру мәдениеті ұжымының тәрбиелік
мәні ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Дене тәрбиесі маманына қойылатын педагогиакалық
талап ... ... ... ... ... ..27
ІІ – тарау. Сабақты дене жаттығулармен құру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .31
2.1 Сабақты құру үлгісінің жалпы ерекшеліктері және әр
түрлілігі ... ... ... ... 31
2.2 Сабақтың жалпы
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..35
2.3 Сабақ құрылымының педагогикалық міндеттерге
тәуелділігі ... ... ... ... ...39
2.4 Сабақтағы жүктемелерді мөлшерлеп бөлудің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ..45
2.5. Шұғылданудың сабақтан тыс
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Пайдаланылған
әдебеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .67
Кіріспе
Зертеудің өзектілігі. Дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесі ғылыми
және оқу пәні ретінде жетекшілік рөл атқара отырып, дене тәрбиесі
саласындағы кәсіптік бағытты анықтайды. Сонымен бірге осы саладағы білім
негізінің жүйесін құрайды. Мұғалімнің дене тәрбиесінің ілімі мен
әдістемесін жете білуі, оның педагогикалық ойлау жүйесінің дамуының басты
шарты. әртүрлі деңгей мен түрлерінде, дене тәрбиесі мәселелерін
шығармашылық тұрғысынан шешуге, болып жатқан жаңалықтарды біліп отыруға,
кейбір ілімдік және іс-тәжірибелік жаңалыққа сын көзбен қарап қабылдауға,
дене тәрбиесі міндеттерін шешуде қосымша өтетін ғылыми пәндердің атқара
рөлін дұрыс бағалауға, өзінің педагогикалық шығармашылық негізін жасауда
атылып отырған пәннің маңызы зор.
Нақты ғылыми және оқу пәні ретінде бөлімнің қайбір саласы болмасын,
егер жеке, өзіне ғана тән пән мәніне ие болса ғана, жеке дара пән ретінде
аталуға құқығы бар. Зерттеу пәні мәніне ие болса ғана, жеке дара пән
ретінде аталуға құқы бар. Зерттеу пәні бір немесе басқа да ғылыми пәндерге
тән ізденістің объектісін немесе субъектісін атайды. Зерттеу нәтижесінде
жинақталғаг мәліметтер белгілі бір жүйеге қалыптасып арнайы оқу пәнін
құрайды.
Дене тәрбиесі туралы ғылымда ізденіс дүниесі (объектісі) мынадай
педагогикалық қозғаушы күштер болуы мүмкін:
- Дене шынықтырудағы жаттығулар жүйесі, әдісі және т.б. Ал ізденістің
субъектісі деп дене жаттығуларын орындау кезінде адамның әсер етуді
(реакциясын) немесе іс-қимылын зерттеуді айтады. Сөйтіп, кез келген
педагогикалық ізденіске зерттеу объектісі субъектіден бөлек өмір сүруі
мүмкін емес және субъектісіз объекті де өмір сүрмейді.
Әлеуметтік құбылыс есебінде дене тәрбиесінің жалпы заңдылықтарын
тұрақтандыру дене тәрбиесінің ілімін зерттеу пәні болып табылады. Жалпы
заңдылықтар деп халықтың кез келген бөлігіне дене тәрбиесінің тең дәрежеде
қатыстылығын айтады (балалар мен ересектердің, дене шынықтыру
жаттығуларымен енді ғана айналасушылар мен жоғары дәрежелі спортшылардың).
Дене тәрбиесінің әдістемелік зерттеу пәні деп дене тәрбиесінің
жекелеген заңдылықтарын тұрақтандыру және педагогикалық жұмыс барысында
нақты бағыты бар жалпы заңдылықтары диалектикалық материализм ашқан табиғат
пен қоғамның жалпы заңдылықтарының арнаулы таным әдістері және адам
денесінде болатын өзгерістер жеке методологияның бірі – дене тәрбиесінің
методологиясын құрайды. Оның жалпы методологиямен байланысы мынадай
жағдайларға тәуелді: жалпы әдістемелік жөніндегі ережені пайдалануға, дене
тәрбиесі сияқты әлеуметтік құбылыстың заңдылықтарын ғылыми зерттеулердің
бар екендігіне, түсінік аппаратының кең көлемде пайдалануына.
Осыдан барып дене тәрбиесін зерттейтін өзге пәндердің ішінен ғылыми
және оқу пәні есебінде дене тәрбиесінің методологиясы есебінде тұтастай
қоғамдық құбылыс есебінде дене тәрбиесінің көп қырлы ішкі және сыртқы
байланыстарын бәрінен бұрын ашып көрсетеді. Сондықтан да дене
тәрбиесініңілімі мен әдістемесі оқу пәні есебінде әрбір маманның еркін
бағдарлама жасауға және дене тәрбиесінің кез келген міндеттерін шешуде өзін-
өзі көрсете білуге мүмкіншілік беретін дене тәрбиесі аясындағы
методологиялық дайындықты қамтамасыз етуге арналған.
Дене тәрбиесі жүйесінің кез келген педагогикалық бағытының тиісті
әдістемесі бар: жалпы дене шынықтыру әдістемесі, кәсіптік бағыттағы дене
тәрбиесінің әдістемесі және спорттық бағыттағы дене тәрбиесінің әдістемесі.
Осы әрбір әдістеменің ішінде жеке әдістер болады. Олардың әр түрлілігі
жаттығушылар крнтингентінің жасына, жынысына, кәсібіне және спорттық
мамандықтарына сәйкес келуге тиісті. Әдіс деген сөз ғылыми оқу пәндерінде
шартты жекеше түрде қорытынды сөз ұғымы (термин) ретінде қолданылады. Ол
жеке спорттық-педагогикалық пәндердің әдістемесін (гимнастиканың оқыту
әдістемесі, күресті оқыту әдістемесі т.б.) және жеке ғылыми пәндерді
құрайды. Дене тәрбиесінің ілімі, дене тәрбиесінің негізгі атқаратын
қызметін бейнелейтін, қазіргі кезеңдегі ғылыми қағидалардың динамикалық
жүйесін қарастырады. Сондықтан да ол дене тәрбиесі туралы білімнің ең жақын
түрі есебінде қарастырады. Сондықтан да ол дене тәрбиесі туралы білімнің ең
жақын түрі есебінде қарастырылады. Дене тәрбиесінің ілімі дене тәрбиесі
саласын тұтастай жетілдіру келешектік алға ілгерілеу мүмкіндіктерін
(перспективасын) жасайды, дене тәрбиесінің жекелеген заңдылықтарын
жинақтайды және оларды дене тәрбиесінің барлық әдістерінің игілігіне
айналдырады.
Дене тәрбиесінің әдістері жекелеген заңдылықтарды белгілей отырып,
ілімдік білімнің жинағын жасау үшін негіз жасайды, ал педагогикалық
ұсыныстар түріндегі жүйені заңдылықтарға айналдыра отырып, жалпы ілімді,
қағидаларды мұғалім мен оқушылардың нақты іс-қимылын жазба түріне
айналдырады. Дене тәрбиесінің әдістемесі арқылы қоғамдық игілік жеке
игілікке (денсаулық жағдайын жақсарту, дағдыларды меңгеру) айналуы жүзеге
асырылады. Сондықтан да әрбір әдіс нақты ұсыныс жасау үшін заңдылықтарды
пайдаланып қана қоймай, жаттығулардың белгілі ббір тобымен жүргізілетін
педагогикалық жұмыс барысына тән заңдылықтарды да қоса пайдаланады.
Мұның барлығы Дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесі деп бір атпен
аталатын екі оқу пәнінің өмір сүруіне жағдай жасайды. Пәндерді зерттеу
сипатына байланысты олар педагогика ғылымының жүйесіне кіреді. Алайда кез
келген педагогикалық пән есебінде дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесі
өзінің педагогикалық қағидаларын әлеуметтік, психологиялық және биологиялық
заңдылықтармен негіздейді.
Оқу пәнінің мазмұны мен құрылымы мына екі себеппен біртіндеп
өзгеріске ұшырайды: жаңа ғылыми деректердің пайда болуы және жоғары оқу
орнын бітірушілердің негізгі кәсіптік қызметіне байланысты мамандану. Бұл
орайда нақтылы екі бағытты атағанымыз жөн:
1) пәннің әлеуметтік мәселелерінің кеңеюі және дене тәрбиесі ілімінің
дене шынықтыру іліміне айналуы;
2) пәннің педагогикалық мәселелерді түсіндіру жайы аспектісінің
кеңеюі және дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесінің дене шынықтыру
педагогикасына айналуы. Екі бағыт та бір – біріне қарама-қарсы емес,
қажетті жағдайларды бірін-бірі біріккен түрде толықтырып отыруы мүмкін.
Қазіргі кезеңде оқу материалын кеңейту оқу сағаттарының көлеміне байланысты
шектелуі мүмкін. Болашақта дене шынықтыру педагогикасының негізінде дене
шынықтыру тарихы, дене тәрбиесінің психофизиологиясы, биомеханика және
басқа да арнаулы ілімдік пәндер материалын біріктіретін тұтас бірыңғай оқу
пәнінің құрылымын күтуге болады. Ал олай болған жағдайда бір немесе өзге
педагогикалық қағидаларыды жан-жақты сипаттау мүмкіншілігі пайда болады.
І – ТАРАУ. Дене тәрбиесі жүйесінде жеке тұлғаның бағытты дамуы.
1.1 Денені тәрбиелеу жүйесіндегі адамгершілік, өнегелік, ақыл-ой,
эстетикалық және еңбек тәрбиелерінің негізгі әдістемелері.
Дене тәрбиесі адамгершілік, өнегелік, ақыл-ой, эстетикалық және еңбек
тәрбиелеріментүбірлі байланыста. Бұл тарауда дене тәрбиесінің басқа тәрбие
түрлерімен өзара байланысының нақтылы жақтары көрсетіледі және
адамгершілік, ақыл-ой, эстетикалық және еңбек тәрбиелерінің дене тәрбиесі
жүйесіндегі маңызы баяндалады.
Дене тәрбиесі мен адамгершілік, өнегелілік тәрбиелерінің арасында
жеке тұлғаны жан-жақты және үйлесімді дамыту заңдылықтарымен қамтамасыз
етілген екі жақты байланыс бар. Бұл байланыстың табиғи-ғылымилық негізінен
ағзаның бірлігі туралы ілім, жеке тұлғаның дене және рухани дамуы құрайды.
Шұғылданушыларға дене және адамгершілік тәрбиесінің өзара бірлікте
әсер етуі бағытына қарай мүлде қарама-қарсы нәтиже келтіруі мүмкін.
Біздің егеменді еліміздегі дене және адамгершілік тәрбиелерінің өзара
байланысы дені сау, жаны таза, еңбек етуге, отанды қорғауға рухы дайын,
өскелең өмір жолының қиындықтарына төзімді жаңа заманының белсенді
жастарының бейнесін қалыптастырады.
Ал капиталистік елдердегі жас ұрпақ бейнесі реакцияшыл идеология
рухында, басқыншылық моральды рухта қалыптасады. Бұдан келіп шығатын түйін
дене және адамгершілік тәрбиелерінің өзара байланыстарының пайдалылығы
кездейсоқ жағдайда емес, яғни ойластырылған және мақсатты бағытта
ұйымдастырылған педагогикалық тұрғыдан ықпал жасау болып табылады.
Дене тәрбиесі жүйесінде спортшылардың адамдық бейнесінің келесі
ерекшелік белгілері көрінеді:
1. Халқымыздың мақсатты ісіне берілгендік, қоғамдық және мемлекеттік
мүддені өз мүддесінен жоғары қою. Еңбекке және отанды қорғауға дайын болу
мақсатында өзінің дене сапалары қабілеттерін жетілдіру және денсаулығын
нығайтуға үнемі қамқорлық жасау. Қоғамдық пайдалы істен өзін аулақ ұстайтын
спортшыларға бойында кешірімсіз көзқарасты қалыптастыру.
2. Қоғамдық мүлікті көздің қарашығындай сақтауға дайын болу. Денені
шынықтыру мәдениеті базщасының құрылысын салуға және оны құрал-жабдықтармен
қамтамасыз етуге белсенді түрде қатысу. Қоғам мүлкін таран-тараж
жасаушылармен аянбай күресу. Дене шынықтыру мәдениеті ұжымының жүргізетін
жұмыстарына белсенді ат салысу. Еңбекке, оқуға, қоғамдық міндетке,
спорттық шеберлігін жетілдіруге, тұрмыстағы іс-әрекеттерде ұжым алдында
жоғары жауапкершілікте болу.
3. Дене шынықтыру мәдениеті ұжымы мүддесіне қарама-қарсы пікірлерге
кешірімсіздікпен қарау.
4. Еңбекте, қоғамдық өмірде, спортта және тұрмыста жалпы адамдық
адамгершілік талаптарын ерікті түрде ойластырып орындау. Елімізде тұратын
барлық ұлттармен, ұлыстармен сол сияқты басқа ТМД елдерімен
ынтымақтастыққа, достық қарым-қатынаста болу. Халықаралық спорт сайыстары
барысында басқа ел спортшыларымен және еңбекшілерімен туыстық, бейбітшілік
қарым-қатынасты нығайту. Ұлттық бөлінушілікпен, бейбітшілік, демократия
және прогресс жауларымен аянбай күресу.
Егеменді еліміздің спортшыларының жоғары адамгершілік сапалары
еңбекте, тұрмыста, спорттық сайыстарда, оқу жүйесінде және отанды қорғауға
дайындық барысында қалыптасады. Адам өзін еңбекте, істе, әрекетінде,
адамдармен араласуында адамгершілік қасиеттерін көрсетуі үшін адамгершілік
принциптерінің жүйелерін меңгеруі тиіс. Бұл принциптер қоғамдық өмірде,
оның ішінде, дене тәрбиесі жүйесінде адамгершілік қатынастың барлық
жақтарын қамтиды. Спорттық қызметтің ерекшелігі шұғылданушыларға келесі
анықталған қатынастарды қамтамасыз етеді: өз командасының мүшелеріне,
жаттықтырушысына, спорттық қарсыласына, спорт төрешісіне, көрермендерге
және т.б. байланысты алдына қойылған міндеттерін орындауды қамтамасыз ету
және т.б. Бұл қатынастардың әр түрлілігі спорттық этиканың пайда болуын
анықтайтын спортшының мінез-құлқын мөлшерлейтін ережелермен, белгілі
шекарамен шектеледі. Этикалық талаптар және дағдылар, мінез-құлықтың саналы
негіздерін қалыптастырудың жолдары мен міндеттері мөлшері адам тәрбиесінің
жалпы жүйелерінде адамгершілік тәрбиесінің анықтаушы маңызы, жеке тұлғаның
әлеуметтік ақталған өмір жлолдарындағы алғашқы дәределік мәндегі
адамгершілік бастаулары, қоғамның бастаушы күшінің басты мүдделі
қызығушылығына тән, онда қабылданған адамдық өлшемдерінің нығаюы болып
табылады. Егеменді еліміздің дене тәрбиесі мамандарына, тәрбие саласының
барлық қызметкерлеріне тән жаңа қоғамның қорғаушылары мен құрылысшыларын,
яғни қоғамдық дамудың белсенді қайраткерлері – жастарды тәрбиелеуде
халқымыздың өмір сүру өлшемдерін терең меңгеріп, олардың жалпы адамдық
мазмұнының адамгершілік өнегесінің принциптеріне айналуы үшін, барынша
жауапкершілікті міндеттерді жүктейді. Спорттық этика дегеніміз бұл
спортшының өзінің ерекшелігі бар қызметінде (жарыста, жаттығуда және басқа
дене жаттығулары сабақтары талаптарында
Міндетті мінез-құлық ережесі мен талаптарының жиынтығы болып саналады.
Бұл міндеттердің кешенінде мыналар қамтылады:
- қызмет әуені (мотивтері мен сапалы сенімділікті, адамгершілік
саналылығын қалыптастыру;
- қоғамымыздың және әлемдік бірлестіктердің озық ойлы мүшелеріне тән
сипаттағы адамгершілік сезімін тәрбиелеу (өз отанына деген
сүйіспеншілік, достық, жолдастық, ұжымшылдық, қоғамдық борыш,
бейбітшілікті сүю, адамгершілік, бүкіл дүние жүзі адамдарының
ынтымақтастығы және т.б.);
- спорттық этикаға, дене шынықтыру мәдениетіне тәрбиелеудің нақтылы
талаптарына сәйкес қоғамдық ақталған мінез-құлық дағдыларын, этикалық
талаптарды сақтаудағы қатаң дағдыларды, әдеттерді, адамгершілік,
өнегелілік тәжірибелерін қалыптастыру.
Адамгершілік, өнегелілік тәжірибесінің
құралдары мен әдістері.
Оқу жүйесі барысында шұғылданушыларға адамгершілік, өнегелілік
тұрғысынан әсер ету осы жүйеге байланысты оның мазмұны, ұйымдастыру
әдістемелері, оқытушылары мен жаттықтырушылары, басқа да оқу жүйесіне
қатысушылардың адамгершілік тұрғысынан әсер ететіні педагогика ғылымында
дәлелденген. Дене тәрбиесі пәнінің өзгешелігі (қозғалыс дағдыларын
қалыптастыру, дене сапаларын жетілдіру), тәрбиелеу құралдары (гимнастика,
ойын, спорт, туризм), сабақтың үлгілерінің әр түрлілігі (сабақ, спорттық
жаттығу, жарыс, жорық т.б.), дене шынықтыру жаттығуларын әр түрлі жағдайда
өткізу (гимнастикалық залда, мұз айдынында, орманда, тауда және т.б.)
осылардың барлығы шұғылданушылардың санасына, сезіміне, ерік-жігеріне және
мінез-құлқына жан-жақты әсер етеді. әсіресе, дене тәрбиесінің негізгі
құралы – қозғалыс әрекеттерінің өнегелілікті дамытуда рөлі орасан зор.
Гимнастикада қолданылатын қозғалыс әрекеттері қатаң тәртіп белгілеуді
талап етеді. Бұл шұғылданушыларды өзін ұстай білуге, саналы тәртіптілікке,
өз денесін меңгере білуде сезімін басқаруға, өз әрекетіне жауап беруге және
тәртіпті саналы орындлауға мәжбүр етеді. Егер қозғалыс әрекеті күнделікті
дағдыланбаған жоғары биіктікте орындалса (гимнастикалық бөренеде, әр түрлі
биіктіктегі жарыспалы сырықта, белтемірде және т.б. тепе-теңдікке арналған
жаттығуларда) шұғылданушыларға жаттығуды орындаумен қатар батылдық, ерлік,
шешімшілдік, табандылық, орнықтылық және басқа да жігерлілік сапаларын
көрсетулеріне тура келеді. Бұл сапалар гимнастика сабағында көбірек
көрініп, шұғылданушылардың құлықтылық белгісіне айналуы мүмкін.
Адамгершілік бейнесінің ерік-жігер сипатталуына спортпен шұғылдану үлкен
әсер етеді. Таңдап алған спорт түрінен шеберлікке жету үшін спортшы ұзақ
уақыт көлемі мен қарқыны үнемі өсіп отыратын денеге күш түсіру жүктемесіне
жоспарлы түрде жаттығуы, күрделі әдістерді меңгеруі, әр түрлі әдістік айла,
тәсілдердің міндеттерін шешуі және т.б. тиіс. Қазіргі таңғы спорт
шұғылданушылардан жоғары еңбек сүйгіштікті, өзін-өзі ұстай білу дәрежесін,
өзіндегі жағымсыз сезімдерді баса білу, алдына қойған мақсатқа жету
жолындағы қиыншылықтарды табандылықпен жеңуді талап етеді. Бұл тұрғыда
спорт жарыстарының да маңызы өте зор. Жарыстың ережесі спортшыларға
қарсыласымен қатаң, анықталған жағдайда күресуін ұсынады.
Олардан тек мінсіз тәртіпті, адалдықты, шыншылдықты талап етіп қана
қоймай, сонымен бірге олар қарсыласын, спорт төрешілерін, көрермендерді
сыйлауы, өз Отанының биік мақсаты, Қазақстан спортының абыройы мен даңқы
үшін мінезінің тұрақтылығын көрсете білуі тиіс. Спортпен шұғылдану ағзада
елеулі биологиялық өзгерістер жасап қана қоймайды, сонымен бірге
спортшылар көзқарасында, көңіл сенімділігінде, мінез шеберінде, әдет
дағдысында, әдемілікті айыра білу және жеке тұлғаның басқа жақтарын
анықтайды. Үнемі жетілдіріліп және орнықтыру нәтижесінде адамгершілік және
ерік-жігер сапалары үшін дағдыға айналуы және тек спортта ғана емес еңбекте
де, тұрмыста да көрінуі мүмкін. Туризмде қолданылатын қозғалыс әрекеттері
дәл осындай саналы тәртіпті, өнегеліліктің қарапайым өлшемін, еңбек
сүйгіштікті, ұйымшылдықты және басқа да адамгершілік және жігер сапаларын
көрсетуді талап етеді. Сонымен бірге туризмде шұғылданушыларға
отансүйгіштікті, қоғамдық борыш ұғымын, Отанды сүюді, қоғамдық меншікке
жанашырлық жасауда да көптеген жоғары өнегелілік сапаларын дамыту үшін
елеулі потенциалды мүмкіндіктері жасалынған. Адамгершілік өнегелілік
тәрбиесінің міндеттерін шешуде дене тәрбиесі құралдарының маңызы зор.
Дегенмен, дене жаттығуларымен, оның ішінде спортпен шұғылдану жеке тұлғаның
қажетті өнегелілік сапаларын бере алмайды. Тек педагогикалық бағытта
шұғылданушылардың мінезінің ерік-жігер сипатын, бейнесін қалыптастыратын
құралға айналады.
Дене тәрбиесі жүйесінде өнегелілік тәрбиесінің әр түрлі әдістері
қолданылады. Бұларға түсіндіру арқылы көзін жеткізіп, сендіру, пікірлесу
және басқа сөз арқылы әсер ету, көрнекі мысал және іс-тәжірибе жүзінде
үйрету жатады.
Көзін жеткізіп сендіру әдісі тәрбиешінің сөзбен жан-жақты әсер етуінің
жиынтығы, яғни ол шұғылданушыдлардың көзін жеткізіп сендіруді психологиялық
сапа ретінде қалыптастыруға мүмкіндік береді. Сөзбен әсер ету үлгісінде
сендіру әдісін пайдаланып, тәрбиеші адамгершілік қағидаларын түсіндіреді,
шұғылданушылардың алдына қойған мақсатқа жетуі үшін ерік-жігер сапаларын
көрсету қажеттілігіне көзін жеткізіп сендіреді. Спорт қызметінде
өнегелілік сапалары мәнін сипаттайтын нақтылы дәлелдерді, көрнекі
мысалдарды келтіреді; шұғылданушыларды этикалық талапқа сай болуға себепші
болады, өзінің іс-әрекетін, бүтіндей мінез-құлқын, ұжымға деген қатынасын,
көзқарасын, әділ бағалауға үйретеді. Бірқатар жағдайларда бұл әдіс
шұғылданушыларды тек тәрбиелеуге ғана мүмкіндік беріп қоймайды, сол сияқты
оларды қайта тәрбиелейді, оларға мінездеріндегі жағымсыз жақтарын жоюға
жәрдемдеседі.
Түсіндіру және этикалық пікірлесуді қолданумен қатар мақұлдау, мақтау,
ойын түрінде ескертпе жасау, кінәләу, сөгіс беру және сөзбен әсер ету
әдістері пайдаланылады. Мақұлдау,мақтау және басқа сөзбен дұрыс әсер ету
әдістері балалармен жаңадан шұғылдануды бастаған спортшылар үшін ерекше
қолайлы әсер етеді. Бұл олардың оқу тапсырмаларын орындау кезінде өз
күштеріне сенімсіздігін, сонымен бірге мінез-құлқындағы кемшіліктерін жоюға
мүмкіндік береді. Тәжірибелі спортшылармен жұмыс істеуде ерік-жігер
сапалары мен мінез-құлқындағы кемшіліктер туралы пәкірлесуді қолдану, бұл
кемшіліктерді жоюға кеңес беру дұрыс. әсіресе, аса дарынды спортшыларды
шамадан тыс мақтаудан сақтанған жөн. Шамадан тыс мақтау өз күштерін аса
жоғары бағалауға, өз-өзінен масайраушылық, көкірек көтерушілікке және т.б.
ұрындырады. Тәрбиеленушінің неғұрлысм жасы ұлкен болған сайын олардың
сезіміне жете түсінікті етіп көзін жеткізіп сендіру барысында оларға сүйену
қажет. Дегенмен, жақсы жақтарымен бірге сөзбен көзін жеткізіп сендіру
әдісінің өзіндік әлсіз жақтары да бар. Этикалық талап өлшемдерін сөзбен
түсіндіру немесе ерік-жігер сапаларының мәнін көрсетуге сүйенбей дене
тәрбиесінің іс-тәжірибесінде оның дұрыс жақтары рахаттандыру сөздеріне
айналып кетуі мүмкін. Сөзбен әсер ету күнделікті іс-тәжірибедегі
мысалдармен бекітіліп отырғанда ғана сенімді болады. Адамгершілік
өлшемдерімен талаптарын тәрбиеленушілердің сапалы түрде орындауына іс-
тәжірибе барысында үйретуде тәрбиешінің өзінің жеке басының өнегелілік
үлгісінің бұл қатынаста үлкен маңызы бар. Үлгіні мысалға келтіру күшінің
педагогикалық маңызына көптеген көрнекті Ресей педагогтары сілтеме жасады
(П.Ф.Лесгафт, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, Н.К.Крупская және т.б.).
Кеңестік дене тәрбиесі саласының көрнекті мамандары да жеке адам
үлгісін мысалға келтірудің ықпалды рөлінің дұрыстығын атап өтті
(В.И.Алексеев, Н.А.Бутович, Н.Г.Озолин және т.б.). Көрнекті үлгінің
сендіруші күші балалар мен жеткіншек жасөспірімдерді өнегелілікке
тәрбиелеуде ерекше маңызды. Бұл олардың еліктеушілікке бейімділігі туралы
айқын ойлау қабілетінің артуымен түсіндіріледі. Білім дәрежелерінің және
өмірлік тәжірибелерінің әлі шектеулі, аздығына сәйкес балалар үлкендердің
әрекетін, істерін, мінез-құлықтарын байқайды және оларға еліктейді.
П.Ф.Лесгафт: Балаға сөз емес, нақтылы көрсетілген іс басты бейнеде әсер
етеді, бұл сөздің іс-жүзіндегі нақтылылығы, оның бойында өзінің көрген
істерінің әсерімен үйренгендері жинақталады. Ол айналасында байқағандарын
қайталап, өз дағдысы сана және дәстүріне айналады, - дейді.
Дене тәрбиесі пәні оқытушылары мектеп оқушыларын адамгершілікке,
өнегелілікке тәрбиелеуде өзінің жеке үлгілі істерімен, сол сияқты басқа
жақсы адамдардың жоғары өнегелі бейнесін сипаттайтын мысалдарды келтіру
арқылы үлкен жетістіктерге жетеді. Өз жеке басының өнегелілігі арқылы
тәрбиелеу мәні дене тәрбиесі саласының әрбір маманына, оның ішінде спорт
төрешілеріне үлкен жауапкершілік жүктейді.
Оқытушының, жаттықтырушының, спорт төрешісінің абыройы жоғары болған
сайын шұғылданушылардың өмір танымы, өнегелілікке сенімділігіне, этикалық
өлшемдері мен ерік-жігер сапаларына оның жеке басының үлгісі қатты әсер
етеді. Дене тәрбиесі жүйесіндегі өнегелілікке тәрбиелеудің соңғы мақсаты
адамгершілік принциптерін шұғылданушылардың жеке сеніміне терең ендіру,
яғни спорттық этика өлшемі және мінезіндегі ерік-жігер сапалары оның
дағдысына айналуы тиіс. Адамгершілік, өнегелілік тәжірибесінің жинақталуы
және оның нығаюы дене тәрбиесі жүйесінде іс – жүзіндегі үйрету әдісімен
іске асады. Іс-тәжірибе жүзіндегі үйрету әдісін жаттығу әдісі ретінде
қарауға болады. Бірақ жаттығу өнегелілікке тәрбиелеу әдісі ретінде өзінің
сипатына қарай оқытып үйрету жолымен айырмаланады.
Іс-тәжірибелік үйрету әдісі шұғылданушылардың қызмет аясын
педагогикалық тұрғыдан ұйымдасытруда тек нақтылы дағдыларды, әдеттерді ғана
өндіріп қоймайды, сонымен бірге жеке тұлғаның бүтіндей қалыптасуын, яғни
түйсік, сезім, ерік және басқа да психологиялық құбылыстарды қамтамасыз
етеді. Дене тәрбиесі жүйесінде іс жүзіндегі үйретуде этикалық өлшемдердің
сақталуы қозғалыс әрекеттері арқылы іске асады. Дене тәрбиесінің ерекшелік
құралының бар жиынтығы – гимнастикак, ойын, туризм, сонымен бірге бұл
саладағы педагогикалық ұйымдастыру шұғылданушыларды этикалық өлшемдер мен
ерік – жігер сапаларын мақсатты бағытта дамытуға үйретеді. Дұрыс өнегелілік
мінез-құлық әрекеттердің, дағдылардың белгілі бір жүйесін жаттықтыру үшін
оны дұрыс, жағымды әрекеттер мен істерді қызметтің нақтылы жағдайында көп
рет қайталау қажет. Мұндай жағдай, мысалы, әр спорт түрінде белгілі бір
жарысқа қатысу тәртібі, спортшыларға талап қою, олардың міндеті мен құқығы,
сонымен бірге тәртіп бұзушылыққа байланысты шара көру болып табылады. Егер
жаттықтырушы спортшыдан жаттығуда қалыптасқан ережені табандылықпен талап
етсе, онда тәрбие жүйесі педагогикалық бағытта сипат алады.
Ережелер мен талаптарды сапалы түрде ең алдымен жаттығу сабақтарында,
ал содан кейін сайыстарда орындау спортшы іс жүзінде өзін ұстай білуге
дағдыландырады (жағымсыз, кері көңіл-күйді тежеу, тәртіпті, ұқыпты,
мұнтаздай таза жүру).
Спортшының сайыстың ерекшелігінде қарсылық бағыттағы өз мүддесіне
тартушылық ұмтылыс және қызығушылық жиі пайда болады. Кейбір спортшылардың
өзін ұстай білу қабілетінің болмауы спорттық этика талаптарына қайшы
қылықтарға ұрындырады. Мысалы, ұтылған спортшы жеңімпаз қарсыласының қолын
алудан бас тартып, спорттық этика ережесін өрескел бұзады. Мұндай алдын алу
және болдырмау үшін жүйелі түрде педагогикалық әсер етуді, оның ішінде
тәжірибелік үйрету әдісін қолдану қажет. Мұндай әсер ету жүйесінде іс
жүзіндегі үйрету негізгі орынды алады, өйткені, онсыз мінез-құлық тәртіптік
дағдыларын, қарапайым адамгершілік өлшемдерін, әрине, мінездің, ерік-жігер
сипатын шынықтыруды қалыптастыру мүмкін емес. Дене тәрбиесінің ұйымдастыру
барысында іс жүзінде тікелей үйретуде қиыншылықтарды жеңу, қозғалысқа
үйрету негізінде және дене сапаларын тәрбиелеуді іске асады. Дене
қабілеттерінің дамуымен және әдістік-тәсілдік шеберлігінің өсуімен бірге
ерік-жігер нығаяды, өз күшіне сенушілік артады.
Педагогикалық тәжірибе және арнайы ғылыми зерттеулер көрсеткендей
(Н.А.Бутович, К.А.Шаров, Н.Г.Озолин, А.Ц.Пуни және т.б.) спортшының жігерін
әр түрлі әдістермен жаттықтыруға болады. Масалы:
- жаттығуда жүйелі түрде қиындықтар мен жүктемені арттыру;
- жаттығу сабақтарында шұғылданушыларды жарыстық жағдайда әрекет
жасауға үйрету (жарыстық сайыстарды жиі қолдану);
- батылдықты, шешімділікті, тәуекелге барып елеулі ерік-жігер күш
салуды талап ететін дене жаттығуларын кең пайдалану;
-күште, жылдамдықта, төзімділікте өте жоғары көрсеткішке жетуге ұмтылу;
- байқап көру бақылауларын (контрольная прикидка) жиі өткізу;
- эстафета, командалық ойындар және т.б. дене шынықтыру жаттығуларын
ойындық әдістемемен өткізу;
- гимнастика сабағында спорт қондырғыларды жарыстағыға қарағанда
жаттығу көлемін арттырып өткізуді пайдалану;
- жаттығу сынақтарын максимальді балға орындау;
- жаттығуды таза орындау үшін спортшыларға бір-ақ мүмкіндік беру;
- жаттығу сабақтарына сезімдік сипат беру.
Іс-тәжірибе жүзінде үйрету әдісі спортшының жеке өмірдегі және
қызметіндегі күн тәртібінің қатаң сақталуын алдын ала бағдарлайды.
Қабылданып, белгіленген күн тәртібі үнемі сақталуы тиіс. Өйткені ол кері
жағдайда қажетті гигиеналық әсерлілік бермейді және ерік жігер сапаларының
бекітуін қамтамасыз етпейді. Адамгершілік тәрбиесінде табысқа жету үшін
шұғылданушыларды этикалық ережені орындауға және таңдап алған қызметіндегі
біртіндеп күрделіленетін қиындықтарды жеңуге күнделікті үйрету маңызды.
Сонымен қаралған адамгершілік, өнегелілік әдістері органикалық өзара
байланыстағы әр түрлі әсер ету құралдар мен әдістерінің жиынтығы болып
табылады. Соңғы нәтижеде бұл әдістер тек көзін жеткізіп сендіру және үйрету
үшін ғана емес, сонымен бірге осы негізде адамгершілік тұрғыдан ақталған
әрекеттерге, іс - әрекетіне және мінез-құлқына түрткі болады.
Адамгершілікке тәрбиелеу әдістері барлық уақытта шұғылданушылардың
түйсігінде жағымды немесе теріс, ұнамсыз сезім қалдырады. Жағымды әсер ету
үлгісіне педагогтің мадақтауы, яғни шұғылданушылардың жағымды әрекеттерін
бекітіп, арттыру негізінде олардың мінез-құлқында сәйкес әдет, дағдылары
мен эстетикалық өлшемдері туралы дұрыс ұғымды қалыптастыру болып табылады.
Мадақтау сонымен бірге шұғылданушыларды осындай жақсы әдет, этика талап
өлшемдерін қайталауға қызмет етеді.
Керісінше ұялту, бетіне басу түріндегі педагогтің әсер етуі
шұғылданушылардың көңіл-күйіне жағымсыз сезім туғызу арқылы жағымсыз
қылықтарды қайталамауға жұмылдырады. Егер бұл әсер ету үлгілері
шұғылданушылар тарапынан қарсылық туғызса, онда ұялту, бетіне басу, еріксіз
көндіру және жазалаумен байланысты болуы мүмкін. Адамгершілікпен
түсіндіріп, көзін жеткізу этика талаптарын еркімен сақтап, дәстүр, әдет,
дағды, табиғи қажеттілік бойынша жасау қызмет әрекетінде іске асып, адамның
өнегелілік саналарына, оның мінезінің сипатына айналады.
1.2 Дене шынықтыру мәдениеті ұжымының тәрбиелік мәні.
Дене шынықтыру мәдениеті ұжымының тәрбиелік мәні туралы мәселе
тәрбиенің барлық түрі үшін маңызды. Әсіресе, оның рөлі адамгершілік және
еңбек тәрбиелерінде орасан зор. Адамгершілік тәрбиесінің міндеттерін шешуде
дене шынықтыру мәдениеті ұжымы үлкен маңызға ие, яғни Ш.С.Макаренконың
тамаша педагогикалық тәжірибесі көрсеткеніндей, қоғамдағы тәрбие
жұмыстарының басты қозғаушы күші ұжым болып саналады.
Ұжымды ұйымдастыру және әрбір адамға талап қою, адамның іске асатын
ұжыммен бірге ұмтылысын ұйымдастыру, тәрбие жұмысының мазмұнын құрайды.
Сондықтан ұжым тәрбиесінің объектісі және субъектісі ретінде де алға
шығады. Ұжым мүшелерін рухани байланыс, яғни мақсаттың, әсерленушіліктің
бірлігі, денені жетілдіру, спорттағы шеберлікті өсіру және жоғары нәтижеге
жету үшін күрес біріктіреді. Бұл, өз кезегінде, сапалы тәртіпті, спорттық
еңбек сүйгіштікті, өзара жолдастық көмекті, жеңіске деген ерік-жігер мен
басқа да шұғылданушылардың адамгершілік және жігерлілік сапаларын тәрбиелеу
үшін қолайлы жағдай жасайды. Дене шынықтыру мәдениеті ұжымы спортшыға
өзінің қоғамдағы орнын, қоғамдық борышын, іс-тәжірибе жүзіндегі қызметінің
мәнін білуге жәрдемдеседі. Әсіресе, жастардың адамгершілік бейнесіне
спорттық команда терең әсер етеді. Бірге жаттығу олардың спорттық
шеберлігін жетілдіріп қана қоймайды, сонымен бірге жоғары өнегелілік
сапаларын қалыптастырады, өз командасына, әріптесіне деген сүйіспеншілікке
тәрбиелейді. Командадағы әрбір спортшының жеңісі жалпы іске айналып, ал
жолдасыңның сәтсіздігіне риясыз жәрдем беруге ықылас туғызады. Жақсы
команда этикалық өлшем талабын бұзу, яғни белгіленген күн тәртібі режімін
елемеу, шынайы емес мінез-құлық көрсетуі және бейбастық жасау назардан тыс
қалмайды. Дене шынықтыру мәдениетінің тәжірибелік жұмыстарының негізінде
ұрпақтан ұрпаққа қалдырылатын спорттық дәстүрлер пайда болады.
Дене шынықтыру мәдениеті ұжымының барлық қызметі қоғамдық ұйымдармен
тығыз байланыста және оның тамаша мектебі болып табылады. Бұған қоғамдық
пайдалы еңбек, қоғамдық тапсырмаларды ұжыммен бірге орындау, дәстүрлі спорт
жарыстарында басқа ұжымдармен кездесу, үгіт-насихат шаралары қызмет етеді.
Кеңестік спорттық озық тәжірибесінде көптеген дәстүрлер қалыптасты:
ұжымдардың спартакиадасын өткізу, жоғары спорттық көрсеткіштері, спортқа
көпшілікті тартқаны үшін жүлде, жеңімпаз командаларға вымпел тағайындау,
спорт кештерін, көріністі кездесулер өткізу, Спорт намысы үшін атты
құрмет кітабын шығару. Іс-тәжірибеде еліміздің спортына халықаралық
спорттық қозғалыстар, оның ішінде олимпиада ойындары тәжірибесінен мына
дәстүрлер кіріп, бекітілгені, яғни жарыстың ұлттық жалауы көтеріліп,
еліміздің әнұраны орындалып, қатысушылардың салтанатты шерумен шығуы және
т.б. спорттық дәстүрлердің күштілігі ұжымның қоғамдық пікірін көрсетеді.
Дене шынықтыру мәдениеті ұжымының қоғамдық жекелеген ұжым мүшелерінің
санасындағы, іс-әрекетіндегі және мінез-құлқындағы жетіспеушіліктерді
жеңуге мүмкіндік береді. Ұжым күшіне сүйенбей ешбір тәрбиеші, дене тәрбие
пәні мұғалімі, жаттықтырушы, спорттық төреші және т.б. алдына қойған
міндетін толық қанды шеше алмайды.
Дене және ақыл-ой тәрбиесінің өзара байланысы. Адамның ақыл-ой және
дене дамуының арасында тығыз байланыс бар. Ақылдың өсуіне дамуына сәйкес
дененің де дамуын талап етеді және керісінше біржақты тек денені дамыту
ақыл-оймен жеткіліксіз тексерілмеген және бағытталмаған іске ұрындырады, -
деп жазды көрнекті ғалым П.Ф.Лесгафт.
Дене және ақыл-ой тәрбиесінің екі жақты мәнін жалпыға бірдей түрінде
келесі ережелерде анықтауға болады. Мықты денсаулықты, қозғалыс мәдениетін,
дене жетілуін қамтамасыз ететін дене тәрбиесі жүйесі ақыл-ой, жұмыс
қабілеттілігі үшін күш беру күші болып табылады. өз кезегінде
шұғылданушылардың ойлау қабілетін дамытуға бағытталған ақыл-ой тәрбиесі
олардың қозғалыс әрекетін терең ойланып және шығармашылықпен меңгеруін
дұрыс іске асырып, олардың дене қабілетін еңбек және спорт мүддесі үшін
ұтымды жетілдіруін қамтамасыз етеді.
Ақыл-ой тәрбиесінің мазмұны. Ақыл-ой тәрбиесінің мазмұнында өзара
байланыстағы білім беру жақтары айырмаланады.
Білім беру жағы шұғылданушыларды арнайы біліммен қаруландырады
(үйретілетін қозғалыс әрекетінің қозғалыс механизміне, қозғалыс дағдыларын
қалыптастыру заңдылықтары туралы және дене сапаларын тәрбиелеуге, таңдап
алған спорт түрлерінің әдістерінің ерекшеліктеріне, дене жаттығуларының
адам ағзасына жалпы және шектелген әсеріне, денеге түсетін жүктемелер
жайлы, жаттығулардың мөлшеріне, гигиеналық талаптарына және т.б.).
психологтар ақылды дамытудың бірінші қажетті жағдайы құбылыс туралы
ақиқатты білу деп тұжырымдайды. Білімсіз қарапайым ақыл-ой қызметінің болуы
мүмкін емес.
Арнайы білімді күнделікті меңгеру және кеңейту қозғалыс әрекеттерінде
оны мақсатқа сәйкес ұтымды пайдалануды тәрбиелеу дене тәрбиесі жүйесінде
ақыл-ой қызметінің басты мазмұнын құрайды. Дегенмен, арнайы білімнің маңызы
қанша зор болғанмен, шұғылданушылардың ақыл-ой белсенділігін дамытуда бұл
білімдердің және сапаларының көмегінің ақыл-ой қызметінің тиімділігін
өздігінен қамтамасыз ете алмайтындығын көңілден ұмыт қалдырммау керек.
Алған білімді бір жүйеге келтіріп, бұл білімді және қозғалыс тәжірибелерін
өмірдегі әр түрлі жағдайларда еңбекте және спортта қолдана білу қажет.
Бұған кейде қозғалыс әрекетіне үйрету барысында шұғылданушылардың танымдық
қабілеттерінің дамуы жәрдемдеседі. Осы заманға психологияда тиімдәілікпен,
шығармашылықпен және қайта есіне түсіруімен, ұдайы өндіріспен ойлау
айырмаланады. Дене тәрбиесі тәжірибесінде қозғалыс әрекеттеріне үйрету
ереже бойынша шұғылданушылардың танымдық белсенділігін көз алдына келтіру
негізінде іске асырылады. Дене тәрбиесі саласы маманының басшылығымен
шұғылданушылар бірізділікпен айтылған арнайы білімді меңгереді, қозғалыс
дағдыларын игереді, дене қабілеттерін жетілдіреді. Жаттығуға, қозғалыс
әрекеттеріне үйретуде көп орынды ұтымды шығармашылық ойлауға бөлу қажет,
өйткені соның арқасында шұғылданушылар әр түрлі қозғалыс міндеттерін
өздігінен іздеуге және табуға мақсат етуі және оны шешуі мүмкін. Бұл
спортшының жеке ерекшеліктеріне сәйкес спорттық жаттығудың сеніміне және
өзгешелігін барынша терең білуге, әдіс – тәсілдік ойлаудың молшылығын
көрсетуге мүмкіндік береді.
Сірә, шұғылданушылардың шығармашылық ойлау қабілеті олардың үйрену
сапасын барынша жоғары көтереді. Психологтар ұтымды шығармашылықпен ойлауды
оқытып үйрету барысында тәрбиелеуге болады және ол қажет деп санайды. Дене
тәрбиесі жүйесінің ойлау қызметінің тәрбиелік жағы танымдық қабілетімен
қатар шұғылданушылардың соған сәйкес келетін ақыл-ой сапасын дамыту болып
табылады. Оқытып үйретудің алғашқы сатыларнда ойды үйретілетін қозғалыс
әрекетіне, зеректікке, талаптылыққа, ақылдың жүйріктігіне және т.б.
бағыттап дамыту көзделеді. Одан кейінгі дәрежелерінде, әсіресе, спорттық
күрестерде, оның ішіндегі басты бейнеде әдіс, тәсілдік әрекеттерде қажетті
бірізді жүйелілік, жылдамдық, ойлау динамикалылығы және басқа ақыл – ой
сапалары керек.
Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері. Дене тәрбиесі жүйесіндегі ақыл-ой
қызметінің мазмұнына сәйкес ақыл-ой тәрбиесінің мына үш негізгі міндеттерін
бөліп қарауға болады:
1. Дене шынықтыру мәдениеті саласында шұғылданушылардың арнайы
білімін байыту.
2. Үйренген қозғалыс тәжірибесін сын көзбен бағалауға, жинақтап
қорытуға, талдау қабілеттілігіне ой жүгірте білуге тәрбиелеу.
3. Іскерлік пен дағдыны ақыл-ой белсенділігін қозғалыс әрекетінде
шығармашылықпен көрсету белсенділігін қалыптастырып және өзінің
дене қабілеттерін еңбек және спорт мақсаты үшін қолдану.
Ақыл-ой тәрбиесінің құралдары. Дене жаттығуларымен шұғылдану
жүйесіндегі ақыл-ой тәрбиесінің негізгі құралы дене шынықтыру мәдениеті
саласындағы арнайы білім санап, оған сүйенуші оқытушы шұғылданушыларды
қозғалыс әрекетіне үйрету кезінде олардың ойлау қабілеттерін арттырады. Бұл
арнайы білімнің мазмұны мен көлемі шұғылданушылардың жасына және дене
дайындығына сәйкес дене шынықтыру мәдениеті бойынша бағдарлама талаптарымен
анықталады. Бұған байланысты неғұрлым арнайы білімде қозғалыс дағдылары кең
ауқымды болса, онда солғұрлым шұғылданушылардың ақыл-ой белсенділігінің
даму мүмкіндігі мол болады. Меңгерген білім мен қозғалыс тәжірибелерін
пайдалана білу оқушыларды қозғалыс міндеттерін өздігінен шешуге, ізденуге
және оны іске асыруға, яғни қозғалыс қызметінде шығармашылықпен көрінеуіне
итермелейді. Тек дене қабілеттері ғана емес, жан-жақты және терең арнайы
білімі бар жоғары дәрежелі спортшылар үшін шығармашылықпен батыл ізденудің
барынша кең жолын ашу олардың спорт қызметіндегі ақыл-ойының (интеллект)
белсенділігін қамтамасыз етеді. Дене шынықтыру жаттығуларының өзі егер оны
меңгеру жеткілікті ойлау белсенділігімен жүрсе ақыл-ой тәрбиесінің құралы
болуы мүмкін. Дене жаттығуларының күрделілену шамасына қарай (мазмұнына,
түріне, үйренушілердің бір-бірімен келіскен әрекетіне және т.б.) ақыл-ой
белсенділігіде арттырады.
Ақыл-ой тәрбиесінің әдістері. Дене тәрбиесі жүйесінде ойлау қызметі
сөз жүзінде жүргізіледі және айқындалған байланыстарды тұжырымдайды.
Бәрінен бұран бұған оқытып үйретудің барлық ерекшеліктері (түсіндіру,
көрсету, жаттығу және т.б.) мүмкіндік туғызады. Өйткені ақыл-ой қызметінің
белсенділігі оқытып үйрету әдісінің табығатында қаланған. П.Ф.Лесгафттың
тұжырымдауы бойынша оқушылардың ойлау қабілеттерінің даму жолдарының
барынша әсерлілігі ойлау, ой жүгірту болып табылады, яғни онсыз олардың
мәні, аты көрінбейді және дамымайды. Дене тәрбиесі жүйесіндегі пікірлесу,
ақылдасу шұғылданушыларды айқын айлауға, ақиқаттың жалпы ережесін
айқындауға және осыған сәйкес дене шынықтыру мәдениеті ауқымында танымды
қалыптастыру және әрекет ету болып табылады. Оқушы неғұрлым оқытылып,
үйретілетін қозғалыс әрекетін талдап пікірлессе, солғұрлым аз еліктейді.
Пікірлесіп, талқылау олардың өздігінен шығармашылық белсенділік және ерік-
жігер сапаларын көрсетулеріне мүмкіндік туғызады.
Пікірлесіп, талқылаусыз дерексіз ұғым болуы, ал дерексіз ұғымсыз
адамның ерік-жігер қызметін атқаруы мүмкін емес, - деп жазды П.Ф.Лесгафт.
Білімді кітіп арқылы алуға болады, бірақ бұл білім тұрақсыз, кездейсоқтықты
лақтырып тастап, негізгілерін пікірлесу нәтижесінде алуға болатынын атап
көрсетті. Дене шынықтыру мәдениеті жүйесінде пікірлесіп, талдай білу
біртіндеп дамиды. Қозғалыс әрекетін оқытып үйретудің алғашқы сатыларында
оқушыларды айрықша пікірлесу, сұрау жәрдемімен, сонымен бірге олардың өз
бетінше бақылауы және салыстыруы арқылы нәтижеге жетеді. Шұғылданушылардың
жалпы дамуы шамасына қарай олардың қозғалыс тәжірибесінің, арнайы білімінің
артуына қисынды ойлау қабілетінің дамуында мыналар қолданылады: талдау,
жинақтап қорту, сын көзбен бағалау және басқа өнегелілік, ақыл-ой
тәрбиесінің әдістері мен тәсілдері.
Эстетикалық тәрбие.
Дене тәрбиесі мен эстетикалық тәрбиенің өзара байланысы. Дене тәрбиесі
мен эстетикалық тәрбиенің өзара байланысы адамның ұғымынан тәуелсіз,
объективті өмір сүреді. Бір жағынан, дене тәрбиесі адамның денсаулығын
нығайтып, ағзасын, оның ішінде сезім органдарын дамытып, қозғалыс
мәдениетін жетілдіріп, эстетикалық тәрбие үшін алғышарты адамға эстетикалық
әсер етудегі өрісін кеңейтеді. Басқа жағынан, эстеткалық тәрбие спортшының
рухани бейнесін жоғары дәрежеге көтеріп және жақсартып, оларды дене
сұлулығына, қозғалыс әрекетіндегі шығармашылық ұмтылысқа, айқындалған
эстетикалық мінез-құлыққа ұмтылыс көрсетуіне мүмкіндік жасап, дене
тәрбиесінің нәтижелігін арттырады.
Эстетикалық тәрбиенің мазмұны. Адамның денесін табиғи дамытуға
бағытталған дене тәрбиесінен айырмасы эстетикалық тәрбие адамның рухани
қабілеттерінің қалыптасуын қамтиды.
Ол ұғыну, сезіну, түсіну және ақиқат құбылыстың сұлулығына сәйкес
бағалай білу, заман талабына сай шығармашылыққа ұмтылуға байланысты
қажеттілігі және қабілеттерін дамытады. Қысқаша айтқанда, эстетикалық
тәрбие адамның өмірге деген эстетикалық қатынасын қалыптастыруда өнермен
қатар оның эстетикалық маңызында барлық іс-тәжірибелік қызмет ауқымында,
оның ішінде дене тәрбиесі мен спортта қызмет етеді. Дене тәрбиесі
жүйесіндегі эстетикалық тәрбие пәнінің ерекшелік күшіне адамның дене
сұлулығында барынша жан-жақты көрінетін, яғни дені сау, күшті және сымбатты
адамды дайындаудағы белгілердің жиынтығы кіреді. Адамның мықты және жақсы
денсаулығы барлық дене мүшелері мен жүйелерінің қалыпты өмір қызметін
қамтамасыз етді. Денсаулықты жоғалтумен бірге сұлулық та жойылады.
Н.Г.Чернышевский: егер өмір және оның көркі сұлулық болса, онда ауру
мен оның салдары (нәтижесі) кейіпсіздік, ұсқынсыздық болуы өте табиғи, -
деген болатын.
Сұлулық спортшының жан-жақты дене дайындығы нәтижесінде, яғни өз
денесін еркін және қиындықсыз меңгеру, жүйелі дене құрылыс, қозғалыстың
қарапайым, нақыштылығы, әсерлігі және мәнерлілігінде айқын көрінеді.
Ақиқатқа эстетикалық қатынас спортшының шығармашылық қызметінде де
кездеседі. Ақыл-ой тәрбиесімен бірлікте адам өзінің дене күшін тек
табиғаттың силығы ретінде ғана емес, өзінің меншікті шығармасы ретінде оны
дамытуға ұмтылуымен сипатталады. өзін шығармашылықпен көрсете білоу
қабілеті таңдап алған спорт түріндегі жеке әдістерін ізденіп және құруда,
тәсілдік жоспардағы ойлардың жаңалығында, жаттығу әдістемелерін жетілдіруде
және т.б. көрінуі мүмкін. Н.А.Дмитриева өзінің Эстетикалық тәрбие
мәселелері деген ғылыми мақаласында жүйелі ойлай білу және асқан сұлулық
пен әсемдікті сезіну кез-келген шығармашылық іс барысында барынша тығыз
бейнеде қосылады, - деп тұжырымдайды. Дене тәрбиесі жүйесі адамгершілік
тәрбиесімен бірлікте дене шынықтыру мәдениеті ұжымы мүшелерінің өзара қарым-
қатынасына сұлулықты, әсемдікті енгізеді, сонымен бірге олардың спорттағы
қарсыласына, өзінің спортпен шұғылдануына жақсы әсерін тигізеді. Мұндай
тамаша сезімдер спорттық ерлікте жеңіске жету үшін шиеленіскен жағдайдағы
кіршіксіз таза мінез-құлықта, сол сияқты батылдықта, табандылықта, қажымас
жігерлікте жиі көрінеді. Бұл кездейсоқ құбылыс емес. Еліміздің эстетикалық
тәрбиеленген спортшылар үшін сұлу, мүсінді, сымбатты болу шын мәнінде
бәрінен бұрын адамгершілік, өнегелілік қатынасты білдіреді. Сонымен сұлулық
пен әсемдіктің дене тәрбие жүйесінде әділ, шыншыл жоғарылауы көп қырлы
болып көрінеді. Мұнымен қатар дене тәрбиесі жүйесінде жағымсыз эстеикалық
қасиеттер де (ұсқынсыз, жексұрын, опасыз, ұждансыз) кездесуі мүмкін.
Тәрбие жүйесі кездейсоқ жағдайда жүргізілгенде бұл қасиеттер спортшылардың
эстетикалық тәрбиесіне үлкен зиян келтіреді. Сондықтан эстетикалық тәрбие
тұрғысынан мақсатты бағытталып ұйымдастырылған педагогикалық ықпал жасаудың
қажеттілігі туындайды. Ақиқат болмысқа эстетикалық қатынасты қалыптастыру
адамның эстетикалық сезіміндегі эстетикалық қасиеттеріне (сұлулық, әсемдік,
әдемілік, сәулеттілік) ықпал етуден басталады.
Мұны дене тәрбиесіне қолданғанда педагогикалық әсер етуді дене тәрбиесі
жүйесіндегі шынайы асқан сұлулық, көркемдік (дене сымбатының сұлу үлгісі,
спорттық шеберлік, қозғалыстың әсерлігі мен мәнерлілігі) шұғылданушыларды
аса ерекше қуанышпен риясыз толғандыруы, толқыту бағытында жүргізілуі
керек. Эстетикалық сезім елестетумен, армандаумен, шабыттанумен
(рухтанумен) және сұлулыққа ұмтылу мен ажырамайтын байланыста. Сондықтан
дене тәрбиесі жүйесінде шұғылданушылардың түйсігіне дене сұлулығына
ұмтылуды, оның қозғалыс қызметіндегі шығармашылық пен көрінуінде,
эстетикалық айқындалған мінез-құлқында ояту керек. Эстеикалық таным
талаптану, түйсіну сезімдері арқылы барлық уақытта адамды түгелдей орап
алып қамтиды. Жоғарыдағы айтылғандардан ұғатынымыз қуанышты, кіршіксіз
тазалықсыз, риясыз әсерленушіліксіз дене тәрбиесінде эстетикалық қатынасты
қалыптастыру іс жүзінде мүмкін емес. дене мен қозғалыс сұлулығына және
мәнерлілік сезімінде адамның көрінуі кездейсоқ емес, өйткені олар үнемі
тұрақты, заңды және табиғи болып саналуы тиіс. Бұл талаптану, ұмтылыс
шешендік сөздің сөз саптау сұлулығына, яғни тұжырымдап айтқанда барлық
әдемілікке, әсемдікке, сұлулыққа ұмтылу сияқты өте ұғынықты, - дейді
өзінің Денеге білім беру жинағында В.В.Гориновская. біздің елімсіздің
адамдары дене сұлулығына өмірдегі еңбекке, іс жүзіндегі атқаратын қызметке
қажеттілігі тұрғысынан қарайды.
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері. Спортшылардың эстетикалық қатынасы
ақиқатында келесі міндеттерді шешуде қалыптасады.:
1. Дене шынықтыру мәдениетіне тәрбиелеу жүйесінде эстетикалық
сезім, (әдемілікті айыра білу) көзқарас, арман, мұратқа
тәрбиелеу.
2. Дене сұлулығына, тқозғалыстың нақышты, әсем қарапайымдылығына
және өнерлілігіне ұмтылуға тәрбиелеу.
3. Өзін шығармашылықпен көрсете білу қабілетіне тәрбиелеу дене
тәрбиесіндегі, оның ішіндегі спорттағы жаңаны іздеу және асқан
сұлулықты, көркемдікті, әсемдікті жасау және бұл сапаларды еңбек
қызметіне ауыстыру.
4. Өз әрекетінде, сөзінде, қылықтарында эстетикалық айқындылған
мінез-құлыққа, оңбағандыққа, бұзақылыққа қатынаста ымыраға
келмеушілікке тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбиенің құралдары. Эстеикалық тәрбиенің міндеттері
бәрінен бұрын дене тәрбиесінің ерекшелігі бар құралдарының жәрдемімен, яғни
табығаттың сауықтыру және гигиеналық қозғаушы күштер жағдайларының
эстетикалық мәнінде шешіледі.
Дене жаттығулары үлкен эстетикалық тарту күшіне ие болды. әсіресе, бұл
қозғалыс үлгісін мүлтіксіз меңгеруді талап ететін қызмет түрлеріне жатады
(гимнастка, акробатика, конькиде мәнерлеп сырғанау, суға секіру және т.б.).
дегенмен, эстетикалық өрісі дамыған адам үшін дене шынықтыру мәдениетіне
қатынасымен сұлулық, әсемдік эстетикалылығы аз мына спорт түрінде де
бірінші көзқараста көрінуі мүмкін: көмірлі күл төселген жолақпен спортшының
шапшаң қарқынмен жүгіруінде; 2 метрден биік кермеден (планкадан) секіріп
өтудегі секірушінің әдіс-тәсілді толық меңгергендігінде; шегіне жеткен
жинақтылық және боксшының мақсатқа лайықтылық әрекетінде; футбол алаңындағы
команданың шебер ойынында және т.б. Дене жаттығуларының эстетикалық
қасиеттерінің ашық көрінуіне жалпы бұқаралық (көпшіліктік) дене
шынықтырушылар парады және гимнастикалық көрсетілім мүмкіндік береді.
Эстетикалық әсер етудің күшімен бұл мерекелер өнермен шектеледі.
Шұғылданушылардың эстетикалық сезіміне табиғаттың сұлулығы да әсер етеді,
өйткені оның аясында көптеген дене шынықтыру жаттығулары, әсіресе,
туризммен альпинизм өтеді. Эстетикалық тәрбиенің қарапайым талабы дене
тәрбиесі жүйесінде гигиеналық шарттарды сақта болып табылады. Осы мақсатқа
оқу-тәрбие жүйесіндегі үлгілі жағдай қызмет етеді (шұғылданушылар ұжымын,
сабақ өтетін орынды, спорт киімдерін және т.б.). шұғылданушылардың
эстетикалық сезіміне дене жаттығулары сабақтарында қолданылатын көркемдік
тәрбиенің ерекше құралдары (музыка, ән, би, арнайы кинофильмдер және т.б.)
өзгеше терең әсер етеді.
Эстетикалық тәрбие әдістері. Мақсатты бағыттағы эстетикалық талғамды,
қажеттілікті, талаптануды, дағдылар мен әдістерді дамытуды дене тәрбиесі
жүйесінде балалық шақтан іске асыру керек.
Бұл эстеикалық тәрбие әдістерінің көмегімен іске асырылып үш негізгі
топқа талдап, қорытылады:
1. Дене жаттығуларын бейнелі, мәнерлі, айқын, көңілді сезіммен мәнерлеп
түсіндіру, қозғалыс әрекеті туралы бейнелеп әңгімелеу,
шұғылданушылардың қозғалысын, әрекетін және қылығын эстетикалық
бағалау әдістерінің көмегімен шұғылданушылардың эстетикалық
қанағаттануын қозғауға болады. Мысалы, балаларға қимыл-қозғалыс
ойынын түсіндіріп, дене шынықтыру мәдениетіне тәрбиелеу мұғалімі
алда орындалатын қозғалыс әрекетінің ашық сипатын құруға, ойын
жағдайын мәнерлі бейнелеуге ұмтылады. Спортшылардың эстетикалық
талғамын дамыту үшін жаттықтырушылар белгілі спортшының, жоғары
дәрежелі спорт шеберлерінің әдіс қимылдарын бейнелеп, суреттеп
көрсетуге ұмтылады.
Көптеген бокс жаттықтырушылары Николай Королевтың қозғалысы мен дене
қорғанысын, Виктор Михайловтың сол қолмен тура соққысын, Сергей Щербаковтың
шабуылға және қозғалысқа қолайлы рингтегі қалпын, Андрей Тимошиннің
қапталдан ұру соққысын және т.б. мысалға келтіреді. Неғұрлым сезіммен
салыстыру ашық, айқын, көрнекті болған сайын соғұрлым түсіну, қабылдау
көңілді, шұғылданушылардың мағлұматы толық болады және олардың қызмет ету
бесенділігі артады. Эстетикалық бағалауға шұғылданушылардың әрекетіндегі
сұлулықты нақтылайтынның бәрін жатқызуға болады және бұған қарсылық жақтың
бәрінің білуіне қарсы әсер етеді. Мысалы, мына анықтамалар: тамаша,
сәнді, мәнерлі, сәулетті, немесе көріксіз, ұсқынсыз, жексұрын
және т.б. болып табылады. әзіл-оспақты түсіне білу сезімін меңгеріп,
жаттықтырушы эстеикалық тәрбие міндетін белгілі шамада көңілді әзілмен,
жеңіл кекесінмен, мысқылды ескертпемен шешуі мүмкін.
2. Дене жаттығуларын техникалық жетілген, сезімдік мәнермен көрсету
әрекетте, істе рухтандыратын мысал болады. Қозғалыс әрекетіне үйрету
барысында шұғылданушылардың эстетикалық сезімін ояту үшін оқытушыға дене
жаттығуларын мінсіз, сонымен бірге қажет болған жағдайдасезімін мәнерлі
түрде көрсетуі керек. Маңыздылығы, көрсетуі шұғылданушылардытаңдандыруы
олардың жаттығуларды жеңіл, әсем, қарапайымдылықпен және мәнермен орындауға
ықыласын арттырады. Оқытушыға шұғылданушылармен бірге белгілі спорт
шеберлері қатысатын спорт жарыстарына бару пайдалы. Жарыстан тікелей
болатын әсер қуанышқа бөлейді, шұғылданушылардың санасында терең із
қалдырады, олар үшін үлгі лайықты еліктеу мысалы қызметін атқарады.
3. Қозғалыс әрекетінде шығармашылық көрсету үшін іс жүзіндегі
тәжірибелік үйрету, балалық жастан бастап шұғылданушыларды өз бетінше
шамасы келетін қозғалыс міндеттерін шешуге үйретеді. Қозғалыс тәжірибесінің
артуы және дене қабілеттерінің даму шамасына қарай бұл міндеттер
күрделіленеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz