Спорт жаттықтыруының әдістері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
І-тарау. ОЙЫННЫҢ СИПАТЫ
1.1. Ойын туралы заманауй 6
көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Әлемдік баскетбол 9
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ-тарау. СПОРТ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ЖҰМЫСТАРДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ-ӘДІСТЕМЕЛІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Балалармен жұмыс істеудің ұйымдастырылған түрлері ... ... 12
2.2. Балалар мен жасөспірімдер тобымен жұмыс жасау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 13
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Балалардың, жасөспірімдер мен жігіттердің жас-жыныстық
жалпы 14
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
2.4. Алғашқы 14
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
2.5. Оқу-жаттықтыру топтарындағы 16
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ...
2.6. Спорттық жетілдіру топтарындағы 18
дайындық ... ... ... ... ... ...
2.7. Баскетболшыларды дайындау жүйесіндегі 19
іріктеу ... ... ... ... .
ІІІ-тарау.ЖАТТЫҚТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ НЕГІЗДЕРІ
3.1. Жаттықтырудың мақсаты мен 26
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Спорт жаттықтыруының 26
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
3.3. Дене 30
дайындығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
3.4. Әдістік 38
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
3.5. Тәсілдік 39
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
3.6. Ойын 44
дайындығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
3.7. Жарыс 46
дайындығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
3.8. Психологиялық 47
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ...
ІV-тарау. Оқыту әдістемесі
4.1. Баскетболды оқыту әдістемесінің жалпы 49
сипаттамасы ... ... ..
4.2. Әдісті үйрету 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
4.3. Оқытудың дидактикалық 52
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 60
... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер 61
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Студенттердің оқытушымен бірлескен, жұмысы
теориялық білімдібекітуге тереңдетуге себін тигізеді, оқу-әдістемелік жзәне
тәрбиелік жұмыстарды жүргізуде оқыту процесінде педагогикалық дағдылар мен
біліктілікті қалыптастыруға жағдай туғызады.
Практикалық сабақтарда студенттер ойынның әдістері мен тәсілдерін
орындау техникасын ұтымды меңгереді, тактиканы үйренеді және жетілдіреді,
жаттығуды және жарысқа төрешілік етуді үйрету әдістемесін меңгереді, жалпы
арнайы дене дайындығының тәсілдерін оқыту әдістемесін оқиды.
Жаттықтыру және үйрету әдістемесінен, тактика мен техника негіздерінен
студенттердің алған білімдерін нақтылайтын және тереңдететін әдістемелік
сабақтар негізгі сабақтың құрамджас бөлігі болып табылады. Жастары және
дайындық деңгейі әртүрлі топтағы шұғылданушыларға сабақ өткізу әдістемесі
мен ұйымдастыру мәселелеріне аса көңіл бөлінеді.
Оқу практикасы студенттердің жоғарғы оқу орнында оқыған кездерінің
барлық кезеңінде практикалық сабақта жүргізіледі. Оқу практикасы бойынша
сабақта жетекші оқытушы студенттерге педагогикалық шеберплікті қалай
меңгеру керектігін үйретеді, әртүрлі әдіс-тәсілдерді көрсетеді,
студенттерге жаттығудың орындалуын қалай керектігін, қателіктерді анықтап,
оның алдын алу жолдарын үйретеді, ұйымдастырушылық әрекеттерін дамытады.
Кәсіби-педагогикалық дағдылар барлық оқу сабақтарының процесінде,
сондай-ақ ұйымдастыру-педагогикалық практика барысында қалыптасады және
жетілдіріледі.
Спорттық шеберлігін арттыру сабағында студенттер өздерінің спорттық
дайындығын жетілдіреді, сонымен бірге оқытушы-жаттықтырушыға, төрешіге,
шараларды ұйымдастырушыға қатысты білік-дағдыларды да иегере түседі.
Жарысқа қатысу студенттердің өз шеберлігін арттыру үшін оқу жұмысының
міндетті, маңызды бөлімі болып саналады.
Өзіндік жұмыс кезінде студенттер бағдарламалық материалды оқулықтардан,
оқу құралдарынан, ғылыми журналдардан оқиды, сондай-ақ оқытудың мынандай
жаңа технологиясын пайдаланады. Оқу және әдістемелік әдебиеттердің
электрондық жорамалдары бойынша дистанциялық оқыту, бүкіл әлемдік ақпарат
жүйесі Интернеттен және басқада компьютерлік бағдарламалардан ақпараттар
алу.
Сонымен қатар олар курстық жұмыспен үй тапсырмаларын орындайды және
қосымша дене жаттығуларымен шұғылданады.
Студенттерді баскетбол ойынының техникасына, тактикасына, терминология
мәселесіне, баскетболшылардың ойын әрекетінің тәсілдерін жүйелей білуге,
дене тәрбиесі мен тұрғындарды сауықтырудың барлық жүйесіндегі баскетболдан
сабақ беру әдісін, сонымен қатар, жалпы дамытушылық және арнайы
жаттығуларды құрастыра білуге, жаза білуге, ойын техникасы мен тактикасы
бойынша жаттығуларға, сабақтың кейбір бөлімдеріне, сабақтың өтуіне үлкен
мән беруі керек. Баскетбол бойынша оқу тәртібінде сабақты жүргізе білу,
ұйымдастыра білу дағдыларын игеру керек. Балалардың жас ерекшелігін
ескеріп, сабақтан тыс уақытта секциялық жұмыстарды ұйымдастыра білуі керек
және дене тәрбиесінің оқытушысы ретінде еңбекке дайын болу керек.
Студенттерінің оқу процесі баскетболдың даму тарихын зерттеуге
бағытталған, оның қазіргі жағдайы, оның дамуының келешегі, ойынның
техникасы мен тактикасын жетілдіру жолдары, жаттықтыру әдісін үйрену,
жоғары дәрежелі баскетболшылар мен жоғары спорттық разрядтағы командалар
даярлаудағы кәсіби біліктілікті жетілдіру.
Зерттелу деңгейі. Оқу барысында студенттер мамандандыру бойынша
дайындалған курстық және дипломдық жұмыстарын қорғайды. Студенттер курстық
және дипломдық жұмыстардың тақырыптарымен жұмыс істей отырып, материалды
терең оқудан басқа ғылыми-зерттеу жұмыстарының жеңіл әдістерін, алынған
нәтижелерді талдау біліктіліктерін меңгереді және соның негізінде тиісті
қорытындылар мен тәжірибелік нұсқаулар жасауға үйренеді.
Болашақ мамандарды дене мәдениеті мен спорт бойынша теориялық
дайындауда маңызды орында олардың ғылыми-зерттеу жұмысында белсенділік
көрсетуі. Студенттер ғылыми үйірмелерге қатысып, кафедрадағы ғылыми
жұмыстар тақырыбы бойынша тапсырма орындауы керек.
Сонымен қатар студенттер оқу барысында жарыстар мен сабақтарға спорттық
құрал-жабдықтарды дайындауды, спорт алаңдарын дайындауды үйренуге міндетті.
Студенттердің үлгерімін есепке алу, жоғарғы оқу орны белгілеген
мерзімде екі шектік бақылау және емтихандар түрінде жүргізіледі. әр
семестрде мамандандыру пәндерінің атаулары қайталанбайды. Семестрде алған
білім емтихан түрінде бағаланады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дене мәдениеті және спорт бойынша
әртүрлі құрылымдық мекемелерге студенттерді баскетболдан кәсіби-
педагогикалық жаттықтырушылық және ұйымдастыру жұмыстарына дайындау.
Жұмыстың тапсырмалары:
- Спорттық машықтанудың ілімі, әдістемесі мен тәжірибесі бойынша білім
беру;
- Баскетболдан оқыту әдістемесінде және баскетбол ойынының техникалық
элементтерін ұтымды орындауда дағдылар мен біліктілікті қалыптастыру;
- Қауіпсіздік техникасының ережелерімен және спорттық құрылыстарды,
спортшының сыртқы пішіні мен спорттың киімін ұқыпты ұстаудың гигиеналық
нормаларымен таныстыру және оларды орындауда дағдыны қалыптастыру;
- Әртүрлі ойын жүйесі мен ойын сәттері кезінде, ойыншылардың алаңдағы
тактикалық өзара әрекеттестігіне байланысты (бойынша) дағдыны қалыптастыру
және білім беру;
- Оқу-жаттығу үрдісін ұйымдастыру және жоспарлау бойынша біліктілікті
қалыптастыру;
- Студенттерді әртүрлі жастағы топтармен жұмыс істеуге ауызша және
тәжірибе жүзінде дайындау;
- Спорттың дайындықты басқару, бақылаудың әдістемелік негіздері және
ғылыми-зерпттеу жұмыстары бойынша дағдыларды қалыптастыру.
Оқу барысында баскетбол саласындағы болашақ маманға мынадай
біліктіліктер мен дағдыларды меңгеру қажет.
1. Баскетболшыларды дайындаудағы спорттық машықтанудың ілімдік,
әдістемелік және тәжірибелік негіздерін білу.
2. Дене жүктемелеріне бейімделу және жекелей ерекшеліктерін ескере
отырып, әртүрлі топтарындағы баскетболшылардың спорттық дайындықтарын
басқару әдістемелерін және құралдарын меңгеру.
3. Жарыс ережесін білу, төрешілік ету дағдыларын игеру.
4. Баскетбол ойынының техника-тактикалық тәсілдерін игеру және төртінші
курста жоғарғы шеберлікке жету.
5. Әртүрлі спорттық дәрежедегі спортшылар үшін машықтану процесін құру,
үйрету әдістемесін игеру (микро-, мезо-, макроциклдерді құру).
6. Команданы басқару, ғылыми-зерттеу жұмыстарына байланысты және
спорттық дайныдық деңгейін бақылауға байланысты дағдыларды игеру.
Зерттеу объектісі. Бағдарлама студенттердің баскетбол командаларының
спорттық жаттығуын, баскетболды оқыту әдістемесі мен ілімін оқып-үйренуін,
әртүрлі дене тәрбиесі мекемелерінде және спорттық қозғалыстарда өз бетінше
жаттықтырушылық, оқытушылық ұйымдастыру жұмыстарын атқару үшін кәсіби-
педагогикалық дағдыларды қалыптастыруды қарастырады.
Баскетболдан оқу жұмыстары дәрістер, семинарлар, әдістемелік және
тәжірибелік сабақтар, педагогикалық-ұйымдастыру тәжірибелері, спорттық
шеберлікті көтеру сабақтары және студенттердің өзіндік жұмыстары түрінде
өткізіледі.
Ақпараттық және мәселелік дәрістерде баскетболдың даму тарихы, оның
спорт және дене тәрбиесі жүйесіндегі алатын орны, баскетболдың техникасы
мен тактикасы, оқыту әдістемесі, оқыту және жаттықтыру туралы негізгі
мағлұматтар хабарланады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 4
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі тұрады.
І-тарау. ОЙЫННЫҢ СИПАТЫ
1. Ойын туралы заманауй көзқарастар
Баскетбол ұжымдық ойын. Ойын 28х15м көлемдегі алаңда, 5 адамдық
командалар арасында 40 минут барысында 10 минуттық үзіліспен ойналады.
Ойын мақсаты – қарсылас шығыршығына көп мөлшерде доп салу.
Баскетбол ойынындағы соңғы нәтиже өте айрықша.
- соңғы нәтижеде үлкен сандық көрсеткіш (орта есеппен бір ойында 80-85
ұпай);
- аралық нәтижелердің өзгеру жиілігі (орта есеппен әрбір 30 сеундта есеп
өзгеріп отырады);
- тең нәтижесінің болмауы, яғни сайыстың тең шешілуі мүмкін емес.
Табысқа жету үшін барлық команда мүшелерінің әрекетінің үйлесімділігі,
өз әрекеттерін ортақ мақсатқа жұмылдырулары қажет.
Командадағы әрбір ойыншының әрекеті олардың алатын орнына қарай нақты
бағытта жүргізіледі:
- орталық ойыншы – бойы ұзын, дене бітімі шымыр, төзімді және серпінді
болуы тиіс;
- шеткі шабуылшы – бұл ең алдымен ұзын бой, шапшаңдық, секіргіштік, уақыт
пен кеңістікті сезінуінің жақсы дамуы, мергендік қабілет ойын барысын
бағалай білу мен батыл және шешімтал шабуылдай білу;
- қорғаушы өте шапшаң, қозғалғыш және төзімді, танығыш әрі мұқият зейінді
болуы тиіс.
Ойыншыларды қызметі бойынша бөлу – ойын әрекетінің негізгі
принциптерінің бірі. Ойыншыларды ойын амалдары мен алаңдағы орналасуына
қарай ғана емес, сондай-ақ оларды психофизиологиялық ерекшеліктеріне қарай
да ажыратады.
Ойын әрекетінің нәтижелігі мидың уақытқа шапшаң жауап беру
көрсеткіштерімен байланысты. Барынша шоғырланған мидың уақытқа шапшаң жауап
беруі уақытты сезіну болып табылады, оны баскетболшының арнайы
қабілеттерінің құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады. Уақытты
сезінуді дамыту негізінде сезім кешендерінің әрекеті жатыр, яғни уақытты
қабылдау кеңістікті қабылдаумен байланысты. Түрлі амплуадағы баскетболшылар
уақыт аралықтарын айрықша қабылдай білуі қажет. Артқы сызықтағы ойыншылар
5-10 с аралығында бағдар алуы тиіс, бұл ойынды ұйымдастырумен байланысты,
орталықтағылар, айып алаңындағы белгіленген ережелермен 3с аралығында,
алдыңғы сызық ойыншылары лақтырудың тұрақты аралығымен 1с.
Командалар өз ойларын жасырын ұстанып және сонымен бір сәтте
қарсыласының жоспарын ашуға тырысып, қарсыласынан озуға тырысады. Ойын өз
команда ойыншыларының өзара әрекетімен және допты алып қойып, шабуылды
ұйымдастыруға барлық күші мен білігін салған қарсылас жүргізіледі. Осыған
байланысты бірінші кезекте ойыншының жедел ойлауына талап қойылады. Спорт
ойындарының өкілдері спорттың көптеген басқа түрлерімен салыстырғанда шешім
қабылдау шапшаңдығымен едәуір ерекшеленеді. Ойлау шапшаңдығы, әсіресе
жағдайдың өзгеруі мүмкіндігін есепке алу қажет болғандағы, сондай-ақ көңіл-
күйге қысым түскен жағдайларда шешім қабылдауда өте маңызды.
Баскетболшылардың ойын әрекетінің табыстылығын анықтайтын
психофизиологиялық қызметті бағалау үшін қимыл әрекеттерінің шапшаңдығы мен
дәлдігін, сондай-ақ зейінді аудару, бөлу және оның көлемін зерттеу әдістері
қолданылады.
Допты торға салу үшін қарсыласының қарсылығын бағындыру керек, бұл
егер ойыншы белгілі бір тәсіл мен әдіс амалдарын білетін болса, шапшаң
қозғалып, бағыты мен қозғалыс жылдамдығын тез өзгерте білсе ғана мүмкін
болады. Баскетболшының негізгі ойын әрекеттерінің параметрлер көрсеткіші 1-
кестеде көрсетілген.
1-кесте. Ойын нәтижелілігінің негізгі көрсеткіштері
(бір ойынға орта есептен)
Ойын Жалпы Ойынның Кері ұшып шығу Голдың Доптан
көрсет- нәтижелілігдоптық дәл доп айырып
кіштері і (ұпайлар)түсуі (%) беру қалу
жынысы
өз қалқаны Қарсылас
қалқаны
140-қа дейін Кіші Аэробты Қолына келтіруші 20
140-160 Орташа Аэробты-анаэробЖеткен даму 30
ты деңгейін ұстап
тұрушы
160-180 Үлкен Анаэробты Дене сапалары мен40
гликолитикалық жұмыс қабілетін
180-нен Шектеуге Анаэробтық Арнайы төзімділік50
жоғары жақын -алактатты пен табандылықты
дамытушы
180-210 (ойынЕң жоғарғы Аралас Жетістігін іске 80
жаттығулары, асыру
ойындар)
Бір ойында спортшы 2-5 кг салмақ жоғалтады. Жынысы мен білігіне қарай
спортшылардағы қуат шығыны әртүрлі.
Егер ойыншылардың жүйке жүйесіне үлкен қысым түсуі мен жеңіске жету
үшін рухани-ерік күші қажеттігін ескермесе ойынның мәні толық ашылмаған
болар еді. Баскетболшылардың әрекетін сипаттайтын жақтардың барлығын білу
оқу-жаттықтыру және жарыс процестерін жоспарлауға, нормативтік негіздері
немесе үлгілік сипаттамаларды құруға көмектеседі, оған жетуге оқу-
жаттықтыру процесі түгелдей бағытталуы тиіс.
2. Әлемдік баскетбол тенденциясы
Соңғы жылдардағы халықаралық жарыстарда жүргізілген бақылаулар
сараптамасы осы спорт түрін сандық және сапалық тұрғыдан дамытуға болжам
жасаудың сенімділігін жеткілікті деңгейде білуге мүмкіндік береді:
- олимпиада ойындарында, әлем және Еуропа чемпионаттарында жоғарғы
орындарды талассыз иеленетін жоғары білікті мамандардың үнемі санын
көбейту, бұл командалардың шабуыл және қорғаныс әрекеттерінің
тұрақтылығын, белсенділігін, ықпалдылығын, тәсілдік-тактикалық
көрсеткіштерді теңестіру, олардың арасындағы бәсекелестікті күрт өсіру;
- жарыс әрекетінің дене және психикалық қысымын біршама көтеру;
- шабуыл ойындарында да, сондай-ақ қорғаныста да белсенді шабуыл
сипатымен байланысты нағыз жауапты ойындарда елеулі кемшіліктер
көрсетпейтін, әлемнің ең күшті командалары ойыншыларының тәсілдік-
тактикалық шеберлігін, шабуыл мен қорғаныстың үйлесімділігін,
атлетизмге, ойша елестетуге, дәлдік пен тұрақтылыққа бағытталуын
тоқтаусыз дамыту;
- шабуылдағы дара шеберліктің шапшаң өсуі, ол амалдар мен финттерді
орындаудағы жеңілдік, бірізділік, мәжбүрліксіз орындауда, қимылдың
шапшаңдығы мен жылдамдығының өсуінде, өзгеріс ауқымын кеңейту мен қимыл
ойын дағдыларын басқаруда, тығыз қорғаныс арқылы, тез доп беруде, алдап
өтуде, дриблингте, өте алыс нүктеден торға доп салуда және топ жарып
күшті доп берудегі тиімді әдістердің сан алуандығынан көрінеді;
- қорғаныстағы ойынның әсерлілігі мен сапасын арттыру ең алдымен
қарсыласының диспетчері, мергенімен арақашықтығын қысқартуға ерекше
тығыз бақылаумен (бірақ артық, фолсыз) алаңның өзіне тиесілі бөлігі
бойынша тығыз, жеке қорғанысты белсенді пайдаланумен добы бар қауіпті
орталық ойыншысына және қалқанға өтуге қарсы кезеңдегі зейінді
шоғырландырумен байланысты;
- қорғанушы команданың қорғанысты жүзеге асыруға доп үшін немесе алаңның
әрбір бөлігіндегі орын үшін қарқынды күрес жүргізуге, ойын бастамасын
өз қолына алуға, допты қарсыласына еркін бақылау мен алуға мүмкіндік
бермеуге, допты ойнату мен бақылауға, алдын-ала қарастырылған айла-
шарғыны іске асыруға тырысуы;
- қорғаушының шабуылшымен жылдамдық-күш әдістерін одан ары жетілдіруі,
қауіпсіздену амалдарын байыту, ойнышылардың алаң түкпірінде және өз
қалқанының түбінде шабуылшыларды қатаң бақылауды әмбебап білуі, жеке
және аймақтық жүйе принциптерін үйлестіруі;
- дайындық операцияларын аяқтау жоғарғы жылдамдық пен жоғарғы шапшаңдықта
шабуылшылардың өзара әрекетін тиімді пайдалану негізінде барлық бес
баскетболшының айлакерлігі мен қозғалғыштығын арттыру;
- ойластырылған айла-шарғылық ойынды ойын алаңы ендігімен және барлық
команданың басым қайта шабуылына үнемі ұмтылуымен (әсіресе қарсыласының
нәтижелі топ жаруына жауап ретінде) үйлестіре білуі;
- алдын-ала білетін айла-шарғының өте қатаң түрлері мен схемасын
бағындыру, ойыншының жан-жақты тактикалық ойлауына, оның туындаған ойын
жағдайын алдын ала болжамдау және оны жедел әрі тиімді шешуге тез амал
табуға негізделген жылдам айлалы ойынға өту;
- орталық және шеткі шабуылшылардың ойын айласының ауқымын дұрыс кеңейту,
бұл әрбір баскетболшыға өзінің шеберлігін, шығармашылық бастамашылдығын
және барынша әмбебаптығын көрсетуге мүмкіндік береді, команда
ойындарының тактикалық иілгіштігін ұлғайтуға көмектеседі, оның
ойыншыларының өзара ауысуын қамтамасыз етеді, көп күндік қысымдық
турнирлер мен бір матч барысында ұжымды басқарудың тиімділігін арттыру;
- жоғарғы топтағы ойыншылардың жеке қабілеттері мен атлеттік сапаларын,
олардың тұрақтылығы мен сенімділігін команда мүддесі үшін жан-жақты,
тиімді пайдалану;
- жақсы атлетикалық дайындыққа негізделген ойыншылардың жылдамдық-күш
төзімділігін қызметтік мүмкіндік деңгейін түбегейлі арттыру, ол
командалардың ұзақ, психологиялық қысым түсіретін жарыстарда табанды
және сенімді ойын көрсетуін қамтамасыз етеді;
- экстремальды жарыс жағдайларында жауапты шешім қабылдауға өзіндік
қабілеті бар жағдайлық лидерді, қорғаныс пен шабуыл лидеріне команда
лидерінің қызметтерін тиімді әрі тұрақты орындауға денелік, тәсілдік-
тактикалық және психологиялық дайындалған жас, ұзын бойлы ойыншыларды
команда құрамына ендіру;
- күшті команда ойыншыларының сондай-ақ артқы сызық ойыншыларының орташа
ұзындығын біршама арттыру, бойдың 202-203 см деңгейінде және орташа
жасының 24-25 жас аралығында орташа тұрақтауы, бойы 200-202 см шеткі
шабуылшы қорғаушының бойы 204-207 см екінші орталық-шеткі қозғалғыш
шабуылшының қалқан астында және алаң түкпірінде, қалқанға арқасымен
немесе бетімен қарап тұрып, жақсы секіргіштігімен торға шабуыл жасауға
батыл өту шапшаңдығы және әмбебаптығымен, үйлесімді дене дамуы мен дене
бітімі жүрістен қарсыластың доп тастауына әсері қарсылық білдіріп
шешімді және нәтижелі күресе білуімен ерекшеленетін қуатты шеткі
шабуылшының шапшаң әмбебап атлетикалық жылдам әрі айлалы ойындарын
көбейту.
Қорғаныс пен шабуылдағы үмітті сәттер де назар аудартады.
- үлкен жылдамдықта және тығыз бақылау жағдайында доп беруді, айналып
өтуді, дриблингті ойша меңгеру;
- алыс және өте алыс қашықтықтан секіріп, дәл доп салу;
- қысқарған қашықтыққа тең қорғаныс әрекеттері;
- түрлі өрнекті қимылдармен шабуыл әдістерінің бағытын, мазмұнын және
сипатын шебер жасыру;
- қарсыласының дербес қателіктері есебінен қалқаннан торға айлалы шабуылмен
өтіп, үш және төрт ұпайлық жағдай тудыруды тиімді пайдалану;
- қорғаныстағы ұзын бойлы ойыншының дер кезінде және шапшаң секіруі-торға
түсетіндей етіп, секірген допты торға қарай тастау;
- допты кезеңдеп көз бақылауынан жоғалтумен прессингте (бетпе-бет) допсыз
қарсыласын қатаң бақылау (бұл сәтте добы бар шабуылшыны әріптестері тығыз
бақылауға алуы тиіс);
- допты аз сермеу құлашымен бүкіл алаң арқылы бір қолмен күшті әрі тез беру
көмегімен шапшаң доп асаруды орындау;
- ойынның қимыл дағдыларының ырғағы мен екпінін мәжбүрлемей, еркін басқару;
- мергенге қарсы күрестің сәтті амалдары – алға созылған аяқ жағынан
дриблинг аяқталған соң оған тез жақындап, оған қалқанға немесе доп
тастауға қадамдауға жол бермей, допқа белсенді әсер ету;
- қалқанға бетімен тұрып орындалатын шабуыл және ойнатқыш әдістерді
арттырумен орталық ойыншының ойын әрекетінің қорын кеңейті.
II -тарау. СПОРТ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ЖҰМЫСТАРДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ-ӘДІСТЕМЕЛІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Балалармен жұмыс істеудің ұйымдастырылған түрлері
Ғылымға сүйенсек, 7-8 жастан бастап-ақ баскетболмен шұғылдануға болады.
Бірінші топқа жалпы білім беретін мектептер, кәсіптік мектептер,
техникумдар мен ЖОО-ры жатады, онда спорттың бұл түрі дене тәрбиесі
бағдарламасына ендірілген.
Мектептегі спорт жұмыстары мектеп ұжымының секциялары мен алғашқы
дайындық топтарында жүргізіледі. Олардың міндеттеріне балаларды сабаққа
жүйелі тартумен қатар оларға ойынның алғашқы дағдыларын меңгертуде және
дарынды балаларды БЖСМ-де шұғылдануға таңдау кіреді.
БЖСМ, БЖОРДМСМ, ЖСШМ, мамандандырылған мектеп-интернаттар-бұлар жоғары
дәрежелі спортшыларды даярлауға арналған арнайы жұмыстар жүргізілетін
мекемелер. Олардың міндеттер:
- оқушылардың жан-жақты дене дайындығы мен денсаулығын нығайтуға,
үйлесімді дамуына көмектесу;
- жоғары дәрежелі командалар мен құрама командаларға резервтер
дайындау;
- оқушыларды рухани төзімді, ерік-жігерлі, тәртіпті етіп тәрбиелеу;
- қоғамдық инструкторлар тәрбиелеу;
- ЕОҚ+мөлшерін орындауға дайындық.
БЖМ, БЖОРДМСМ, арнайы мектеп-интернаттарын белгіленген тәртіп бойынша
министрлік пен құзырлы орындар құрады.
БЖОРДМСМ бастапқы дайындық топтары бүкіл оқушылардың 31,7%-н құрайды.
Оқу -жаттықтыру топтарына 65% және спорттық жетілдіру топтарына 3,3% бала
қатысады.
Алғашқы дайындық топтары 10-13 жастағы, оқу-жаттықтыру - 12-16 жастағы
және спорттық жетілдіру топтары 16-20 жастағы спортшыларды біріктіреді.
Алғашқы дайындық топтарында жұмысты ұйымдастырудың негізгі принциптері
әмбебаптық пен жан-жақтылық болып табылады. Оқу-жаттықтыру топтарында бұл
принциптер әсерлі бола береді, бірақ ойын әрекетінің элементтері
ендіріледі. Спортты жетілдіру топтарында негізгі принциптер арнайы дайындық
болып табылады, оның негізінде жеке ерекшеліктерінің есебі мен
тереідетілген ойын ерекшелігі жатыр.
Оқушылардың жасы мен тәжірибесіне қарай дайындықтың түрлеріне уақытты
бөлу әртүрлі (3-кесте).
БЖСМ оқу бағдарламасында 3-кесте дайындық түрлері бойынша уақытты бөлу
Дайындық түрлері Топтарына қарай уақытты бөлу
Бастапқы Оқу-жаттықтыру Спорттық
дайындық жетілдіру
Ілімдік
Жалпы дене
Арнайы дене
Әдістік
Тәсілдік
Интегралдық
Инструкторлық
Және төрешілік тәжірибе
емтихандары мен
сынақтары
Баскетболшыларды көпжылдық дайындау түзу жүйені көрсетеді, ол оқу
материалы мен жаттығу жүктемесін біртіндеп, мүмкіндігіне қарай қатаң
қадағалап өсірумен сипатта болады.
2.2. Балалар мен жасөспірімдер тобымен жұмыс жасау ерекшеліктері
Жас баскетболшыларды дайындауда өскелең ағзаның физиологиялық
ерекшеліктері мен дайындық міндеттерін осы ерекшеліктерге сәйкестендіруге
негізделеді.
Негізгі дағды мен білікті қалыптастырумен сәйкестендіріп, дене және
қызметтік дайындықтың дұрыс әрі дер кезінде негізін қалау жоғары спорт
нәтижелеріне жеткізетін жұмыстарды жүргізуге көмектеседі.
Мына жағдайларды ескеру қажет:
1) Жасына қарай бала ағзасы өзгеріп отырады. Бұл өзгерістер сан
жағынан да (салмағы, бойы), сапа жағынан да әсер етеді.
Сондықтан балаларға үлкендерге қоятындай емес, талаптардың
көлемін азайтып, оларды баланың жасына лайықтап беру қажет.
2) Бала ағзасының дамуы үздіксіз әрі әрқалыпта жүреді. Белгілі бір
кезеңдерде түбегейлі өзгерістер болады (өсу екпіні мен
процестеріне қарай бойдың, бұлшықет салмағының өсуі, мүшелер мен
жүйелердің дамуы түрлі жас кезеңдерінде әртүрлі). Мысалы,
жыныстық жетілу кезеңі ұлдарға қарағанда қыздарда ерте болады;
11-13 жаста қыздар бой мен салмақ жағынан ұлдардан озып кетеді;
ұлдарда бұлшықет күші 13-14 жаста, қыздарда 11-12 жаста қарқынды
дамиды.
3) Балалардың дене сапаларының даму қарқыны мен басқа да
қабілеттері белгілі бір кезеңдерге сәйкес келеді. Нәтижесінде
белгілі бір дене сапалары мен басқа да қасиеттерін дамыту үшін
қолайлы алғы шарт жасауға болады. Жауап беру шапшаңдығы, мысалы,
15-жасқа дейін дамиды, жоғары жылдамдықты арттыру 13-14 жаста
барынша қарқынды жүргізіледі. Биікке секіруден жоғары
нәтижелерге өсу ұлдарда 9-13 жаста байқалып, сосын бұл
тұрақталады, ал бұл 15 жастан соң уақытша төмендейді.
4) Қимылдың әрбір түрінде ұлдар мен қыздардың жас ерекшелігі
топтарына қарай көрсеткіші де әртүрлі. Сондықтан жас ерекшелігі
дамуына қарай құрылған алғы шарттарды ескеру қажет.
5) Әрбір ағза жеке дамитынын есте ұстаған жөн. Күнтізбелік,
құжаттың жасымен қатар, дене дамуы деңгейін, қимыл
мүмкіндіктерін, жыныстық жетілу деңгейін, т.б. сипаттайтын
биологиялық жасын да ескеру қажеттігі ұсынылады. Күнтізбелік
жасы биологиялық жасымен сәйкес келмеуі мүмкін.
2.3. Балалардың, жасөспірімдер мен жігіттердің жас-жыныстық
жалпы сипаттамасы
Жас-жыныстық ерекшеліктері есебі жұмыс әдістері мен құралдарын таңдауға
мүмкіндік береді. Дайындықты қалыптастырудың барлығы табиғи жасының
дамуынан туындаған алғы шарттарды қате пайдалану тәрізді денсаулық жағдайын
бұзып қана қоймай, жасы толған кезде жоғары нәтижеге жету үшін болатын
мүмкіндіктерді төмендетеді.
Адамның туылған сәтінен бастап, оның биологиялық толысуына дейін 20-24
жыл өтеді, оның барысында күрделі морфологиялық және психологиялық даму
жүреді. Сипаттық ерекшеліктері белгілі бір мөлшерде түрлі жас
ерекшеліктерімен баскетбол бойынша жұмыс әдістемесін анықтайды.
Дене сапасын тәрбиелеуге арналған биологиялық алғы-шарттар бір мезгілде
құрылмайды. Қайсы бір сапаның педагогикалық ықпал арқылы жедел даму
кезеңдерінде оларды арттыру қарқынына жетуге болады. Жаттықтыру ықпалы
құралдарын қате таңдау кері нәтиже беруі мүмкін. Мұнда пубертаттық кезең
ерекшеліктерін ескерген жөн. Бұл уақытта бүкіл ағза жүйелері қарқынды
дамып, қайта құрылады. Бұл сыртқы көрінісінде ең алдымен бой өсуінен
байқалады, ол дәлдікті уақытша нашарлатады. Бойы ұзын жасөспірімдер өз
қатарларынан қызметтік қабілетімен ерекшеленбейді. Керісінше, кейде оларда
жүрек-тамыр жүйесінің көрсеткіштері мөлшерінен ауытқуы жиі байқалады.
Жыныстық жетілу кезеңіндегі барлық дене сапаларының даму қарқыны ерекше,
ал жаттықтыру әсерінен, мысалы, күш пен төзімділік көрсеткіштері 2-2,5
есеге артады.
Сондықтан да БЖСМ баскетболшысының дайындығы осы бағдарламада
келтірілген мөлшерлік талаптарға сәйкес жүргізілуі өте маңызды.
2.4. Алғашқы дайындық
Бұл топтардағы жұмыстың негізгі принциптері - оқушыларды жан-жақты
дайындау. Осыдан келіп, алғашқы дайындық топтарының бірінші және екінші
жылғы сабақтарында мына міндеттер атқарылуы тиіс:
1. Денсаулықты нығайту дене дамуына, жан-жақты дене дайындығына
Сөреге дайын бол, Барлығы сөреде-І және ІІ дәрежелі БГТО
кешенінің мөлшерін тапсыруға жәрдемдейді;
2. Ойын дағдыларын табысты меңгеру үшін қажетті арнайы сапаларды
тәрбиелеу (қимыл дәлдігі, шапшаңдық, иілгіштік, ептілік,
өзгермелі жағдайды бағдарлау қабілеті, жылдамдық-күш сапасы);
3. Тірек-қимыл жүйесін нығайту;
4. Ауысу мен тұрыстық, допты қағып алу, беру, жүргізу, шығыршыққа
салу әдістерінің негіздеріне оқыту;
5. Қорғаныс пен шабуылдағы тәсілдік қимылдарға бастапқы оқыту.
6. дайындық түрлері бойынша мөлшерлік талаптарды орындау;
7. Мини-баскетбол ережелері мен баскетболға қатысуға тұрақты
қызығушылығына сай жарыс іс-әрекетінің дағдыларын сіңіру;
8. Баскетболмен шұғылдануға қабілетті балаларды алғашқы іріктеу.
Осы міндеттерге сәйкес жоспарлау құжаттарын жасауда оқу мерзімін бөлу
жүргізіледі.
Алғашқы дайындық бағдарламасының нгегізгі бағыты - оқушылар. Ол жас
спортшыларды кең тараған тәсілдік-әдістік құралдарға табысты оқыту арнайы
дене дайындығының жоғарғы деңгейіне жету үшін алғы шарттар негізделген.
Баскетболдан спорт мектептері жұмыстарының негізгі көрсеткіштері - әр
жылдың соңында оқушылардың дайындық деңгейіне қойылатын бағдарламалық
талаптарды орындау.
Бірінші жылдағы дене дайындығы баланы жан-жақты дамытуға негізделген,
ол бұдан кейінгі жұмыстарда сабаққа тұрақты қызығушылығын қалыптастыруға
көмектесетін, қажетті ойын дағдылары мен өнерін меңгеруге жол ашады.
Бұл кезеңде жүргізілген жұмыстар сауықтыру бағытында жүргізіліп,
сымбатты қалыптастыруға, сезіле мүшелері мен ағзаның буын жүйелерінің
қызметін жетілдіруге жәрдемдесуі тиіс.
Дайындық құралдарын таңдағанда ең бастысы оның ағзаға жан-жақты
әсерлілігі болуы тиіс. Таңдаған ққұралды кең өзгертіп қолдану қажет.
Акробатикалық және гимнастикалық жаттығуларға, жеңіл атлетикаға, түрлі
ойындарға көп көңіл аудару керек. Сабақта доппен ойналатын жаттығуларға
ерекше орын бөлінеді. Олардың міндеті - тек денені дамыту емес, сондай-ақ
допты игере білу, өзінің доппен әрекетін уақытпен және кеңістікпен
сәйкестендіре білу. Баскетболшының дайындығының өсу мөлшеріне қарай бұл
қабілет үлкен маңызға ие болады.
Балаларды әдістік дайындаудың негізгі міндеттері негізгі әдістік
амалдарды меңгеру болып табылады: ауысу, тоқтату, бұрылу, допты қағып алу,
беру, салу, жүргізу. Оларды оқыту орындаудың негізгі әдістерін меңгеру
негізінде жүргізіледі. Бұның негізінде оқушылар болашақта әдістік
амалдардың барлығын меңгере алатын база құрылады.
Әдістік дайындық негізінде- өтілген әдістерді ауысудың түрлі
әдістерімен және бір-бірімен үйлестіре орындау қабілетін тәрбиелеу (бүгіру,
бірізді қадамалау, секіру, т.б.). Бұл үйлесімдер бір мезгілде бірізді
әдістердің көп санын қарастырмауы тиіс.
Тәсілдік дайындықтың негізгі міндеттері - үйренген әдістік амалдармен
байланысты жеке іс-әрекетті мектептегі тәсілдік ойлау мен тәсілдік қимыл
негізінде құрылатын қабілеттерді қалыптастыру мен дамыту.
Мұнда зейінді, жағдайды көзбен есте сақтау; уақыт пен кеңістікті
бағдарлауды дамыту қажет.
Тек арнайы жаттығуларды емес, қозғалыс ойындарын да кең қолданады.
Жаттығуларда лайық дайындықтан соң ойын әдісін пайдалану қажет.
Бұл сатыдағы ойын дайындығының міндеті - жас баскетболшылардың дене,
әдістік, тәсілдік дайындықтарына едәуір ықпал ету. Негізгі құралдары сәйкес
әдісті пайдаланумен жалпы дайындық жаттығулары мен ережелері жеңілдетілген
ойындар, сонымен қатар мини-баскетбол болып табылады.
Алғашқы дайындық топтарындағы оқытудың екінші жылы біріншісінің қисынды
жалғасы болып табылады. Онда да дене және әдістік дайындыққа баса назар
аударылады: белгілі спортшыларды іріктеу жүргізіледі. Алайда екінші жылы
дене дайындығына берілетін уақыт азайтылып, тәсілдік және ойын дайындығына
бөлінетін сағат саны көбейеді.
Үйренген тәсілдік іс-әрекетттермен әдісьік дағды қоры едәуір артады.
Ойын саны көбейеді.
2.5. Оқу-жаттықтыру топтарындағы дайындық
Оқу-жаттықтыру топтарындағы жұмыстың негізгі принцптері - дайындықтың
ойын ерекшелігінің сипаттарына сәйкес жан-жақтылығы (қызметі бойынша).
Бұл кезеңдегі дайындық міндеттері:
1. Оқушылардың денсаулығын нығайту мен ағзасын шынықтыру, жалпы дене
дайындығының деңгейін арттыру, батылдар мен ептілер және
спорттық ауысым - ІІІ және ІV дәрежелі БГТО мөлшерін тапсыру.
2. Әдіс пен тәсілді жетілдіруге қажетті арнайы қабілетті дамыту.
3. Әдіс пен тәсілдің негіздерін жақсы меңгеру.
4. Әрбір оқушының командадағы ойын қызметін анықтау, осы арқылы
дайындықты тұлғаландыру.
5. Жаттықтыру сабақтарын жарыс тәртібіне жақындату командалық қимыл
тәсілдерінің негіздерін меңгеру және жарыс әрекетінің дағдыларын
тәрбиелеу (баскетболдан)ү
6. Күнделік жүргізу, ойынды жазып жүру жүйесіне алынған мәліметтерді
талдау дағдыларына баулу.
7. Баскетболдан жарыс ұйымдастыру мен өткізу дағдыларын игеру.
8. Дайындық түрлері бойынша мөлшерлік талаптар мен спорт дәрежесінің
мөлшерлемесін орындау.
Жалпы дене дайындығының көлемін азайту нәтижесінде оқу-жаттықтыру
топтарында тәсілдік және ойын дайындығының көлемі артады. Сол арқылы бұл
жастағы дайындықтың негізгі міндеті балаларды спорт қимылдарына баулу болып
табылады. Бұл саты болашақ баскетбол шеберін дайындау тұрғысынан алып
қарағанда ең маңыздысы болып табылады, сондықтан жас-жыныс дамуымен
туындайтын алғышарттар қимыл дағдысы мен өнерін қалыптастыру, жеке
қабілеттерімен бейімділігін анықтауда кең мүмкіндіктер береді.
Бұл кезеңдегі дене дайындығы 10-11 жастағы балаларды дайындаудан көп
ерекшеленбейді. Оқытушы алдында ұқсас міндеттер қойылады, бірақ
мүмкіндіктері кең, яғни бұл жастағы балалардың орталық жүйке жүйесінің
жоғарғы бөліктері белсенді жұмыс істейді, ол күрделі жаттығуларды үлкен
көлемде және үлкен қарқынмен қолданумен жан-жақты жұмыс жүргізуге мүмкіндік
беретін көптеген жүйке байланыстарының түзілуіне көмектеседі.
Негізінен арнайы дене сапаларын қалыптастыруға көңіл аударылады. Бұл
жаста шапшаңдық пен жылдамдық күш сапаларын дамытуға арналған алғышарттар
қолайлы.
Жасөспірімдерге күш жаттығуларын жүктегенде абай болу керек.
Балалармен жұмыс істегенде Бас тартқанға дейін әдісті жүстемесі
қолданылмайды. Қайталау әдістерін қолданған дұрыс. Жүктеме қуатын жартысына
дейін азайтқанда оның ағзаға әсері тиімді болып, жасөспірімдердің жұмыс
қабілеті ересектердің көрсеткішіне жақындайды.
Әсіресе бұл жастағы қыздардың дене дайындығы әдісіне басты көңіл аудару
керек. Ағзадағы нейтроэндокриндік қатынастардың биологиялық қайта құрылуы
негізгі дене сапаларының өсу қарқынына ықпал етеді.
Бұл жастағы қыздарға жаттықтыру барысын қарқынды ету дұрыс емес екені
белгілі. Дене дайындығын ойын қимылдарының ерекшелігіне сәйкес жүргізу
қажет. Оның жылдық айналымдағы көлемі 30% -дан кем емес, мұнда лайық
ықпалдар әдісі қолданылады.
Орталық жүйке жүйесі процесінің белсендірілуі, көптеген жүйке
талшықтарының түзілуі, сондай-ақ бұл жастағы тежеуіне реакциялардың біршама
тұрақтылығы күрделі әдіс амалдары мен олардың үйлесімдерін көптеп үйренуге
мүмкіндік береді. Сәйкес жағдайда белсенді қарсы қимылдағы әдістер үшін
алғы шарттар пайда болады.
Әдіспен жұмыс жасағанда қимыл дәл әрі әсерлі болғанына мұқият назар
салып, күрделі ойын жағдайларында оны пайдалануға көңіл аудару қажет.
Дәлелдеуді дамытуда ерекше бақылауға алу керек, себебі бұдан кейін түрден
табысқа жету қиынырақ болады.
Жылдамдық әдісімен жұмыс істеуге назар аудару керек. Салу тәрізді
әдістерде тез дәлдеу дайындыққа кеткен уақытты қысқатру мен жұмысшы кезеңін
тұрақтандыру көмегімен болады.
Тәсілдік дайындық міндеттері:
- үйренген әдіс амалдарына негізделген жеке тәсіл қорын кеңейту;
- екі және үш адамдық, командалық өзара әрекет дағдысын тәрбиелеу;
- ойын қызметінің ерекшелігіне үйрену, талдауға деген қабілеттілігін
дамыту бұл жұмысты табысты жүргізуге мүмкіндік береді.
Оқушыларда дербес тәсілдік ойлау дағдысын қалыптастыру арнайы тәсілдік
өзара әрекетті меңгеру барысында атқарылады, бірақ оларды үйрену жұмысы
өзіндік мақсатта болуы тиіс. Бұл айла-шарғылар нақты жағдайларда табысты
қимылдауға көмектесетін негізгі мүмкіндік береді. Бұл айла-шарғылар
негізінде шығармашылық ойлауды тәрбиелеу қажет.
Командалық қимыл дағдыларын меңгеру команданы ойнатуға көмектесуі тиіс.
Алайда бұл сатыда ойын қызметін дәд бекітуге тырыспау керек. Тәсілдік
дайындық міндеттері тәсілдік көпсайысқа ұқсауы тиіс: ойыншы қажет болған
жағдайда команданың кез-келген ойыншысының міндетін орындауы тиіс. Бұл
әрқайсысының шығармашылық қабілетін анықтауға септігін тигізеді.
Оқу-жаттықтыру топтарындағы ойын дайндығы мақсатты бағытты сипатта
болады. Бұл сатыда ойын дайындығының барлық құралдарын пайдаланады. Жоғары
дене жүктемесі жағдайында бағдар алу мен әдіс табуды игеруге өзара
түсінікке үйренуге бағытталған, нақты бағдарлы жаттығуларға ерекше көңіл
аударылады.
2.6. Спорттық жетілдіру топтарындағы дайындық
Бұл топтардағы оқу-жаттықтыру жұмыстарының басты принципі-
мамандандырылған дайындық, оның негізінде ойын қызметі мен оқушылардың жеке
ерекшеліктері жатыр. Мамандандыру жан-жақты дайындыққа сүйеніп орындалады.
Бұл жастағы балалармен жұмыстың негізгі бағыты дене мүмкіндіктерін,
әдістік және тәсілдік шеберліктерін үнемі жетілдіруге ұмтылуға баулу. Әдіс
қоры кеңейіп, әдістерді орындау сапасы артады. Алдыңғы сатыдағы міндеттерді
атқаруды жалғастырумен қатар мыналарды орындау керек:
а) арнайы сапаларды жетілдіру мен дене дайындығы құралдарын кең қолдану
негізінде қимыл мүмкіндіктері шеңберін кеңейту күш пен ерлік - І
дәрежелі ЕЛҚД кешенінің мөлшерлеріне дайындалу және тапсыру.
ә) түрлі амалдарды үйлестірумен, әдістерді жеке ерекшелігіне лайықты
етумен командада орындаған белгілі бір қызметімен сәйкес жаңа әдісті
меңгеру барысында әдіс қорын кеңейту;
б) жарыс жағдайы мен қарсыласының тәртібіне қарай өзара әреткетіне
мепңгеру;
в) ойын қызметін бекіту мен оны орындауды қамтамасыз ететін дағдыларды
кеңейту;
г) түрлі ауқымдарды жарыстарға жүйелі қатысу нәтижесінде ойын
тәжірибесін игеру;
ғ) әдіс пен тәсілдік өзара әрекет әсерлігін арттыру;
д) жасөспірімдерді жоғары дәрежелі командаларға қойлатын талаптарға
өткізу.
Сабақ 12-15 адамнан құрылған топтарға жүргізіледі. Мына әдістер
қолданылады: топтық мөлшерленген жаттығулар аз топтық (шағын топтарда
немесе жеке). Әдіс қоры жаттығуларды ұйымдастыру түрлеріне қарай кеңейеді.
Көрсету әдісі сөз әдісіне жаттығу-ойын әдістеріне орын береді. Сабақтарда
тренажерлар, сондай-ақ қарқындылығын бақылайтын және оны талдайтын
құрылғылар кең қолданылады.
Жаттықтыру сабақтарында міндетті түрде жүктеменің екі түрі
қолданылады: бірқалыпты белсенділікпен біршама ұзаққа созылған жұмыс (90-
120 мин) және лайық демалыс үзілістері бар жоғары қарқынды шағын мерзімдік
жұмыс.
Бұл кезеңде ойын дайындығы үлкен орын алады. Атлеттік дайындықта
арнайы дене сапаларын дамытатын жаттығулар үлкен маңызы ие болады.
Шапшаңдыққа иілгіштікке, ептілікке арналған жұмыстар жалғасады; күш пен
төзімділікті дамытуға ерекше назар аударылады. Күшті дамытуға арналған
жаттығуларды қате мөлшерлеу сүйектің өсуі мен бүкіл денені қалыптастыруға
қолайсыз әсер етеді. Жоғары қысым түсіруді жиі қолдануға болмайды. Бұндай
жаттығуларды жүргізу әдістемесі жарылу күшінің жасау әдістемесіне сәйкес
келуі тиіс.
Бұл сатыда да жылдамдық жаттығуларына мән беріледі. Төзімділікке
арналған жаттығулар ойын әрекетіне тән ерекше сипатта болуы шарт: олар ұзақ
уақыт бойына ауыспалы жағдайда өте шапшаң орындалуы тиіс.
Әдістік дайындыққа жылдамдық әдісін меңгеруге назар аударылады. Әдісті
жетілдіру үшін әртүрлі жаттығулар қолданылады:
- қимыл құрылымын жетілдіру үшін бірдей жағдайда амалдарды немесе
олардың кешендерін көп дүркін қайталау;
- жағдай демалыс үзілістерімен алдын ала шартталған өзгермелі жағдайда
амалдарды немесе олардың кешендерін орындау;
- сол сияқты, бірақ жағдай күрт өзгереді;
- қарсы әрекеттің өсуінде барынша тиімді шешім қабылдауды қамтамасыз
ету;
- түрлі қызметтік және психологиялық жағдайларда амалдар мен өзара
әрекеттерді орындау;
Тәсілдік дайындықтың негізгі міндеттері:
- шағын топтарда және командада тәсілдік өзара әрекетті шапшаң меңгеру
қабілетін тәрбиелеу;
- оларды ойынды жүргізудің таңдаған жүйесі мен оның түрлеріне қарай
көрсете білуді тәрбиелеу;
- ортақ тәсілдік жоспарды іске асыру барысында бастама көтеруді
дамыту.
Бұл топтағы сабақтарда негізгі салмақ ойын дайындығына түседі. Мұнда
команданың ойынпаздығына, ортақ міндеттерді танып, жеке міндеттерді шеше
білуге назар аударады. Сондықтан жеке тәсілге ерекше көңіл бөлінеді.
Спорттық жетілдіру топтары үшін жылдық айналымдағы дайындық түрлері
бойынша оқу материалы былай бөлінеді: сағаттарды жалпы көбейтумен тәсілдік
және интегралдық дайындық көлемі артады.
2.7. Баскетболшыларды дайындау жүйесіндегі іріктеу
Жаңадан келіп, шебер болғанға дейін мықты баскетболшылар 6-9 жыл
мақсатты бағытталған оқу-жаттықтыру жұмыстарынан өтеді (дарындылары 5-7
жылда).
Спортшылар дайындығының ұзақтығы мен спорт жетістіктерінің өсу деңгейі
бір жағынан сабақтың өте ерте басталуына, екінші жағынан шапшаң спорттық
жетілдіруге қабілетті дарынды жастарды іздеу мақсатында мерзімді қысқарту
қажеттігін анықтайды.
Спорттық іріктеу ұйымдастыру-әдістемелік іс-шаралар жүйесін
қарастырады, оған педагогиклық, психологиялық, дәрігерлік-биологиялық және
әлеуметтік зерттеу әдістері кіреді, оның негізінде белгілі бір спорт
түрінен мамандандыруға балалардың жасөспірімдер мен жігіттердің қабілеттері
анықталады.
Осыған сәйкес төмендегіше маңызды жүлгелерді бөліп қарастырады:
1) спорттық бағдар (дарынды балаларды табу, оларға баскетболмен
айналысуға бағыт беру және мамандырылған жаттықтырудың бастапқы
сатыларына әкелу);
2) баскетболдағы спорттық жетілдіруге қабілеттілігі мен болашағын
анықтау;
3) жоғары нәтижеге жетуге қабілетті команданы топтау мен ұжымды
қалыптастыру үшін іріктеу.
Сонымен іріктеуді аталған спорт түрі ерекшеліктеріне адамның қабілет
сәйкестігін анықтайтын процесс ретінде түсіну керек. әлем сахнасында
жеңіске жету үшін баскетболға дарынды адамдарды даярлаудың бағыттық жүйесі
қажет.
Потенциалдық спорт мүмкіндіктерін анықтау үшін баскетболдағы жоғары
нәтижелерді анықтайтын ықпалдар туралы нақты түсінік болуы қажет. Белгілі
спортшылардың жеке сапаларын, олардың ойын қимылдарын, спорттық жолын
зерттейді. Жоғары дәрежелі ойыншы лайық болуы тиіс талаптар негізінде
ойыншылар мен командалардың үлгі сипаттамасы құрылады.
Үлгі сипаттамасы
Команда құрамының, команда ойыншыларының үлгі сипаттамасы, олрадың
қызметіне қарай жеке-топтық ойыншылар үлгісі спорттық жетілдіру үшін бағдар
болып табылады. Жоғары дәрежелі ойыншының үлгісі жауапты жарыстардағы
ойыншы қимылының сипаттамасынан (4-кесте), спорттық тұлға шыңы кезеңіндегі
дене, тәсілдік және әдістік дайындығынан, қызмет пен психологиялық
дайындығынан, морфологиялық ерекшелігінен, жасы мен спорттық тәжірибесінен
құралады.
Мысал ретінде КСРО біріншілігіне төрт жылдық айналымда бірінші лигада
қатысқан ерлер командасына арналып жасалған қорғаушының үлгі сипаттамасын
келтіреміз. (5-кесте)
Ойынның үлгі көрсеткіштері
4-кесте
Көрсеткіштер 1984ж. КСРО 198586 жылға 198788
чемпионаты жылға
Ойын әрекетінің әсерлілік
коэффициенті.
Шығыршыққа шабуыл (саны)
Жалпы нәтиже (ұпай)
Ойыннан доп салу (%)
Қашықтықтан доп салу (%)
Айып добын салу (%)
Қалқаннан кері ұшқан допты
алу (сан)
Допты ұстап қалу (ұрылған
лақтыруларды қосқанда)
Голдық доп беру (саны)
Дене және әдіс дайындығының 5-кесте көрсеткіштері
(тест бойынша)
Көрсеткіштер 1984 ж. 198586 198788
үздігі жылғы жылғы
6 м-ге жұлқыну шапшаңдығы (с)
20 м-ге жұлқыну шапшаңдығы (с)
Арнайы жұмыс қабіледі: қайталамалы
жүргізу 2х40 ммин
Қалқанның биік нүктесіне қол жеткізіп
секіру
Орнынан (см), екпінмен 3,5 м (см),
купер тесті (м).
Түрлі қашықтықтағы нүктелерден
шығыршыққа доп салу (4,5 мин. көп емес
уақытқа 10 доп салу бойынша 4 топтама)
Айып добын салу (екінші кеткенге дейін
дәл түсіру саны)
Қорғаушы қарсылас команданың көшбасшысын (диспетчерін, мергенін)
қорғаныстың кез-келген жүйесінде тығыз бақылай алады, әріптестерін
қауіпсіздендіреді, прессингте белсенді және әсерлі қимылдайды, команда
тылының қауіпсіздігін сақтандырады. Ол допты айлатады, команда әрекетіінң
айласын асырады, орталық ойыншымен тиімді өзара байланысады, голдық доп
беруді дер кезінде және дәл орындайды, алғашқылардың бірі болып шапшаң топ
жаруға өтеді, алыс және өте алыс қашықтықтардан шығыршыққа дәл доп салады.
Бұл ойыншы команданың шабуыл және қорғаныс қимылдарын ұйымдастыру мен
басқаруда (көшбасшылық қабілеті) жан-жақты қабілетке ие.
Оның психикалық тұрақтылық деңгейі мына мәліметтермен сипатталады:
- реакция шапшаңдығы - 159,3мс,
- антиципация реакциясының шапшаңдығы - 53,4мс
- таңдау реакциясының шапшаңдығы - 14,9мс
- тежегіш дифференциясының реакция шапшаңдығы - 15,8мс.
Іріктеу сипаттары мен әдістері
Іріктеуде үш сипатқа сүйенеді: бейімділігі, дарындылығы мен
қабілеттілігі.
Бейімділік - бұл туа біткен және өмірдің алғашқы жылдарында пайда
болған анатомдық - физиологиялық ерекшеліктері, яғни дененің кейбір
бөліктері, бұлшықет немесе жүрек тамыр ж.йелерінің ерекшелігі баскетболдағы
болашақ жетістік үшін іргетас болуы мүмкін.
Дарындылық бұл жеке тұлғаның сапалары мен қасиеттер кешені, қай
жағдайда болсын спорттық табысқа жету мүмкіндігі осыған байланысты болады.
Іріктеуде дарындылық басты сипат болып табылады. Дарындылық ұғымына белгілі
бір дағдыны меңгерудегі табысты қамтамасыз ететін сапа ғана кіреді. Олар
қимыл сипатында немесе ақыл-ой сипатында болуы мүмкін (мысалы, қимыл
шапшаңдығы немесе дәлдігі, жедел ойлауы).
Қабілеттілік қимыл немесе операцияға қабілетімен, яғни білігі мен
дағдысы арқылы сипатталады. Қабілеттілікті оқушылар әдістік-тәсілдік
негізгі материалдарды меңгеріп, дайындықтың белгілі бір деңгейіне жеткен
кезде ғана бағалауға болады. Шеберлер командасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
І-тарау. ОЙЫННЫҢ СИПАТЫ
1.1. Ойын туралы заманауй 6
көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Әлемдік баскетбол 9
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ-тарау. СПОРТ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ЖҰМЫСТАРДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ-ӘДІСТЕМЕЛІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Балалармен жұмыс істеудің ұйымдастырылған түрлері ... ... 12
2.2. Балалар мен жасөспірімдер тобымен жұмыс жасау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 13
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Балалардың, жасөспірімдер мен жігіттердің жас-жыныстық
жалпы 14
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
2.4. Алғашқы 14
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
2.5. Оқу-жаттықтыру топтарындағы 16
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ...
2.6. Спорттық жетілдіру топтарындағы 18
дайындық ... ... ... ... ... ...
2.7. Баскетболшыларды дайындау жүйесіндегі 19
іріктеу ... ... ... ... .
ІІІ-тарау.ЖАТТЫҚТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ НЕГІЗДЕРІ
3.1. Жаттықтырудың мақсаты мен 26
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Спорт жаттықтыруының 26
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
3.3. Дене 30
дайындығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
3.4. Әдістік 38
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
3.5. Тәсілдік 39
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
3.6. Ойын 44
дайындығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
3.7. Жарыс 46
дайындығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
3.8. Психологиялық 47
дайындық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ...
ІV-тарау. Оқыту әдістемесі
4.1. Баскетболды оқыту әдістемесінің жалпы 49
сипаттамасы ... ... ..
4.2. Әдісті үйрету 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
4.3. Оқытудың дидактикалық 52
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 60
... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер 61
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Студенттердің оқытушымен бірлескен, жұмысы
теориялық білімдібекітуге тереңдетуге себін тигізеді, оқу-әдістемелік жзәне
тәрбиелік жұмыстарды жүргізуде оқыту процесінде педагогикалық дағдылар мен
біліктілікті қалыптастыруға жағдай туғызады.
Практикалық сабақтарда студенттер ойынның әдістері мен тәсілдерін
орындау техникасын ұтымды меңгереді, тактиканы үйренеді және жетілдіреді,
жаттығуды және жарысқа төрешілік етуді үйрету әдістемесін меңгереді, жалпы
арнайы дене дайындығының тәсілдерін оқыту әдістемесін оқиды.
Жаттықтыру және үйрету әдістемесінен, тактика мен техника негіздерінен
студенттердің алған білімдерін нақтылайтын және тереңдететін әдістемелік
сабақтар негізгі сабақтың құрамджас бөлігі болып табылады. Жастары және
дайындық деңгейі әртүрлі топтағы шұғылданушыларға сабақ өткізу әдістемесі
мен ұйымдастыру мәселелеріне аса көңіл бөлінеді.
Оқу практикасы студенттердің жоғарғы оқу орнында оқыған кездерінің
барлық кезеңінде практикалық сабақта жүргізіледі. Оқу практикасы бойынша
сабақта жетекші оқытушы студенттерге педагогикалық шеберплікті қалай
меңгеру керектігін үйретеді, әртүрлі әдіс-тәсілдерді көрсетеді,
студенттерге жаттығудың орындалуын қалай керектігін, қателіктерді анықтап,
оның алдын алу жолдарын үйретеді, ұйымдастырушылық әрекеттерін дамытады.
Кәсіби-педагогикалық дағдылар барлық оқу сабақтарының процесінде,
сондай-ақ ұйымдастыру-педагогикалық практика барысында қалыптасады және
жетілдіріледі.
Спорттық шеберлігін арттыру сабағында студенттер өздерінің спорттық
дайындығын жетілдіреді, сонымен бірге оқытушы-жаттықтырушыға, төрешіге,
шараларды ұйымдастырушыға қатысты білік-дағдыларды да иегере түседі.
Жарысқа қатысу студенттердің өз шеберлігін арттыру үшін оқу жұмысының
міндетті, маңызды бөлімі болып саналады.
Өзіндік жұмыс кезінде студенттер бағдарламалық материалды оқулықтардан,
оқу құралдарынан, ғылыми журналдардан оқиды, сондай-ақ оқытудың мынандай
жаңа технологиясын пайдаланады. Оқу және әдістемелік әдебиеттердің
электрондық жорамалдары бойынша дистанциялық оқыту, бүкіл әлемдік ақпарат
жүйесі Интернеттен және басқада компьютерлік бағдарламалардан ақпараттар
алу.
Сонымен қатар олар курстық жұмыспен үй тапсырмаларын орындайды және
қосымша дене жаттығуларымен шұғылданады.
Студенттерді баскетбол ойынының техникасына, тактикасына, терминология
мәселесіне, баскетболшылардың ойын әрекетінің тәсілдерін жүйелей білуге,
дене тәрбиесі мен тұрғындарды сауықтырудың барлық жүйесіндегі баскетболдан
сабақ беру әдісін, сонымен қатар, жалпы дамытушылық және арнайы
жаттығуларды құрастыра білуге, жаза білуге, ойын техникасы мен тактикасы
бойынша жаттығуларға, сабақтың кейбір бөлімдеріне, сабақтың өтуіне үлкен
мән беруі керек. Баскетбол бойынша оқу тәртібінде сабақты жүргізе білу,
ұйымдастыра білу дағдыларын игеру керек. Балалардың жас ерекшелігін
ескеріп, сабақтан тыс уақытта секциялық жұмыстарды ұйымдастыра білуі керек
және дене тәрбиесінің оқытушысы ретінде еңбекке дайын болу керек.
Студенттерінің оқу процесі баскетболдың даму тарихын зерттеуге
бағытталған, оның қазіргі жағдайы, оның дамуының келешегі, ойынның
техникасы мен тактикасын жетілдіру жолдары, жаттықтыру әдісін үйрену,
жоғары дәрежелі баскетболшылар мен жоғары спорттық разрядтағы командалар
даярлаудағы кәсіби біліктілікті жетілдіру.
Зерттелу деңгейі. Оқу барысында студенттер мамандандыру бойынша
дайындалған курстық және дипломдық жұмыстарын қорғайды. Студенттер курстық
және дипломдық жұмыстардың тақырыптарымен жұмыс істей отырып, материалды
терең оқудан басқа ғылыми-зерттеу жұмыстарының жеңіл әдістерін, алынған
нәтижелерді талдау біліктіліктерін меңгереді және соның негізінде тиісті
қорытындылар мен тәжірибелік нұсқаулар жасауға үйренеді.
Болашақ мамандарды дене мәдениеті мен спорт бойынша теориялық
дайындауда маңызды орында олардың ғылыми-зерттеу жұмысында белсенділік
көрсетуі. Студенттер ғылыми үйірмелерге қатысып, кафедрадағы ғылыми
жұмыстар тақырыбы бойынша тапсырма орындауы керек.
Сонымен қатар студенттер оқу барысында жарыстар мен сабақтарға спорттық
құрал-жабдықтарды дайындауды, спорт алаңдарын дайындауды үйренуге міндетті.
Студенттердің үлгерімін есепке алу, жоғарғы оқу орны белгілеген
мерзімде екі шектік бақылау және емтихандар түрінде жүргізіледі. әр
семестрде мамандандыру пәндерінің атаулары қайталанбайды. Семестрде алған
білім емтихан түрінде бағаланады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дене мәдениеті және спорт бойынша
әртүрлі құрылымдық мекемелерге студенттерді баскетболдан кәсіби-
педагогикалық жаттықтырушылық және ұйымдастыру жұмыстарына дайындау.
Жұмыстың тапсырмалары:
- Спорттық машықтанудың ілімі, әдістемесі мен тәжірибесі бойынша білім
беру;
- Баскетболдан оқыту әдістемесінде және баскетбол ойынының техникалық
элементтерін ұтымды орындауда дағдылар мен біліктілікті қалыптастыру;
- Қауіпсіздік техникасының ережелерімен және спорттық құрылыстарды,
спортшының сыртқы пішіні мен спорттың киімін ұқыпты ұстаудың гигиеналық
нормаларымен таныстыру және оларды орындауда дағдыны қалыптастыру;
- Әртүрлі ойын жүйесі мен ойын сәттері кезінде, ойыншылардың алаңдағы
тактикалық өзара әрекеттестігіне байланысты (бойынша) дағдыны қалыптастыру
және білім беру;
- Оқу-жаттығу үрдісін ұйымдастыру және жоспарлау бойынша біліктілікті
қалыптастыру;
- Студенттерді әртүрлі жастағы топтармен жұмыс істеуге ауызша және
тәжірибе жүзінде дайындау;
- Спорттың дайындықты басқару, бақылаудың әдістемелік негіздері және
ғылыми-зерпттеу жұмыстары бойынша дағдыларды қалыптастыру.
Оқу барысында баскетбол саласындағы болашақ маманға мынадай
біліктіліктер мен дағдыларды меңгеру қажет.
1. Баскетболшыларды дайындаудағы спорттық машықтанудың ілімдік,
әдістемелік және тәжірибелік негіздерін білу.
2. Дене жүктемелеріне бейімделу және жекелей ерекшеліктерін ескере
отырып, әртүрлі топтарындағы баскетболшылардың спорттық дайындықтарын
басқару әдістемелерін және құралдарын меңгеру.
3. Жарыс ережесін білу, төрешілік ету дағдыларын игеру.
4. Баскетбол ойынының техника-тактикалық тәсілдерін игеру және төртінші
курста жоғарғы шеберлікке жету.
5. Әртүрлі спорттық дәрежедегі спортшылар үшін машықтану процесін құру,
үйрету әдістемесін игеру (микро-, мезо-, макроциклдерді құру).
6. Команданы басқару, ғылыми-зерттеу жұмыстарына байланысты және
спорттық дайныдық деңгейін бақылауға байланысты дағдыларды игеру.
Зерттеу объектісі. Бағдарлама студенттердің баскетбол командаларының
спорттық жаттығуын, баскетболды оқыту әдістемесі мен ілімін оқып-үйренуін,
әртүрлі дене тәрбиесі мекемелерінде және спорттық қозғалыстарда өз бетінше
жаттықтырушылық, оқытушылық ұйымдастыру жұмыстарын атқару үшін кәсіби-
педагогикалық дағдыларды қалыптастыруды қарастырады.
Баскетболдан оқу жұмыстары дәрістер, семинарлар, әдістемелік және
тәжірибелік сабақтар, педагогикалық-ұйымдастыру тәжірибелері, спорттық
шеберлікті көтеру сабақтары және студенттердің өзіндік жұмыстары түрінде
өткізіледі.
Ақпараттық және мәселелік дәрістерде баскетболдың даму тарихы, оның
спорт және дене тәрбиесі жүйесіндегі алатын орны, баскетболдың техникасы
мен тактикасы, оқыту әдістемесі, оқыту және жаттықтыру туралы негізгі
мағлұматтар хабарланады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 4
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі тұрады.
І-тарау. ОЙЫННЫҢ СИПАТЫ
1. Ойын туралы заманауй көзқарастар
Баскетбол ұжымдық ойын. Ойын 28х15м көлемдегі алаңда, 5 адамдық
командалар арасында 40 минут барысында 10 минуттық үзіліспен ойналады.
Ойын мақсаты – қарсылас шығыршығына көп мөлшерде доп салу.
Баскетбол ойынындағы соңғы нәтиже өте айрықша.
- соңғы нәтижеде үлкен сандық көрсеткіш (орта есеппен бір ойында 80-85
ұпай);
- аралық нәтижелердің өзгеру жиілігі (орта есеппен әрбір 30 сеундта есеп
өзгеріп отырады);
- тең нәтижесінің болмауы, яғни сайыстың тең шешілуі мүмкін емес.
Табысқа жету үшін барлық команда мүшелерінің әрекетінің үйлесімділігі,
өз әрекеттерін ортақ мақсатқа жұмылдырулары қажет.
Командадағы әрбір ойыншының әрекеті олардың алатын орнына қарай нақты
бағытта жүргізіледі:
- орталық ойыншы – бойы ұзын, дене бітімі шымыр, төзімді және серпінді
болуы тиіс;
- шеткі шабуылшы – бұл ең алдымен ұзын бой, шапшаңдық, секіргіштік, уақыт
пен кеңістікті сезінуінің жақсы дамуы, мергендік қабілет ойын барысын
бағалай білу мен батыл және шешімтал шабуылдай білу;
- қорғаушы өте шапшаң, қозғалғыш және төзімді, танығыш әрі мұқият зейінді
болуы тиіс.
Ойыншыларды қызметі бойынша бөлу – ойын әрекетінің негізгі
принциптерінің бірі. Ойыншыларды ойын амалдары мен алаңдағы орналасуына
қарай ғана емес, сондай-ақ оларды психофизиологиялық ерекшеліктеріне қарай
да ажыратады.
Ойын әрекетінің нәтижелігі мидың уақытқа шапшаң жауап беру
көрсеткіштерімен байланысты. Барынша шоғырланған мидың уақытқа шапшаң жауап
беруі уақытты сезіну болып табылады, оны баскетболшының арнайы
қабілеттерінің құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады. Уақытты
сезінуді дамыту негізінде сезім кешендерінің әрекеті жатыр, яғни уақытты
қабылдау кеңістікті қабылдаумен байланысты. Түрлі амплуадағы баскетболшылар
уақыт аралықтарын айрықша қабылдай білуі қажет. Артқы сызықтағы ойыншылар
5-10 с аралығында бағдар алуы тиіс, бұл ойынды ұйымдастырумен байланысты,
орталықтағылар, айып алаңындағы белгіленген ережелермен 3с аралығында,
алдыңғы сызық ойыншылары лақтырудың тұрақты аралығымен 1с.
Командалар өз ойларын жасырын ұстанып және сонымен бір сәтте
қарсыласының жоспарын ашуға тырысып, қарсыласынан озуға тырысады. Ойын өз
команда ойыншыларының өзара әрекетімен және допты алып қойып, шабуылды
ұйымдастыруға барлық күші мен білігін салған қарсылас жүргізіледі. Осыған
байланысты бірінші кезекте ойыншының жедел ойлауына талап қойылады. Спорт
ойындарының өкілдері спорттың көптеген басқа түрлерімен салыстырғанда шешім
қабылдау шапшаңдығымен едәуір ерекшеленеді. Ойлау шапшаңдығы, әсіресе
жағдайдың өзгеруі мүмкіндігін есепке алу қажет болғандағы, сондай-ақ көңіл-
күйге қысым түскен жағдайларда шешім қабылдауда өте маңызды.
Баскетболшылардың ойын әрекетінің табыстылығын анықтайтын
психофизиологиялық қызметті бағалау үшін қимыл әрекеттерінің шапшаңдығы мен
дәлдігін, сондай-ақ зейінді аудару, бөлу және оның көлемін зерттеу әдістері
қолданылады.
Допты торға салу үшін қарсыласының қарсылығын бағындыру керек, бұл
егер ойыншы белгілі бір тәсіл мен әдіс амалдарын білетін болса, шапшаң
қозғалып, бағыты мен қозғалыс жылдамдығын тез өзгерте білсе ғана мүмкін
болады. Баскетболшының негізгі ойын әрекеттерінің параметрлер көрсеткіші 1-
кестеде көрсетілген.
1-кесте. Ойын нәтижелілігінің негізгі көрсеткіштері
(бір ойынға орта есептен)
Ойын Жалпы Ойынның Кері ұшып шығу Голдың Доптан
көрсет- нәтижелілігдоптық дәл доп айырып
кіштері і (ұпайлар)түсуі (%) беру қалу
жынысы
өз қалқаны Қарсылас
қалқаны
140-қа дейін Кіші Аэробты Қолына келтіруші 20
140-160 Орташа Аэробты-анаэробЖеткен даму 30
ты деңгейін ұстап
тұрушы
160-180 Үлкен Анаэробты Дене сапалары мен40
гликолитикалық жұмыс қабілетін
180-нен Шектеуге Анаэробтық Арнайы төзімділік50
жоғары жақын -алактатты пен табандылықты
дамытушы
180-210 (ойынЕң жоғарғы Аралас Жетістігін іске 80
жаттығулары, асыру
ойындар)
Бір ойында спортшы 2-5 кг салмақ жоғалтады. Жынысы мен білігіне қарай
спортшылардағы қуат шығыны әртүрлі.
Егер ойыншылардың жүйке жүйесіне үлкен қысым түсуі мен жеңіске жету
үшін рухани-ерік күші қажеттігін ескермесе ойынның мәні толық ашылмаған
болар еді. Баскетболшылардың әрекетін сипаттайтын жақтардың барлығын білу
оқу-жаттықтыру және жарыс процестерін жоспарлауға, нормативтік негіздері
немесе үлгілік сипаттамаларды құруға көмектеседі, оған жетуге оқу-
жаттықтыру процесі түгелдей бағытталуы тиіс.
2. Әлемдік баскетбол тенденциясы
Соңғы жылдардағы халықаралық жарыстарда жүргізілген бақылаулар
сараптамасы осы спорт түрін сандық және сапалық тұрғыдан дамытуға болжам
жасаудың сенімділігін жеткілікті деңгейде білуге мүмкіндік береді:
- олимпиада ойындарында, әлем және Еуропа чемпионаттарында жоғарғы
орындарды талассыз иеленетін жоғары білікті мамандардың үнемі санын
көбейту, бұл командалардың шабуыл және қорғаныс әрекеттерінің
тұрақтылығын, белсенділігін, ықпалдылығын, тәсілдік-тактикалық
көрсеткіштерді теңестіру, олардың арасындағы бәсекелестікті күрт өсіру;
- жарыс әрекетінің дене және психикалық қысымын біршама көтеру;
- шабуыл ойындарында да, сондай-ақ қорғаныста да белсенді шабуыл
сипатымен байланысты нағыз жауапты ойындарда елеулі кемшіліктер
көрсетпейтін, әлемнің ең күшті командалары ойыншыларының тәсілдік-
тактикалық шеберлігін, шабуыл мен қорғаныстың үйлесімділігін,
атлетизмге, ойша елестетуге, дәлдік пен тұрақтылыққа бағытталуын
тоқтаусыз дамыту;
- шабуылдағы дара шеберліктің шапшаң өсуі, ол амалдар мен финттерді
орындаудағы жеңілдік, бірізділік, мәжбүрліксіз орындауда, қимылдың
шапшаңдығы мен жылдамдығының өсуінде, өзгеріс ауқымын кеңейту мен қимыл
ойын дағдыларын басқаруда, тығыз қорғаныс арқылы, тез доп беруде, алдап
өтуде, дриблингте, өте алыс нүктеден торға доп салуда және топ жарып
күшті доп берудегі тиімді әдістердің сан алуандығынан көрінеді;
- қорғаныстағы ойынның әсерлілігі мен сапасын арттыру ең алдымен
қарсыласының диспетчері, мергенімен арақашықтығын қысқартуға ерекше
тығыз бақылаумен (бірақ артық, фолсыз) алаңның өзіне тиесілі бөлігі
бойынша тығыз, жеке қорғанысты белсенді пайдаланумен добы бар қауіпті
орталық ойыншысына және қалқанға өтуге қарсы кезеңдегі зейінді
шоғырландырумен байланысты;
- қорғанушы команданың қорғанысты жүзеге асыруға доп үшін немесе алаңның
әрбір бөлігіндегі орын үшін қарқынды күрес жүргізуге, ойын бастамасын
өз қолына алуға, допты қарсыласына еркін бақылау мен алуға мүмкіндік
бермеуге, допты ойнату мен бақылауға, алдын-ала қарастырылған айла-
шарғыны іске асыруға тырысуы;
- қорғаушының шабуылшымен жылдамдық-күш әдістерін одан ары жетілдіруі,
қауіпсіздену амалдарын байыту, ойнышылардың алаң түкпірінде және өз
қалқанының түбінде шабуылшыларды қатаң бақылауды әмбебап білуі, жеке
және аймақтық жүйе принциптерін үйлестіруі;
- дайындық операцияларын аяқтау жоғарғы жылдамдық пен жоғарғы шапшаңдықта
шабуылшылардың өзара әрекетін тиімді пайдалану негізінде барлық бес
баскетболшының айлакерлігі мен қозғалғыштығын арттыру;
- ойластырылған айла-шарғылық ойынды ойын алаңы ендігімен және барлық
команданың басым қайта шабуылына үнемі ұмтылуымен (әсіресе қарсыласының
нәтижелі топ жаруына жауап ретінде) үйлестіре білуі;
- алдын-ала білетін айла-шарғының өте қатаң түрлері мен схемасын
бағындыру, ойыншының жан-жақты тактикалық ойлауына, оның туындаған ойын
жағдайын алдын ала болжамдау және оны жедел әрі тиімді шешуге тез амал
табуға негізделген жылдам айлалы ойынға өту;
- орталық және шеткі шабуылшылардың ойын айласының ауқымын дұрыс кеңейту,
бұл әрбір баскетболшыға өзінің шеберлігін, шығармашылық бастамашылдығын
және барынша әмбебаптығын көрсетуге мүмкіндік береді, команда
ойындарының тактикалық иілгіштігін ұлғайтуға көмектеседі, оның
ойыншыларының өзара ауысуын қамтамасыз етеді, көп күндік қысымдық
турнирлер мен бір матч барысында ұжымды басқарудың тиімділігін арттыру;
- жоғарғы топтағы ойыншылардың жеке қабілеттері мен атлеттік сапаларын,
олардың тұрақтылығы мен сенімділігін команда мүддесі үшін жан-жақты,
тиімді пайдалану;
- жақсы атлетикалық дайындыққа негізделген ойыншылардың жылдамдық-күш
төзімділігін қызметтік мүмкіндік деңгейін түбегейлі арттыру, ол
командалардың ұзақ, психологиялық қысым түсіретін жарыстарда табанды
және сенімді ойын көрсетуін қамтамасыз етеді;
- экстремальды жарыс жағдайларында жауапты шешім қабылдауға өзіндік
қабілеті бар жағдайлық лидерді, қорғаныс пен шабуыл лидеріне команда
лидерінің қызметтерін тиімді әрі тұрақты орындауға денелік, тәсілдік-
тактикалық және психологиялық дайындалған жас, ұзын бойлы ойыншыларды
команда құрамына ендіру;
- күшті команда ойыншыларының сондай-ақ артқы сызық ойыншыларының орташа
ұзындығын біршама арттыру, бойдың 202-203 см деңгейінде және орташа
жасының 24-25 жас аралығында орташа тұрақтауы, бойы 200-202 см шеткі
шабуылшы қорғаушының бойы 204-207 см екінші орталық-шеткі қозғалғыш
шабуылшының қалқан астында және алаң түкпірінде, қалқанға арқасымен
немесе бетімен қарап тұрып, жақсы секіргіштігімен торға шабуыл жасауға
батыл өту шапшаңдығы және әмбебаптығымен, үйлесімді дене дамуы мен дене
бітімі жүрістен қарсыластың доп тастауына әсері қарсылық білдіріп
шешімді және нәтижелі күресе білуімен ерекшеленетін қуатты шеткі
шабуылшының шапшаң әмбебап атлетикалық жылдам әрі айлалы ойындарын
көбейту.
Қорғаныс пен шабуылдағы үмітті сәттер де назар аудартады.
- үлкен жылдамдықта және тығыз бақылау жағдайында доп беруді, айналып
өтуді, дриблингті ойша меңгеру;
- алыс және өте алыс қашықтықтан секіріп, дәл доп салу;
- қысқарған қашықтыққа тең қорғаныс әрекеттері;
- түрлі өрнекті қимылдармен шабуыл әдістерінің бағытын, мазмұнын және
сипатын шебер жасыру;
- қарсыласының дербес қателіктері есебінен қалқаннан торға айлалы шабуылмен
өтіп, үш және төрт ұпайлық жағдай тудыруды тиімді пайдалану;
- қорғаныстағы ұзын бойлы ойыншының дер кезінде және шапшаң секіруі-торға
түсетіндей етіп, секірген допты торға қарай тастау;
- допты кезеңдеп көз бақылауынан жоғалтумен прессингте (бетпе-бет) допсыз
қарсыласын қатаң бақылау (бұл сәтте добы бар шабуылшыны әріптестері тығыз
бақылауға алуы тиіс);
- допты аз сермеу құлашымен бүкіл алаң арқылы бір қолмен күшті әрі тез беру
көмегімен шапшаң доп асаруды орындау;
- ойынның қимыл дағдыларының ырғағы мен екпінін мәжбүрлемей, еркін басқару;
- мергенге қарсы күрестің сәтті амалдары – алға созылған аяқ жағынан
дриблинг аяқталған соң оған тез жақындап, оған қалқанға немесе доп
тастауға қадамдауға жол бермей, допқа белсенді әсер ету;
- қалқанға бетімен тұрып орындалатын шабуыл және ойнатқыш әдістерді
арттырумен орталық ойыншының ойын әрекетінің қорын кеңейті.
II -тарау. СПОРТ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ЖҰМЫСТАРДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ-ӘДІСТЕМЕЛІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Балалармен жұмыс істеудің ұйымдастырылған түрлері
Ғылымға сүйенсек, 7-8 жастан бастап-ақ баскетболмен шұғылдануға болады.
Бірінші топқа жалпы білім беретін мектептер, кәсіптік мектептер,
техникумдар мен ЖОО-ры жатады, онда спорттың бұл түрі дене тәрбиесі
бағдарламасына ендірілген.
Мектептегі спорт жұмыстары мектеп ұжымының секциялары мен алғашқы
дайындық топтарында жүргізіледі. Олардың міндеттеріне балаларды сабаққа
жүйелі тартумен қатар оларға ойынның алғашқы дағдыларын меңгертуде және
дарынды балаларды БЖСМ-де шұғылдануға таңдау кіреді.
БЖСМ, БЖОРДМСМ, ЖСШМ, мамандандырылған мектеп-интернаттар-бұлар жоғары
дәрежелі спортшыларды даярлауға арналған арнайы жұмыстар жүргізілетін
мекемелер. Олардың міндеттер:
- оқушылардың жан-жақты дене дайындығы мен денсаулығын нығайтуға,
үйлесімді дамуына көмектесу;
- жоғары дәрежелі командалар мен құрама командаларға резервтер
дайындау;
- оқушыларды рухани төзімді, ерік-жігерлі, тәртіпті етіп тәрбиелеу;
- қоғамдық инструкторлар тәрбиелеу;
- ЕОҚ+мөлшерін орындауға дайындық.
БЖМ, БЖОРДМСМ, арнайы мектеп-интернаттарын белгіленген тәртіп бойынша
министрлік пен құзырлы орындар құрады.
БЖОРДМСМ бастапқы дайындық топтары бүкіл оқушылардың 31,7%-н құрайды.
Оқу -жаттықтыру топтарына 65% және спорттық жетілдіру топтарына 3,3% бала
қатысады.
Алғашқы дайындық топтары 10-13 жастағы, оқу-жаттықтыру - 12-16 жастағы
және спорттық жетілдіру топтары 16-20 жастағы спортшыларды біріктіреді.
Алғашқы дайындық топтарында жұмысты ұйымдастырудың негізгі принциптері
әмбебаптық пен жан-жақтылық болып табылады. Оқу-жаттықтыру топтарында бұл
принциптер әсерлі бола береді, бірақ ойын әрекетінің элементтері
ендіріледі. Спортты жетілдіру топтарында негізгі принциптер арнайы дайындық
болып табылады, оның негізінде жеке ерекшеліктерінің есебі мен
тереідетілген ойын ерекшелігі жатыр.
Оқушылардың жасы мен тәжірибесіне қарай дайындықтың түрлеріне уақытты
бөлу әртүрлі (3-кесте).
БЖСМ оқу бағдарламасында 3-кесте дайындық түрлері бойынша уақытты бөлу
Дайындық түрлері Топтарына қарай уақытты бөлу
Бастапқы Оқу-жаттықтыру Спорттық
дайындық жетілдіру
Ілімдік
Жалпы дене
Арнайы дене
Әдістік
Тәсілдік
Интегралдық
Инструкторлық
Және төрешілік тәжірибе
емтихандары мен
сынақтары
Баскетболшыларды көпжылдық дайындау түзу жүйені көрсетеді, ол оқу
материалы мен жаттығу жүктемесін біртіндеп, мүмкіндігіне қарай қатаң
қадағалап өсірумен сипатта болады.
2.2. Балалар мен жасөспірімдер тобымен жұмыс жасау ерекшеліктері
Жас баскетболшыларды дайындауда өскелең ағзаның физиологиялық
ерекшеліктері мен дайындық міндеттерін осы ерекшеліктерге сәйкестендіруге
негізделеді.
Негізгі дағды мен білікті қалыптастырумен сәйкестендіріп, дене және
қызметтік дайындықтың дұрыс әрі дер кезінде негізін қалау жоғары спорт
нәтижелеріне жеткізетін жұмыстарды жүргізуге көмектеседі.
Мына жағдайларды ескеру қажет:
1) Жасына қарай бала ағзасы өзгеріп отырады. Бұл өзгерістер сан
жағынан да (салмағы, бойы), сапа жағынан да әсер етеді.
Сондықтан балаларға үлкендерге қоятындай емес, талаптардың
көлемін азайтып, оларды баланың жасына лайықтап беру қажет.
2) Бала ағзасының дамуы үздіксіз әрі әрқалыпта жүреді. Белгілі бір
кезеңдерде түбегейлі өзгерістер болады (өсу екпіні мен
процестеріне қарай бойдың, бұлшықет салмағының өсуі, мүшелер мен
жүйелердің дамуы түрлі жас кезеңдерінде әртүрлі). Мысалы,
жыныстық жетілу кезеңі ұлдарға қарағанда қыздарда ерте болады;
11-13 жаста қыздар бой мен салмақ жағынан ұлдардан озып кетеді;
ұлдарда бұлшықет күші 13-14 жаста, қыздарда 11-12 жаста қарқынды
дамиды.
3) Балалардың дене сапаларының даму қарқыны мен басқа да
қабілеттері белгілі бір кезеңдерге сәйкес келеді. Нәтижесінде
белгілі бір дене сапалары мен басқа да қасиеттерін дамыту үшін
қолайлы алғы шарт жасауға болады. Жауап беру шапшаңдығы, мысалы,
15-жасқа дейін дамиды, жоғары жылдамдықты арттыру 13-14 жаста
барынша қарқынды жүргізіледі. Биікке секіруден жоғары
нәтижелерге өсу ұлдарда 9-13 жаста байқалып, сосын бұл
тұрақталады, ал бұл 15 жастан соң уақытша төмендейді.
4) Қимылдың әрбір түрінде ұлдар мен қыздардың жас ерекшелігі
топтарына қарай көрсеткіші де әртүрлі. Сондықтан жас ерекшелігі
дамуына қарай құрылған алғы шарттарды ескеру қажет.
5) Әрбір ағза жеке дамитынын есте ұстаған жөн. Күнтізбелік,
құжаттың жасымен қатар, дене дамуы деңгейін, қимыл
мүмкіндіктерін, жыныстық жетілу деңгейін, т.б. сипаттайтын
биологиялық жасын да ескеру қажеттігі ұсынылады. Күнтізбелік
жасы биологиялық жасымен сәйкес келмеуі мүмкін.
2.3. Балалардың, жасөспірімдер мен жігіттердің жас-жыныстық
жалпы сипаттамасы
Жас-жыныстық ерекшеліктері есебі жұмыс әдістері мен құралдарын таңдауға
мүмкіндік береді. Дайындықты қалыптастырудың барлығы табиғи жасының
дамуынан туындаған алғы шарттарды қате пайдалану тәрізді денсаулық жағдайын
бұзып қана қоймай, жасы толған кезде жоғары нәтижеге жету үшін болатын
мүмкіндіктерді төмендетеді.
Адамның туылған сәтінен бастап, оның биологиялық толысуына дейін 20-24
жыл өтеді, оның барысында күрделі морфологиялық және психологиялық даму
жүреді. Сипаттық ерекшеліктері белгілі бір мөлшерде түрлі жас
ерекшеліктерімен баскетбол бойынша жұмыс әдістемесін анықтайды.
Дене сапасын тәрбиелеуге арналған биологиялық алғы-шарттар бір мезгілде
құрылмайды. Қайсы бір сапаның педагогикалық ықпал арқылы жедел даму
кезеңдерінде оларды арттыру қарқынына жетуге болады. Жаттықтыру ықпалы
құралдарын қате таңдау кері нәтиже беруі мүмкін. Мұнда пубертаттық кезең
ерекшеліктерін ескерген жөн. Бұл уақытта бүкіл ағза жүйелері қарқынды
дамып, қайта құрылады. Бұл сыртқы көрінісінде ең алдымен бой өсуінен
байқалады, ол дәлдікті уақытша нашарлатады. Бойы ұзын жасөспірімдер өз
қатарларынан қызметтік қабілетімен ерекшеленбейді. Керісінше, кейде оларда
жүрек-тамыр жүйесінің көрсеткіштері мөлшерінен ауытқуы жиі байқалады.
Жыныстық жетілу кезеңіндегі барлық дене сапаларының даму қарқыны ерекше,
ал жаттықтыру әсерінен, мысалы, күш пен төзімділік көрсеткіштері 2-2,5
есеге артады.
Сондықтан да БЖСМ баскетболшысының дайындығы осы бағдарламада
келтірілген мөлшерлік талаптарға сәйкес жүргізілуі өте маңызды.
2.4. Алғашқы дайындық
Бұл топтардағы жұмыстың негізгі принциптері - оқушыларды жан-жақты
дайындау. Осыдан келіп, алғашқы дайындық топтарының бірінші және екінші
жылғы сабақтарында мына міндеттер атқарылуы тиіс:
1. Денсаулықты нығайту дене дамуына, жан-жақты дене дайындығына
Сөреге дайын бол, Барлығы сөреде-І және ІІ дәрежелі БГТО
кешенінің мөлшерін тапсыруға жәрдемдейді;
2. Ойын дағдыларын табысты меңгеру үшін қажетті арнайы сапаларды
тәрбиелеу (қимыл дәлдігі, шапшаңдық, иілгіштік, ептілік,
өзгермелі жағдайды бағдарлау қабілеті, жылдамдық-күш сапасы);
3. Тірек-қимыл жүйесін нығайту;
4. Ауысу мен тұрыстық, допты қағып алу, беру, жүргізу, шығыршыққа
салу әдістерінің негіздеріне оқыту;
5. Қорғаныс пен шабуылдағы тәсілдік қимылдарға бастапқы оқыту.
6. дайындық түрлері бойынша мөлшерлік талаптарды орындау;
7. Мини-баскетбол ережелері мен баскетболға қатысуға тұрақты
қызығушылығына сай жарыс іс-әрекетінің дағдыларын сіңіру;
8. Баскетболмен шұғылдануға қабілетті балаларды алғашқы іріктеу.
Осы міндеттерге сәйкес жоспарлау құжаттарын жасауда оқу мерзімін бөлу
жүргізіледі.
Алғашқы дайындық бағдарламасының нгегізгі бағыты - оқушылар. Ол жас
спортшыларды кең тараған тәсілдік-әдістік құралдарға табысты оқыту арнайы
дене дайындығының жоғарғы деңгейіне жету үшін алғы шарттар негізделген.
Баскетболдан спорт мектептері жұмыстарының негізгі көрсеткіштері - әр
жылдың соңында оқушылардың дайындық деңгейіне қойылатын бағдарламалық
талаптарды орындау.
Бірінші жылдағы дене дайындығы баланы жан-жақты дамытуға негізделген,
ол бұдан кейінгі жұмыстарда сабаққа тұрақты қызығушылығын қалыптастыруға
көмектесетін, қажетті ойын дағдылары мен өнерін меңгеруге жол ашады.
Бұл кезеңде жүргізілген жұмыстар сауықтыру бағытында жүргізіліп,
сымбатты қалыптастыруға, сезіле мүшелері мен ағзаның буын жүйелерінің
қызметін жетілдіруге жәрдемдесуі тиіс.
Дайындық құралдарын таңдағанда ең бастысы оның ағзаға жан-жақты
әсерлілігі болуы тиіс. Таңдаған ққұралды кең өзгертіп қолдану қажет.
Акробатикалық және гимнастикалық жаттығуларға, жеңіл атлетикаға, түрлі
ойындарға көп көңіл аудару керек. Сабақта доппен ойналатын жаттығуларға
ерекше орын бөлінеді. Олардың міндеті - тек денені дамыту емес, сондай-ақ
допты игере білу, өзінің доппен әрекетін уақытпен және кеңістікпен
сәйкестендіре білу. Баскетболшының дайындығының өсу мөлшеріне қарай бұл
қабілет үлкен маңызға ие болады.
Балаларды әдістік дайындаудың негізгі міндеттері негізгі әдістік
амалдарды меңгеру болып табылады: ауысу, тоқтату, бұрылу, допты қағып алу,
беру, салу, жүргізу. Оларды оқыту орындаудың негізгі әдістерін меңгеру
негізінде жүргізіледі. Бұның негізінде оқушылар болашақта әдістік
амалдардың барлығын меңгере алатын база құрылады.
Әдістік дайындық негізінде- өтілген әдістерді ауысудың түрлі
әдістерімен және бір-бірімен үйлестіре орындау қабілетін тәрбиелеу (бүгіру,
бірізді қадамалау, секіру, т.б.). Бұл үйлесімдер бір мезгілде бірізді
әдістердің көп санын қарастырмауы тиіс.
Тәсілдік дайындықтың негізгі міндеттері - үйренген әдістік амалдармен
байланысты жеке іс-әрекетті мектептегі тәсілдік ойлау мен тәсілдік қимыл
негізінде құрылатын қабілеттерді қалыптастыру мен дамыту.
Мұнда зейінді, жағдайды көзбен есте сақтау; уақыт пен кеңістікті
бағдарлауды дамыту қажет.
Тек арнайы жаттығуларды емес, қозғалыс ойындарын да кең қолданады.
Жаттығуларда лайық дайындықтан соң ойын әдісін пайдалану қажет.
Бұл сатыдағы ойын дайындығының міндеті - жас баскетболшылардың дене,
әдістік, тәсілдік дайындықтарына едәуір ықпал ету. Негізгі құралдары сәйкес
әдісті пайдаланумен жалпы дайындық жаттығулары мен ережелері жеңілдетілген
ойындар, сонымен қатар мини-баскетбол болып табылады.
Алғашқы дайындық топтарындағы оқытудың екінші жылы біріншісінің қисынды
жалғасы болып табылады. Онда да дене және әдістік дайындыққа баса назар
аударылады: белгілі спортшыларды іріктеу жүргізіледі. Алайда екінші жылы
дене дайындығына берілетін уақыт азайтылып, тәсілдік және ойын дайындығына
бөлінетін сағат саны көбейеді.
Үйренген тәсілдік іс-әрекетттермен әдісьік дағды қоры едәуір артады.
Ойын саны көбейеді.
2.5. Оқу-жаттықтыру топтарындағы дайындық
Оқу-жаттықтыру топтарындағы жұмыстың негізгі принцптері - дайындықтың
ойын ерекшелігінің сипаттарына сәйкес жан-жақтылығы (қызметі бойынша).
Бұл кезеңдегі дайындық міндеттері:
1. Оқушылардың денсаулығын нығайту мен ағзасын шынықтыру, жалпы дене
дайындығының деңгейін арттыру, батылдар мен ептілер және
спорттық ауысым - ІІІ және ІV дәрежелі БГТО мөлшерін тапсыру.
2. Әдіс пен тәсілді жетілдіруге қажетті арнайы қабілетті дамыту.
3. Әдіс пен тәсілдің негіздерін жақсы меңгеру.
4. Әрбір оқушының командадағы ойын қызметін анықтау, осы арқылы
дайындықты тұлғаландыру.
5. Жаттықтыру сабақтарын жарыс тәртібіне жақындату командалық қимыл
тәсілдерінің негіздерін меңгеру және жарыс әрекетінің дағдыларын
тәрбиелеу (баскетболдан)ү
6. Күнделік жүргізу, ойынды жазып жүру жүйесіне алынған мәліметтерді
талдау дағдыларына баулу.
7. Баскетболдан жарыс ұйымдастыру мен өткізу дағдыларын игеру.
8. Дайындық түрлері бойынша мөлшерлік талаптар мен спорт дәрежесінің
мөлшерлемесін орындау.
Жалпы дене дайындығының көлемін азайту нәтижесінде оқу-жаттықтыру
топтарында тәсілдік және ойын дайындығының көлемі артады. Сол арқылы бұл
жастағы дайындықтың негізгі міндеті балаларды спорт қимылдарына баулу болып
табылады. Бұл саты болашақ баскетбол шеберін дайындау тұрғысынан алып
қарағанда ең маңыздысы болып табылады, сондықтан жас-жыныс дамуымен
туындайтын алғышарттар қимыл дағдысы мен өнерін қалыптастыру, жеке
қабілеттерімен бейімділігін анықтауда кең мүмкіндіктер береді.
Бұл кезеңдегі дене дайындығы 10-11 жастағы балаларды дайындаудан көп
ерекшеленбейді. Оқытушы алдында ұқсас міндеттер қойылады, бірақ
мүмкіндіктері кең, яғни бұл жастағы балалардың орталық жүйке жүйесінің
жоғарғы бөліктері белсенді жұмыс істейді, ол күрделі жаттығуларды үлкен
көлемде және үлкен қарқынмен қолданумен жан-жақты жұмыс жүргізуге мүмкіндік
беретін көптеген жүйке байланыстарының түзілуіне көмектеседі.
Негізінен арнайы дене сапаларын қалыптастыруға көңіл аударылады. Бұл
жаста шапшаңдық пен жылдамдық күш сапаларын дамытуға арналған алғышарттар
қолайлы.
Жасөспірімдерге күш жаттығуларын жүктегенде абай болу керек.
Балалармен жұмыс істегенде Бас тартқанға дейін әдісті жүстемесі
қолданылмайды. Қайталау әдістерін қолданған дұрыс. Жүктеме қуатын жартысына
дейін азайтқанда оның ағзаға әсері тиімді болып, жасөспірімдердің жұмыс
қабілеті ересектердің көрсеткішіне жақындайды.
Әсіресе бұл жастағы қыздардың дене дайындығы әдісіне басты көңіл аудару
керек. Ағзадағы нейтроэндокриндік қатынастардың биологиялық қайта құрылуы
негізгі дене сапаларының өсу қарқынына ықпал етеді.
Бұл жастағы қыздарға жаттықтыру барысын қарқынды ету дұрыс емес екені
белгілі. Дене дайындығын ойын қимылдарының ерекшелігіне сәйкес жүргізу
қажет. Оның жылдық айналымдағы көлемі 30% -дан кем емес, мұнда лайық
ықпалдар әдісі қолданылады.
Орталық жүйке жүйесі процесінің белсендірілуі, көптеген жүйке
талшықтарының түзілуі, сондай-ақ бұл жастағы тежеуіне реакциялардың біршама
тұрақтылығы күрделі әдіс амалдары мен олардың үйлесімдерін көптеп үйренуге
мүмкіндік береді. Сәйкес жағдайда белсенді қарсы қимылдағы әдістер үшін
алғы шарттар пайда болады.
Әдіспен жұмыс жасағанда қимыл дәл әрі әсерлі болғанына мұқият назар
салып, күрделі ойын жағдайларында оны пайдалануға көңіл аудару қажет.
Дәлелдеуді дамытуда ерекше бақылауға алу керек, себебі бұдан кейін түрден
табысқа жету қиынырақ болады.
Жылдамдық әдісімен жұмыс істеуге назар аудару керек. Салу тәрізді
әдістерде тез дәлдеу дайындыққа кеткен уақытты қысқатру мен жұмысшы кезеңін
тұрақтандыру көмегімен болады.
Тәсілдік дайындық міндеттері:
- үйренген әдіс амалдарына негізделген жеке тәсіл қорын кеңейту;
- екі және үш адамдық, командалық өзара әрекет дағдысын тәрбиелеу;
- ойын қызметінің ерекшелігіне үйрену, талдауға деген қабілеттілігін
дамыту бұл жұмысты табысты жүргізуге мүмкіндік береді.
Оқушыларда дербес тәсілдік ойлау дағдысын қалыптастыру арнайы тәсілдік
өзара әрекетті меңгеру барысында атқарылады, бірақ оларды үйрену жұмысы
өзіндік мақсатта болуы тиіс. Бұл айла-шарғылар нақты жағдайларда табысты
қимылдауға көмектесетін негізгі мүмкіндік береді. Бұл айла-шарғылар
негізінде шығармашылық ойлауды тәрбиелеу қажет.
Командалық қимыл дағдыларын меңгеру команданы ойнатуға көмектесуі тиіс.
Алайда бұл сатыда ойын қызметін дәд бекітуге тырыспау керек. Тәсілдік
дайындық міндеттері тәсілдік көпсайысқа ұқсауы тиіс: ойыншы қажет болған
жағдайда команданың кез-келген ойыншысының міндетін орындауы тиіс. Бұл
әрқайсысының шығармашылық қабілетін анықтауға септігін тигізеді.
Оқу-жаттықтыру топтарындағы ойын дайндығы мақсатты бағытты сипатта
болады. Бұл сатыда ойын дайындығының барлық құралдарын пайдаланады. Жоғары
дене жүктемесі жағдайында бағдар алу мен әдіс табуды игеруге өзара
түсінікке үйренуге бағытталған, нақты бағдарлы жаттығуларға ерекше көңіл
аударылады.
2.6. Спорттық жетілдіру топтарындағы дайындық
Бұл топтардағы оқу-жаттықтыру жұмыстарының басты принципі-
мамандандырылған дайындық, оның негізінде ойын қызметі мен оқушылардың жеке
ерекшеліктері жатыр. Мамандандыру жан-жақты дайындыққа сүйеніп орындалады.
Бұл жастағы балалармен жұмыстың негізгі бағыты дене мүмкіндіктерін,
әдістік және тәсілдік шеберліктерін үнемі жетілдіруге ұмтылуға баулу. Әдіс
қоры кеңейіп, әдістерді орындау сапасы артады. Алдыңғы сатыдағы міндеттерді
атқаруды жалғастырумен қатар мыналарды орындау керек:
а) арнайы сапаларды жетілдіру мен дене дайындығы құралдарын кең қолдану
негізінде қимыл мүмкіндіктері шеңберін кеңейту күш пен ерлік - І
дәрежелі ЕЛҚД кешенінің мөлшерлеріне дайындалу және тапсыру.
ә) түрлі амалдарды үйлестірумен, әдістерді жеке ерекшелігіне лайықты
етумен командада орындаған белгілі бір қызметімен сәйкес жаңа әдісті
меңгеру барысында әдіс қорын кеңейту;
б) жарыс жағдайы мен қарсыласының тәртібіне қарай өзара әреткетіне
мепңгеру;
в) ойын қызметін бекіту мен оны орындауды қамтамасыз ететін дағдыларды
кеңейту;
г) түрлі ауқымдарды жарыстарға жүйелі қатысу нәтижесінде ойын
тәжірибесін игеру;
ғ) әдіс пен тәсілдік өзара әрекет әсерлігін арттыру;
д) жасөспірімдерді жоғары дәрежелі командаларға қойлатын талаптарға
өткізу.
Сабақ 12-15 адамнан құрылған топтарға жүргізіледі. Мына әдістер
қолданылады: топтық мөлшерленген жаттығулар аз топтық (шағын топтарда
немесе жеке). Әдіс қоры жаттығуларды ұйымдастыру түрлеріне қарай кеңейеді.
Көрсету әдісі сөз әдісіне жаттығу-ойын әдістеріне орын береді. Сабақтарда
тренажерлар, сондай-ақ қарқындылығын бақылайтын және оны талдайтын
құрылғылар кең қолданылады.
Жаттықтыру сабақтарында міндетті түрде жүктеменің екі түрі
қолданылады: бірқалыпты белсенділікпен біршама ұзаққа созылған жұмыс (90-
120 мин) және лайық демалыс үзілістері бар жоғары қарқынды шағын мерзімдік
жұмыс.
Бұл кезеңде ойын дайындығы үлкен орын алады. Атлеттік дайындықта
арнайы дене сапаларын дамытатын жаттығулар үлкен маңызы ие болады.
Шапшаңдыққа иілгіштікке, ептілікке арналған жұмыстар жалғасады; күш пен
төзімділікті дамытуға ерекше назар аударылады. Күшті дамытуға арналған
жаттығуларды қате мөлшерлеу сүйектің өсуі мен бүкіл денені қалыптастыруға
қолайсыз әсер етеді. Жоғары қысым түсіруді жиі қолдануға болмайды. Бұндай
жаттығуларды жүргізу әдістемесі жарылу күшінің жасау әдістемесіне сәйкес
келуі тиіс.
Бұл сатыда да жылдамдық жаттығуларына мән беріледі. Төзімділікке
арналған жаттығулар ойын әрекетіне тән ерекше сипатта болуы шарт: олар ұзақ
уақыт бойына ауыспалы жағдайда өте шапшаң орындалуы тиіс.
Әдістік дайындыққа жылдамдық әдісін меңгеруге назар аударылады. Әдісті
жетілдіру үшін әртүрлі жаттығулар қолданылады:
- қимыл құрылымын жетілдіру үшін бірдей жағдайда амалдарды немесе
олардың кешендерін көп дүркін қайталау;
- жағдай демалыс үзілістерімен алдын ала шартталған өзгермелі жағдайда
амалдарды немесе олардың кешендерін орындау;
- сол сияқты, бірақ жағдай күрт өзгереді;
- қарсы әрекеттің өсуінде барынша тиімді шешім қабылдауды қамтамасыз
ету;
- түрлі қызметтік және психологиялық жағдайларда амалдар мен өзара
әрекеттерді орындау;
Тәсілдік дайындықтың негізгі міндеттері:
- шағын топтарда және командада тәсілдік өзара әрекетті шапшаң меңгеру
қабілетін тәрбиелеу;
- оларды ойынды жүргізудің таңдаған жүйесі мен оның түрлеріне қарай
көрсете білуді тәрбиелеу;
- ортақ тәсілдік жоспарды іске асыру барысында бастама көтеруді
дамыту.
Бұл топтағы сабақтарда негізгі салмақ ойын дайындығына түседі. Мұнда
команданың ойынпаздығына, ортақ міндеттерді танып, жеке міндеттерді шеше
білуге назар аударады. Сондықтан жеке тәсілге ерекше көңіл бөлінеді.
Спорттық жетілдіру топтары үшін жылдық айналымдағы дайындық түрлері
бойынша оқу материалы былай бөлінеді: сағаттарды жалпы көбейтумен тәсілдік
және интегралдық дайындық көлемі артады.
2.7. Баскетболшыларды дайындау жүйесіндегі іріктеу
Жаңадан келіп, шебер болғанға дейін мықты баскетболшылар 6-9 жыл
мақсатты бағытталған оқу-жаттықтыру жұмыстарынан өтеді (дарындылары 5-7
жылда).
Спортшылар дайындығының ұзақтығы мен спорт жетістіктерінің өсу деңгейі
бір жағынан сабақтың өте ерте басталуына, екінші жағынан шапшаң спорттық
жетілдіруге қабілетті дарынды жастарды іздеу мақсатында мерзімді қысқарту
қажеттігін анықтайды.
Спорттық іріктеу ұйымдастыру-әдістемелік іс-шаралар жүйесін
қарастырады, оған педагогиклық, психологиялық, дәрігерлік-биологиялық және
әлеуметтік зерттеу әдістері кіреді, оның негізінде белгілі бір спорт
түрінен мамандандыруға балалардың жасөспірімдер мен жігіттердің қабілеттері
анықталады.
Осыған сәйкес төмендегіше маңызды жүлгелерді бөліп қарастырады:
1) спорттық бағдар (дарынды балаларды табу, оларға баскетболмен
айналысуға бағыт беру және мамандырылған жаттықтырудың бастапқы
сатыларына әкелу);
2) баскетболдағы спорттық жетілдіруге қабілеттілігі мен болашағын
анықтау;
3) жоғары нәтижеге жетуге қабілетті команданы топтау мен ұжымды
қалыптастыру үшін іріктеу.
Сонымен іріктеуді аталған спорт түрі ерекшеліктеріне адамның қабілет
сәйкестігін анықтайтын процесс ретінде түсіну керек. әлем сахнасында
жеңіске жету үшін баскетболға дарынды адамдарды даярлаудың бағыттық жүйесі
қажет.
Потенциалдық спорт мүмкіндіктерін анықтау үшін баскетболдағы жоғары
нәтижелерді анықтайтын ықпалдар туралы нақты түсінік болуы қажет. Белгілі
спортшылардың жеке сапаларын, олардың ойын қимылдарын, спорттық жолын
зерттейді. Жоғары дәрежелі ойыншы лайық болуы тиіс талаптар негізінде
ойыншылар мен командалардың үлгі сипаттамасы құрылады.
Үлгі сипаттамасы
Команда құрамының, команда ойыншыларының үлгі сипаттамасы, олрадың
қызметіне қарай жеке-топтық ойыншылар үлгісі спорттық жетілдіру үшін бағдар
болып табылады. Жоғары дәрежелі ойыншының үлгісі жауапты жарыстардағы
ойыншы қимылының сипаттамасынан (4-кесте), спорттық тұлға шыңы кезеңіндегі
дене, тәсілдік және әдістік дайындығынан, қызмет пен психологиялық
дайындығынан, морфологиялық ерекшелігінен, жасы мен спорттық тәжірибесінен
құралады.
Мысал ретінде КСРО біріншілігіне төрт жылдық айналымда бірінші лигада
қатысқан ерлер командасына арналып жасалған қорғаушының үлгі сипаттамасын
келтіреміз. (5-кесте)
Ойынның үлгі көрсеткіштері
4-кесте
Көрсеткіштер 1984ж. КСРО 198586 жылға 198788
чемпионаты жылға
Ойын әрекетінің әсерлілік
коэффициенті.
Шығыршыққа шабуыл (саны)
Жалпы нәтиже (ұпай)
Ойыннан доп салу (%)
Қашықтықтан доп салу (%)
Айып добын салу (%)
Қалқаннан кері ұшқан допты
алу (сан)
Допты ұстап қалу (ұрылған
лақтыруларды қосқанда)
Голдық доп беру (саны)
Дене және әдіс дайындығының 5-кесте көрсеткіштері
(тест бойынша)
Көрсеткіштер 1984 ж. 198586 198788
үздігі жылғы жылғы
6 м-ге жұлқыну шапшаңдығы (с)
20 м-ге жұлқыну шапшаңдығы (с)
Арнайы жұмыс қабіледі: қайталамалы
жүргізу 2х40 ммин
Қалқанның биік нүктесіне қол жеткізіп
секіру
Орнынан (см), екпінмен 3,5 м (см),
купер тесті (м).
Түрлі қашықтықтағы нүктелерден
шығыршыққа доп салу (4,5 мин. көп емес
уақытқа 10 доп салу бойынша 4 топтама)
Айып добын салу (екінші кеткенге дейін
дәл түсіру саны)
Қорғаушы қарсылас команданың көшбасшысын (диспетчерін, мергенін)
қорғаныстың кез-келген жүйесінде тығыз бақылай алады, әріптестерін
қауіпсіздендіреді, прессингте белсенді және әсерлі қимылдайды, команда
тылының қауіпсіздігін сақтандырады. Ол допты айлатады, команда әрекетіінң
айласын асырады, орталық ойыншымен тиімді өзара байланысады, голдық доп
беруді дер кезінде және дәл орындайды, алғашқылардың бірі болып шапшаң топ
жаруға өтеді, алыс және өте алыс қашықтықтардан шығыршыққа дәл доп салады.
Бұл ойыншы команданың шабуыл және қорғаныс қимылдарын ұйымдастыру мен
басқаруда (көшбасшылық қабілеті) жан-жақты қабілетке ие.
Оның психикалық тұрақтылық деңгейі мына мәліметтермен сипатталады:
- реакция шапшаңдығы - 159,3мс,
- антиципация реакциясының шапшаңдығы - 53,4мс
- таңдау реакциясының шапшаңдығы - 14,9мс
- тежегіш дифференциясының реакция шапшаңдығы - 15,8мс.
Іріктеу сипаттары мен әдістері
Іріктеуде үш сипатқа сүйенеді: бейімділігі, дарындылығы мен
қабілеттілігі.
Бейімділік - бұл туа біткен және өмірдің алғашқы жылдарында пайда
болған анатомдық - физиологиялық ерекшеліктері, яғни дененің кейбір
бөліктері, бұлшықет немесе жүрек тамыр ж.йелерінің ерекшелігі баскетболдағы
болашақ жетістік үшін іргетас болуы мүмкін.
Дарындылық бұл жеке тұлғаның сапалары мен қасиеттер кешені, қай
жағдайда болсын спорттық табысқа жету мүмкіндігі осыған байланысты болады.
Іріктеуде дарындылық басты сипат болып табылады. Дарындылық ұғымына белгілі
бір дағдыны меңгерудегі табысты қамтамасыз ететін сапа ғана кіреді. Олар
қимыл сипатында немесе ақыл-ой сипатында болуы мүмкін (мысалы, қимыл
шапшаңдығы немесе дәлдігі, жедел ойлауы).
Қабілеттілік қимыл немесе операцияға қабілетімен, яғни білігі мен
дағдысы арқылы сипатталады. Қабілеттілікті оқушылар әдістік-тәсілдік
негізгі материалдарды меңгеріп, дайындықтың белгілі бір деңгейіне жеткен
кезде ғана бағалауға болады. Шеберлер командасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz