АЗИЯНЫҢ БИІК ТАУЛЫ АЙМАҚТАРЫНЫҢ АУДАНДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ІШКІ АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. АЗИЯНЫҢ БИІК ТАУЛЫ АЙМАҚТАРЫНЫҢ
ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН ЗЕРТТЕЛУІ
1. 1 Азияның биік таулы аймақтарының физикалық-географиялық жағдайын
зерттеген ғалымдар
1. 2 Климаты мен ішкі сулары
1. 3 Табиғат ландшафтысының құрылымы
ІІ ТАРАУ. АЗИЯНЫҢ БИІК ТАУЛЫ АЙМАҚТАРЫНЫҢ
АУДАНДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ІШКІ АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ
2.1 Азия аймағындағы таулы облыстардың физикалық-географиялық
аудандастырылуы
2. 2 Азияның биік таулы аймағындағы табиғат ресурстарының игерілуі
мен экологиялық жағдайы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкестілігі: Жер бетіндегі биік таулардың айнала
қоршаған орта үшін, ондағы болып жатқан әр түрлі ішкі және сыртқы
әрекеттердің, жер шарындағы тірі ағза мен климаттық жағдайдың
қалыптасуында маңызды рөл атқаратыны белгілі. Әсіресе, оның жер бетіндегі
климат пен экожүйенің тұрақтылығын сақтауда ерекше қызмет атқаратыны
белгілі. Бұл әрекеттер жер асты процестерінде түрлі тектоникалық және
геологиялық қозғалыстар мен ауытқуларға негіз болады. Осы болатын
географиялық құбылыстар жер беті тауларымен, әсіресе биік тауларымен тығыз
байланысты [1].
Дүниежүзіндегі ең биік таулардың негізгі бөлігі Азия территориясында
бой көтерген. Бұл таулар өзінің физикалық-географиялық жағдайымен
дүниежүзілік таулардан өзінің ерекшіліктерімен оқшауланып тұрады. Ең
алдымен оның географиялық орналасуы мен географиялық қалыптасуы, жер
бедері, климаты табиғи ландшафтысы және өзендерінің гидрологиялық
режимдерімен ерекшеленеді [2]. Сонымен қатар, жер шарындағы табиғат
нысандарының ішінде ораграфиялық жағдайы бойынша да зерттеуге өзекті сипат
береді. Осындай өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, біз дипломдық
жұмысымыздың тақырыбын Азияның биік таулы аймақтарының физикалық-
географиялық ерекшеліктері – деп белгіледік. Себебі, бүгінгі күні болып
жатқан табиғаттағы ырғақтылық құбылыстардың өзгеруі мен қалыптасуында
Азияның биік таулы аймақтарының алатын орны ерекше.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Азияның биік таулы аймақтарының
қалыптасуы мен даму ерекшелігі және оның физикалық-географиялық жағдайын
тереңірік зерттей отырып танысу. Осы мақсатты орындау үшін келесі
міндеттерді шешу керек:
Зерттеу жұмысының міндеттері:
– Азияның биік таулы аймақтарының геологиялық қалыптасуы мен
зерттелуіне сипаттама жасау;
– климатты қалыптастыруда таулардың қызметіне сипаттама беру;
– атмосфералық ауа циркуляциясына енетін ауа ағындарының қозғалысына
дүние жүзіндегі ең үлкен орографиялық тосқауылдығын анықтау;
– ішкі суларына (өзендері мен көлдері) гидрологиялық тұрғыдан талдау
жасай отырып, олардың қоректену көздерін анықтау;
– жер беті өсімдіктер мен жануарлар дүнифаунасы мен флорасына,
олардың таралуы мен түрлеріне биогеографиялық тұрғыдан талдау жасау;
– Азиядағы биік таулардың өзіндік ерекшеліктерінің элементтерін
талдап көрсету.
Жұмыстың зерттеу нысанасы: Азияның биік таулы аймақтарының физикалық-
географиялық жағдайы мен ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының әдістемесі: Дипломдық жұмыста зерттеліп отырған
аймақтағы таулы өлкенің физикалық-географиялық ерекшеліктерін анықтау
барысында салыстырмалы-географиялық, картографиялық әдістер қолданып, түрлі
авторлардың геологиялық, геоморфологиялық, географиялық тұрғыдан жүргізген
зерттеу жұмыстарының нәтижелері талданды.
Физикалық географияның ғылыми-теориялық қағидалары негізге алынды.
Диплом жұмысының ғылыми және практикалық маңызы: Азияның биік таулы
аймақтарының физикалық-географиялық ерекшеліктерін зерттей отырып олардың
географиялық орнына ғылыми тұрғыдан баға беру. Бұл зерттеу нысанасындағы
таулардың орналасуы мен қалыптасуына баға бере отырып, ондағы флора мен
фаунаның құрылымын анықтау және климатының қалыптасуы мен айнала қоршаған
табиғи ортаға әсерін көрсету. Сонымен қатар биологиялық түр ретінде
жойылып бара жатқан сирек өсімдіктердің қазіргі түрлерін сақтаудың
экологиялық мәселелерін шешу.
Азияның биік таулы аймақтарының географиялық жағдайын орта мектеп
пен жоғары мектептің оқу үрдісінде материктер мұхиттардың басты нысаналары
ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Орта мектептерде физикалық география
курстарын өткен кезде диплом жұмысында келтірілген мәліметтерді пайдалануға
негіз бар.
Сонымен қатар, мектепте оқушылардың ғылыми жұмыстарын ұйымдастыруда
өзіндік тапсырмаларды орындауда диплом жұмысының мазмұнында тұжырымдалған
пікірді қарастыруға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі негізгі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Тарау. Азияның биік таулы аймақтарының физикалық-географиялық
жағдайы мен зерттелуі
1. 1 Азияның биік таулы аймақтарының физикалық-географиялық жағдайын
зерттеген ғалымдар
Азияның биік таулы аймақтарын зерттеуде орыс ғалымдарының рөлі
айтарлықтай зор болды. Әсіресе, орыс саяхатшы ғалымдары өзімен іргелес
жатқан жер шарының ең үлкен материгі Азияны, онда тұратын халықтармен қарым-
қатынас, сауда жасауды ертеден-ақ ойластырды. Бірақ көпке дейін Азияның
географиялық жағдайын, халқын жақсы білмеді. Бұған алғашқы жол ашқандар –
діншілдер, елшілер, кейінірек саяхатшылар, географтар болды.
Батыс европалықтар сияқты орыстар да аты аңыз болған Үндістанды
Азия жерінен іздеді. Мәдениеті жоғары бұл елмен жұрттың бәрі де байланыс
жасауды армандады. Бірақ Азия түкпіріндегі, мұхит қоршауындағы Үндістан
европалықтарға оп-оңай ашыла салмады. ХVІІ ғасырда байлығымен, ертеден
дамыған мәдениетімен аты шыққан, даңқы жер жарған Үндістанға орыстар басқа
елдерден бұрын жетпекші еді, бірақ оған баратын жол белгісіз болды.
Ғалымдардың арасында Афанасий Никитин Үндістанға Васко да Гамадан 25 жыл
бұрын құрлық арқылы барып келген. Бірақ, ол кезде оның әкелген
географиялық, этнографиялық бағалы материалдарын орыс патшасы білмеді.
Саяхатшының жазғандары шіркеу қоймасында ескерусіз қалды. Ресей патшасы
1754 жылы Үндістанға тұңғыш орыс елшісін жіберді. Үндістанға елші болып
атанған Юсуп Қасымов Ауғанстан жеріне өте алмады. Содан кейін Үндістанға
елші етіп көпес Маленькийді жіберді. Ол Үнді патшасында болып, сауда
жасауға келісті. Солтүстік Үндістан мен Орталық Үндістанды аралап, Ресейге
географиялық материалдар әкелді. Маленький де Афанасий Никитин сияқты 1701
жылы еліне жетпей, жолда, Шемахада қайтыс болды.
Петр І 1717 жылы Үндістанға А. Бекович-Черкасскийді жіберді, ол
жолда қайтыс болды. Кезекті саяхатшы, музыкант Г.С. Лебедев Үндістаннан
бағалы кітаптар әкелді.
Европалықтар Үндістан, Қытай, Монғол, Тибет жерлерін зерттеуге
ертеден-ақ құштар болды. Өйткені оларды Азияның бағалы металдары, асыл
тастары, жібегі қызықтырды. Ертеде бірен-саран Азияға өткендер, оның тамаша
табиғатына, халқының мәдениетіне, архитектуралық ескерткіштеріне таң қала
қарайтын. Азияға өтуде европалықтарға көптеген қиыншылықтар кездесті.
Өйткені екі араны асқар-асқар таулар мен шөлдер, сол жерлерді мекендеген
жауынгер татар-монғолдар, түрік мемлекеті – Осман империясы алып жатты.
Европалықтар Азияға өткенде зерттеу мақсатын ашық айтпастан діншілдер,
саудагерлер, елшілер деген әр түрлі себепті сылтау етті. Ал орыстардың
Монғолиямен, Қытаймен байланысы, кейінірек, орыс патшалығы нығая бастаған
кезден басталды. 1616 жылы Монғолияға барған бірінші елші – Василий
Тюменцев. Ол Кузнец Алатауынан, Саяннан асып, Енисей өзенінің жоғарғы
ағысынан өтіп, Солтүстік-Батыс Монғолияға жетті. Иван Петлин екінші рет осы
жолмен Азияға 1618 жылы өтті. 1654 жылы орыс елшісі Федор Байков төте
жолмен, Ертіс бойымен жүріп, Монғолияға, Қытайға, оның астанасы Пекинге
барды.
Осы елшілерден кейін 1689 жылы Қытай мен Россия арасында тұңғыш
келісім жасалды. Бұл Қытай халқының басқа елдермен жасасқан ең бірінші
келісімі еді. Бұлардың жол-жөнекей жазған Орталық Азия туралы географиялық
материалдары брінші деректер болды. ХІХ ғасырда Орталық Азияны ғылыми
тұрғыдан дұрыс зерттеп, оның жаратылыс жағдайын, халқының әдет-ғұрпын
анықтау Орыс география қоғамының басшылығымен жүргізілді. Әсіресе Орталық
Азияны зерттеуде Н.М.Пржевальскийдің еңбегі география ғылымында өте маңызды
орын алады. Пржевальскийге дейін де Ішкі Азияда Филипп Ефремов, қазақ
халқының тұңғыш ғалым-саяхатшысы Шоқан Уәлиханов пен Г.Н. Потанин болған.
Н.М. Пржевальскийден кейін, Орталық Азияны – Қытай, Монғолия жерлерін,
Тибетті оның замандастары, шәкірттері – М.В. Певцов, Г.Е. Грумм-Гржимайло,
В.И.Роборовский, П.К.Козлов, В.А. Обручев т.б. зерттеді.
Г.Н. Потанин. (1835-1920). Григорий Николаевич Потанин белгілі
саяхатшы-географ. Ол Орталық Азияны жан-жақты зерттеді. 1876-1877 және 1879-
1880 жылдары Потаниннің Солтүстік-Батыс Монғолияға жасаған саяхаты өте
жемісті болды. Оның зерттеу еңбектері 1881 жылы екі том болып жарияланды.
1883 жылы Солтүстік-Батыс Монғолия очеркі екі том болып басылды. 1883-
1886 жылдары Орталық Монғолияға, Қытайға, 1892-1893 жылдары Шығыс Тибетке
жасаған экспедицияларының дүние жүзілік маңызы болды.
Бұл экспедициялар мен саяхаттар кезінде Потаниннің қасында оның
сүйікті жұбайы, әрі жәрдемшісі А.В. Потанина бірге болып, оған көмектесті.
Бұлар Ішкі Азияның асқар тауларын, құлазыған шөлдерін, жазық даласын атпен,
түйемен аралады. Қазақ, қытай, монғол, ұйғыр, дүнген халықтарының әдет-
ғұрып, өмір тарихын, мәдениетін зерттеді. Гуманист, демократ Потанин
патшаның отарлау саясатына қарсы болды. Қазақстан, Сібір, Азия халықтарының
тілін үйреніп, бәрін туыс, бәрін жақын көрді. Жас кезінде-ақ өзінің туған
жері Ертіс бойындағы орыс дворяндарының қазақтарды аяусыз жұмсап, қанағанын
көріп, оларға жаны ашитын. 1873 жылы ол патшаның отарлау саясаты негр
сатудан да жаман, адам баласына қарсы қылмыс,– деп ашық жазды.
Григорий Николаевич, қазақтың данышпан ұлы Шоқанмен достасып, туған
өлкесін бірге зерттеді. Орыс, қазақ халықтарының достық бейнесін көрсетіп,
олардың бақытты өмірге жетуін тіледі. Омбыдағы достары, әсіресе, Н.М.
Ядринцев пен оның жұбайы Александра Викторовна ғылыми-зерттеу жұмысына
көмектесті. П.П. Семенов–Тянь-Шанский Г.Н. Потанинді қамқорлығына алды.
Академик В.А. Обручев Потанин еңбегін бағалап былай деді: Ішкі
Азияны шын мәнінде ғылыми тұрғыдан зерттеу ісі, атап айтқанда, Потаниннің,
Пржевальскийдің және Певцовтың саяхаттарынан басталды. Үшеуі бірігіп Ішкі
Азияның географиялық бейнесін жасады, ал кейіннен әр түрлі мамандығы бар
саяхатшылар сол бейнеге өрнек жасай бастады.
Н.М. Пржевальский (1839-1888). Николай Михайлович Пржевальский
атақты ғалым-географ, Орталық Азияны алғаш рет зерттеп, көп жерлерін
картаға дұрыс түсірген, жаратылыстану, география ғылымдарына көп жаңалық
еңгізген ғалым. Бүкіл өмірін ғылым мен саяхат жолына бағыштаған қайраткер.
Пржевальский – Семенов–Тянь-Шанскийдің сүйікті шәкірті. Оның
Орталық Азияны зерттеудегі саяхаттарының бәрі де Семенов–Тянь-Шанскийдің
басшылығымен жүргізілді.
Пржевальский Орталық Азияға алғашқы саяхатқа шыққан кезде Менделеев
пен Ковалевскаяның, Сеченев пен Мечниковтың, Тимирязев пен Докучаевтың
ғылымға ендірген жаңалықтары бүкіл дүние жүзіне әйгілене бастады.
Пржевальский орыс ғылымының дамып, дүние жүзі ғылымына түрлі жаңалықтар
енгізген дәуірде өмір сүрді. Сол кезде Уссури өлкесін, іргелес жатқан
Орталық Азияны зерттеу жұмысы Николай Михайловичтің үлесіне тиді.
Пржевальскийдің экспедициялары: Уссури өлкесіне саяхат (1867-1869).
Бірінші – Монғол экспедициясы (1870-1873). Екінші – Лобнор – Жоңғар
экспедициясы (1876-1877). Үшінші – 1-Тибет экспедициясы (1879-1880).
Төртінші – 2-Тибет экспедициясы (1883-1885).
Николай Михайлович 1867 жылы өз өтінішімен Сібірге әскери қызметке,
Уссури өлкесін зерттеуге барды. Бұл сапарында ол Орыс география қоғамына
бірқатар жаңа деректер әкелді. Осыдан кеін ғана Пржевальскийге 1870 жылы
Орталық Азияға бірінші рет саяхатқа шығуға мүмкіншілік туды. Осы сапар
ғалымды қатты көңілдендірді. Жол азабына, ауа райының қиындығына қарамастан
Монғолия тауларын, Алашань шөлін зерттеп, белгісіз жерлерді географиялық
картаға түсіріп, ғылыми табыстарға жетті.
Саяхатшы 1870-1873 жылдардағы бірінші экспедициясында Сібірдегі
Кяхта қаласынан шығып, Калган, Пекин қалалары арқылы Хуанхе, Янцзы
өзендеріне, Алашань, Гоби шөлдеріне, Солтүстік Тибетке дейін барып қайтты.
Осы саяхаттан Петербургке есен-сау оралған Пржевальскийді Орыс
география қоғамы Константин медалымен наградтады. Шетел географиялық
қоғамдары оған сыйлық жіберді. Экспедиция қорытындысы Монғолия және
Таңгуттар деген атпен кітап болып шықты.
1876-1877 жылдары Пржевальскийдің екніші экспедициясы Орталық
Азияда болды. Экспедиция Іле өзенінен шығып, Тянь-Шань арқылы Лобнор
көлінде, Алтынтауда болып, тағы басқа жерлерді зерттеп, Зайсан селосына
оралды. Орта жолда ғалым науқастанып, Зайсанда қыстап қалады да осы сапары
жайлы Құлжадан Тянь-Шань арқылы Лобнорға атты кітап жазды. Саяхатшының
бұл еңбегін жоғары бағалап, Орыс география қоғамы оны қоғамның құрметті
мүшесі етіп сайлады. Лондон, Берлин географиялық қоғамдары да оны
медальдармен наградтады. Кейін Орыс география қоғамы Орталық Азияға
Пржевальскийдің үшінші экспедициясын ұйымдастырып, оны тағы да үлкен
дайындықпен алыс сапарға аттандырды. 1879-1880 жылдардағы осы экспедиция
Жоғар Алатауы, Шығыс Тянь-Шань, Нань-Шань, Тибет тауларын, Кукнор көлі мен
Алашань шөлін, Монғолия жерін басып өтіп, Отанына Кяхта қаласы арқылы
оралды.
Пржевальскийдің үшінші саяхаты нәтижелі болды. Ғалым 1880 жылы Орыс
география қоғамында есепті баяндама жасады. 1881 жылы Москва университеті
мен Петербург университеті оны өздеріне құрметті доктор етіп сайлады. Осы
жылы Ғылым академиясында оның Орталық Азиядан жинаған бай коллекциялары
көрмеге қойылып, көпшілікке таныстырылды. Еліміздің және шетелдің ғылыми
орындары Пржевальскийді өзіне құрметті мүше етіп сайлады. Бұл экспедиция
қорытындысын ол Зайсаннан Хами арқылы Тибетке, одан Сары өзен бастауына
дейін деген еңбегінде жазды.
1883-1885 жылдары Орталық Азияда Пржевальскийдің төртінші
экспедициясы Кяхтадан шығып, Гоби шөлі Кукнорға барды. Одан әрі Хуанхэ,
Янцзы өзендерінен өтіп, Цайдам даласының үстімен Такла-Макан шөлінің
оңтүстігіне орай Лобнорғакелді. Орталық Тянь-Шаньнан асып түсіп, Ыстықкөл
жағасында болды да, одан Петербургке кетті. Саяхатшының ізбасарлары В.И.
Роборовский мен П.К. Козлов та өз беттерімен зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Дүние жүзінің көптеген географиялық орталықтары Пржевальскийді
Орталық Азияның ғылыми тұрғыдан тұңғыш зерттеушісі деп танып, оған
өздерінің сыйлықтарын жіберді. Ал 1886 жылы саяхатшыға генерал-майор атағы
берілді. 1887 жылы Академия оған арнап алтыннан медаль құйғызып, саяхатшыны
наградтады. Медальдың бір бетіне Пржевальскийдің суреті салынып, екінші
бетіне Орталық Азия жаратылысын тұңғыш зерттеушіге деп жазылды.
М.В Певцов (1843-1902). Михайл Васильевич Певцов Орталық Азияны
зерттеуші белгілі саяхатшы. Ол Орталық Азияға шыққан экспедицияларды
басқарды, Қытай, Монғолия жерлерін төрт жылға жуық аралап, 16 мың километр
жол жүрді. Оның бір-біріне байланысты жалпы географиялық зерттеулері
нәтижелі болып, Жоңғар даласы, Гоби шөлі, Кунь-Лунь, Тянь-Шань таулары
туралы жан-жақты материалдар жазды. Ол жүрген жерінің географиялық
жағдайын, топографиясын, геологиялық құрылымын, өсімдігін, жануарлар
дүниесін мұқият зерттеп, күнделігіне түсіріп отырды. Осының нәтижесінде
Жоңғария очерктері деген еңбек жазды. Оның бұл еңбегін жоғары бағалап,
Орыс география қоғамы оны өзінің кіші алтын медалымен наградтады.
Саяхат кезінде Певцов Монғолиядағы, Алтай тауы мен Гоби шөліндегі
44 шыңдар мен төбешіктердің, белең-белестердің биіктігін анықтады. Оның
өсімдік құрамынан, жануарлар дүниесінен жинаған коллекциялары әрі мол, әрі
бағалы болды.
1882 жылы Певцовтың үшінші экспедициясы Жоңғарияның солтүстік-
батысын зерттеп қайтты. 1887 жылы ол Петербургке, гненералдық штабтың Азия
бөліміне қызметке жіберілді. 1888 жылы Н.М. Пржевальский аяқтай алмаған
экспедицияны Орыс география қоғамы Певцовқа тапсырды. Оның бұл сапарына
бұрын Пржевальский экспедицияларына қатысып жүрген географтар – В.И.
Роборовский мен Т.К. Козлов және геолог К.И. Богданович қатысты.
1889 жылы майда Ыстықкөл жағасынан Орталық Азияға аттанған
Певцовтың 4-экспедициясы 1891 жылы 1 январьда шекарадағы Зайсан көлі
маңынан келіп шықты. Бұл ХІХ ғасырдағы Орталық Азия экспедициялары ішіндегі
ең табыстыларының бірі болды. Ол жол-жөнекей 10,5 мың километр жерді
картаға түсірді, 3335 географиялық биіктікті белгілеп, 47 пункттің
географиялық координатын анықтады. Токсун ойысын, Бақраш көлді, Россия
шекарасындағы Үлкен Манас дөңін тұңғыш рет (Орталық Азия) зерттеп, картаға
түсірді. Ғалым алғаш рет Орталық Азия жерін зерттеуде П.П. Семенов – Тянь-
Шанский бастаған комплексті тәсілді қолданды.
Тибет экспедициясынан оралған соң саяхатшы өмірінің ақырына дейін
Петербургте тұрып күрделі ғылыми-зерттеу жұмысымен шұғылданды. Ғылыми
мақалалар жазды. Бұрын белгісіз бірнеше тау жоталары мен ойыстарды
белгілеп, картаға түсірді. Шығыс Жоңғарияның, Такла-Макан шөлінің, Кунь-
Лунь тауының алып жатқан орнын, шекарасын белгіледі. Жалпы Орталық Азияның
географиясын, гидрографиясын анықтады.
В.И. Роборовский (1856-1900). Всеволод Иванович Роборовский Орталық
Азияға 4 рет экспедицияға шығып, география ғылымының дамуына сүбелі үлес
қосты. Саяхатшы алғашқы екі экспедицияға өзінің ұстазы Н.М. Пржевальскиймен
бірге шықты да, үшіншісіне М.В. Певцовпен бірге барды, төртінші
экспедицияны өзі басқарды. Ол Шығыс Тянь-Шань, Нань-Шань, Кунь-Лунь, Тибет
тауларының солтүстігін зерттеп, картаға түсірді. Турфан ойпатының және
Орталық Азияның көптеген жерінің географиялық жағдайларын зерттеп,
биіктігін анықтады, толып жатқан өсімдік гербарийі мен жануарлардың терісін
жинап әкелді. Өзі жақсы суретші болғандықтан Орталық Азияның кейбір ғажайып
көріністерін суретке түсірді. Оның осындай материалдарының негізінде
Орталық Азияның бұрынғы карталарына түзету енгізілді.
Роборовский Орталық Азияның табиғатын жақсы білетін, әрі көпті
көрген саяхатшы еді. Сондықтан 1893 жылы Орыс география қоғамы оны Орталық
Азияны зерттеуге арнап құрылған экспедицияға басшы етіп тағайындады. Бұл
экспедиция Пржевальск қаласынан шығып, Текес өзенін, Үлкен Жұлдыз дөңін
басып өтіп, Шығыс Тянь-Шань тау жотасынан асып, Қашқария арқылы Лукчун,
Турфан ойпаттарын зерттеді. Хами даласынан тағы түйелерді көрді. Цайдам
даласында болып, жаз бойы Нань-Шань тау жотасын зерттеп, Кукунор көлінің
оңтүстігін ала Шығыс Тибетке – Сычуань провинциясына барды.
Экспедициядан оралған соң Роборовский ауру халіне қарамастан
география қоғамына есеп беріп, жұмыстарын қорытындылап, 1893-1895
жылдардағы Орыс география қоғамының экспедициясы деген үлкен еңбегін
жариялады.
Г.Е. Грумм-Гржимайло (1860-1936). Григорий Ефимович Грумм-Гржимайло
Орта Азияны зерттеуші атақты саяхатшы-географ. Ол зерттеу жұмысына кіріскен
кезде Азияның биік таулары: Памир, Тянь-Шань, Тибет, Кунь-Лунь, Гиндукуш,
Нань-Шань белгілі болғанымен олардың әлі де көптеген ашылмаған сыры бар
еді. Олардың кейбір нүктелері географиялық картаға дұрыс түспеген. Сондай-
ақ Азияның құлазыған шөлдері, өзендері, көлдері, оларды мекендеген
халықтардың тарихы, шаруашылығы, этнографиясы ХІХ ғасырдың батыл
зерттеушілерін күткендей еді.
1884 жылы Грумм-Гржимайло университет бітірген соң белгілі памир
экспедициясын бастады. Ол Ош қаласынан әрі Алай, Заалай жоталарынан асып,
Муксу өзені мен Қаракөлде болып, бір жазда көбелектің 146 түрінен 1200
коллекция жинады. Мұның 30 түрі ғылымға бұрын белгісіз еді. Ғалым омыртқалы
жануарлардан да коллекциялар жинап, ол жердің ауа райын, жер бедерін, тау
тізбектерін де зерттеді. Экспедициядан оралған соң, Орыс география қоғамына
есеп бері, 1885 жылы екінші рет Памир-Алтай тауларының батыс жағын зерттеп
қайтты.
1886 жылы Грумм-Гржимайло Азияға тағы да экспедиция ұйымдастырды.
Ол Ош арқылы Орталық Тянь-Шаньнан асып түсті, Қашқарияда болып, қайтадан
Ошқа оралды. Осы экспедицияның нәтижесінде ғалым Памир-Алтай, Тянь-Шань
тауларының жануарларының ерекшеліктерін анықтады, Ғалым 1887 жылы інісі
Михайл Ефимович Грумм-Гржимайло екеуі Қашқария, Қарақорым, тағы басқа
Орталық Азия жерлерін зерттеп қайтты. Бұл зерттеулердің нәтижесі оның
Памир... деген еңбегінде жазылған.
1889-1890 жылдары Грумм-Гржимайло өз экспедициясын бастап, Орталық
Азияға аттанды. Экспедицияда бірсыпыра адамдар болды. Ғалым екі жылға
созылған осы сапарында өмірге дүние жүзілік маңызы бар географиялық
жаңалықтар әкелді. Әсіресе Шығыс Тянь-*Шань тау жоталарын зерттеді. Лукчунь
ойпатының теңіз деңгейінен 154 метр төмен жатқандығын анықтап, бұрын
белгісіз Байшань тауын ашты.
Азияның биік таулы аймақтары негізінен материктің орталық бөлігінде
орналасқан. Орталық Азияның шөлді тар үстіртінен оңтүстікке қарай, бұл
жерлердің және Ганг пен Үнді ойпаттарының арасында жер шарындағы ең биік
көтеріңкі тау жүйесі жатыр, оның орташа биіктігі 5000 метрден астам. Оған
батыста Памир, Гиндукуш және Қарақорым тау түйінінен бастап, шығыста Тибет
тау қыраттарының шығыс шетіне дейінгі тау жоталары мен тау қыраттары енеді.
Оған бүкіл Тибет таулы қыраты, Куньлунь және Наньшань жатады. Ал оңтүстік
бөлігінде дүние жүзіндегі ең биік тау жүйесі – Гималай енеді. Оның орташа
биіктігінің өзі Альпінің максимум биіктігінен асып түседі.
Ертеректе Гималай тауларының жүйесі Жерорта теңіздік қатпарлы
белдеуге жатады деп саналады, неғұрлым жаңа деректер бойынша ол Үнді
платформасының жанданған шеткі бөлігі болып табылады. Онда геоген дәуіріне
дейін дамудың платформалық типі болған, осыны және Гималай климатының
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, біз бұл географиялық нысанды Азияның
биік таулы аймақтары деп қарастырамыз. Азияның биік таулы аймақтарының
қатарына Азия дүние бөлігінің орталығында орналасқан биіктігі 4000-5000 м
биіктіктен жоғары тау жүйелерін жатқызамыз.
Қазіргі таңда ғаламшарымызда шашырай орналасқан құрлықтардың өз
идеясына сәйкес қайтадан “жылжыта” отырып, алғашқы қалпына әкелген
жағдайда, олардың бір-бірімен тәуір қабысатындығын, сөйтіп шындығында да
жалғыз ғана материк алуға болатындығын ғалым А.Вегенер іс жүзінде
дәлелдеген болатын. Егер де шындығында әрбір құрлықтар есебінен осылай
құрастырып көрген жағдайда Пангея материгі ешбір сызатсыз қиюласа қоймайды.
Бірақ та бұл материк жалпы жобаланып шығады. Көлденеңі ондаған, әрі
кеткенде жүздеген километрменен ғана өлшенетін мұндай сәйкессіздікті, яғни
қиюластыру кезінде материкті құраушы құрлықтар жағалауларын бірін-бірі
көмкеріңкіреп кеткен және аз-кем қабыспай қалған тұстарын сол құрлықтардың
жазық бағыттағы қозғалыстары кезіндегі өзгерістермен түсіндіруге болады.
Тіпті, мыңдаған км-ге алшақтап кеткен бұл құрлықтардың мұндай өзгерістерге
ұшырамауы, сөйтіп ондаған-жүздеген млн. жылдан кейін өзінің алғашқы
пішінін сол қалпында сақтап қалуы мүмкін емес еді.
Материктердің пайда болуы мен қалыптасу жайында көптеген пікірлер
айтылып, соңында ғалымдар бір пікір мен тұжырымға келіп тоқтады.
Ал кейіннен материктің жер бедерінің қалыптасу жайында нақты ғылыми
теориялар мен идеялар шықты. Оларды негізінен жер асты вулкандық әрекеттер
мен тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде және платформалардың көлбеу
бағытта қозғалуының себептерімен түсіндіріп, өздерінің нақты ой-пікірлерін
тұжырымдады.
Табиғаттың қалыптасуындағы негізгі кезеңдер: Қазіргі Евразияның
орнында Кембрийге дейінгі кезеңнің соңында үш көлемді платформалық облыс
(Еуропа, Сібір және Қытай) орналасқан. Оңтүстікке қарай, негізінен
Солтүстік тропиктің оңтүстігінде, одан да ертеректе алып платформа
Гондвана қалыптасты. Платформалар аралығында геосинклиналдық белдеулер
орналасқан. Солтүстік үш платформаның оңтүстігінде Альпі-Гималай
геосинклиналдық белдеуі созылып жатты. Ол қазіргі шетелдік Еуразияның үлкен
бөлігін қамтыды және оңтүстік- шығысқа қарай созылып,солтүстік
платформаларды Гондванадан бөліп тұрды. Бұған солтүстік платформаларды бір-
бірінен бөліп тұрған Орал-Тянь-Шань, Монғол-Охота және Каледон
геосинклиналдық облыстары солтүстіктен қосылып жатты. Альпі-Гималай
геосинклиналдық белдеуі оңтүстіктен-шығыста (Тынық мұхиттық геосинклиналдық
сақинаның бөлігі) меридиандық бағытта созылып жатқан Батыс Тынық мұхиттық
белдеумен жалғасты.
Палеозойдың алғашқы жартысындағы оқиғалар Еуразия құрлығының
қалыптасуына елеулі дәрежеде әсер етті. Платформалық облыстарды теңіздің
бірнеше рет басуы геосинклиналдық белдеулер шегінде тау пайда болуымен
алмасты. Сібір платформасынан оңтүстікке байкал қатпарлығы айқындалды. Тау
құрылу процестерінің масштабы силурдың аяғында (соңғы каледон қатпарлығы)
ерекше арта түсті.
Карбонның екінші жартысы мен Пермьде Еуразия үшін үлкен маңызы болған
жаңа тектоникалық цикл (герцин) өтті. Триас дәуірінің басына дейін
жалғасқан үдемелі қозғалыстың нәтижесінде Орал-Тянь-Шань, Монғол-Охота
(шығыс бөлігінен басқа) геосинклиналдық облыстары және Альпі-Гималай
(Жерорта теңізі) геосинклиналінің айтарлықтай бөлігі бүкіл дерлік қазіргі
тау жүйелерінің орны таулы құрлыққа айналды. Нәтижесінде көне ғимараттардың
бәрі тұтасып бірікті. Қазіргі Еуразияның үлкен бөлігі мен Солтүстік
Американы қосқан зор материк пайда болды. Бұл ежелгі материкті геологтар
Лавразия деп атады.
Герцин циклі өте ұзақ болды: ол уақытқа да және кеңістікке де сай
келмейтін бірнеше фазаларға бөлінді. Тым алғашқы фазаларында тау
ғимараттары шетелдік Еуразияның оңтүстігінде және орталық Азияда
қалыптасты. Көтерілген тау ғимараттарының етегінде негізі салынған
иіндерде өсімдік қалдықтары шоғырланып, тас көмір кен орнын қалыптастырды.
Тау құрылудың одан арғы дамуына қоса күшті интрузиялар енді және кендену
байқалды. Пермь дәуірінде қатпар құрылу процестерімен қатар платформалар
жалпылай көтерілді және Пермьнің соңында Лавразияның Еуразия бөлігі
құрлыққа айналды, оның шегінде ертеде пайда болған таулар мүжіле бастады
және ыстық, басында ылғалды, кейін бірте-бірте құрғап бара жатқан климат
жағдайында терригендік шөгінділер жиналды.
Лавразияның консилидациялануымен (нығаюымен) қатар оңтүстікте
Пермьнің аяғында Лавразиядан жерортатеңіздік геосинклиналмен бөлінген
Гондвана ыдырай бастады. Платформаларда континенттік жағдайдың басымдығы
және геосинклиналдық облыстарда әлсіз тектоникалық әрекет триас кезеңіне
тән еді. Гондвананың ыдырауымен байланысты, оны екі бөлікке (батыс және
шығыс) бөліп тұрған Үндімұхитының қазаншұңқыры қалыптаса бастады [5,7].
Юраның аяғында және бор дәуірінің басында тектогенездің альпі эрасы
басталды, сол кезде Еуразия дербес материк ретінде қалыптасады және қазіргі
табиғат жағдайы қалыптасады. Тектоникалық процестердің бірінші көрінісі
триастың аяғында киммерий субэрасы басталған кезде болған. Содан соң Юра
дәуірі бойы жеке жарылулар мен әлсіз қатпарлық деформациялар пайда болды.
Бор дәуірінде тау құрылулар Жерортатеңіздік геосинклиналдық белдеудің шығыс
бөлігін және Монғол-Охота геосинклиналын қамтыды, ол құрлыққа айналып,
өзінің тарихын аяқтады. Батыс тынық мұхиттық қатпарлы белдеу шегінде
айтарлықтай қозғалыстар болған. Олар Азияның солтүстік-шығысында және
оңтүстік-шығысында құрлықтың түзілуіне әкеп соқты. Юрада және төменгі
борда көбінесе құм, тасты, сазды шөгінділер, жоғарғы борда ізбестас,
мергель және жазатын бор шөккен.
Кайнозойдың басына таман қазіргі Еуразияның солтүстік бөлігінің көп
жерінде нығайған тұтас құрлық болды. Ол өзара жайғасқан байкал, каледон
және герцин жасындағы құрылыстардың, кейінгі процестермен күшті өзгерген
және тегістелген ежелгі платформалардың ядроларынан тұрады. Еуразияның
шығысында және солтүстік шығысында тым ежелгі құрылымдарға мезозойдың тау
ғимараттары жанасты.
Неоген бойы Еуразияның геосинклинальдық облыстарында тау құрылу одан
әрі дамыды. Неогеннің аяғы мен антропогеннің басында Альпі-Гималай
қатпарлы белдеуінің шегіндегі, сондай-ақ оның сыртындағы тау ғимараттары
көтерілулерге ұшырады. Тектоникалық жандану Азияның ішкі аудандарында
әсіресе ол Гималай, Тибет, Қарақорым, Герцин қатпарлық зонасының биік және
өте биік – Куньлунь, Тянь-Шань және тағы басқа тау ғимараттарының пайда
болуына әкелді.
Неотектоникалық процестер және олармен байланыста болған Еуразия
континентінің жер бедері мен пішініндегі өзгерістер климаттық жағдайларды
едәуір өзгеріске түсірді. Сол кезеңдерден бастап қазіргі жер бетіндегі
флора мен фаунаның негізі қаланды.
Тектоникалық құрылым және рельефтің негізгі ерекшеліктері: Еуразия
материгі қалыптасуының күрделі тарихы оның табиғатының барлық
компоненттеріне әсерін тигізді. Бірақ ол күрделілігімен, алуан
түрлілігімен және Жер бөліктерінде қайталанбайтын қарама–қарсылығымен
ерекшеленетін жер беті құрылысының ерекшеліктерінде айқын көрінді. Еуразия
үшін жер шарындағы белгілі тектоникалық құрылымдардың және рельеф
типтерінің барлығы болуы тән.
Эпиплатформалы жақпарлы таулар сонымен қатар жанданған Аравия және
Үндістан платформаларының шеткі бөліктеріне тән. Аравияда олар ежелгі
ассиметриялы жақпардың батыс және оңтүстік-батыс шетін құрады, Үндістанда
рельефтің бұл типіне кей жерде Батыс және Шығыс Гаттар сай келеді.
Үндістанның қалған бөлігі түбірлі жазықтар жүйесі болып табылады. Тек
қана Солтүстік-батыста ежелгі фундаменттің үстінде, бор мен палеоген бойы
ағып төгілген базальтты жамылғы пайда болды.
Азияда палеозой жағасындағы қатпарлы ғимараттар әсіресе неоген-
антропоген кезінде жандануға ұшырады, оның нәтижесінде Орталық Монғолдық
Алтай, Тянь-Шань, Куньлунь және оның солтүстік тармақтары – Алтынтаг және
Тянь-Шань биік аса биік қатпарлы-жақпарлы және қайта қалпына келген
жақпарлы (эпиплатформалық) таулары пайда болды. Бұл таулардың орташа
биіктігі 3000-4500 метр болғанмен кейбір шыңдары 6000, тіпті 7000 м-ден
асады. Олардың рельефінде, әртүрлі биіктікке көтерілген, ежелгі кезде
тегістелген беттердің учаскелері айқын сақталған. Ыдыраудан пайда болған
беткейлер тік жарлы болып келеді.
Еуразияның оңтүстік және оңтүстік шығыс бөліктері құрылымдық жағынан
мезокайнозойлық қатпарлы ғимараттар зонасына жатады. Үндіқытайдың үлкен
бөлігі (Малакка түбегімен қоса). Тибет таулы қыратының оңтүстік щеті мен
Қарақорым неоген-антропоген кезінде тектоникалық жандануда шөккен мезозой
жасындағы жасандылар. Ол қарақорым мен Тибеттің оңтүстігінде өте күшті
байқалады. Бұл таулар, әртүрлі жастағы қатпарлы ғимараттардан тұратын
антропогеннің басында-ақ өте биікке көтерілген және көтерілуі қазіргі кезде
жалғасып жатқан Биік Азия деп аталатын Жер үстіндегі ең биік таулар
жүйесіне кіреді.
Үндіқытай жерінде мезозой қатпарлығы таралған облыс бүкіл Еуразия
арқылы, батыста Пиреней түбегінен оңтүстік-шығыста Зонд аралдарына дейін
созылып жатқан Альпі Гималай қатпарлы белдеуімен ұласқан. Сонымен бұл
белдеудің батыс тармағы Пиреней және Андалузия тауларын, Альпі, Карпат,
Аппенин және Балқан түбектерінің тау жүйелерінің, Алдыңғы Азия таулы
қыраттарын (Кіші Азия, Армян, Иран), Гиндукуш және Гималай тау жүйелерін
қосып қазіргі тектоникалық карталарда тау жүйелері таралған зона ретінде
көрсетілген. Ал, бұл кезеңде Оңтүстік Шығыс және Шығыс Азия аралдарындағы
тау көтерілу үрдісі әлі де аяқталып бітпеген, олар соңғы кайнозойлық
дәуірінде де жүріп жатыр.
Азиядағы тауларға келер болсақ әр түрлі жастағы қатпарлы
құрылыстардан тұратын Азияның биік таулы аймақтары неогеннің аяғы мен
антропогенде көтерілген, көтерілу қазіргі уақытта да тоқтаған жоқ және
биіктігі мен ауданы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі көтеріңкі жерлерді
қалыптастырған.
Енді осы таулардың геологиялық құрылыстары мен жер бедерлеріне жеке-
жеке тоқтала өтсек.
Тибет тау қыраты: Тибет таулы қыратының солтүстік шекарасы Куньлунь
жүйесіне енетін тау жоталарының етегі болып табылады. Оңтүстік және
оңтүстік-батыста шекара Гималайдың солтүстік етегімен өтеді. Солтүстік-
батыс Тибеттің шекарасы Памир-Қарақорым тау түйіні болып табылады. Таулы
қыраттың шығыс шекарасы ретінде Син Тибет тауларының шығыс етегі саналады.
Тибет таулы қыраты палеозой, мезозой және кайнозой жасындағы
қатпардан қалыптасқан, алайда оның қазіргі рельефінің қалыптасуында геоген
мен антропогеннің вертикаль қозғалысы маңызды орын алады. Кайнозойдың орта
кезеңінің өзінде қазіргі Тибеттің орнында теңіз деңгейінде жатқат
территория болған. Жаппай көтерілу Тибеттау қыраты мен Биік Азия
жоталарының пайда болуына әкеп соқты және өзімен бірге тек оның алабында
ғана емес, сондай-ақ бүкіл Орталық Азияда климаттың құрғауын туғызды.
Тибеттің көтерілуі қазіргі кезде де 100 жылда 1 метрден астам жылдамдықпен
жалғасуда.
Қазіргі рельефтің жасалуында, көтерілулер және олармен қоса жүретін
жарылуларда эрозиялық процестердің үлкен маңызы болды және одан кейін,
климат құрғаған сайын, шөл үгілу, денудация мен эолдық процестердің мәні
арта берді.
Плейстоценнің соңында Тибет тау қыраты мұз басуға ұшырады, содан
кейін мұздықтардың еруіне байланысты суға молықты. Мұз басудың бұдан ерте
кезеңдері Тибетте болған жоқ, өйткені ол қоршаған жоталардан гөрі баяу
көтерілді және плейстоценнің орта шенінде әлі де қар шекарасына жетпеген
еді. Плейстоценнің соңында көтерілу күшейе түсті де Тибетте мұз
жамылғылары пайда болды, олар еріген кезде көптеген көл қазан шұңқырлары
кемерінен шыға толып кетті. Бұдан кейінгі климаттың құрғауы көлдердің
аумағының қысқаруына және суының тұздануына әкелді.
Кайнозой эрасының ортасына дейін мұнда тектоникалық қозғалыстар
жүріп жатты. Неотектоникалық кезеңде (төменгі кайнозой) Альпі-Гималай
геосинклинальдің жабылуымен байланысты таулардың қарқынды көтерулері
басталды (тек қана плейстонценді мұздықтанудың аяғына қарай ол 300-500м-ге
көтерілді).
Плейстоценді мұздықтану өз ізін қар, морена түрінде қалдырды. Ол
биіктігі 4500 м-ден жоғары жерде орналасқан. Таулы сілемдерінің
етектерінде құзды жарлар бар. Оңтүстік-Шығысқа қарай тік жарлар бірден
өзгереді. Сино-Тибет тауларындағы аңғар тереңдігі 3000 м-ге дейін жетеді.
Тибеттің Оңтүстік-Шығыс бөлігіндегі кейбір жарлар мен құздар селге төзімсіз
келеді. Тибет Орта Азия аумағына маңызды бірлік ретінде еніп, ландшафтының
көптеген белгілеріне әсерін тигізеді.
Аталған тектоникалық әртектіліктен басқа Тибет тауының таулық тегінде
де айырмашылықтар бар. Солтүстік Тибет ауданы ерте палеозойдың
карбонатты тегіне кіреді.
Тибет таулы қыратының бәрінен бұрын құрылымы мен жер бедерінде
айтарлықтай ішкі айырмашылықтары бар екендігін оның геологиялық және
тектоникалық құрылымдарынан көруге болады. Бұлар палеогендік бор дәуірінде
пайда болған.
Гиндукуш және Қарақорым: Гиндукуш пен Қарақорымның биік таулы
аймақтарының Памир мен бірге Иран және Тибет таулы қыраттарын
байланыстыратын түзейді. Бұл тау түйіні Ауғанстан, Пакистан, Қытай,
Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан мемлекеттерінің шекараларының тоғысқан
жерлерінің орталығында орналасқан.
Гиндукушты Иран таулы қыратының солтүстігіндегі шеткі жоталарымен
бірге алып қарайды, бірақ мұндай біріктіруді орографиялық және тектоникалық
көзқарас тұрғысынан ғана мақұлдауға болар еді. Ланшафтарының сипаттамасы
бойынша Гиндукуш Иран таулы қыратының басқа шеткі жоталарынан, көбіне
онымен көрші Паропазимден түбірімен ерекшеленеді. Паропазим және Орта
Ауған тауларының арасын байланыстырушы түйін – Кохи-Баба жотасы Гиндукуш
тауының жүйесінің құрамына жатады [3].
Гиндукуштан солтүстікке қарай Памир таулы қыраты көтерілген.
Оңтүстік-шығысқа қарай Шығыс Гиндукуштан Қарамбар өзенінің аңғарынан
бөлініп, дүние жүзінің биіктігі жағынан Гималайдан кейінгі екінші тау
жүйесі – Қарақорым созылып жатыр. Оның орташа биіктігі 6000 метрге жуық.
Көптеген шыңдары 8000 метрден асады. Олардың ішіндегі ең биігі – Чогори
(Годуин Остен) (8611 метр) - әлемдегі екінші шыңы болып табылады.
Қарақорымдағы тау түзілісі негізінен триас дәуірінде, сонымен бірге
анағұрлым кейінгі кезеңде өткен. Ең жаңа жарықтар мен көтерілулер жер
бедерін жасартып жіберген, қазіргі кезеңдегі биіктікке көтерген және күшті
тілімдеген. Жас тектоникалық әсермен төрттік және қазіргі заманғы мұз басу
мен эрозияның ықпалымен Қарақорымның нағыз альпілік жер бедері пайда болды.
Асулар 5000 метрден және одан да гөрі биіктікте жатыр, олардың
көпшілігінен тіпті, жаздың кезінде өтудің өзі қиын, қыста Қарақорым арқылы
асудың сәті үнемі түсе бермейді.
Қарақорымның, әсіресе Гиндукуштың қойнауы әр түрлі пайдалы қазбаларға
бай. Онда көмір, әр түрлі металл рудалары, графит кен орындары бар, бірақ
оларды барлау өте төмен дәрежеде зерттеліп, оны өндіру де мардымсыз.
Куньлунь – Алтынтаг – Наньшань жүйесі: Бұл биік таулы аймақ кейде
Тибет тау қыратының солтүстік шеткі бөлігі ретінде қаралып жүр. Бірақ
қатпарлықтың палеозойлық жолы және соған орай геологиялық құрылысы мен
бедерінің ерекшеліктері, сондай-ақ бұл аймақтың географиялық тұрғыдан
оқшаулығы оны дербес тау жотасы ретінде қарастыруға негіз береді.
Бұл таулардың негізгі қалыптасу үрдісі мезозой кезеңінде өтті. Бұл
мезозой мен кайнозойдың шөгінділеріне толған тектоникалық ойыстың тегіс
түбін сорлар мен ағынсыз көлдер алып жатыр, олардың арасындағы ең ірісі
Кукунор болып табылады.
Бұл тау торабтарының барлығы үшін жер бедерінің аз тілімденуі, кесек
материалдардың орасан көп мөлшерде жиналуы, тау жоталары осыларға батып
тұрғандай болады, эрозиялық үрдістердің нашар дамуы тән.
Наньшань тауының құрылысы каледондық дәуірге жатады. Негізгі
тектоникалық зоналары – синклинории және антиклинории. Олар аналогилық тау
жоталарын құрайды. Солтүстік синклинории зонасына төменгі палеозойлық
құмдар және негізігі эффузивті жыныстар тән.
Куньлунь каледондық-герциндік дәуірде құрылған. Мезозой және
Кайнозой дәуірінде Куньлуньда эпиплатформалы биіктеулер басталған болатын
және олар әлі күнге дейін жалғасуда. Куньлуньның батыс бөлігінде әртүрлі
эолдың формалары бар: үрмелі желобалар, лессты жамылғылар (олардың биіктігі
4000-м-ге дейін жетеді).
Гималайдың тау түзілісі мен тектоникалық құрылымы Азияның өзге де
биік тауларына қарағанда өзінің өзіндік ерекшеліктерімен ерекшеленеді.
Соңғы уақытқа дейін үстем болып келе жатқан көзқарастарға сәйкес
Гималай жүйесі Тетистік геосинклинальдық бассейнінен оңтүстік Еуропа және
Батыс Азия тауларымен бір уақытта пайда болған. Оның қалыптасу орогенезі
үш негізгі фазасы кезінде олигоценде ежелгі кристалдық ядро мен тұнба
жыныстардан тұратын орталық білік зонасы пайда болған кезде, миоценде және
антропогеннің басында өткен. Соңғы фазада Гималайдың тау алды зонасында
қатпар түзілуі және осының алдында тегістелген таулардың жаппай көтерілуі
жүрген. Гималайдағы көтерілулер қазіргі уақытта да аяқталған жоқ, бұл
туралы біршама жиі жер сілкінулер және ерте төрттік шөгінділерінің теңіз
деңгейінен жоғары жатқан орны куәландырады [4,6,7].
1. 2 Климаты мен ішкі сулары
Еуразияның климатында оның территориясының аса көлемділігімен
байланысты ерекшеліктері айқын көрінеді. Материктің негізгі бөлімінің
экватор мен Солтүстік поляр шеңбері аралығында болуы, шығысы мен орталық
бөліктерінің тұтастығы, батыс және оңтүстік жиектерінің тілімденуі, мұхит
бассейндерінің әсері, күрделі орография Еуразияда аса алуан түрі климат
жағдайларын жасайды.
Еуразиядағы жылдық жиынтық радиация төмендегі шептерде: арктикалық
аралдарда ол 60 ккал-ға, Еуропаның батыс бөлігінде – 70-тен 140 ккал-ға
дейін, Азияның оңтүстік және оңтүстік шығысында – 120 – 180 ккал, ал егер
Арабияда Жер бетіндегі ең жоғары шамамен – 200-220 ккал өзгереді. Жылдық
радиациялық баланс Еуразия шегінде 10-нан 80 ккал-ға дейін өзгереді.
Қаңтарда Британь – Адриат теңізінің солтүстігін – Қаратеңіздің ортасын –
Каспийдің оңтүстігін – Корей түбегінің солтүстігін – Жапон аралдарын
қосатын сызықтан солтүстікке қарай радиациялық баланс теріс сипат береді.
Ал тауларда климат мүлде басқаша. Жалпы жазық жерлерде климат пен
табиғат белдеулерінің алмасуы ендік бағытында болса, ал тауларда
вертикальды, яғни биіктік белдеулік бағытымен өзгеріске ұшырайды. Бұл
процестер Орталық Азиядағы Биік тауларда анық байқалады.
Бұл таулар негізінен құрлықтағы барерьлік (тосқауыл) функцияны
атқарушы, яғни климат айрығы болып табылады.
Тибет – өзіне тән табиғаты мен клишаты бар географиялық орта.
Тибеттің аса зор биіктігі мен тұйықталып жатуы жауын-шашын мөлшерінің аз
және ауаның барынша құрғақ болуына, атмосфераның сиректігі және осыған
байланысты жылдың көп бөлігі бойына төменгі температураның басым болып,
температураның күшті ауытқуына, жиі-жиі борай соғатын күшті желдердің
болуына әсер етеді. Климаттың бұл белгілері Тибеттің ішкі аудандарынан
әсіресе оның сотүстік, батыс және орталық бөліктерінен айқын көрінеді.
Тибеттің климаты қатаң, әрі құрғақ. Бұл көбіне оның биік жоталарымен
байланыстырылады. Қазан – қысқы ай болып есептеледі. Бұл кезеңде
температура төмендейді, көлдер мен өзендер қатады, суық желдер соғады.
Қысы ұзақ, Чангтандағы аяз -32°-қа дейін жетеді. Қысын қарсыз деуге де
болады. Ауаның құрғақтығына байланысты түскен қар жерге сіңбей, тезарада
буланып кетеді. Қысқы жел қармен қорғалмаған жерде шаңды боран көтереді.
Көктем тым кеш келеді, мамыр айының өзінде мұнда суық борандар жиі орын
алып тұрады. Жазы суықтау, температурасы +10-15°, жекеленген аймақтарда
бұл көрсеткіш 20°-тан асады. Шілде айының орташа температурасы +8°.
Тіпті шілде айында да аяздар болады. Бірақ жазда атмосфералық инсоляция
дәрежесі жоғары. Ауаның құрғақтығы температураның тәуліктік ауытқуын жиі
өзгертіп жіберіп отырады (37°-қа дейін). Тибеттің Оңтүстік аймағы
айтарлықтай жылы (ауа температурасы қаңтарда -2-4°, шілдеде +14-18°).
Жауын-шащынның орташа жылдық мөлшері 100-200мм. Оның көп бөлігі қар
түрінде түседі. Таудың шеткері аймақтарында бұл көрсеткіш 500мм-ден асып
түседі, ал оңтүстігінде (жазғы муссондық әсері бар аймақтар) – 700-1000мм-
ге дейін жетеді [8,9,10].
Тибеттің батыс бөлігінде жауын-шашын мөлшері 250 мм-ден аспайды,
жауын-шашын жаз айларында, көбіне қар түрінде жауады. Жылы кезең өте қысқа
және үнемі үсік араласып тұрады. Жаз айларында орташа температурасы +10° –
16°С, бірақ күннің ең ыстық кезеңінде ауа температурасы +30°С-ге дейін
қызады. Сонымен бірге түнде температура 0°С-тан төмендейтін кездері де аз
болмайды. Қыс ұзақ және аязды, температура үнемі - 35°С болады. Қар
жамылғысы болмайды, сондықтан топырақ үлкен тереңдікке дейін қатады да көп
жылдық тоң қабатын сақтайды. Өзендер мен көлдер ұзақ уақытқа қатады.
Тіпті күшті аязды күндері гейзерледің маңына да мұз бағандары пайда болады
да ішінен ыстық су фонтан түрінде өзінің атқылауын жалғастыра береді.
Шығыс пен оңтүстікке қарай климат жағдайы біраз өзгеріске ұшырайды:
ылғалдылық артып, температура жоғарылайды. Бұл осы аудандарға аңғарлар мен
тау жоталарынның ояңдарын бойлап жаз кезінде муссондардың пропиктік ылғалға
қаныққан ауасы енуімен байланысты. Қыстың қатаңдығын оңтүстіктегі орын
және биіктігінің жалпы төмендеуі жұмсартады. Сондықтан Тибеттің оңтүстінде
аймақтың неғұрлым ылғалды және жылы аудандары жатыр. Лхасада жауын-
шашынның жылдық мөлшері 500 мм-ге жуықтайды, бірақ жылдан-жылға бұл
көрсеткіш күшті ауытқиды. Жаз айларының орташа температурасы +16°, +17°С,
қыстың орташа температурасы 0°С-ге жақын. Оңтүстік-шығыс бағытына қарай
температура өзгеріссіз дерлік қалады, бірақ жауын-шашынның жылдық жиынтығы
800-1000 мм-ге дейін артады.
Тибетте климаттың құрғақтығына байланысты қар сызығы өте жоғарыда –
5500 және тіпті 6000 метрде (экватордан да жоғарыда қалыптасқан) жатқанымен
мұздықтар көп, әсіресе батысы мен оңтүстігінде баршылық. Оңтүстікте мұз
басудың өріс алуы жауын-шашынның үлкен мөлшерінің түсуімен байланысты.
Шығыс бағытында аласарған сайын мұздықтар мен мәңгі қарлардың мөлшері азая
түседі. Бұл процестерге климаттың құрғауы да өзінің жоғары дәррежеде
ықпалын тигізеді.
Орталық Азияның климатының қалыптасуында Азиядағы сонымен қатар
әлемдегі ірі тауларға жататын Гиндукуш пен Қарақорымның алатын маңызы өте
зор.
Екі жүйенің климат жағдайларын қалыптастыруда таулы рельеф және үлкен
су алқаптарынан алыста жатуы асты рольге ие. Сонымен бірге тау жоаларының,
Азияның табиғат жағдайлары әр түрлі бөліктер аралығында орналасқан орны да
климатқа өз әсерін тигізеді. Жалпы алғанда, қуаң, тіпті шөді Гиндукуш пен
Қарақорымның жеке бөліктерінде үлкен климат айырмашылықтары бар, ол
айырмашылықтар негізінен оңтүстік және солтүстік беткейлердің арасында,
сондай-ақ батыс және шығыс бөліктерінің арасында көрінеді.
Қарақорымның климаты қатаң континентті. Мұнда жылына 100 мм-ден аса
жауын-шашын түседі. Биіктігі 5000 метр болатын жерде бұл көрсеткіш 1500 мм-
ге дейін жетеді. Тау етегіне олар жауын ретінде түссе, ал биік таулы
аймаққа ол қар түрінде түседі (температураның төмендеуіне байланысты).
Үнді аңғарында орналасқан Лехада орташа температура (шілде айында) +16-
17оС, қаңтар айында орташа температура -8оС, ал жылдық жауын-шашын мөлшері
80 мм. Бұл көрсеткіштерді есепке алар болсақ бұл жердің климаты аридті,
құрғақ аймаққа жатады. Бұл тау Гималайға қарағанда құрғақ болса да,
мұздықтану көлемі өте жоғары: 16,3 мың км2.
Гиндукуштың батысында шығысына қарағанда жауын-шашын недәуір көп,
өйткені онда Атлантикадан біршама ылғалды ауа өтіп отырады. Онда Иран
таулы қыратының аласарақ жоталары мен үстірттерінің үстінен өткенде
ешқандай жауын-шашын бермейтін ауа массаларының өзінен недәуір мөлшерде
ылғал конденсацияланады. Сондықтан Гиндукуштың Солтүстік шығыс
беткейлерінде жылына 400-ден 800 мм-ге дейін жауын-шашын жауады, оның
максимумы қыста өтеді. Оңтүстік-шығыс беткейлерде ылғал анағұрлым аз, тау
жүйесінің батыс желдері өте алмайтын шығыс аудандарында жауын-шашын бұдан
да азая түседі (100мм-ден артық емес). Оңтүстік және оңтүстік шығыс
беткейлерде жауын-шашын көбірек жауады, бірақ енді оны жазғы муссон
әкеледі. Сондықтан Кафиристан жылына 700-1000 мм жауын-шашын алады, жазғы
максисус айқын байқалады. Солтүстік және оңтүстік беткейлерде жауын-шашын
мөлшерінің шұғыл айырма жасауы, сондай-ақ қарақорымға да тән. Оңтүстік
беткейге муссондар недәуір мөлшерде ылғал әкеледі, ал Орталық Азияның шөлді
тау үстірттеріне қараған солтүстік беткейлері құрғақ және құнарсыз болып
келеді.
Жауын-шашындағы айырмашылықтар қар шекарасының орны мен қазіргі мұз
басудың қалыңдығынан да көрінеді. Орат есеппен қар шекарасы үлкен
биіктікте жатыр. Оның ең төмен орны Оңтүстік Қарақорымда – 4700 метрде.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. АЗИЯНЫҢ БИІК ТАУЛЫ АЙМАҚТАРЫНЫҢ
ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН ЗЕРТТЕЛУІ
1. 1 Азияның биік таулы аймақтарының физикалық-географиялық жағдайын
зерттеген ғалымдар
1. 2 Климаты мен ішкі сулары
1. 3 Табиғат ландшафтысының құрылымы
ІІ ТАРАУ. АЗИЯНЫҢ БИІК ТАУЛЫ АЙМАҚТАРЫНЫҢ
АУДАНДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ІШКІ АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ
2.1 Азия аймағындағы таулы облыстардың физикалық-географиялық
аудандастырылуы
2. 2 Азияның биік таулы аймағындағы табиғат ресурстарының игерілуі
мен экологиялық жағдайы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкестілігі: Жер бетіндегі биік таулардың айнала
қоршаған орта үшін, ондағы болып жатқан әр түрлі ішкі және сыртқы
әрекеттердің, жер шарындағы тірі ағза мен климаттық жағдайдың
қалыптасуында маңызды рөл атқаратыны белгілі. Әсіресе, оның жер бетіндегі
климат пен экожүйенің тұрақтылығын сақтауда ерекше қызмет атқаратыны
белгілі. Бұл әрекеттер жер асты процестерінде түрлі тектоникалық және
геологиялық қозғалыстар мен ауытқуларға негіз болады. Осы болатын
географиялық құбылыстар жер беті тауларымен, әсіресе биік тауларымен тығыз
байланысты [1].
Дүниежүзіндегі ең биік таулардың негізгі бөлігі Азия территориясында
бой көтерген. Бұл таулар өзінің физикалық-географиялық жағдайымен
дүниежүзілік таулардан өзінің ерекшіліктерімен оқшауланып тұрады. Ең
алдымен оның географиялық орналасуы мен географиялық қалыптасуы, жер
бедері, климаты табиғи ландшафтысы және өзендерінің гидрологиялық
режимдерімен ерекшеленеді [2]. Сонымен қатар, жер шарындағы табиғат
нысандарының ішінде ораграфиялық жағдайы бойынша да зерттеуге өзекті сипат
береді. Осындай өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, біз дипломдық
жұмысымыздың тақырыбын Азияның биік таулы аймақтарының физикалық-
географиялық ерекшеліктері – деп белгіледік. Себебі, бүгінгі күні болып
жатқан табиғаттағы ырғақтылық құбылыстардың өзгеруі мен қалыптасуында
Азияның биік таулы аймақтарының алатын орны ерекше.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Азияның биік таулы аймақтарының
қалыптасуы мен даму ерекшелігі және оның физикалық-географиялық жағдайын
тереңірік зерттей отырып танысу. Осы мақсатты орындау үшін келесі
міндеттерді шешу керек:
Зерттеу жұмысының міндеттері:
– Азияның биік таулы аймақтарының геологиялық қалыптасуы мен
зерттелуіне сипаттама жасау;
– климатты қалыптастыруда таулардың қызметіне сипаттама беру;
– атмосфералық ауа циркуляциясына енетін ауа ағындарының қозғалысына
дүние жүзіндегі ең үлкен орографиялық тосқауылдығын анықтау;
– ішкі суларына (өзендері мен көлдері) гидрологиялық тұрғыдан талдау
жасай отырып, олардың қоректену көздерін анықтау;
– жер беті өсімдіктер мен жануарлар дүнифаунасы мен флорасына,
олардың таралуы мен түрлеріне биогеографиялық тұрғыдан талдау жасау;
– Азиядағы биік таулардың өзіндік ерекшеліктерінің элементтерін
талдап көрсету.
Жұмыстың зерттеу нысанасы: Азияның биік таулы аймақтарының физикалық-
географиялық жағдайы мен ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының әдістемесі: Дипломдық жұмыста зерттеліп отырған
аймақтағы таулы өлкенің физикалық-географиялық ерекшеліктерін анықтау
барысында салыстырмалы-географиялық, картографиялық әдістер қолданып, түрлі
авторлардың геологиялық, геоморфологиялық, географиялық тұрғыдан жүргізген
зерттеу жұмыстарының нәтижелері талданды.
Физикалық географияның ғылыми-теориялық қағидалары негізге алынды.
Диплом жұмысының ғылыми және практикалық маңызы: Азияның биік таулы
аймақтарының физикалық-географиялық ерекшеліктерін зерттей отырып олардың
географиялық орнына ғылыми тұрғыдан баға беру. Бұл зерттеу нысанасындағы
таулардың орналасуы мен қалыптасуына баға бере отырып, ондағы флора мен
фаунаның құрылымын анықтау және климатының қалыптасуы мен айнала қоршаған
табиғи ортаға әсерін көрсету. Сонымен қатар биологиялық түр ретінде
жойылып бара жатқан сирек өсімдіктердің қазіргі түрлерін сақтаудың
экологиялық мәселелерін шешу.
Азияның биік таулы аймақтарының географиялық жағдайын орта мектеп
пен жоғары мектептің оқу үрдісінде материктер мұхиттардың басты нысаналары
ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Орта мектептерде физикалық география
курстарын өткен кезде диплом жұмысында келтірілген мәліметтерді пайдалануға
негіз бар.
Сонымен қатар, мектепте оқушылардың ғылыми жұмыстарын ұйымдастыруда
өзіндік тапсырмаларды орындауда диплом жұмысының мазмұнында тұжырымдалған
пікірді қарастыруға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі негізгі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Тарау. Азияның биік таулы аймақтарының физикалық-географиялық
жағдайы мен зерттелуі
1. 1 Азияның биік таулы аймақтарының физикалық-географиялық жағдайын
зерттеген ғалымдар
Азияның биік таулы аймақтарын зерттеуде орыс ғалымдарының рөлі
айтарлықтай зор болды. Әсіресе, орыс саяхатшы ғалымдары өзімен іргелес
жатқан жер шарының ең үлкен материгі Азияны, онда тұратын халықтармен қарым-
қатынас, сауда жасауды ертеден-ақ ойластырды. Бірақ көпке дейін Азияның
географиялық жағдайын, халқын жақсы білмеді. Бұған алғашқы жол ашқандар –
діншілдер, елшілер, кейінірек саяхатшылар, географтар болды.
Батыс европалықтар сияқты орыстар да аты аңыз болған Үндістанды
Азия жерінен іздеді. Мәдениеті жоғары бұл елмен жұрттың бәрі де байланыс
жасауды армандады. Бірақ Азия түкпіріндегі, мұхит қоршауындағы Үндістан
европалықтарға оп-оңай ашыла салмады. ХVІІ ғасырда байлығымен, ертеден
дамыған мәдениетімен аты шыққан, даңқы жер жарған Үндістанға орыстар басқа
елдерден бұрын жетпекші еді, бірақ оған баратын жол белгісіз болды.
Ғалымдардың арасында Афанасий Никитин Үндістанға Васко да Гамадан 25 жыл
бұрын құрлық арқылы барып келген. Бірақ, ол кезде оның әкелген
географиялық, этнографиялық бағалы материалдарын орыс патшасы білмеді.
Саяхатшының жазғандары шіркеу қоймасында ескерусіз қалды. Ресей патшасы
1754 жылы Үндістанға тұңғыш орыс елшісін жіберді. Үндістанға елші болып
атанған Юсуп Қасымов Ауғанстан жеріне өте алмады. Содан кейін Үндістанға
елші етіп көпес Маленькийді жіберді. Ол Үнді патшасында болып, сауда
жасауға келісті. Солтүстік Үндістан мен Орталық Үндістанды аралап, Ресейге
географиялық материалдар әкелді. Маленький де Афанасий Никитин сияқты 1701
жылы еліне жетпей, жолда, Шемахада қайтыс болды.
Петр І 1717 жылы Үндістанға А. Бекович-Черкасскийді жіберді, ол
жолда қайтыс болды. Кезекті саяхатшы, музыкант Г.С. Лебедев Үндістаннан
бағалы кітаптар әкелді.
Европалықтар Үндістан, Қытай, Монғол, Тибет жерлерін зерттеуге
ертеден-ақ құштар болды. Өйткені оларды Азияның бағалы металдары, асыл
тастары, жібегі қызықтырды. Ертеде бірен-саран Азияға өткендер, оның тамаша
табиғатына, халқының мәдениетіне, архитектуралық ескерткіштеріне таң қала
қарайтын. Азияға өтуде европалықтарға көптеген қиыншылықтар кездесті.
Өйткені екі араны асқар-асқар таулар мен шөлдер, сол жерлерді мекендеген
жауынгер татар-монғолдар, түрік мемлекеті – Осман империясы алып жатты.
Европалықтар Азияға өткенде зерттеу мақсатын ашық айтпастан діншілдер,
саудагерлер, елшілер деген әр түрлі себепті сылтау етті. Ал орыстардың
Монғолиямен, Қытаймен байланысы, кейінірек, орыс патшалығы нығая бастаған
кезден басталды. 1616 жылы Монғолияға барған бірінші елші – Василий
Тюменцев. Ол Кузнец Алатауынан, Саяннан асып, Енисей өзенінің жоғарғы
ағысынан өтіп, Солтүстік-Батыс Монғолияға жетті. Иван Петлин екінші рет осы
жолмен Азияға 1618 жылы өтті. 1654 жылы орыс елшісі Федор Байков төте
жолмен, Ертіс бойымен жүріп, Монғолияға, Қытайға, оның астанасы Пекинге
барды.
Осы елшілерден кейін 1689 жылы Қытай мен Россия арасында тұңғыш
келісім жасалды. Бұл Қытай халқының басқа елдермен жасасқан ең бірінші
келісімі еді. Бұлардың жол-жөнекей жазған Орталық Азия туралы географиялық
материалдары брінші деректер болды. ХІХ ғасырда Орталық Азияны ғылыми
тұрғыдан дұрыс зерттеп, оның жаратылыс жағдайын, халқының әдет-ғұрпын
анықтау Орыс география қоғамының басшылығымен жүргізілді. Әсіресе Орталық
Азияны зерттеуде Н.М.Пржевальскийдің еңбегі география ғылымында өте маңызды
орын алады. Пржевальскийге дейін де Ішкі Азияда Филипп Ефремов, қазақ
халқының тұңғыш ғалым-саяхатшысы Шоқан Уәлиханов пен Г.Н. Потанин болған.
Н.М. Пржевальскийден кейін, Орталық Азияны – Қытай, Монғолия жерлерін,
Тибетті оның замандастары, шәкірттері – М.В. Певцов, Г.Е. Грумм-Гржимайло,
В.И.Роборовский, П.К.Козлов, В.А. Обручев т.б. зерттеді.
Г.Н. Потанин. (1835-1920). Григорий Николаевич Потанин белгілі
саяхатшы-географ. Ол Орталық Азияны жан-жақты зерттеді. 1876-1877 және 1879-
1880 жылдары Потаниннің Солтүстік-Батыс Монғолияға жасаған саяхаты өте
жемісті болды. Оның зерттеу еңбектері 1881 жылы екі том болып жарияланды.
1883 жылы Солтүстік-Батыс Монғолия очеркі екі том болып басылды. 1883-
1886 жылдары Орталық Монғолияға, Қытайға, 1892-1893 жылдары Шығыс Тибетке
жасаған экспедицияларының дүние жүзілік маңызы болды.
Бұл экспедициялар мен саяхаттар кезінде Потаниннің қасында оның
сүйікті жұбайы, әрі жәрдемшісі А.В. Потанина бірге болып, оған көмектесті.
Бұлар Ішкі Азияның асқар тауларын, құлазыған шөлдерін, жазық даласын атпен,
түйемен аралады. Қазақ, қытай, монғол, ұйғыр, дүнген халықтарының әдет-
ғұрып, өмір тарихын, мәдениетін зерттеді. Гуманист, демократ Потанин
патшаның отарлау саясатына қарсы болды. Қазақстан, Сібір, Азия халықтарының
тілін үйреніп, бәрін туыс, бәрін жақын көрді. Жас кезінде-ақ өзінің туған
жері Ертіс бойындағы орыс дворяндарының қазақтарды аяусыз жұмсап, қанағанын
көріп, оларға жаны ашитын. 1873 жылы ол патшаның отарлау саясаты негр
сатудан да жаман, адам баласына қарсы қылмыс,– деп ашық жазды.
Григорий Николаевич, қазақтың данышпан ұлы Шоқанмен достасып, туған
өлкесін бірге зерттеді. Орыс, қазақ халықтарының достық бейнесін көрсетіп,
олардың бақытты өмірге жетуін тіледі. Омбыдағы достары, әсіресе, Н.М.
Ядринцев пен оның жұбайы Александра Викторовна ғылыми-зерттеу жұмысына
көмектесті. П.П. Семенов–Тянь-Шанский Г.Н. Потанинді қамқорлығына алды.
Академик В.А. Обручев Потанин еңбегін бағалап былай деді: Ішкі
Азияны шын мәнінде ғылыми тұрғыдан зерттеу ісі, атап айтқанда, Потаниннің,
Пржевальскийдің және Певцовтың саяхаттарынан басталды. Үшеуі бірігіп Ішкі
Азияның географиялық бейнесін жасады, ал кейіннен әр түрлі мамандығы бар
саяхатшылар сол бейнеге өрнек жасай бастады.
Н.М. Пржевальский (1839-1888). Николай Михайлович Пржевальский
атақты ғалым-географ, Орталық Азияны алғаш рет зерттеп, көп жерлерін
картаға дұрыс түсірген, жаратылыстану, география ғылымдарына көп жаңалық
еңгізген ғалым. Бүкіл өмірін ғылым мен саяхат жолына бағыштаған қайраткер.
Пржевальский – Семенов–Тянь-Шанскийдің сүйікті шәкірті. Оның
Орталық Азияны зерттеудегі саяхаттарының бәрі де Семенов–Тянь-Шанскийдің
басшылығымен жүргізілді.
Пржевальский Орталық Азияға алғашқы саяхатқа шыққан кезде Менделеев
пен Ковалевскаяның, Сеченев пен Мечниковтың, Тимирязев пен Докучаевтың
ғылымға ендірген жаңалықтары бүкіл дүние жүзіне әйгілене бастады.
Пржевальский орыс ғылымының дамып, дүние жүзі ғылымына түрлі жаңалықтар
енгізген дәуірде өмір сүрді. Сол кезде Уссури өлкесін, іргелес жатқан
Орталық Азияны зерттеу жұмысы Николай Михайловичтің үлесіне тиді.
Пржевальскийдің экспедициялары: Уссури өлкесіне саяхат (1867-1869).
Бірінші – Монғол экспедициясы (1870-1873). Екінші – Лобнор – Жоңғар
экспедициясы (1876-1877). Үшінші – 1-Тибет экспедициясы (1879-1880).
Төртінші – 2-Тибет экспедициясы (1883-1885).
Николай Михайлович 1867 жылы өз өтінішімен Сібірге әскери қызметке,
Уссури өлкесін зерттеуге барды. Бұл сапарында ол Орыс география қоғамына
бірқатар жаңа деректер әкелді. Осыдан кеін ғана Пржевальскийге 1870 жылы
Орталық Азияға бірінші рет саяхатқа шығуға мүмкіншілік туды. Осы сапар
ғалымды қатты көңілдендірді. Жол азабына, ауа райының қиындығына қарамастан
Монғолия тауларын, Алашань шөлін зерттеп, белгісіз жерлерді географиялық
картаға түсіріп, ғылыми табыстарға жетті.
Саяхатшы 1870-1873 жылдардағы бірінші экспедициясында Сібірдегі
Кяхта қаласынан шығып, Калган, Пекин қалалары арқылы Хуанхе, Янцзы
өзендеріне, Алашань, Гоби шөлдеріне, Солтүстік Тибетке дейін барып қайтты.
Осы саяхаттан Петербургке есен-сау оралған Пржевальскийді Орыс
география қоғамы Константин медалымен наградтады. Шетел географиялық
қоғамдары оған сыйлық жіберді. Экспедиция қорытындысы Монғолия және
Таңгуттар деген атпен кітап болып шықты.
1876-1877 жылдары Пржевальскийдің екніші экспедициясы Орталық
Азияда болды. Экспедиция Іле өзенінен шығып, Тянь-Шань арқылы Лобнор
көлінде, Алтынтауда болып, тағы басқа жерлерді зерттеп, Зайсан селосына
оралды. Орта жолда ғалым науқастанып, Зайсанда қыстап қалады да осы сапары
жайлы Құлжадан Тянь-Шань арқылы Лобнорға атты кітап жазды. Саяхатшының
бұл еңбегін жоғары бағалап, Орыс география қоғамы оны қоғамның құрметті
мүшесі етіп сайлады. Лондон, Берлин географиялық қоғамдары да оны
медальдармен наградтады. Кейін Орыс география қоғамы Орталық Азияға
Пржевальскийдің үшінші экспедициясын ұйымдастырып, оны тағы да үлкен
дайындықпен алыс сапарға аттандырды. 1879-1880 жылдардағы осы экспедиция
Жоғар Алатауы, Шығыс Тянь-Шань, Нань-Шань, Тибет тауларын, Кукнор көлі мен
Алашань шөлін, Монғолия жерін басып өтіп, Отанына Кяхта қаласы арқылы
оралды.
Пржевальскийдің үшінші саяхаты нәтижелі болды. Ғалым 1880 жылы Орыс
география қоғамында есепті баяндама жасады. 1881 жылы Москва университеті
мен Петербург университеті оны өздеріне құрметті доктор етіп сайлады. Осы
жылы Ғылым академиясында оның Орталық Азиядан жинаған бай коллекциялары
көрмеге қойылып, көпшілікке таныстырылды. Еліміздің және шетелдің ғылыми
орындары Пржевальскийді өзіне құрметті мүше етіп сайлады. Бұл экспедиция
қорытындысын ол Зайсаннан Хами арқылы Тибетке, одан Сары өзен бастауына
дейін деген еңбегінде жазды.
1883-1885 жылдары Орталық Азияда Пржевальскийдің төртінші
экспедициясы Кяхтадан шығып, Гоби шөлі Кукнорға барды. Одан әрі Хуанхэ,
Янцзы өзендерінен өтіп, Цайдам даласының үстімен Такла-Макан шөлінің
оңтүстігіне орай Лобнорғакелді. Орталық Тянь-Шаньнан асып түсіп, Ыстықкөл
жағасында болды да, одан Петербургке кетті. Саяхатшының ізбасарлары В.И.
Роборовский мен П.К. Козлов та өз беттерімен зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Дүние жүзінің көптеген географиялық орталықтары Пржевальскийді
Орталық Азияның ғылыми тұрғыдан тұңғыш зерттеушісі деп танып, оған
өздерінің сыйлықтарын жіберді. Ал 1886 жылы саяхатшыға генерал-майор атағы
берілді. 1887 жылы Академия оған арнап алтыннан медаль құйғызып, саяхатшыны
наградтады. Медальдың бір бетіне Пржевальскийдің суреті салынып, екінші
бетіне Орталық Азия жаратылысын тұңғыш зерттеушіге деп жазылды.
М.В Певцов (1843-1902). Михайл Васильевич Певцов Орталық Азияны
зерттеуші белгілі саяхатшы. Ол Орталық Азияға шыққан экспедицияларды
басқарды, Қытай, Монғолия жерлерін төрт жылға жуық аралап, 16 мың километр
жол жүрді. Оның бір-біріне байланысты жалпы географиялық зерттеулері
нәтижелі болып, Жоңғар даласы, Гоби шөлі, Кунь-Лунь, Тянь-Шань таулары
туралы жан-жақты материалдар жазды. Ол жүрген жерінің географиялық
жағдайын, топографиясын, геологиялық құрылымын, өсімдігін, жануарлар
дүниесін мұқият зерттеп, күнделігіне түсіріп отырды. Осының нәтижесінде
Жоңғария очерктері деген еңбек жазды. Оның бұл еңбегін жоғары бағалап,
Орыс география қоғамы оны өзінің кіші алтын медалымен наградтады.
Саяхат кезінде Певцов Монғолиядағы, Алтай тауы мен Гоби шөліндегі
44 шыңдар мен төбешіктердің, белең-белестердің биіктігін анықтады. Оның
өсімдік құрамынан, жануарлар дүниесінен жинаған коллекциялары әрі мол, әрі
бағалы болды.
1882 жылы Певцовтың үшінші экспедициясы Жоңғарияның солтүстік-
батысын зерттеп қайтты. 1887 жылы ол Петербургке, гненералдық штабтың Азия
бөліміне қызметке жіберілді. 1888 жылы Н.М. Пржевальский аяқтай алмаған
экспедицияны Орыс география қоғамы Певцовқа тапсырды. Оның бұл сапарына
бұрын Пржевальский экспедицияларына қатысып жүрген географтар – В.И.
Роборовский мен Т.К. Козлов және геолог К.И. Богданович қатысты.
1889 жылы майда Ыстықкөл жағасынан Орталық Азияға аттанған
Певцовтың 4-экспедициясы 1891 жылы 1 январьда шекарадағы Зайсан көлі
маңынан келіп шықты. Бұл ХІХ ғасырдағы Орталық Азия экспедициялары ішіндегі
ең табыстыларының бірі болды. Ол жол-жөнекей 10,5 мың километр жерді
картаға түсірді, 3335 географиялық биіктікті белгілеп, 47 пункттің
географиялық координатын анықтады. Токсун ойысын, Бақраш көлді, Россия
шекарасындағы Үлкен Манас дөңін тұңғыш рет (Орталық Азия) зерттеп, картаға
түсірді. Ғалым алғаш рет Орталық Азия жерін зерттеуде П.П. Семенов – Тянь-
Шанский бастаған комплексті тәсілді қолданды.
Тибет экспедициясынан оралған соң саяхатшы өмірінің ақырына дейін
Петербургте тұрып күрделі ғылыми-зерттеу жұмысымен шұғылданды. Ғылыми
мақалалар жазды. Бұрын белгісіз бірнеше тау жоталары мен ойыстарды
белгілеп, картаға түсірді. Шығыс Жоңғарияның, Такла-Макан шөлінің, Кунь-
Лунь тауының алып жатқан орнын, шекарасын белгіледі. Жалпы Орталық Азияның
географиясын, гидрографиясын анықтады.
В.И. Роборовский (1856-1900). Всеволод Иванович Роборовский Орталық
Азияға 4 рет экспедицияға шығып, география ғылымының дамуына сүбелі үлес
қосты. Саяхатшы алғашқы екі экспедицияға өзінің ұстазы Н.М. Пржевальскиймен
бірге шықты да, үшіншісіне М.В. Певцовпен бірге барды, төртінші
экспедицияны өзі басқарды. Ол Шығыс Тянь-Шань, Нань-Шань, Кунь-Лунь, Тибет
тауларының солтүстігін зерттеп, картаға түсірді. Турфан ойпатының және
Орталық Азияның көптеген жерінің географиялық жағдайларын зерттеп,
биіктігін анықтады, толып жатқан өсімдік гербарийі мен жануарлардың терісін
жинап әкелді. Өзі жақсы суретші болғандықтан Орталық Азияның кейбір ғажайып
көріністерін суретке түсірді. Оның осындай материалдарының негізінде
Орталық Азияның бұрынғы карталарына түзету енгізілді.
Роборовский Орталық Азияның табиғатын жақсы білетін, әрі көпті
көрген саяхатшы еді. Сондықтан 1893 жылы Орыс география қоғамы оны Орталық
Азияны зерттеуге арнап құрылған экспедицияға басшы етіп тағайындады. Бұл
экспедиция Пржевальск қаласынан шығып, Текес өзенін, Үлкен Жұлдыз дөңін
басып өтіп, Шығыс Тянь-Шань тау жотасынан асып, Қашқария арқылы Лукчун,
Турфан ойпаттарын зерттеді. Хами даласынан тағы түйелерді көрді. Цайдам
даласында болып, жаз бойы Нань-Шань тау жотасын зерттеп, Кукунор көлінің
оңтүстігін ала Шығыс Тибетке – Сычуань провинциясына барды.
Экспедициядан оралған соң Роборовский ауру халіне қарамастан
география қоғамына есеп беріп, жұмыстарын қорытындылап, 1893-1895
жылдардағы Орыс география қоғамының экспедициясы деген үлкен еңбегін
жариялады.
Г.Е. Грумм-Гржимайло (1860-1936). Григорий Ефимович Грумм-Гржимайло
Орта Азияны зерттеуші атақты саяхатшы-географ. Ол зерттеу жұмысына кіріскен
кезде Азияның биік таулары: Памир, Тянь-Шань, Тибет, Кунь-Лунь, Гиндукуш,
Нань-Шань белгілі болғанымен олардың әлі де көптеген ашылмаған сыры бар
еді. Олардың кейбір нүктелері географиялық картаға дұрыс түспеген. Сондай-
ақ Азияның құлазыған шөлдері, өзендері, көлдері, оларды мекендеген
халықтардың тарихы, шаруашылығы, этнографиясы ХІХ ғасырдың батыл
зерттеушілерін күткендей еді.
1884 жылы Грумм-Гржимайло университет бітірген соң белгілі памир
экспедициясын бастады. Ол Ош қаласынан әрі Алай, Заалай жоталарынан асып,
Муксу өзені мен Қаракөлде болып, бір жазда көбелектің 146 түрінен 1200
коллекция жинады. Мұның 30 түрі ғылымға бұрын белгісіз еді. Ғалым омыртқалы
жануарлардан да коллекциялар жинап, ол жердің ауа райын, жер бедерін, тау
тізбектерін де зерттеді. Экспедициядан оралған соң, Орыс география қоғамына
есеп бері, 1885 жылы екінші рет Памир-Алтай тауларының батыс жағын зерттеп
қайтты.
1886 жылы Грумм-Гржимайло Азияға тағы да экспедиция ұйымдастырды.
Ол Ош арқылы Орталық Тянь-Шаньнан асып түсті, Қашқарияда болып, қайтадан
Ошқа оралды. Осы экспедицияның нәтижесінде ғалым Памир-Алтай, Тянь-Шань
тауларының жануарларының ерекшеліктерін анықтады, Ғалым 1887 жылы інісі
Михайл Ефимович Грумм-Гржимайло екеуі Қашқария, Қарақорым, тағы басқа
Орталық Азия жерлерін зерттеп қайтты. Бұл зерттеулердің нәтижесі оның
Памир... деген еңбегінде жазылған.
1889-1890 жылдары Грумм-Гржимайло өз экспедициясын бастап, Орталық
Азияға аттанды. Экспедицияда бірсыпыра адамдар болды. Ғалым екі жылға
созылған осы сапарында өмірге дүние жүзілік маңызы бар географиялық
жаңалықтар әкелді. Әсіресе Шығыс Тянь-*Шань тау жоталарын зерттеді. Лукчунь
ойпатының теңіз деңгейінен 154 метр төмен жатқандығын анықтап, бұрын
белгісіз Байшань тауын ашты.
Азияның биік таулы аймақтары негізінен материктің орталық бөлігінде
орналасқан. Орталық Азияның шөлді тар үстіртінен оңтүстікке қарай, бұл
жерлердің және Ганг пен Үнді ойпаттарының арасында жер шарындағы ең биік
көтеріңкі тау жүйесі жатыр, оның орташа биіктігі 5000 метрден астам. Оған
батыста Памир, Гиндукуш және Қарақорым тау түйінінен бастап, шығыста Тибет
тау қыраттарының шығыс шетіне дейінгі тау жоталары мен тау қыраттары енеді.
Оған бүкіл Тибет таулы қыраты, Куньлунь және Наньшань жатады. Ал оңтүстік
бөлігінде дүние жүзіндегі ең биік тау жүйесі – Гималай енеді. Оның орташа
биіктігінің өзі Альпінің максимум биіктігінен асып түседі.
Ертеректе Гималай тауларының жүйесі Жерорта теңіздік қатпарлы
белдеуге жатады деп саналады, неғұрлым жаңа деректер бойынша ол Үнді
платформасының жанданған шеткі бөлігі болып табылады. Онда геоген дәуіріне
дейін дамудың платформалық типі болған, осыны және Гималай климатының
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, біз бұл географиялық нысанды Азияның
биік таулы аймақтары деп қарастырамыз. Азияның биік таулы аймақтарының
қатарына Азия дүние бөлігінің орталығында орналасқан биіктігі 4000-5000 м
биіктіктен жоғары тау жүйелерін жатқызамыз.
Қазіргі таңда ғаламшарымызда шашырай орналасқан құрлықтардың өз
идеясына сәйкес қайтадан “жылжыта” отырып, алғашқы қалпына әкелген
жағдайда, олардың бір-бірімен тәуір қабысатындығын, сөйтіп шындығында да
жалғыз ғана материк алуға болатындығын ғалым А.Вегенер іс жүзінде
дәлелдеген болатын. Егер де шындығында әрбір құрлықтар есебінен осылай
құрастырып көрген жағдайда Пангея материгі ешбір сызатсыз қиюласа қоймайды.
Бірақ та бұл материк жалпы жобаланып шығады. Көлденеңі ондаған, әрі
кеткенде жүздеген километрменен ғана өлшенетін мұндай сәйкессіздікті, яғни
қиюластыру кезінде материкті құраушы құрлықтар жағалауларын бірін-бірі
көмкеріңкіреп кеткен және аз-кем қабыспай қалған тұстарын сол құрлықтардың
жазық бағыттағы қозғалыстары кезіндегі өзгерістермен түсіндіруге болады.
Тіпті, мыңдаған км-ге алшақтап кеткен бұл құрлықтардың мұндай өзгерістерге
ұшырамауы, сөйтіп ондаған-жүздеген млн. жылдан кейін өзінің алғашқы
пішінін сол қалпында сақтап қалуы мүмкін емес еді.
Материктердің пайда болуы мен қалыптасу жайында көптеген пікірлер
айтылып, соңында ғалымдар бір пікір мен тұжырымға келіп тоқтады.
Ал кейіннен материктің жер бедерінің қалыптасу жайында нақты ғылыми
теориялар мен идеялар шықты. Оларды негізінен жер асты вулкандық әрекеттер
мен тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде және платформалардың көлбеу
бағытта қозғалуының себептерімен түсіндіріп, өздерінің нақты ой-пікірлерін
тұжырымдады.
Табиғаттың қалыптасуындағы негізгі кезеңдер: Қазіргі Евразияның
орнында Кембрийге дейінгі кезеңнің соңында үш көлемді платформалық облыс
(Еуропа, Сібір және Қытай) орналасқан. Оңтүстікке қарай, негізінен
Солтүстік тропиктің оңтүстігінде, одан да ертеректе алып платформа
Гондвана қалыптасты. Платформалар аралығында геосинклиналдық белдеулер
орналасқан. Солтүстік үш платформаның оңтүстігінде Альпі-Гималай
геосинклиналдық белдеуі созылып жатты. Ол қазіргі шетелдік Еуразияның үлкен
бөлігін қамтыды және оңтүстік- шығысқа қарай созылып,солтүстік
платформаларды Гондванадан бөліп тұрды. Бұған солтүстік платформаларды бір-
бірінен бөліп тұрған Орал-Тянь-Шань, Монғол-Охота және Каледон
геосинклиналдық облыстары солтүстіктен қосылып жатты. Альпі-Гималай
геосинклиналдық белдеуі оңтүстіктен-шығыста (Тынық мұхиттық геосинклиналдық
сақинаның бөлігі) меридиандық бағытта созылып жатқан Батыс Тынық мұхиттық
белдеумен жалғасты.
Палеозойдың алғашқы жартысындағы оқиғалар Еуразия құрлығының
қалыптасуына елеулі дәрежеде әсер етті. Платформалық облыстарды теңіздің
бірнеше рет басуы геосинклиналдық белдеулер шегінде тау пайда болуымен
алмасты. Сібір платформасынан оңтүстікке байкал қатпарлығы айқындалды. Тау
құрылу процестерінің масштабы силурдың аяғында (соңғы каледон қатпарлығы)
ерекше арта түсті.
Карбонның екінші жартысы мен Пермьде Еуразия үшін үлкен маңызы болған
жаңа тектоникалық цикл (герцин) өтті. Триас дәуірінің басына дейін
жалғасқан үдемелі қозғалыстың нәтижесінде Орал-Тянь-Шань, Монғол-Охота
(шығыс бөлігінен басқа) геосинклиналдық облыстары және Альпі-Гималай
(Жерорта теңізі) геосинклиналінің айтарлықтай бөлігі бүкіл дерлік қазіргі
тау жүйелерінің орны таулы құрлыққа айналды. Нәтижесінде көне ғимараттардың
бәрі тұтасып бірікті. Қазіргі Еуразияның үлкен бөлігі мен Солтүстік
Американы қосқан зор материк пайда болды. Бұл ежелгі материкті геологтар
Лавразия деп атады.
Герцин циклі өте ұзақ болды: ол уақытқа да және кеңістікке де сай
келмейтін бірнеше фазаларға бөлінді. Тым алғашқы фазаларында тау
ғимараттары шетелдік Еуразияның оңтүстігінде және орталық Азияда
қалыптасты. Көтерілген тау ғимараттарының етегінде негізі салынған
иіндерде өсімдік қалдықтары шоғырланып, тас көмір кен орнын қалыптастырды.
Тау құрылудың одан арғы дамуына қоса күшті интрузиялар енді және кендену
байқалды. Пермь дәуірінде қатпар құрылу процестерімен қатар платформалар
жалпылай көтерілді және Пермьнің соңында Лавразияның Еуразия бөлігі
құрлыққа айналды, оның шегінде ертеде пайда болған таулар мүжіле бастады
және ыстық, басында ылғалды, кейін бірте-бірте құрғап бара жатқан климат
жағдайында терригендік шөгінділер жиналды.
Лавразияның консилидациялануымен (нығаюымен) қатар оңтүстікте
Пермьнің аяғында Лавразиядан жерортатеңіздік геосинклиналмен бөлінген
Гондвана ыдырай бастады. Платформаларда континенттік жағдайдың басымдығы
және геосинклиналдық облыстарда әлсіз тектоникалық әрекет триас кезеңіне
тән еді. Гондвананың ыдырауымен байланысты, оны екі бөлікке (батыс және
шығыс) бөліп тұрған Үндімұхитының қазаншұңқыры қалыптаса бастады [5,7].
Юраның аяғында және бор дәуірінің басында тектогенездің альпі эрасы
басталды, сол кезде Еуразия дербес материк ретінде қалыптасады және қазіргі
табиғат жағдайы қалыптасады. Тектоникалық процестердің бірінші көрінісі
триастың аяғында киммерий субэрасы басталған кезде болған. Содан соң Юра
дәуірі бойы жеке жарылулар мен әлсіз қатпарлық деформациялар пайда болды.
Бор дәуірінде тау құрылулар Жерортатеңіздік геосинклиналдық белдеудің шығыс
бөлігін және Монғол-Охота геосинклиналын қамтыды, ол құрлыққа айналып,
өзінің тарихын аяқтады. Батыс тынық мұхиттық қатпарлы белдеу шегінде
айтарлықтай қозғалыстар болған. Олар Азияның солтүстік-шығысында және
оңтүстік-шығысында құрлықтың түзілуіне әкеп соқты. Юрада және төменгі
борда көбінесе құм, тасты, сазды шөгінділер, жоғарғы борда ізбестас,
мергель және жазатын бор шөккен.
Кайнозойдың басына таман қазіргі Еуразияның солтүстік бөлігінің көп
жерінде нығайған тұтас құрлық болды. Ол өзара жайғасқан байкал, каледон
және герцин жасындағы құрылыстардың, кейінгі процестермен күшті өзгерген
және тегістелген ежелгі платформалардың ядроларынан тұрады. Еуразияның
шығысында және солтүстік шығысында тым ежелгі құрылымдарға мезозойдың тау
ғимараттары жанасты.
Неоген бойы Еуразияның геосинклинальдық облыстарында тау құрылу одан
әрі дамыды. Неогеннің аяғы мен антропогеннің басында Альпі-Гималай
қатпарлы белдеуінің шегіндегі, сондай-ақ оның сыртындағы тау ғимараттары
көтерілулерге ұшырады. Тектоникалық жандану Азияның ішкі аудандарында
әсіресе ол Гималай, Тибет, Қарақорым, Герцин қатпарлық зонасының биік және
өте биік – Куньлунь, Тянь-Шань және тағы басқа тау ғимараттарының пайда
болуына әкелді.
Неотектоникалық процестер және олармен байланыста болған Еуразия
континентінің жер бедері мен пішініндегі өзгерістер климаттық жағдайларды
едәуір өзгеріске түсірді. Сол кезеңдерден бастап қазіргі жер бетіндегі
флора мен фаунаның негізі қаланды.
Тектоникалық құрылым және рельефтің негізгі ерекшеліктері: Еуразия
материгі қалыптасуының күрделі тарихы оның табиғатының барлық
компоненттеріне әсерін тигізді. Бірақ ол күрделілігімен, алуан
түрлілігімен және Жер бөліктерінде қайталанбайтын қарама–қарсылығымен
ерекшеленетін жер беті құрылысының ерекшеліктерінде айқын көрінді. Еуразия
үшін жер шарындағы белгілі тектоникалық құрылымдардың және рельеф
типтерінің барлығы болуы тән.
Эпиплатформалы жақпарлы таулар сонымен қатар жанданған Аравия және
Үндістан платформаларының шеткі бөліктеріне тән. Аравияда олар ежелгі
ассиметриялы жақпардың батыс және оңтүстік-батыс шетін құрады, Үндістанда
рельефтің бұл типіне кей жерде Батыс және Шығыс Гаттар сай келеді.
Үндістанның қалған бөлігі түбірлі жазықтар жүйесі болып табылады. Тек
қана Солтүстік-батыста ежелгі фундаменттің үстінде, бор мен палеоген бойы
ағып төгілген базальтты жамылғы пайда болды.
Азияда палеозой жағасындағы қатпарлы ғимараттар әсіресе неоген-
антропоген кезінде жандануға ұшырады, оның нәтижесінде Орталық Монғолдық
Алтай, Тянь-Шань, Куньлунь және оның солтүстік тармақтары – Алтынтаг және
Тянь-Шань биік аса биік қатпарлы-жақпарлы және қайта қалпына келген
жақпарлы (эпиплатформалық) таулары пайда болды. Бұл таулардың орташа
биіктігі 3000-4500 метр болғанмен кейбір шыңдары 6000, тіпті 7000 м-ден
асады. Олардың рельефінде, әртүрлі биіктікке көтерілген, ежелгі кезде
тегістелген беттердің учаскелері айқын сақталған. Ыдыраудан пайда болған
беткейлер тік жарлы болып келеді.
Еуразияның оңтүстік және оңтүстік шығыс бөліктері құрылымдық жағынан
мезокайнозойлық қатпарлы ғимараттар зонасына жатады. Үндіқытайдың үлкен
бөлігі (Малакка түбегімен қоса). Тибет таулы қыратының оңтүстік щеті мен
Қарақорым неоген-антропоген кезінде тектоникалық жандануда шөккен мезозой
жасындағы жасандылар. Ол қарақорым мен Тибеттің оңтүстігінде өте күшті
байқалады. Бұл таулар, әртүрлі жастағы қатпарлы ғимараттардан тұратын
антропогеннің басында-ақ өте биікке көтерілген және көтерілуі қазіргі кезде
жалғасып жатқан Биік Азия деп аталатын Жер үстіндегі ең биік таулар
жүйесіне кіреді.
Үндіқытай жерінде мезозой қатпарлығы таралған облыс бүкіл Еуразия
арқылы, батыста Пиреней түбегінен оңтүстік-шығыста Зонд аралдарына дейін
созылып жатқан Альпі Гималай қатпарлы белдеуімен ұласқан. Сонымен бұл
белдеудің батыс тармағы Пиреней және Андалузия тауларын, Альпі, Карпат,
Аппенин және Балқан түбектерінің тау жүйелерінің, Алдыңғы Азия таулы
қыраттарын (Кіші Азия, Армян, Иран), Гиндукуш және Гималай тау жүйелерін
қосып қазіргі тектоникалық карталарда тау жүйелері таралған зона ретінде
көрсетілген. Ал, бұл кезеңде Оңтүстік Шығыс және Шығыс Азия аралдарындағы
тау көтерілу үрдісі әлі де аяқталып бітпеген, олар соңғы кайнозойлық
дәуірінде де жүріп жатыр.
Азиядағы тауларға келер болсақ әр түрлі жастағы қатпарлы
құрылыстардан тұратын Азияның биік таулы аймақтары неогеннің аяғы мен
антропогенде көтерілген, көтерілу қазіргі уақытта да тоқтаған жоқ және
биіктігі мен ауданы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі көтеріңкі жерлерді
қалыптастырған.
Енді осы таулардың геологиялық құрылыстары мен жер бедерлеріне жеке-
жеке тоқтала өтсек.
Тибет тау қыраты: Тибет таулы қыратының солтүстік шекарасы Куньлунь
жүйесіне енетін тау жоталарының етегі болып табылады. Оңтүстік және
оңтүстік-батыста шекара Гималайдың солтүстік етегімен өтеді. Солтүстік-
батыс Тибеттің шекарасы Памир-Қарақорым тау түйіні болып табылады. Таулы
қыраттың шығыс шекарасы ретінде Син Тибет тауларының шығыс етегі саналады.
Тибет таулы қыраты палеозой, мезозой және кайнозой жасындағы
қатпардан қалыптасқан, алайда оның қазіргі рельефінің қалыптасуында геоген
мен антропогеннің вертикаль қозғалысы маңызды орын алады. Кайнозойдың орта
кезеңінің өзінде қазіргі Тибеттің орнында теңіз деңгейінде жатқат
территория болған. Жаппай көтерілу Тибеттау қыраты мен Биік Азия
жоталарының пайда болуына әкеп соқты және өзімен бірге тек оның алабында
ғана емес, сондай-ақ бүкіл Орталық Азияда климаттың құрғауын туғызды.
Тибеттің көтерілуі қазіргі кезде де 100 жылда 1 метрден астам жылдамдықпен
жалғасуда.
Қазіргі рельефтің жасалуында, көтерілулер және олармен қоса жүретін
жарылуларда эрозиялық процестердің үлкен маңызы болды және одан кейін,
климат құрғаған сайын, шөл үгілу, денудация мен эолдық процестердің мәні
арта берді.
Плейстоценнің соңында Тибет тау қыраты мұз басуға ұшырады, содан
кейін мұздықтардың еруіне байланысты суға молықты. Мұз басудың бұдан ерте
кезеңдері Тибетте болған жоқ, өйткені ол қоршаған жоталардан гөрі баяу
көтерілді және плейстоценнің орта шенінде әлі де қар шекарасына жетпеген
еді. Плейстоценнің соңында көтерілу күшейе түсті де Тибетте мұз
жамылғылары пайда болды, олар еріген кезде көптеген көл қазан шұңқырлары
кемерінен шыға толып кетті. Бұдан кейінгі климаттың құрғауы көлдердің
аумағының қысқаруына және суының тұздануына әкелді.
Кайнозой эрасының ортасына дейін мұнда тектоникалық қозғалыстар
жүріп жатты. Неотектоникалық кезеңде (төменгі кайнозой) Альпі-Гималай
геосинклинальдің жабылуымен байланысты таулардың қарқынды көтерулері
басталды (тек қана плейстонценді мұздықтанудың аяғына қарай ол 300-500м-ге
көтерілді).
Плейстоценді мұздықтану өз ізін қар, морена түрінде қалдырды. Ол
биіктігі 4500 м-ден жоғары жерде орналасқан. Таулы сілемдерінің
етектерінде құзды жарлар бар. Оңтүстік-Шығысқа қарай тік жарлар бірден
өзгереді. Сино-Тибет тауларындағы аңғар тереңдігі 3000 м-ге дейін жетеді.
Тибеттің Оңтүстік-Шығыс бөлігіндегі кейбір жарлар мен құздар селге төзімсіз
келеді. Тибет Орта Азия аумағына маңызды бірлік ретінде еніп, ландшафтының
көптеген белгілеріне әсерін тигізеді.
Аталған тектоникалық әртектіліктен басқа Тибет тауының таулық тегінде
де айырмашылықтар бар. Солтүстік Тибет ауданы ерте палеозойдың
карбонатты тегіне кіреді.
Тибет таулы қыратының бәрінен бұрын құрылымы мен жер бедерінде
айтарлықтай ішкі айырмашылықтары бар екендігін оның геологиялық және
тектоникалық құрылымдарынан көруге болады. Бұлар палеогендік бор дәуірінде
пайда болған.
Гиндукуш және Қарақорым: Гиндукуш пен Қарақорымның биік таулы
аймақтарының Памир мен бірге Иран және Тибет таулы қыраттарын
байланыстыратын түзейді. Бұл тау түйіні Ауғанстан, Пакистан, Қытай,
Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан мемлекеттерінің шекараларының тоғысқан
жерлерінің орталығында орналасқан.
Гиндукушты Иран таулы қыратының солтүстігіндегі шеткі жоталарымен
бірге алып қарайды, бірақ мұндай біріктіруді орографиялық және тектоникалық
көзқарас тұрғысынан ғана мақұлдауға болар еді. Ланшафтарының сипаттамасы
бойынша Гиндукуш Иран таулы қыратының басқа шеткі жоталарынан, көбіне
онымен көрші Паропазимден түбірімен ерекшеленеді. Паропазим және Орта
Ауған тауларының арасын байланыстырушы түйін – Кохи-Баба жотасы Гиндукуш
тауының жүйесінің құрамына жатады [3].
Гиндукуштан солтүстікке қарай Памир таулы қыраты көтерілген.
Оңтүстік-шығысқа қарай Шығыс Гиндукуштан Қарамбар өзенінің аңғарынан
бөлініп, дүние жүзінің биіктігі жағынан Гималайдан кейінгі екінші тау
жүйесі – Қарақорым созылып жатыр. Оның орташа биіктігі 6000 метрге жуық.
Көптеген шыңдары 8000 метрден асады. Олардың ішіндегі ең биігі – Чогори
(Годуин Остен) (8611 метр) - әлемдегі екінші шыңы болып табылады.
Қарақорымдағы тау түзілісі негізінен триас дәуірінде, сонымен бірге
анағұрлым кейінгі кезеңде өткен. Ең жаңа жарықтар мен көтерілулер жер
бедерін жасартып жіберген, қазіргі кезеңдегі биіктікке көтерген және күшті
тілімдеген. Жас тектоникалық әсермен төрттік және қазіргі заманғы мұз басу
мен эрозияның ықпалымен Қарақорымның нағыз альпілік жер бедері пайда болды.
Асулар 5000 метрден және одан да гөрі биіктікте жатыр, олардың
көпшілігінен тіпті, жаздың кезінде өтудің өзі қиын, қыста Қарақорым арқылы
асудың сәті үнемі түсе бермейді.
Қарақорымның, әсіресе Гиндукуштың қойнауы әр түрлі пайдалы қазбаларға
бай. Онда көмір, әр түрлі металл рудалары, графит кен орындары бар, бірақ
оларды барлау өте төмен дәрежеде зерттеліп, оны өндіру де мардымсыз.
Куньлунь – Алтынтаг – Наньшань жүйесі: Бұл биік таулы аймақ кейде
Тибет тау қыратының солтүстік шеткі бөлігі ретінде қаралып жүр. Бірақ
қатпарлықтың палеозойлық жолы және соған орай геологиялық құрылысы мен
бедерінің ерекшеліктері, сондай-ақ бұл аймақтың географиялық тұрғыдан
оқшаулығы оны дербес тау жотасы ретінде қарастыруға негіз береді.
Бұл таулардың негізгі қалыптасу үрдісі мезозой кезеңінде өтті. Бұл
мезозой мен кайнозойдың шөгінділеріне толған тектоникалық ойыстың тегіс
түбін сорлар мен ағынсыз көлдер алып жатыр, олардың арасындағы ең ірісі
Кукунор болып табылады.
Бұл тау торабтарының барлығы үшін жер бедерінің аз тілімденуі, кесек
материалдардың орасан көп мөлшерде жиналуы, тау жоталары осыларға батып
тұрғандай болады, эрозиялық үрдістердің нашар дамуы тән.
Наньшань тауының құрылысы каледондық дәуірге жатады. Негізгі
тектоникалық зоналары – синклинории және антиклинории. Олар аналогилық тау
жоталарын құрайды. Солтүстік синклинории зонасына төменгі палеозойлық
құмдар және негізігі эффузивті жыныстар тән.
Куньлунь каледондық-герциндік дәуірде құрылған. Мезозой және
Кайнозой дәуірінде Куньлуньда эпиплатформалы биіктеулер басталған болатын
және олар әлі күнге дейін жалғасуда. Куньлуньның батыс бөлігінде әртүрлі
эолдың формалары бар: үрмелі желобалар, лессты жамылғылар (олардың биіктігі
4000-м-ге дейін жетеді).
Гималайдың тау түзілісі мен тектоникалық құрылымы Азияның өзге де
биік тауларына қарағанда өзінің өзіндік ерекшеліктерімен ерекшеленеді.
Соңғы уақытқа дейін үстем болып келе жатқан көзқарастарға сәйкес
Гималай жүйесі Тетистік геосинклинальдық бассейнінен оңтүстік Еуропа және
Батыс Азия тауларымен бір уақытта пайда болған. Оның қалыптасу орогенезі
үш негізгі фазасы кезінде олигоценде ежелгі кристалдық ядро мен тұнба
жыныстардан тұратын орталық білік зонасы пайда болған кезде, миоценде және
антропогеннің басында өткен. Соңғы фазада Гималайдың тау алды зонасында
қатпар түзілуі және осының алдында тегістелген таулардың жаппай көтерілуі
жүрген. Гималайдағы көтерілулер қазіргі уақытта да аяқталған жоқ, бұл
туралы біршама жиі жер сілкінулер және ерте төрттік шөгінділерінің теңіз
деңгейінен жоғары жатқан орны куәландырады [4,6,7].
1. 2 Климаты мен ішкі сулары
Еуразияның климатында оның территориясының аса көлемділігімен
байланысты ерекшеліктері айқын көрінеді. Материктің негізгі бөлімінің
экватор мен Солтүстік поляр шеңбері аралығында болуы, шығысы мен орталық
бөліктерінің тұтастығы, батыс және оңтүстік жиектерінің тілімденуі, мұхит
бассейндерінің әсері, күрделі орография Еуразияда аса алуан түрі климат
жағдайларын жасайды.
Еуразиядағы жылдық жиынтық радиация төмендегі шептерде: арктикалық
аралдарда ол 60 ккал-ға, Еуропаның батыс бөлігінде – 70-тен 140 ккал-ға
дейін, Азияның оңтүстік және оңтүстік шығысында – 120 – 180 ккал, ал егер
Арабияда Жер бетіндегі ең жоғары шамамен – 200-220 ккал өзгереді. Жылдық
радиациялық баланс Еуразия шегінде 10-нан 80 ккал-ға дейін өзгереді.
Қаңтарда Британь – Адриат теңізінің солтүстігін – Қаратеңіздің ортасын –
Каспийдің оңтүстігін – Корей түбегінің солтүстігін – Жапон аралдарын
қосатын сызықтан солтүстікке қарай радиациялық баланс теріс сипат береді.
Ал тауларда климат мүлде басқаша. Жалпы жазық жерлерде климат пен
табиғат белдеулерінің алмасуы ендік бағытында болса, ал тауларда
вертикальды, яғни биіктік белдеулік бағытымен өзгеріске ұшырайды. Бұл
процестер Орталық Азиядағы Биік тауларда анық байқалады.
Бұл таулар негізінен құрлықтағы барерьлік (тосқауыл) функцияны
атқарушы, яғни климат айрығы болып табылады.
Тибет – өзіне тән табиғаты мен клишаты бар географиялық орта.
Тибеттің аса зор биіктігі мен тұйықталып жатуы жауын-шашын мөлшерінің аз
және ауаның барынша құрғақ болуына, атмосфераның сиректігі және осыған
байланысты жылдың көп бөлігі бойына төменгі температураның басым болып,
температураның күшті ауытқуына, жиі-жиі борай соғатын күшті желдердің
болуына әсер етеді. Климаттың бұл белгілері Тибеттің ішкі аудандарынан
әсіресе оның сотүстік, батыс және орталық бөліктерінен айқын көрінеді.
Тибеттің климаты қатаң, әрі құрғақ. Бұл көбіне оның биік жоталарымен
байланыстырылады. Қазан – қысқы ай болып есептеледі. Бұл кезеңде
температура төмендейді, көлдер мен өзендер қатады, суық желдер соғады.
Қысы ұзақ, Чангтандағы аяз -32°-қа дейін жетеді. Қысын қарсыз деуге де
болады. Ауаның құрғақтығына байланысты түскен қар жерге сіңбей, тезарада
буланып кетеді. Қысқы жел қармен қорғалмаған жерде шаңды боран көтереді.
Көктем тым кеш келеді, мамыр айының өзінде мұнда суық борандар жиі орын
алып тұрады. Жазы суықтау, температурасы +10-15°, жекеленген аймақтарда
бұл көрсеткіш 20°-тан асады. Шілде айының орташа температурасы +8°.
Тіпті шілде айында да аяздар болады. Бірақ жазда атмосфералық инсоляция
дәрежесі жоғары. Ауаның құрғақтығы температураның тәуліктік ауытқуын жиі
өзгертіп жіберіп отырады (37°-қа дейін). Тибеттің Оңтүстік аймағы
айтарлықтай жылы (ауа температурасы қаңтарда -2-4°, шілдеде +14-18°).
Жауын-шащынның орташа жылдық мөлшері 100-200мм. Оның көп бөлігі қар
түрінде түседі. Таудың шеткері аймақтарында бұл көрсеткіш 500мм-ден асып
түседі, ал оңтүстігінде (жазғы муссондық әсері бар аймақтар) – 700-1000мм-
ге дейін жетеді [8,9,10].
Тибеттің батыс бөлігінде жауын-шашын мөлшері 250 мм-ден аспайды,
жауын-шашын жаз айларында, көбіне қар түрінде жауады. Жылы кезең өте қысқа
және үнемі үсік араласып тұрады. Жаз айларында орташа температурасы +10° –
16°С, бірақ күннің ең ыстық кезеңінде ауа температурасы +30°С-ге дейін
қызады. Сонымен бірге түнде температура 0°С-тан төмендейтін кездері де аз
болмайды. Қыс ұзақ және аязды, температура үнемі - 35°С болады. Қар
жамылғысы болмайды, сондықтан топырақ үлкен тереңдікке дейін қатады да көп
жылдық тоң қабатын сақтайды. Өзендер мен көлдер ұзақ уақытқа қатады.
Тіпті күшті аязды күндері гейзерледің маңына да мұз бағандары пайда болады
да ішінен ыстық су фонтан түрінде өзінің атқылауын жалғастыра береді.
Шығыс пен оңтүстікке қарай климат жағдайы біраз өзгеріске ұшырайды:
ылғалдылық артып, температура жоғарылайды. Бұл осы аудандарға аңғарлар мен
тау жоталарынның ояңдарын бойлап жаз кезінде муссондардың пропиктік ылғалға
қаныққан ауасы енуімен байланысты. Қыстың қатаңдығын оңтүстіктегі орын
және биіктігінің жалпы төмендеуі жұмсартады. Сондықтан Тибеттің оңтүстінде
аймақтың неғұрлым ылғалды және жылы аудандары жатыр. Лхасада жауын-
шашынның жылдық мөлшері 500 мм-ге жуықтайды, бірақ жылдан-жылға бұл
көрсеткіш күшті ауытқиды. Жаз айларының орташа температурасы +16°, +17°С,
қыстың орташа температурасы 0°С-ге жақын. Оңтүстік-шығыс бағытына қарай
температура өзгеріссіз дерлік қалады, бірақ жауын-шашынның жылдық жиынтығы
800-1000 мм-ге дейін артады.
Тибетте климаттың құрғақтығына байланысты қар сызығы өте жоғарыда –
5500 және тіпті 6000 метрде (экватордан да жоғарыда қалыптасқан) жатқанымен
мұздықтар көп, әсіресе батысы мен оңтүстігінде баршылық. Оңтүстікте мұз
басудың өріс алуы жауын-шашынның үлкен мөлшерінің түсуімен байланысты.
Шығыс бағытында аласарған сайын мұздықтар мен мәңгі қарлардың мөлшері азая
түседі. Бұл процестерге климаттың құрғауы да өзінің жоғары дәррежеде
ықпалын тигізеді.
Орталық Азияның климатының қалыптасуында Азиядағы сонымен қатар
әлемдегі ірі тауларға жататын Гиндукуш пен Қарақорымның алатын маңызы өте
зор.
Екі жүйенің климат жағдайларын қалыптастыруда таулы рельеф және үлкен
су алқаптарынан алыста жатуы асты рольге ие. Сонымен бірге тау жоаларының,
Азияның табиғат жағдайлары әр түрлі бөліктер аралығында орналасқан орны да
климатқа өз әсерін тигізеді. Жалпы алғанда, қуаң, тіпті шөді Гиндукуш пен
Қарақорымның жеке бөліктерінде үлкен климат айырмашылықтары бар, ол
айырмашылықтар негізінен оңтүстік және солтүстік беткейлердің арасында,
сондай-ақ батыс және шығыс бөліктерінің арасында көрінеді.
Қарақорымның климаты қатаң континентті. Мұнда жылына 100 мм-ден аса
жауын-шашын түседі. Биіктігі 5000 метр болатын жерде бұл көрсеткіш 1500 мм-
ге дейін жетеді. Тау етегіне олар жауын ретінде түссе, ал биік таулы
аймаққа ол қар түрінде түседі (температураның төмендеуіне байланысты).
Үнді аңғарында орналасқан Лехада орташа температура (шілде айында) +16-
17оС, қаңтар айында орташа температура -8оС, ал жылдық жауын-шашын мөлшері
80 мм. Бұл көрсеткіштерді есепке алар болсақ бұл жердің климаты аридті,
құрғақ аймаққа жатады. Бұл тау Гималайға қарағанда құрғақ болса да,
мұздықтану көлемі өте жоғары: 16,3 мың км2.
Гиндукуштың батысында шығысына қарағанда жауын-шашын недәуір көп,
өйткені онда Атлантикадан біршама ылғалды ауа өтіп отырады. Онда Иран
таулы қыратының аласарақ жоталары мен үстірттерінің үстінен өткенде
ешқандай жауын-шашын бермейтін ауа массаларының өзінен недәуір мөлшерде
ылғал конденсацияланады. Сондықтан Гиндукуштың Солтүстік шығыс
беткейлерінде жылына 400-ден 800 мм-ге дейін жауын-шашын жауады, оның
максимумы қыста өтеді. Оңтүстік-шығыс беткейлерде ылғал анағұрлым аз, тау
жүйесінің батыс желдері өте алмайтын шығыс аудандарында жауын-шашын бұдан
да азая түседі (100мм-ден артық емес). Оңтүстік және оңтүстік шығыс
беткейлерде жауын-шашын көбірек жауады, бірақ енді оны жазғы муссон
әкеледі. Сондықтан Кафиристан жылына 700-1000 мм жауын-шашын алады, жазғы
максисус айқын байқалады. Солтүстік және оңтүстік беткейлерде жауын-шашын
мөлшерінің шұғыл айырма жасауы, сондай-ақ қарақорымға да тән. Оңтүстік
беткейге муссондар недәуір мөлшерде ылғал әкеледі, ал Орталық Азияның шөлді
тау үстірттеріне қараған солтүстік беткейлері құрғақ және құнарсыз болып
келеді.
Жауын-шашындағы айырмашылықтар қар шекарасының орны мен қазіргі мұз
басудың қалыңдығынан да көрінеді. Орат есеппен қар шекарасы үлкен
биіктікте жатыр. Оның ең төмен орны Оңтүстік Қарақорымда – 4700 метрде.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz