Еркін күресте болатын жарақаттар
Панзарбеков Куат Досжанович
11-12 жастағы еркін күреспен айналысатын балалардың үйлестігін дамыту
Развитие координации у борцов вольного стиля 11 – 12 лет
Coordinate the development of tree style wrestlers 11-12 years
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
1. ЕРКІН КҮРЕСПЕН ШҰҒЫЛДАНҒАН 11-12 ЖАСТАҒЫ СПОРТШЫЛАРДЫҢ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1. Еркін күрестің қысқаша даму тарихы.
1.2. Еркін күресітің дамуы және әдістемелік ерекшеліктері.
1.3. Еркін күресте болатын жарақаттар.
1.4. Спортшылардың дене дамуының ерекшеліктері.
2. ЕРКІН КҮРЕСПЕН АЙНАЛЫСАТЫН БАЛАЛАРДЫҢ ҮЙЛЕСТІГІН ДАМЫТУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
2.1. Еркін күресінің әдістемелік ерекшеліктері.
2.2. Еркін күресінің негізгі жаттығуы – аяқтан шалу.
2.3. Сыныптан тыс дене шынықтыру
3. СПОРТШЫЛАРДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН МЕКТЕПТЕРДЕГІ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ
САБАҒЫНДА ҚОЛДАНУ.
3.1. Жалпы жұмыстарын ұйымдастыруы.
3.2. Дене тәрбиесі және спорт жұмыстарының жалпы жылдық жоспары.
3.3. Мектептің дене тәрбиесі ұжымының міндеттері мен мақсаттары.
4. ҚОРЫТЫНДЫ.
5. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
КIРIСПЕ
Еркін күрес, гректер заманында пайда болған күрес түрі. Белдесу
қарсыластар түрегеліп төрттағанға түскенде аударылып, домалатып әдістер
қолдану арқылы өткізіледі. Мұнда балуандардың бір- бірлерін белден төмен
ұстауына, аяғынан шалуына, қағуына рұқсат етілмейді. Еркін күресінің
мақсаты лақтырған немесе төрттағаннан аударған, домалатқан кезде
қарсыласының екі жауырынын бір мезетте немесе бірінен соң бірінің
қайтарымынан кілемге тигізу. Мұндай басымдылық таза жеңіс деп есептеледі де
белдесу тоқтатылады.
Жүйке жүйесі - адам мен жануарлар организмдерінің қоршаған ортаға
бейімделуін реттейтін жүйе. Жүйке жүйесін зерттейтін морфологияның бөлімін
гр. neurologia (грек, neuron — жүйке, жүйке жасушасы; logos — ілім) деп
атайды. Жүйке жүйесінің қызметтері рефлекстер арқылы іс жүзіне асады.
Рефлекс — сыртқы, немесе ішкі орта әсерлеріне организмнің жауап қайтару
реакциясы. Жүйке жүйесі мүшелерін негізінен жүйке ұлпасы құрайды. Жүйке
жүйесі организмдегі орналасу орындары (топографиясына) мен құрылысына
сәйкес: орталық және шеткі бөлімдер болып екіге бөлінеді. Жүйке жүйесінің
орталық бөліміне ми және жұлын, ал шеткі бөліміне — мидан және жұлыннан
организмнің шеткі аумақтарына таралатын мүшелер: жүйке түбіршіктері,
жүйкелер, жүйке тораптары, жүйке түйіндері (ганглийлері) және жүйке
талшықтарының ұштары жатады. Организмдегі қызметтеріне байланысты жүйке
жүйесін үш бөлімге бөледі. Олар: сомалық (денелік), парасимпатикалық (ішкі
мүшелік), симпатикалық (тамырлық).
Жүйке жүйесінің сомалық бөлімі - дене, яғни тірек-қимыл аппараты және
тері жабыны мүшедерінің, парасимпатикалық бөлімі — ішкі мүшелер мен
бездердің, симпатикалық бөлімі — тамырлар жүйесі мүшелерінің қызметтерін
реттейді. Парасимпатикалық және симпатикалық бөлімдерді біріктіріп, жүйке
жүйесінің вегетативтік бөлімі деп атайды.
Жүйке жүйесін орталық және шеткі деп үлкен екі бөлімге бөледі. Орталық
жүйке жүйесіне ми мен жұлын жатады. Шеткі жүйке жүйесі ми мен жұлыннан
таралатын жүйкелер мен жүйке түйіндерінен тұрады. Жүйке жүйесінің қаңқа
бұлшықеттерінің жұмысын реттейтін бөлім - сомалы (грекше - дене), ішкі
мүшелердің жұмысын реттейтін бөлімін вегетативті (қоздырамын) жүйке жүйесі
деп атайды.
Еркін күрес, диам. 9 м арнайы кілемде өтеді. 19 ғ-дың аяғында Англияда
пайда болған. 1904 жылдан олимпиялық ойындар бағдарламасына енген.
Қазақстанда еркін күрес жарыстары 1955 жылдан өтіп келеді. 1956 ж. өткен
КСРО халықтары спартакиадасында Қ.Байдосов, Ж.Ысқақов жүлдеге ие болды.
Еркін күрес, кілем үстінде әдіс қолдану еркін жасалынатындықтан осылайша
аталған. Бұл дүниежүзі халықтарының күрес турлерінің әдістерін түгел
қолдануға байланысты айтылады. Еркін күресте белдескен балуандар ұпай
санымен немесе қарсыласының жауырын кілемге тигізіп, таза жеңіске жетеді.
Оның тарихы кене замандарға кетеді. Ертедегі Мысырда, Вавилонда, Қытайда
және Жапонияда еркін күрес болган. Алғаш рет еркін күрес 1904 ж. Олимпиялық
ойындардың бағдарламасына енді. Мұнда кілемге небәрі 38 балуан шығып,
жалпыкомандалық 1-орынға АҚШ-тың кұрамасы ие болды. Еркін күрестен Еуропа
чемпионаты 1928 ж., ал Әлем чемпионаты 1951 ж. бастап етіп келеді. Еркін
күрес салмақ дәрежелері жарыс басталар алдында оған қатынасушыларға
жіберілген жарыстың тәртібінде көрсетіледі.
Егер таза жеңіс болмаған жағдайда, жеңіс ең көп ұпай алған балуанға
беріледі. Балуанның киімі лыпа, бандаж, арнаулы трико және былғарыдан
тігілген жұмсақ аяқкиімнен тұрады. Еркін күресінің жарыс ережесі 1896 ж.
шығарылып, содан бергі уақытта талай рет жаңартылып келеді. Ол 1986 ж. 1
-ші Олимпиялық ойындардың бағдарламасына еніп, содан бері (1900, 1904
жылдардан басқа) бағдарламадан басқа олимпиядалық жарыстан түспей келеді.
Әлем чемпионаты 1897 ж. Еуропа чемпионаты 1898 жылдан бастап өтіп келеді.
Күрес әуесқойларының халықаралық бірлестігі (ФИЛА) 1912 ж. құрылды. ҚР- ның
Еркін күресінің бірлестігі 1993 жылдан ФИЛА-ға мүше.
Белдесу қарсыластар түрегеліп төрттағанға түскенде аударылып, домалатып
әдістер қолдану арқылы өткізіледі. Мұнда балуандардың бір- бірлерін белден
төмен ұстауына, аяғынан шалуына, қағуына рұқсат етілмейді. Еркін күресінің
мақсаты лақтырған немесе төрттағаннан аударған, домалатқан кезде
қарсыласының екі жауырынын бір мезетте немесе бірінен соң бірінің
қайтарымынан кілемге тигізу. Мұндай басымдылық таза жеңіс деп есептеледі де
белдесу тоқтатылады.
Егер таза жеңіс болмаған жағдайда, жеңіс ең көп ұпай алған балуанға
беріледі. Балуанның киімі лыпа, бандаж, арнаулы трико және былғарыдан
тігілген жұмсақ аяқкиімнен тұрады. Еркін күресінің жарыс ережесі 1896 ж.
шығарылып, содан бергі уақытта талай рет жаңартылып келеді. Ол 1986 ж. 1
-ші Олимпиялық ойындардың бағдарламасына еніп, содан бері (1900, 1904
жылдардан басқа) бағдарламадан басқа олимпиядалық жарыстан түспей келеді.
Әлем чемпионаты 1897 ж. Еуропа чемпионаты 1898 жылдан бастап өтіп келеді.
Күрес әуесқойларының халықаралық бірлестігі (ФИЛА) 1912 ж. құрылды. ҚР- ның
Еркін күресінің бірлестігі 1993 жылдан ФИЛА-ға мүше.
Қазақстандағы еркін күрес, республикалық чемпионаты 1951 ж. бастап
өткізіліп келеді. Бұдан ең алғаш шыққан СШ-лері Ж.Сқақов, Қ.Байдосов,
Қ.Қожанов және т.б. Алғашқы жылдары оның секцияларына барушылар аз
болғандықтан грек-рим күресіне қатысушылар да еркін күрестен бақтарын сынап
көрді. Кейін Ә.Айханов, А.Гапсатаров, А.Бұғыбаев, М.Қапанов, Ю.Курапаткин,
И.Байрамуков сияқты балуандар халықаралық жарыстарда көзге түсті.
Республиканың құрама командасы 2003 ж. Алматыда өткен Азия кубогі үшін
жарыста жалпыкомандалық 1-ші орынды жеңіп алды.
Жүйке жүйесінің тәндік бөлімі ағзаның сыртқы ортамен байланысын жүзеге
асырады, тітіркендіргіштерді қабылдайды. Адам еркіне байланысты
козғалыстарды басқарады.
1. ЕРКІН КҮРЕСПЕН ШҰҒЫЛДАНҒАН 11-12 ЖАСТАҒЫ СПОРТШЫЛАРДЫҢ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1. Еркін күрестің қысқаша даму тарихы.
Екін күрес тарихы. Еркін күрес өз бастамасын ағылшындардан алады.Ағылшын
еркін күресінде ( кэтчгольд ) шолақ шалбар киіп күрескен, қарсыласына
әртүрлі захватжасай отырып, аяқпен әдіс жасайды,жауырынын жерге тигізгенше
уақытқа бағынбай күресіп, жеңіске жетеді.Баскезінде кәсіпқой спорт ретінде
таралды,XVIII ғасырда американдықтар әлемдік денгейге көтерді. Сол себепті
америкалық еркін күрес атанды.
Америкалық кәсіби еркін күрес (реслинг) – АҚШ, Франция, Италияның кәсіби
палуандары арасында кең тараған. Күрестің бұл түрінде күрестің қарапайым
киімін киіп күрескен, тұншықтыру әдістерін қолданған. Қарсыласының
жауырынын жерге тигізіп, жеңіске жеткен. Палуандар күресуге шығар алдында
канша уақыт күресетіндеріне келісіп алған.
1904 жылы АҚШ-ның Сент-Луис қаласында өткен ІІ-Олимпиадалық ойындар
бағдарламасына бірінші рет еркін күрес кіріп, 47.6,52.1, 56.7, 61.2, 65.7,
71.6, 77.6 салмақ категорисындағы палуандар күресіп, барлық салмақ бойынша
АҚШ палуандары жеңіске жеткен.
Жұлын - орталық жүйке жүйесіне жатады. Жұлын цилиндр пішінді омыртқа
жотасының өзегінде орналасқан, ұзындығы 42-45 см, салмағы 34-38 г. Жоғарғы
шеті сопақша мимен жалғасады, төменгі шеті екінші арқа омыртқаға дейін
созылын жатады. Жұлынның алдыңғы және артқы жағында ұзынынан созылған тік
жүлгелері болады. Ол жұлынды оң және сол жақ жартыға бөліп тұрады. Жұлынның
дәл ортасында іші жұлын сұйықтығына толы жұлын өзегі бар. Өзектің
айналасында пішіні көбелекке ұқсаған жұлынның сұр заты (нейронның денесі
мен қысқа өсінділерінің жиынтығы) бар. Сұр заттың сыртын ақ заты (нейронның
ұзын өсіндісінің жиынтығы) қоршап жатады. Сонымен жұлын құрылысында ақ заты
сыртында, сұр заты ішкі жағында орналасады.
Жұлынның сұр затының алдыңғы, артқы бүйірінде екіден түбірлері (өсінді)
болады. Алдыңғы түбір козғалтқыш жүйке талшықтарынан, артқы түбір сезгіш
жүйке талшықтарынан түзіледі. Әр омыртқаның бүйір тұсынан жұлыннан екі
жаққа 31 жұп жұлын жүйкелері таралады. Әрбір жұлын жүйкелері алдыңғы және
артқы түбірлердің қосылуынан пайда болады. Түбірлер омыртқааралық
тесіктерден шығып, бірімен-бірі қосылып аралас жұлын жүйкелерін түзеді.
Аралас жүйке дейтін себебі: жүйке талшықтарының бір тобы қозуды орталық
жүйке жүйесіне, екіншісі одан қозуды шеткі мүшелерге өткізеді. Жұлыннан
тарайтын жүйкелердің құрамында әрі сезгіш, әрі қозғалтқыш жүйке талшықтары
болады. Жұлын жүйкелері қолдың, тұлғаның және аяқтың қаңқа бұлшықеттеріне
таралады. Орталық жүйке жүйесіне өтетін қозу жұлынның тек артқы түбірі
арқылы өтеді. Ал одан келетін козу жұлынның тек алдыңғы түбірі арқылы
жүреді. Егер екі түбірден шыққан жүйке талшықтарының бірімен-бірі қосылған
жері жарақаттанса (кесілсе), жүйкелердің сезгіштігі де, қозғалтқыштық
әрекеті де жойылады.
Жұлынның қызметі: жұлын екі түрлі қызмет атқарады: рефлекстік және
өткізгіштік.
Рефлекстік қызметі: жұлынның әр жерінде жүйке орталығы бар. Жүйке
орталығы деп жұлынның түрлі бөлімінде орналасқан қандай да болмасын мүшенің
жұмысын реттейтін жүйке жасушаларының жиынтығын айтады. Мысалы, тізе
рефлексі орталығы жұлынның бел бөлімінде; зәр шығару орталығы сегізкөз
бөлімінде; көз қарашығын үлкейтетін орталық арқа бөлімінде және т. б.
орналасқан. Жұлынның жүйке орталықтары рецепторлар және мүшелермен тығыз
байланысты. Қозғалтқыш нейрондары - дене, аяқ-қол бұлшықеттері, тыныс алу
еттерінің жиырылуына әсер етеді. Жұлынның қатысуымен қозғалу рефлексі
жүзеге асады. Жүрек, тыныс алу, ішкі мүшелер жұмысында өзгерістер болады.
Өткізгіштік қызметі орталыққа тебетін (өрлеу, қозуды миға жеткізу) және
орталықтан тебетін (қозуды мидан жұлын арқылы мүшелерге жеткізу) өткізгіш
жолдардан тұрады. Орталыққа тебетін өткізгіш жолдармен қозу миға беріледі.
Орталықтан тебетін өткізгіш жолдар арқылы қозу мидан жұлынның төменгі
бөлімдеріне, одан мүшелерге өтеді. Жұлынның қызметі тікелей мидың
бақылауында болады.
Жұлынның да, мидың да сыртын үш түрлі қабықша қаптап жатады. Сыртқысы -
қатты, ортаңғысы - торлы, ішкісі - жұмсақ қабық-шалар деп аталады. Ми мен
жұлын жұмсақ қабығының қабынуынан көбіне сәбилер немесе жас балалар
менингит - делбе деп аталатын жұқпалы ауруға шалдығуы мүмкін. Аурудың жалпы
белгілері: бас ауырады, құсады, есінен айырылады және т. б.
XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында Еуропа елдерінде грек–рим
күресі пайда болды. Жекпе-жек Франция жерінен бастау алған. Сол кездегі
жергілікті қала және ауыл тұрғындарының ынтасы күреске ауып, олар біртіндеп
осы өнермен айналыса бастады. Еркін күресі бірден халықтың қызығушылығын
арттыра бастады. Күшті саңлақтар көше циркында өнер көрсетті. Қалың жұрт
жиналатын жерлерде белдесулер ұйымдастырылды. Кейін Франция қалаларының
біріншілігі, біраздан соң әлем чемпионаттары өткізіле бастады. Белдесуден
әлем чемпионатын жақсы деңгейде ұйымдастырып өткізу, кәсіпқой күрестің
болашағына үлкен жол ашып, оның өсіп-өркендеуін жылдамдатты.
1955 жылы елімізде еркін күресті дамыту мақсатында Қазақстан спорт
комитеттінің басшылары П.Ф. Матущакты шақыртады. Жоғарғы деңгейлі
палуандарды дайындауға А. Купцов пен Х. Гиоев те үлкен үлес қосты. Еркін
күрестің елге тез таралуының басты себебін мынадан көруге болады, еркін
күрес қазақтың ұлттық күресі қазақ күресіне өте ұқсас.Екеуінде де ұқсас,
жақын техника элементтері қолданылады. К. Байдосов Кеңес Одағының
Қазақстандағы бірінші спорт шебері болды, ҚР еңбегі сіңген жаттықтырушылар
А. Айханов, А. Габсаттаров, А. Бугубаевтар Кеңес Одағының біріншілігінің
жүлдегерлері мен чемпиондары атанды, ал М Мамыров Олимпиада ойындарының
қола жүлдегері болды.
Бұл оқу-әдістемелік кешен күрес пәнінің (еркін, грек-рим, қазақ күресі)
мақсаты мен міндеттерін анықтайды, бөлімнің тақырыптық жоспарын,
студенттердің өздік жұмысы тапсырмасының жүйесін, өзін-өзі тексеруге
арналған тест тапсырмаларын, емтихан сұрақтары тізімін мазмұндайды. Дене
тәрбиесі және спорт факультеті студенттеріне арналған.
Франция астанасы Парижде 1848 жылы алғаш рет кәсіпқой күресшілер
белдесетін арена бой көтерді. Франция жеріне өзге де шет елдерден бәйгеге
қатысу мақсатымен балуандар келе бастады. Немістер, түріктер, италияндықтар
және орыстар әлем чемпионатына қатысып, жарыстың ережесін үйренді. Ақырында
француз күресі әлемдік мәртебеге ие болып, өзге мемлекеттерге тарап кетеді.
Францияның аты шығып, бүл күрес түрі халықтың сүйікті спорт түріне
айналған. Әрине, күрес өнері дүниежүзінде әртүрлі бағытта дамыды. Бұл әр
халықтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлеріне байланысты болды. Еуропада
француз күресі (грек–рим күресі) Азия елдері мен шығыста және Америкада
еркін күрес жақсы дамыды.
Бірінші Олимпиада ойындарының бағдарламасына 1896 жылы француз күресі
енгізілді. Осы күреске Халықаралық Олимпиада комитеті грек-рим күресі
деген ресми атау тағайындаған. Белдесудің бірінші кездесулерінде небәрі 5
саңлақ өнер көрсетті. Олар 4 мемлекеттің намысын қорғаған болатын. Екеуі
Грециядан, Германия, Венгрия және Ұлыбританиядан бір бірден балуан қатысты.
Осы бәйгеде балуандар салмақ дәрежелеріне бөлінбеді. Дәл сол уақыттан
бастап (1900 және 1904) жылдардағы екі Олимпиаданы есепке алмағанда
Олимпиада бағдарламасынан түскен жоқ.
Кейін 1912 жылы (FILA) Халықаралық күрес түрлері федерациялары құрылып,
әлемдегі ең үлкен және беделді спорттық ұйымдардың біріне айналды.
Бұл оқу-әдістемелік кешен күрес пәнінің (еркін, грек-рим, қазақ күресі)
мақсаты мен міндеттерін анықтайды, бөлімнің тақырыптық жоспарын,
студенттердің өздік жұмысы тапсырмасының жүйесін, өзін-өзі тексеруге
арналған тест тапсырмаларын, емтихан сұрақтары тізімін мазмұндайды. Дене
тәрбиесі және спорт факультеті студенттеріне арналған.
Бұл пәнді оқығанға дейін дене мәдениеті тарихы, спорттық күрес, жеңіл
атлетика, адам анатомия, адам физиология, спорт психологиясы, таңдап алған
спорт түрінің негізі сияқты пәндерді қарастырып өткендері абзал.
Пәнді оқу соңында Күреспәнінен (еркін, грек-рим, қазақ күресі),
мақсатқасай бөлім сұрақтарымен жанжақты таныстыру.
Пәннің қысқаша мазмұны:
Екін күрес тарихы.Еркін күрес өз бастамасын ағылшындардан алады.Ағылшын
еркін күресінде ( кэтчгольд ) шолақ шалбар киіп күрескен, қарсыласына
әртүрлі захватжасай отырып, аяқпен әдіс жасайды,жауырынын жерге тигізгенше
уақытқа бағынбай күресіп, жеңіске жетеді.Баскезінде кәсіпқой спорт ретінде
таралды,XVIII ғасырда американдықтар әлемдік денгейге көтерді. Сол себепті
америкалық еркін күрес атанды.
Америкалық кәсіби еркін күрес (реслинг) – АҚШ, Франция, Италияның кәсіби
палуандары арасында кең тараған. Күрестің бұл түрінде күрестің қарапайым
киімін киіп күрескен, тұншықтыру әдістерін қолданған. Қарсыласының
жауырынын жерге тигізіп, жеңіске жеткен. Палуандар күресуге шығар алдында
канша уақыт күресетіндеріне келісіп алған.
1904 жылы АҚШ-ның Сент-Луис қаласында өткен ІІ-Олимпиадалық ойындар
бағдарламасына бірінші рет еркін күрес кіріп, 47.6,52.1, 56.7, 61.2, 65.7,
71.6, 77.6 салмақ категорисындағы палуандар күресіп, барлық салмақ бойынша
АҚШ палуандары жеңіске жеткен.
1955 жылы елімізде еркін күресті дамыту мақсатында Қазақстан спорт
комитеттінің басшылары П.Ф. Матущакты шақыртады. Жоғарғы деңгейлі
палуандарды дайындауға А. Купцов пен Х. Гиоев те үлкен үлес қосты. Еркін
күрестің елге тез таралуының басты себебін мынадан көруге болады, еркін
күрес қазақтың ұлттық күресі қазақ күресіне өте ұқсас.Екеуінде де ұқсас,
жақын техника элементтері қолданылады. К. Байдосов Кеңес Одағының
Қазақстандағы бірінші спорт шебері болды, ҚР еңбегі сіңген жаттықтырушылар
А. Айханов, А. Габсаттаров, А. Бугубаевтар Кеңес Одағының біріншілігінің
жүлдегерлері мен чемпиондары атанды, ал М Мамыров Олимпиада ойындарының
қола жүлдегері болды.
Грек-рим күресінің даму тарихы. Палуандардың күрес өнері көпжылдық тарихы
бола отырып біздің дәуірімізге дейінгі 2000 жыл бұрын бастау алған, көне
Грецияда пенталонның бір түрі ретінде дамып, адамның жылдамдық, төзімділік,
ептілігін дамытып және әскерді дайындаудың негізгі құралы болды.
Панкратион – гректердің күрестерінің көне түрлерінің бірі. Бұл күрес
түрінде қысқа шалбар киіп, аяқпен жұмыс жасап, қолға және аяқтан ұстап әдіс
жасап күрескен, қарсыластың жауырынын жерге тигізіп жеңіске жеткен, уақыт
шегі жоқ. Күрес әрі қарай дамуын Франциядвн алып, сол себепті күрестің бұл
түрі әлемде француз күресі ретінде танылды. Бірінші рет,1848 жылы Монтенье
көшесінде күрес аренасы ашылды, француздар күреске қатты қызығушылық
танытты. Көлемі жағынан үлкендеу екінші арена 1867 жылы ашылды. 1905 жылы
әлем біріншілігі өтті, мұнда Иван Поддубный бірінші орын, Қажымұқан
Мұңайтпасов екінші орын алды, осы арқылы әлемде мықты палуандардың бірі
екендерін дәлелдеді.
Қазақ халқының палуаны, біртуар батыры Қажымұқан Мұңайтпасов бұл күрес
түрінен 4 рет әлем чемпионы атанды.
Алғашқы рет 1896 жылы Афинада өткен олимпиада ойындары бағдарламасына
классика түріндегі күрес еніп, палуандар салмақ мөлшеріне қарамай күресті,
чемпион атағын Германиялық палуан К.Шуман, күміс медальды Грециялық Г.Цитат
жеңіп алды.
Қазақстанда грек-рим күресінің дамуы Ұлы Отан соғысынан кейін бастау
алды. Күрес өнерінің дамуына Қазақстанда П. Ф. Матущак үлкен үлес қосты.
Қазақ дене тәрбиесі институтында күрес бөлімін ашып, осы арқылы күрестің
дамуына себепкер болды. Дене тәрбиесі институты күрестен мамандарды
дайындау орталығына айналды. Осы жерден үлкен спортқа екі дүркін олимпиада
ойындары чемпионы, бес дүркін әлем чемпионы, үш дүркін Европа чемпионы В.
Резанцев, олимпиада ойындары чемпионы Ж. Үшкемпіров, Ж. Серіков, әлем,
Европа, Азия чемпионы, екі олимпиада жүлдегері, жеті дүркін Кеңес одағының
чемпионы Д. Тұрлыханов, әлем чемпионы Б. Байсейтов жолдама алды.
Қазақша күрестің даму тарихы. Біздің дәуірімізге дейінгі бірінші
мыңжылдықтың көне авторларының жазуынша, Қазақстанның даласы мен таулы
айқаптарында сақ, массагет, исседондардың көптеген тайпалары өмір сүрген.
Тайпалар арасында және рулар арасында қақтығыстар туындап, тайпалық одақтар
құрыла бастады. Бұл туралы тек археологиялық материалдардан ғана емес,
жазбалардан да байқауға болады. Бұл қолжазбалар, археологиялық зерттеулер
Қазақстанның басты аумағын біздің дәуірімізге дейінгі VII–IV ғасырларда
жайлаған тұрғындар, алып тайпа сақтықтар екенін көрсетеді. Олар одақ құрып,
көшпелі өмір кешті және мал шаруашылығымен айналысты. Көне грег жазушысы
Клавдий Элион жазады сақтарда мынандай салт болған, жігіт тек күресте
жеңіске жеткен нен соң ғана үйлене алатын болған. Италияндық Марко Поло
Орта Азияға саяхаты кезінде былай деп жазады, сақтар үшін күрес әскери-
қолданбалы жаттығу болған, бойжеткендер жас жігіттермен тең дәрежеде
күрескен.
Король Кастилии Генрих-ІІІ тапсырмасымен Орта Азияда болған уақытында
Рей Ганзалесс Клавдио құнды деректер келтіреді. Атақты қолбасшы Тимурдың
сарайында ол белдесу күресін тамашалайды. Бұл 1403-1406 жылдары болған,
байқағанымыздай белдесу күресі өте ертеден бастау алады.
Грек-рим күресі әр заманда жаңа атауға ие болған. Нағыз кәсіпқой
күресшілер француз күресі деп атаса, әуесқойлар грек-рим деп атады.
Біздің елімізде 1948 жылы Бүкілодақтық денешынықтыру мен спорт комитеті
спорттық күрес түрлеріне екі бірдей атауды бекітті. Француз немесе грек-рим
күресі классикалық деп, ал еркін-американдық еркін күрес деген атауға
ие болса, сол кезегі еркін күрес "самбо"- деген атауға ие болды.
Нәтижесінде 1991 жылы классикалық күрестің атауы грек-рим болып
өзгертілді.
Француз күресінде бәсекелесті белден жоғары қапсыра құшақтап, оны жығу
керек. Аяқтан ұстауға бағытталған әдіс-тәсілдерді қолдануға болмайды. Еркін
күрес тәсілінде балуан қарсыласының кез келген жерінен ұстап, әдіс
орындауда еш шектелмейді. Бұған қоса, аяқтан ұстап алып, шалып құлатуға
рұқсат.
Ертеде қазақ күресі салмақ дәрежесіне қарамай өткізілген, бұл
қатысушыларға тең жағдай тудырмады.
1938 жылы Алматыда бірінші колхозшылырдың республикалық спартакиадасы
өтті. Спортакиада бағдарламасына қазақша күрес күресі енгізілді. Тарихта
бірінші рет бұл ұлттық спорттық ойын біріншілігі үш салмақ категориясы
бойынша өткізілді.( жеңіл салмақ 65 кг дейін, орташа салмақ 76 кг дейін,
ауып салмақ 76 кг жоғары).
1952 жылы Түркіменстанның астанасы Ашхабад қаласында Орта Азия және
Қазақстан республикаларының кезекті спортакиадасы өтті. Спортакияда
бағдарламасына ұлттық күрестен жарыс енгізілді. Бес туыстас республикалар
арасынан ұлттық күрестен жарыс ережелері негізі ретінде қазақ күресінің
ережелері алынды, өйткені бұл күрестің жарыс ережелері спорттық күрестің
классикалық түрлеріне біршама жақынырақ.
1955 жылы сегіз салмақ категориясы енгізілді және қазақ күресі күресіне
ережелер шықты. Бірінші қазақ күресінен жазба ережелердің авторы М.
Рахымқұлов.
Күрес пәнінің негізгі мақсаты (еркін, грег-рим, қазақ күресі) – дене
тәрбиесі және спорттың түрлі құрылымында өздік жұмыстарына керекті кәсіби-
педагогтық білімді, дағды мен шеберлікті қалыптастыру.
Оқытудың міндеттері:
- студенттердің кәсіби-педагогтық дағдыларын дамыту;
- оқытудың әдіс-тәсілдік іс-әрекет әдістемесін оқыту, физикалық тәрбие
беру; Педагог мамандығына тұрақты қызығушылықты қалыптастыру.
Күрес пәні курсы (еркін, грег-рим, қазақ күресі) студенттерге теория мен
әдістемені оқытуды қарастырады.
Күрес пәнінің практикалық сабақтарында (еркін, грек-рим, қазақ күресі)
күрестің әдіс-тәсілдерін үйреніп, күрес әдістерін жасап, жаттығу түрлері
жасалады. Бұл сабақтарда студенттер қорғану әдістерін меңгереді, қиын
әдістерді жасап үйренеді. Студенттердің өздік жұмыстары әдебиеттермен
танысу, рефераттар дайындау, курстық жұмыстар мен жаттығуды жоспарлау,
күнделік жүргізу, ғылыми-зерреушілік жұмыс жүргізу, жарыстарды көру және
талдау жасау, қоғамдық жұмыстарға қатысудан , т.б тұрады.
Әлем спортшылары техникамен байытқан грек-рим күресі туралы
Грек-рим немесе классикалық күрестің бұлай аталуына, оның байырғы
заманда, Жерорта теңізі мемлекеттерінің гүлденген дәуірінде пайда болуы
себеп болған. Бірақ, бертін келе, біздің заманда, бұл күрес француздардың
арқасында 19 ғасырда ортамызға оралған. Және дүниенің төрт бұрышындағы
спортшылардың және жаттықтырушыларының күш-жігерлерінің арқасында бұл күрес
бүгінгі қалпына ие болған.
Мысалы, француздар грек-рим күресіне арқалай лақтырудың түрлі әдіс-
амалдарын қосса, финдер жартылай суплес техникасымен толықтырған. Оған
қоса, дәл осы финдердің арқасында грек-рим күресінде партердегі амал-
тәсілдер пайда болған. Фин құлпы деп аталатын техниканы білмейтін балуан
жоқ шығар?!
Ал түрік балуандары грек-рим күресіне парсылардың ұлттық күресі –
коштидің элементтерін қосқан. Грек-рим күресін байытқандардың қатарында
Кеңес Одағының да чемпиондары бар. КСРО балуандары — диірмен деп аталған
техниканың авторлары.
Грек-рим күресінде барлық айла-тәсілдер белден жоғары немесе партерде
жасалады, және көріп отырғандай, жаңа нәрселер ойлап табуға мүмкіндік мол.
Ең бастысы талпыныс және спорттық дарын болса болғаны!
Еркін күрес бүгінгі рестлингтің атасы
Грек-рим күресіне қарағанда, айла-тәсіл жасау мүмкіндігі шектелмеген
еркін күрес Англияда пайда болған. Бірақ, кейіннен Құрама Штаттарға жетіп,
сонда жақсы танылған, содан кейін барып дүниежүзіне таралған. Оған, еркін
күрестің о баста спорттық жарыстан гөрі, үлкен шоуға ұқсағаны себеп болса
керек.
19 және 20 ғасырлардың шегінде Америкадағы жағдай мазасыздау болды.
Бітпейтін жәрмеңкелерде балуандар көрермендердің қанын қыздыру үшін
қатыгездікке толы қойылымдар көрсететін. Ол кездегі еркін күрестің
техникасы жанға бататын айла-тәсілдерден тұрған, ол әдістердің кез-келгені
бүгінде төрешілердің шашын ағартқан болар еді.
Бірақ, көрермендердің көзайымына айналған кәсіпқой балуандар өзін де,
қарсыластарын жарақаттауды мақсат еткен емес. Олар жекпе-жекті
театрландырылған ойын-сауыққа, шоуға айналдыратын, қарсыластар бір-бірінің
қолдарын бұрап, жандарын көздеріне көрсететін, бірақ әрқашан
қауіпсіздікті сақтайтын. Халық да риза, ал балуандар келесі күні де жекпе-
жекке қайта шыға алатын.
Біртіндеп еркін күрес өз ережесі бар спорт түрінде қалыптасты. Ал оның
орнына бүгінгі танымал рестлинг келді. Бұл жекпе-жектің спорттан гөрі,
театрландырылған қойылымға ұқсайтыны сіз бен бізге құпия емес!
Қазақ күрестің осы спорт түрінен мамандар дайындаудағы оқу пәні ретінде
қалыптасу кезеңдері атты бірінші бөлімінде зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми
және әдістемелік деректерге шолу жасалды, мұндағы ең маңызды кезеңдер:
ұлттық спорт түрлерінің жастардың дене шынықтыру құралы ретінде танылуы,
қазақ күресінен бірыңғай ережелердің қабылдануы, салмақ дәрежелеріне бөлу,
Бүкілқазақстандық спартакиадалардың бағдарламасына енгізілу және қазақ
күресінен Қазақстан чемпионаттарының өткізілуі, қазақ күрестен дайындау
тәжірибесі мен техникасының Қазақстанда еркін күресті дамытуда қолданылуы,
қазақ күресінен бастап басқа спорттық күрес түрлерінде жоғары нәтижелерге
жеткен атақты Қазақстан балуандары, қазақ күресі жөніндегі ғылыми және
әдістемелік жұмыстардың жариялануы, қазақ күресі мамандығының дене
шынықтыру және спорт бойынша мамандар дайындау бағдарламасына енгізілуі,
осы пән бойынша бағдарламалар мен оқу құралдарының әзірленуі, төсбелгі
және куәлік берілетін қазақ күресінен спорт шебері нормативінің
енгізілуі.
1928 жылға дейін қазақ күресінің бірыңғай ережесі болған жоқ. Жарысқа
түсетіндердің салмағыда ескерілмеді. Сондықтан палуандар жарысына көбінесе
ірі, салмағы жоғары батырлар қатысады. Біріктіретін ереже болмағандықтан
жарыс жергілікті жерде қабылдыңған немесе келсім шартқа сәйкестірілген
ереже бойынша өткізіледі. Осы жылы қазақ күресіне тән бүкіл әдіс,
тәсілдерін қамтыған бірыңғай ереже жарияланды [М. Болғамбаев, 1985].
М.Т. Тәнекеев [1973] бұл, 1928 жыл, өзін түрлі спорттық оқиғалармен
танытқан деп жазған. Ұлттық спорт және классикалық спорт түрлерінен
көптеген жарыстар өткізілген. Соған байланысты, Республикалық дене
шынықтырудың жоғары кеңесі қазақ күресінің спорттық жарыстарына бірыңғай
ереже бекітті.
XX ғасырдың 20-жылдарына дейiн қазақ күресте салмақ дәрежесi мен жас
мөлшерiне қарай бөлу болмаған. Салмақ дәрежесiне және жас мөлшерiне қарай
бөлiнiп күресу осы кезенде ене бастады деп жеткізеді Е. Әлімханов [2008].
Қүрес ережелері ел арасында ауызша тарап, оның негізгі шарттарын
балуандар талассыз мойындаған, бірақ арасында бар айырмашылықтарын алдын
ала өзара келісім бойынша белгілеп қабылдаған.
Қазақ халқының әр аймақта күресу тәртіптерінің айырмашылығын алысу
киімінен де белгілеуге болады. Мысалы, зертеушілер [Қ.Р. Байдосов, 1987; Е.
Әлімханов, 1996 және т.б.] қазіргі еркін күреске ұқсас кеуде жалаңаш
белбеусіз күресу түрін, шапан киіп белбеу буынып күресу түрін, белбеуді
жалаңаш кеудеге буынып күресу түрін, күртеше киіп күресу түрін және жалаң
аяқ отырып (төрттағанда) күресу түрлеріне бөледі.
Қазақ күресінің даму кезеңдері бойынша кеңес дәуіріне тарихи жорыққа
аттанатын болсақ, бұл күрес түрінен 1928 ж. [Е. Әлімханов, 2008] және 1936
ж. [Б.М. Доскараев, 2009] бірінші және үшінші Бүкілқазақстандық
спартакиадаларында жарыстар өтті, ал 1938 жылы бірінші республикалық
колхозшылар спартакиадасында жарыстар өтті [М. Болғамбаев, 1980 және т.б.].
Сайып келгенде, кеңестік Қазақстанда спорттық күрестің барлық халықаралық
және олимпиадалық түрлері қазақ күресінен гөрі бірнеше он жылдыққа кешігіп,
дами бастады (1 кесте).
Грек-рим (кәсіби француз) күресінің тек бір өкілі ғана 20, 30 және 40-шы
жылдарда Қазақстан және Орта Азияның аумағында күшін, өз өнерін белсенді
түрде көрсетті, ол Қажымұқан Мұңайтпасов. Бірақ, ең алдымен, қазақ күресі
өкілі болғандықтан төрттағандық күрессіз, қарсыласының жауырнын тігізіп
бірінші лақтырғанға дейін үстасуларға шыққан, грек-рим күресінен
секцияларын ашпаған.1кесте – Әлемде және Қазақстанда спорттық күрестің
дамуы
грек-рим күресі (француз, классикалық күресі)
19 ғасырдың 90-шы жылдарында Францияда қатты дамыды және Европада
таралды Ресейді қоса
Бірінші Олимпиададан 1896 ж. бастап
1940 ж. басы,
Федерацияның негізі 1946 ж. қаланған
еркін күресі
1904 ж. бастап АҚШ, Европада 20-30 жж.
1904 ж. бастап
1950 ж. басы,
Федерацияның негізі 1955 ж. қаланған
самбо
КСРО-да 1938 ж. мемлекеттік тұрғыда танылды, А.А. Харлампиев 1949 ж
қолайлы спорттық нысанға айналдырды, 1966 ж. бастап күрестің халықаралық
түрі болып есептеледі
енгізілмеген
1950 ж. басы
Федерацияның негізі 1955 ж. қаланған
дзюдо
1882-1884 жж. Жапон.,
1920-1933 жж. Кеңестік Ресей аумағында дамуы, бірақ тыйым салынды,
дүниежүзілік бірінші біріншілік 1956 ж. өтті, КСРО-да 60 жылдары қайтадан
дамыды
1959 ж. бастап,
XVIII жазғы Олимпиадалық ойындар 1964 ж. (Токио қ., Жапон.)
1960 ж. басы
Грек-рим күресінің халықаралық ережелері 1896 жылы қабылданып бірінші
Олимпиядалық ойындарынан бастап бағдарламасына қірген. Ол грек-рим
(франциялық) қүресі Европада қәсіптік қүрескерлердің өнерлерімен кең
тарғандықтан болған. Бірақ, салмақ бойынша бөліп күресу 1906 жылдан
басталған, сонда 1911 жылына дейін тек қана үш салмаққа бөліңген [Г.С.
Туманян, 2006 және т.б.].
Балалық шағынан қазақтың ұлттық күресінен жекпе-жектерге жие қатысқан, ал
1904 ж. Петербургте И. Лебедев мектебіне қабылданған, онда 2 жыл оқыған
Қажымұқан Мұңайтпасов кәсіби француз күресінің жарқын өкілі болып табылады.
Ресей мен Европада өткізілген француз күресінен бірнеше кәсіби
біріншілікті, сонымен қатар АҚШ-та еркін күрестен біріншілікте ұтты. 1927
жылы (Қазақ АКСР ОАК) оған спортқа сіңірген еңбегі үшін Қазақ халқының
батыры құрметті атағын берді.
1970 жылы Қазақтың дене тәрбиелеу мәдениеті институтында алғашқы рет
қазақ күресі мамандығы енгізілді, соған байланысты көптеген әдістемелік
жұмыстар, қазақ күресі техникасы мен әдісінің жіктемесі, тәсілдерін үйрету
әдістемесі, қазақ күресінен мамандар дайындау жөніндегі оқу құралдары,
оқулықтар мен бағдарламалар шығарылды.
1971 жылы ҚазССР Спорткомитетінің қаулысы бойынша Қазақ ССР-нің спорт
шебері атағы енгізіліп, қазақ күресі бойынша төсбелгі мен куәлік қоса
тапсырылатын болады.
Қазақстандағы ұлттық спорт түрлерінің даму мәселелері ҚР-ның 1999 жылғы
Дене шынықтыру және спорт туралы Заңында (2 б. 10 т.) Қазақстандағы
халықтық ойындар мен ұлттық спорт түрлерін дамыту мәселелері ашылған.
90-шы жылдары жарыстардың ережелерін және киім нысанын жетілдіруге көп
көңіл бөлінді, қазақ күресіне арналған киім нысанын спорттық күрестің басқа
түрлерімен айырбастауға жол беруге болмайтыны атап өтілді.
Б.Жаңалин жасаған қазақ күрес жарыстарының ережесін 1993 жылы ҚР Туризм,
дене тәрбиесі және спорт министрлігі бекітті. Киім нысаны жеңі қысқа
кеудешеге өзгертілді, ал 1997 жылы нысандық киім мен жарыстардың ережелерін
жетілдіру қорытындылары бойынша Е. Әлімханов кандидаттық диссертациясын
қорғады.
Қазақстандағы ұлттық спорт түрлерін қаржыландыру мәселелері дене
шынықтыру және спорттың белсенді түрлерімен шұғылдануға, салауатты өмір
салтына, қозғалыс белсенділігі мен бұқаралық дене шынықтыру-сауықтыру
шараларына республика тұрғындарын кеңінен тарту мен жұмылдыру тәсілі
ретінде Қазақстан Республикасының 2007-2011 жылдарға арналған дене
шынықтыру және спортты дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы бойынша
қарастырылады.
Қазақстан жастарының осы спорт түрімен шұғылдануға деген құлшынысы қазақ
күресінің едәуір дами түсуіне, спортшылар шеберлігінің қалыптасуына,
жастардың қазақ күресімен бұқаралық сипатта шұғылдануына, халықаралық және
олимпиадалық спорт күресі бойынша жоғары жетістіктерге жетуіне ықпал етеді.
Қазіргі кезде қазақ күресінің жеткен деңгейі – бірнеше елде тұрақты түрде
дамып келе жатқан халықаралық спорт түрі болғандықтан, жүйелі түрде
халықаралық жарыстар, континенттік және әлемдік жарыстарды ұйымдастыру мен
өткізу талап етіледі. 2005 жылы Ресейде және 2006 жылы Моңғолияда қазақ
күрес бойынша Азияның І және ІІ чемпионаттары өткізілді. 2007 жылы Азияның
ІІІ чемпионатында Қазақстанда өткізілген (Сәтбаев қаласы) Моңғолияның,
Қытайдың. Өзбекстанның, Тәжікстанның, Қырғызстанның, Түркіменстан, Ресей
мен Қазақстан командалары қатысты. 2009 жылы қазақ күресі бойынша
Қызылдорда қаласында (Қазақстан) өткен Азияның V чемпионатында бірінішілік
үшін әлемнің 10 шақты елінен келген қазақ күресінің дәстүрлі қатысушылары –
атап өткен командаларымен қоса Иран және Сирия командалары күш сынасты.
Қазақ күресі бойынша әлем чемпионаттарында қатысқан командалардың саны
тіптен көп. 2006 жылы Алматы қаласында өткен қазақ күресі бойынша
біріншілікте әлемнің 42 спортшысы шайқасты. 2008 жылдың қарашасында Орскіде
(Ресей) қазақтың ұлттық күресі бойынша ІІ әлем біріншілігі болып өтті, оған
әлемнің 20 елінен ең мықты палуандар қатысты. 2010 жылдың қазанында Астана
қаласында қазақ күресінен ІІІ әлем біріншілігі өтті (30-дан астам елінен
палуандар қатысты).
Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың дене тәрбиесі міндеттері
төмендегідей:
- денсаулықты нығайту, шынықтыру, жан-жақты дене дамуына көмектесу,
жалпақ табандылықтың алдын алу, бала ағзасының жағымсыз сыртқы орта әсеріне
қарсылық күшін қалыптастыру;
- Таза ауада дене тәрбиесі жаттығуларымен айналысу, ойнау, секіру,
лақтыру, шаңғы тебу, жүгіру баланың бұлшық еттерін дамытады, жүрек-қан
тамыры жүйесін, тыныс алу жүйесін, сүйек-тірек аппаратын т.б. ағза
жүйелерін нығайтады, шынықтырады. Баланың мүсін, тұлға түзулігі
қалыптасады. Сондықтан мектептің міндеті – балаларды дене тәрбиесімен
жүйелі, белсенді шұғылдандыру;
- дене тәрбиесі жаттығулары, гигиеналық дағдылар, күн тәртібі туралы
арнайы білім беру. Ол білімдер: дене тәрбиесі жаттығуларының ағзаға пайдалы
әсері, гигиеналық ережелер. Тамақтану, демалу, жұмыс тәртіптері;
- оқушылардың өмірге керек қозғалыс ептілігі мен дағдысын қалыптастыру,
оларды жаңа қозғалыстарға, қимыл-әрекеттерге үйрету. Бағдарламада берілген
барлық негізгі спорт түрлерінің жаттығуларын дұрыс орындай білу;
- дене қаситтерін дамыту. Гигиеналық дағдылар, күн тәртібі туралы арнайы
білім беру. Ол білімдер: дене тәрбиесі жаттығуларының ағзаға пайдалы әсері,
гигиеналық ережелер. Тамақтану, демалу, жұмыс тәртіптері;
- бастауыш сыныптарда қимыл үйлесімділігі, ептілік, икемділік қасиеттерін
дамыту;
- жігерлікке, батылдыққа, қажырлылыққа, тәртіптілікке, еңбек
сүйгіштікке, көпшілдікке, мәдениеттілікке тәрбиелеу. Дене тәрбиесі
жаттығулары, әр түрлі қозғалмалы ойындар осы қасиеттерді дамытады;
- қозғалыс кездерінде және қозғалмайтын статикалық жаттығулар кезінде
мүсін түзулігін, тұлғаны қалыптастыру. Ол үшін отырғанда, тұрғанда,
жүргенде, жаттығулар жасағанда тұлғаны түзететін арнайы жаттығулар беріп
отыруымыз керек;
- оқушыларды бастауыш сыныптардан бастап Президенттік сынама сынақтары
жаттығуларын меңгеруге, орындауға дайындай бастағанымыз жөн;
- оқушылардың дене тәрбиесі мен спортқа деген ынтасын, қызығушылығын
оятып, оларды спортпен тұрақты, жүйелі шұғылдануға дағдыландыру керек.
Мектептің міндеті – оқушыларды дене тәрбиесі жаттығуларымен мектепте ғана
емес, үйде де тұрақты айналысуға әдеттендіру. Ол әдет оқушылардың күн
тәртібінде әбден қалыптасуы қажет. Осы кезден бастап дене тәрбиесі
жаттығуларын орындау олардын өмір бойғы әдеттеріне айналуы керек. Ол үшін
дене тәрбиесі сабақтары қызықты, әсерлі көңілді өтуі тиіс;
- оқушыларды ұйымдастыру, басқара білу дағдыларына дағдыландыру.
Оқушылардың ішінен дене тәрбиесі белсенділерін дайындау.
Бастауыш сынып жасы кездерінде балалардың бойлары, дене мүшелері,
әсіресе, аяқтары тез өседі. Бала жылына екі килограмм салмақ қосады.
Осы жаста сүйек тез қатая бастайды. Бірақ сүйек тканьдарында әлі де
органикалық заттар көп те, минералды тұздар аз. Сондықтан да сүйек икемді,
созылмалы, әлі толық қатаймай, шеміршекті түрде болады. Осы ерекшеліктерін
ескеріп, бастауыш сынып оқушыларына қозғалмайтын статикалық жаттығулар
жүктемесін аз береміз. Үлкен биіктіктен секіру, қатты жерге секіру
жаттығуларын бермеуге тырысуымыз керек.
Омыртқаның байланыстары мен бұлшық еттері әлсіз, омыртқа арасындағы
шеміршек қалың болып келеді. 7 жаста барлық омыртқа айқын білініп тұрады.
Қыздарда 7-11, ер балаларда 7-13 жас арасында омыртқаның денесі мен
эпифиздерінің арасында жұқа болса да шеміршекті қабат сақталады.
Омыртқаралық шеміршектер қалың болғандықтан омыртқалар әлі де өседі, олар
14-15 жаста бекіп, қатаяды. Омыртқа өте икемді, бірақ оқыс жағдайларда
қисайып кетуі мүмкін. Сондықтан да осы жас кездерінде әр түрлі омыртқа
қисаюлары: скалиоз, лордоз, кифоз байқалады. Омыртқа эпифиздерінің
сүйектенуі 18-20 жаста аяқталады.
Балалардың бұлшық ет тканьдарында су көп те, белоктық заттар аз болып
келеді. 7-8 жастағы балалардың бұлшық ет тканьдары олардың жалпы салмағының
27%-ын алады. Салыстырмалы түрде қарасақ 18 жастағыларда 40% болады.
Бұлшық еттер әлсіз болады, әсіресе, арқа және іш бұлшық еттері ұсақ бұлшық
еттерге қарағанда жақсы дамыған. Бұл кезде бала бұлшық еттерінің жұмыс
қабілеттілігі төмен болады. Осы бұлшық ет жүйесі ерекшеліктеріне байланысты
ұзаққа созылатын статикалық-қозғалыссыз жаттығулар, біржақты жүктемелер,
қайта-қайта бір түрлі қозғалыстар беруге болады. Жүктемелерді әр бұлшық
еттер тобына ауыстырып беріп, денені үйлесімді дамыту қажет. Жаттығуларды
үлкен амплитудамен кіші бұлшық ет тобына көбірек беру керек.
Бастауыш сынып оқушыларының жүректері үлкен, қан тамырларының іші кең,
қабырғалары созылмалы болып келеді. Жүрек соғу жиілігі жиі, минутына 50-90
рет соғу төңірегінде болады. Жүректін бұлшық еттері әлсіз, созылмалы.
Жүректің жиырылуы кезінде шамамен 25-33 мл қан жүректің сол жақ
қарыншасынан қолқа тамырына айдалады. Мұны қанның систоликалық көлемі
дейді. Жүрек-қан тамыр жүйесінің осы ерекшеліктеріне байланысты ұзақ қатаю,
зорланып ұзақ көтеру, ұзақ тарту, ауыр нәрсе көтеру, қарсылықты жеңу
жаттығуларын аз беруге тырысу қажет. Олар орындай алмайтын, бұлшық еттерін
қатайтатын көп күш керек ететін, жүрек соғу жиілігі көп жиілеп кететін
жаттығуларды байқап беру қажет. Балалар мен жасөспірімдердің жастарына
байланысты жүрек соғу жиіліктері мен қанның систолиткалық көлемі туралы
мәліметті 1-кестеден қараңыз (Қ. Дүйсембин, З. Алиакпарова, 2003).
1-кесте - Бала жүрегінің соғу жиілігі мен қанның систоликалық көлемі
Жасы Жүрегінің соғу жиілігі,Қанның систоликалық
ретминут көлемі, мл
Жаңа туған 120-168 2,5
1-2 ай 132-171 -
6 ай 120-150 -
1 жас 103-150 10,0
2 жас 96-135 10,2
5-6 жас 83-119 20,6
Ер балалар
8 жас 50-93 25,0
10-12 жас 53-86 33,4
15-16 50-77 41,4
Ересек 55-75 60 же одан көп
Қыз
балалар
8 жас 67-99 27,0
10-12 жас 60-89 31,6
15-16 55-85 38,5
Ересек 60-75 55-65
Балалардың зат алмасу үрдісі үлкендерге қарағанда тез жүреді. Балалардың
кеуде клеткалары домалақ түрде, қабырғалары аз иілетіндіктен терең дем
алуға кері әсер етеді. Дем алу жиілігі тез, терең емес, минутына 22 рет
дем алу жиілігі төңірегінде. Дем алу жолдары үлкендерге қарағанда қысқа.
Тыныс алудың минуттық көлемі 7 жастағы балаларда 3500 млминут болады, ол
11 жасқа келгенде көбейіп 4400 млминутқа дейін жетеді. Өкпенің ауа
сыймдылығы көлемі 7 жаста 1200 мл-ден 10 жаста 2000 мл-ге дейін көтеріледі.
Бастауыш сынып оқушыларын терең, бірқалыпты мұрынмен дем алуға үйретуіміз
қажет. Жаттығуларды орындау тыныс алумен бірдей орындалуы тиіс.
Оқушылар көп қимылдағысы келеді. Біркелкі, ұзаққа созылатын ойындар
оларды жалықтырып жібереді. Сондықтан да ойындар, жаттығулар әр түрлі,
қысқа демалу аралықтарымен болса жақсы.
1-сынып оқушылары шыдамсыз, өздерін тоқтата алмайды, зейіні тұрақты
емес. Бірте-бірте оларға жаттығуларды кеңістікте орындау түрінде бергенде
ойланып, еске сақтап орындауға қызығып, ықыластана бастайды.
Бастауыш сынып оқушыларына денені дамыту жаттығуларын бергенде, ұл
балалар мен қыз балалардың дене дамуы ерекшеліктерін ескеру қажет. Ұлдардың
салмағы, бойлары үлкен, кеуделері кең, өкпенің тіршілік көлемі жоғары
болады. Бұлшық ет күштері қыздарға қарағанда дамыған. Олар тез
жүгіреді,ұзаққа, биікке секіреді, алысқа лақтырады, күшті, әрі шыдамды.
Сондықтан 2-сыныптан бастап ұлдарға ауырлық көтергенде, қашыққа,
жүгіргенде, секіргенде, лақтырғанда көбірек жүктеме беруге болады. (Өйткені
1,2-ші сыныпта ұлдар мен қыздардың дене тәрбиесі жаттығулары амалдары
бірге, бөлуге келмейді). Қыздарға 3-ші сыныпта ұлдарға қарағанда көбірек
бірқалыпты, ырғақты, би жаттығуларын беруге болады.
Дене тәрбиесі сабағын жүргізудің төмендегідей ерекшеліктері бар:
1. Бастауыш сынып оқушыларына негізгі үйрететін жаттығулар тобы табиғи
қимыл-әрекеттерді жетілдіру түрінде болып келеді. Олар: жүру, жүгіру,
секіру, лақтыру, өрмелеу т.с.с.
2. Бір сабақ кезінде оқу материалын меңгеру және жетілдіру үрдісінің 2-3
міндетін ғана орындаса жеткілікті болады.
3. Сынып төмен болған сайын табан бұлшық еттерін нығайту және түзу тұлға
қалыптастыру жаттығуларын беруге айрықша көңіл бөлу қажет.
4. Әрбір сабақта міндетті түрде қозғалмалы ойындар ойнату керек. 3-4
сынып оқушыларымен сабақ өткізгенде ойын жаттығулары сабақтың 50% уақытын
алса дұрыс болады.
5. Оқушыларға негізгі жаттығулардың техникасын үйреткенде, оны дұрыс және
нақты орындауға көп көңіл бөлу керек. Оқу үрдісі кезінде жаттығуды үйрету
және жетілдірумен бірге дене қасиеттерін дамытуға бірдей көңіл бөлген
дұрыс.
Балалардың қимыл-әрекеттерді есте сақтау қабілеттері 7-12 жас
аралықтарында тез дамиды да, 13 жастан ары қарай баяулай бастайды.
Қимыл-әрекетке үйрету әдістерін қолданғанда көбінесе толық орындау әдісін
пайдаланамыз. Жаттығуды бөлшектеп үйретуді анда-санда ғана, қосымша түрде
қолданамыз.
Қозғалыс тапсырмасын берген кезде балалар дұрыс түсінуі үшін нақты не
істейтінін, қалай істейтінін айту керек. Мысалы, ұстау, жетіп алу, допты
ойыншыға тигізу және т.с.с. 2, 3 сыныптарда қимыл жиілігін дамыту
жаттығуларын көбірек берген дұрыс болады. Жылдамдықты дамыту жаттығуларын
қысқа түрде 6-8 секунд уақытқа беру қажет.
Бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабақтарын жүргізгенде
негізінен білім беру міндеттерін шешеміз. Ол міндеттер: қозғалыс түрлерін
меңгеру, дене тәрбиесі негіздері және салауатты өмір салты туралы негізгі
теориялық мағлұматтар беру.
Елімізде қазіргі кездерде жалпы білім беретін мектептердегі бастауыш
сыныптарда дене тәрбиесі сабағын көбінесе сол сыныпқа сабақ беретін
бастауыш сынып мұғалімдері жүргізеді. Ол мұғалімдер арнайы және жоғарғы оқу
орындарында оқығанда дене тәрбиесі мен әдістемесі пәнінен дәрістер алды,
сынақтар тапсырды. Сондықтан да ол мұғалімдер дене тәрбиесі сабақтарын
жүргізгенде көп ізденіп, дайындалып, мектептің дене тәрбиесі мұғалімдерінің
сабақтарына қатысып, олардан үйреніп, сабақтарды мектеп бағдарламасы
материалдарына сай жүргізуі керек.
Ал дене тәрбиесі мұғалімдері келешек өздеріне келетін оқушылардың төрт
жыл уақытын бос өткізуіне жол бергізбей, бастауыш сыныптардың оқушыларының
оқу жоспарын қадағалап, көмектесіп, бастауыш сынып мұғалімдеріне арнап
әдістемелік сабақтар өткізіп отырулары керек.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің міндеті:
- бағдарлама бойынша сапалы, әдістемелік тұрғыдан дұрыс сабақ өткізу;
- дәрігерлік бақылауды дәрігерлермен бірге өткізу, бақылау қорытындысын
жұмыста пайдалану;
- сабақ өткізу кезінде санитарлық-гигиеналық жағдай жасау;
- оқушылардың бәрі қолайлы спорт киім кигенін қадағалау;
- сыныптан тыс дене тәрбиесі жұмыстарына қатысу, оған барлық оқушыларды
тарту;
- ата-аналар арасында тұрақты түрде дене тәрбиесі мен спорттың маңызы
туралы әңгіме өткізу;
- оқушылардың дене тәрбиесі көлеміндегі алған білімін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
11-12 жастағы еркін күреспен айналысатын балалардың үйлестігін дамыту
Развитие координации у борцов вольного стиля 11 – 12 лет
Coordinate the development of tree style wrestlers 11-12 years
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
1. ЕРКІН КҮРЕСПЕН ШҰҒЫЛДАНҒАН 11-12 ЖАСТАҒЫ СПОРТШЫЛАРДЫҢ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1. Еркін күрестің қысқаша даму тарихы.
1.2. Еркін күресітің дамуы және әдістемелік ерекшеліктері.
1.3. Еркін күресте болатын жарақаттар.
1.4. Спортшылардың дене дамуының ерекшеліктері.
2. ЕРКІН КҮРЕСПЕН АЙНАЛЫСАТЫН БАЛАЛАРДЫҢ ҮЙЛЕСТІГІН ДАМЫТУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
2.1. Еркін күресінің әдістемелік ерекшеліктері.
2.2. Еркін күресінің негізгі жаттығуы – аяқтан шалу.
2.3. Сыныптан тыс дене шынықтыру
3. СПОРТШЫЛАРДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН МЕКТЕПТЕРДЕГІ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ
САБАҒЫНДА ҚОЛДАНУ.
3.1. Жалпы жұмыстарын ұйымдастыруы.
3.2. Дене тәрбиесі және спорт жұмыстарының жалпы жылдық жоспары.
3.3. Мектептің дене тәрбиесі ұжымының міндеттері мен мақсаттары.
4. ҚОРЫТЫНДЫ.
5. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
КIРIСПЕ
Еркін күрес, гректер заманында пайда болған күрес түрі. Белдесу
қарсыластар түрегеліп төрттағанға түскенде аударылып, домалатып әдістер
қолдану арқылы өткізіледі. Мұнда балуандардың бір- бірлерін белден төмен
ұстауына, аяғынан шалуына, қағуына рұқсат етілмейді. Еркін күресінің
мақсаты лақтырған немесе төрттағаннан аударған, домалатқан кезде
қарсыласының екі жауырынын бір мезетте немесе бірінен соң бірінің
қайтарымынан кілемге тигізу. Мұндай басымдылық таза жеңіс деп есептеледі де
белдесу тоқтатылады.
Жүйке жүйесі - адам мен жануарлар организмдерінің қоршаған ортаға
бейімделуін реттейтін жүйе. Жүйке жүйесін зерттейтін морфологияның бөлімін
гр. neurologia (грек, neuron — жүйке, жүйке жасушасы; logos — ілім) деп
атайды. Жүйке жүйесінің қызметтері рефлекстер арқылы іс жүзіне асады.
Рефлекс — сыртқы, немесе ішкі орта әсерлеріне организмнің жауап қайтару
реакциясы. Жүйке жүйесі мүшелерін негізінен жүйке ұлпасы құрайды. Жүйке
жүйесі организмдегі орналасу орындары (топографиясына) мен құрылысына
сәйкес: орталық және шеткі бөлімдер болып екіге бөлінеді. Жүйке жүйесінің
орталық бөліміне ми және жұлын, ал шеткі бөліміне — мидан және жұлыннан
организмнің шеткі аумақтарына таралатын мүшелер: жүйке түбіршіктері,
жүйкелер, жүйке тораптары, жүйке түйіндері (ганглийлері) және жүйке
талшықтарының ұштары жатады. Организмдегі қызметтеріне байланысты жүйке
жүйесін үш бөлімге бөледі. Олар: сомалық (денелік), парасимпатикалық (ішкі
мүшелік), симпатикалық (тамырлық).
Жүйке жүйесінің сомалық бөлімі - дене, яғни тірек-қимыл аппараты және
тері жабыны мүшедерінің, парасимпатикалық бөлімі — ішкі мүшелер мен
бездердің, симпатикалық бөлімі — тамырлар жүйесі мүшелерінің қызметтерін
реттейді. Парасимпатикалық және симпатикалық бөлімдерді біріктіріп, жүйке
жүйесінің вегетативтік бөлімі деп атайды.
Жүйке жүйесін орталық және шеткі деп үлкен екі бөлімге бөледі. Орталық
жүйке жүйесіне ми мен жұлын жатады. Шеткі жүйке жүйесі ми мен жұлыннан
таралатын жүйкелер мен жүйке түйіндерінен тұрады. Жүйке жүйесінің қаңқа
бұлшықеттерінің жұмысын реттейтін бөлім - сомалы (грекше - дене), ішкі
мүшелердің жұмысын реттейтін бөлімін вегетативті (қоздырамын) жүйке жүйесі
деп атайды.
Еркін күрес, диам. 9 м арнайы кілемде өтеді. 19 ғ-дың аяғында Англияда
пайда болған. 1904 жылдан олимпиялық ойындар бағдарламасына енген.
Қазақстанда еркін күрес жарыстары 1955 жылдан өтіп келеді. 1956 ж. өткен
КСРО халықтары спартакиадасында Қ.Байдосов, Ж.Ысқақов жүлдеге ие болды.
Еркін күрес, кілем үстінде әдіс қолдану еркін жасалынатындықтан осылайша
аталған. Бұл дүниежүзі халықтарының күрес турлерінің әдістерін түгел
қолдануға байланысты айтылады. Еркін күресте белдескен балуандар ұпай
санымен немесе қарсыласының жауырын кілемге тигізіп, таза жеңіске жетеді.
Оның тарихы кене замандарға кетеді. Ертедегі Мысырда, Вавилонда, Қытайда
және Жапонияда еркін күрес болган. Алғаш рет еркін күрес 1904 ж. Олимпиялық
ойындардың бағдарламасына енді. Мұнда кілемге небәрі 38 балуан шығып,
жалпыкомандалық 1-орынға АҚШ-тың кұрамасы ие болды. Еркін күрестен Еуропа
чемпионаты 1928 ж., ал Әлем чемпионаты 1951 ж. бастап етіп келеді. Еркін
күрес салмақ дәрежелері жарыс басталар алдында оған қатынасушыларға
жіберілген жарыстың тәртібінде көрсетіледі.
Егер таза жеңіс болмаған жағдайда, жеңіс ең көп ұпай алған балуанға
беріледі. Балуанның киімі лыпа, бандаж, арнаулы трико және былғарыдан
тігілген жұмсақ аяқкиімнен тұрады. Еркін күресінің жарыс ережесі 1896 ж.
шығарылып, содан бергі уақытта талай рет жаңартылып келеді. Ол 1986 ж. 1
-ші Олимпиялық ойындардың бағдарламасына еніп, содан бері (1900, 1904
жылдардан басқа) бағдарламадан басқа олимпиядалық жарыстан түспей келеді.
Әлем чемпионаты 1897 ж. Еуропа чемпионаты 1898 жылдан бастап өтіп келеді.
Күрес әуесқойларының халықаралық бірлестігі (ФИЛА) 1912 ж. құрылды. ҚР- ның
Еркін күресінің бірлестігі 1993 жылдан ФИЛА-ға мүше.
Белдесу қарсыластар түрегеліп төрттағанға түскенде аударылып, домалатып
әдістер қолдану арқылы өткізіледі. Мұнда балуандардың бір- бірлерін белден
төмен ұстауына, аяғынан шалуына, қағуына рұқсат етілмейді. Еркін күресінің
мақсаты лақтырған немесе төрттағаннан аударған, домалатқан кезде
қарсыласының екі жауырынын бір мезетте немесе бірінен соң бірінің
қайтарымынан кілемге тигізу. Мұндай басымдылық таза жеңіс деп есептеледі де
белдесу тоқтатылады.
Егер таза жеңіс болмаған жағдайда, жеңіс ең көп ұпай алған балуанға
беріледі. Балуанның киімі лыпа, бандаж, арнаулы трико және былғарыдан
тігілген жұмсақ аяқкиімнен тұрады. Еркін күресінің жарыс ережесі 1896 ж.
шығарылып, содан бергі уақытта талай рет жаңартылып келеді. Ол 1986 ж. 1
-ші Олимпиялық ойындардың бағдарламасына еніп, содан бері (1900, 1904
жылдардан басқа) бағдарламадан басқа олимпиядалық жарыстан түспей келеді.
Әлем чемпионаты 1897 ж. Еуропа чемпионаты 1898 жылдан бастап өтіп келеді.
Күрес әуесқойларының халықаралық бірлестігі (ФИЛА) 1912 ж. құрылды. ҚР- ның
Еркін күресінің бірлестігі 1993 жылдан ФИЛА-ға мүше.
Қазақстандағы еркін күрес, республикалық чемпионаты 1951 ж. бастап
өткізіліп келеді. Бұдан ең алғаш шыққан СШ-лері Ж.Сқақов, Қ.Байдосов,
Қ.Қожанов және т.б. Алғашқы жылдары оның секцияларына барушылар аз
болғандықтан грек-рим күресіне қатысушылар да еркін күрестен бақтарын сынап
көрді. Кейін Ә.Айханов, А.Гапсатаров, А.Бұғыбаев, М.Қапанов, Ю.Курапаткин,
И.Байрамуков сияқты балуандар халықаралық жарыстарда көзге түсті.
Республиканың құрама командасы 2003 ж. Алматыда өткен Азия кубогі үшін
жарыста жалпыкомандалық 1-ші орынды жеңіп алды.
Жүйке жүйесінің тәндік бөлімі ағзаның сыртқы ортамен байланысын жүзеге
асырады, тітіркендіргіштерді қабылдайды. Адам еркіне байланысты
козғалыстарды басқарады.
1. ЕРКІН КҮРЕСПЕН ШҰҒЫЛДАНҒАН 11-12 ЖАСТАҒЫ СПОРТШЫЛАРДЫҢ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1. Еркін күрестің қысқаша даму тарихы.
Екін күрес тарихы. Еркін күрес өз бастамасын ағылшындардан алады.Ағылшын
еркін күресінде ( кэтчгольд ) шолақ шалбар киіп күрескен, қарсыласына
әртүрлі захватжасай отырып, аяқпен әдіс жасайды,жауырынын жерге тигізгенше
уақытқа бағынбай күресіп, жеңіске жетеді.Баскезінде кәсіпқой спорт ретінде
таралды,XVIII ғасырда американдықтар әлемдік денгейге көтерді. Сол себепті
америкалық еркін күрес атанды.
Америкалық кәсіби еркін күрес (реслинг) – АҚШ, Франция, Италияның кәсіби
палуандары арасында кең тараған. Күрестің бұл түрінде күрестің қарапайым
киімін киіп күрескен, тұншықтыру әдістерін қолданған. Қарсыласының
жауырынын жерге тигізіп, жеңіске жеткен. Палуандар күресуге шығар алдында
канша уақыт күресетіндеріне келісіп алған.
1904 жылы АҚШ-ның Сент-Луис қаласында өткен ІІ-Олимпиадалық ойындар
бағдарламасына бірінші рет еркін күрес кіріп, 47.6,52.1, 56.7, 61.2, 65.7,
71.6, 77.6 салмақ категорисындағы палуандар күресіп, барлық салмақ бойынша
АҚШ палуандары жеңіске жеткен.
Жұлын - орталық жүйке жүйесіне жатады. Жұлын цилиндр пішінді омыртқа
жотасының өзегінде орналасқан, ұзындығы 42-45 см, салмағы 34-38 г. Жоғарғы
шеті сопақша мимен жалғасады, төменгі шеті екінші арқа омыртқаға дейін
созылын жатады. Жұлынның алдыңғы және артқы жағында ұзынынан созылған тік
жүлгелері болады. Ол жұлынды оң және сол жақ жартыға бөліп тұрады. Жұлынның
дәл ортасында іші жұлын сұйықтығына толы жұлын өзегі бар. Өзектің
айналасында пішіні көбелекке ұқсаған жұлынның сұр заты (нейронның денесі
мен қысқа өсінділерінің жиынтығы) бар. Сұр заттың сыртын ақ заты (нейронның
ұзын өсіндісінің жиынтығы) қоршап жатады. Сонымен жұлын құрылысында ақ заты
сыртында, сұр заты ішкі жағында орналасады.
Жұлынның сұр затының алдыңғы, артқы бүйірінде екіден түбірлері (өсінді)
болады. Алдыңғы түбір козғалтқыш жүйке талшықтарынан, артқы түбір сезгіш
жүйке талшықтарынан түзіледі. Әр омыртқаның бүйір тұсынан жұлыннан екі
жаққа 31 жұп жұлын жүйкелері таралады. Әрбір жұлын жүйкелері алдыңғы және
артқы түбірлердің қосылуынан пайда болады. Түбірлер омыртқааралық
тесіктерден шығып, бірімен-бірі қосылып аралас жұлын жүйкелерін түзеді.
Аралас жүйке дейтін себебі: жүйке талшықтарының бір тобы қозуды орталық
жүйке жүйесіне, екіншісі одан қозуды шеткі мүшелерге өткізеді. Жұлыннан
тарайтын жүйкелердің құрамында әрі сезгіш, әрі қозғалтқыш жүйке талшықтары
болады. Жұлын жүйкелері қолдың, тұлғаның және аяқтың қаңқа бұлшықеттеріне
таралады. Орталық жүйке жүйесіне өтетін қозу жұлынның тек артқы түбірі
арқылы өтеді. Ал одан келетін козу жұлынның тек алдыңғы түбірі арқылы
жүреді. Егер екі түбірден шыққан жүйке талшықтарының бірімен-бірі қосылған
жері жарақаттанса (кесілсе), жүйкелердің сезгіштігі де, қозғалтқыштық
әрекеті де жойылады.
Жұлынның қызметі: жұлын екі түрлі қызмет атқарады: рефлекстік және
өткізгіштік.
Рефлекстік қызметі: жұлынның әр жерінде жүйке орталығы бар. Жүйке
орталығы деп жұлынның түрлі бөлімінде орналасқан қандай да болмасын мүшенің
жұмысын реттейтін жүйке жасушаларының жиынтығын айтады. Мысалы, тізе
рефлексі орталығы жұлынның бел бөлімінде; зәр шығару орталығы сегізкөз
бөлімінде; көз қарашығын үлкейтетін орталық арқа бөлімінде және т. б.
орналасқан. Жұлынның жүйке орталықтары рецепторлар және мүшелермен тығыз
байланысты. Қозғалтқыш нейрондары - дене, аяқ-қол бұлшықеттері, тыныс алу
еттерінің жиырылуына әсер етеді. Жұлынның қатысуымен қозғалу рефлексі
жүзеге асады. Жүрек, тыныс алу, ішкі мүшелер жұмысында өзгерістер болады.
Өткізгіштік қызметі орталыққа тебетін (өрлеу, қозуды миға жеткізу) және
орталықтан тебетін (қозуды мидан жұлын арқылы мүшелерге жеткізу) өткізгіш
жолдардан тұрады. Орталыққа тебетін өткізгіш жолдармен қозу миға беріледі.
Орталықтан тебетін өткізгіш жолдар арқылы қозу мидан жұлынның төменгі
бөлімдеріне, одан мүшелерге өтеді. Жұлынның қызметі тікелей мидың
бақылауында болады.
Жұлынның да, мидың да сыртын үш түрлі қабықша қаптап жатады. Сыртқысы -
қатты, ортаңғысы - торлы, ішкісі - жұмсақ қабық-шалар деп аталады. Ми мен
жұлын жұмсақ қабығының қабынуынан көбіне сәбилер немесе жас балалар
менингит - делбе деп аталатын жұқпалы ауруға шалдығуы мүмкін. Аурудың жалпы
белгілері: бас ауырады, құсады, есінен айырылады және т. б.
XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында Еуропа елдерінде грек–рим
күресі пайда болды. Жекпе-жек Франция жерінен бастау алған. Сол кездегі
жергілікті қала және ауыл тұрғындарының ынтасы күреске ауып, олар біртіндеп
осы өнермен айналыса бастады. Еркін күресі бірден халықтың қызығушылығын
арттыра бастады. Күшті саңлақтар көше циркында өнер көрсетті. Қалың жұрт
жиналатын жерлерде белдесулер ұйымдастырылды. Кейін Франция қалаларының
біріншілігі, біраздан соң әлем чемпионаттары өткізіле бастады. Белдесуден
әлем чемпионатын жақсы деңгейде ұйымдастырып өткізу, кәсіпқой күрестің
болашағына үлкен жол ашып, оның өсіп-өркендеуін жылдамдатты.
1955 жылы елімізде еркін күресті дамыту мақсатында Қазақстан спорт
комитеттінің басшылары П.Ф. Матущакты шақыртады. Жоғарғы деңгейлі
палуандарды дайындауға А. Купцов пен Х. Гиоев те үлкен үлес қосты. Еркін
күрестің елге тез таралуының басты себебін мынадан көруге болады, еркін
күрес қазақтың ұлттық күресі қазақ күресіне өте ұқсас.Екеуінде де ұқсас,
жақын техника элементтері қолданылады. К. Байдосов Кеңес Одағының
Қазақстандағы бірінші спорт шебері болды, ҚР еңбегі сіңген жаттықтырушылар
А. Айханов, А. Габсаттаров, А. Бугубаевтар Кеңес Одағының біріншілігінің
жүлдегерлері мен чемпиондары атанды, ал М Мамыров Олимпиада ойындарының
қола жүлдегері болды.
Бұл оқу-әдістемелік кешен күрес пәнінің (еркін, грек-рим, қазақ күресі)
мақсаты мен міндеттерін анықтайды, бөлімнің тақырыптық жоспарын,
студенттердің өздік жұмысы тапсырмасының жүйесін, өзін-өзі тексеруге
арналған тест тапсырмаларын, емтихан сұрақтары тізімін мазмұндайды. Дене
тәрбиесі және спорт факультеті студенттеріне арналған.
Франция астанасы Парижде 1848 жылы алғаш рет кәсіпқой күресшілер
белдесетін арена бой көтерді. Франция жеріне өзге де шет елдерден бәйгеге
қатысу мақсатымен балуандар келе бастады. Немістер, түріктер, италияндықтар
және орыстар әлем чемпионатына қатысып, жарыстың ережесін үйренді. Ақырында
француз күресі әлемдік мәртебеге ие болып, өзге мемлекеттерге тарап кетеді.
Францияның аты шығып, бүл күрес түрі халықтың сүйікті спорт түріне
айналған. Әрине, күрес өнері дүниежүзінде әртүрлі бағытта дамыды. Бұл әр
халықтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлеріне байланысты болды. Еуропада
француз күресі (грек–рим күресі) Азия елдері мен шығыста және Америкада
еркін күрес жақсы дамыды.
Бірінші Олимпиада ойындарының бағдарламасына 1896 жылы француз күресі
енгізілді. Осы күреске Халықаралық Олимпиада комитеті грек-рим күресі
деген ресми атау тағайындаған. Белдесудің бірінші кездесулерінде небәрі 5
саңлақ өнер көрсетті. Олар 4 мемлекеттің намысын қорғаған болатын. Екеуі
Грециядан, Германия, Венгрия және Ұлыбританиядан бір бірден балуан қатысты.
Осы бәйгеде балуандар салмақ дәрежелеріне бөлінбеді. Дәл сол уақыттан
бастап (1900 және 1904) жылдардағы екі Олимпиаданы есепке алмағанда
Олимпиада бағдарламасынан түскен жоқ.
Кейін 1912 жылы (FILA) Халықаралық күрес түрлері федерациялары құрылып,
әлемдегі ең үлкен және беделді спорттық ұйымдардың біріне айналды.
Бұл оқу-әдістемелік кешен күрес пәнінің (еркін, грек-рим, қазақ күресі)
мақсаты мен міндеттерін анықтайды, бөлімнің тақырыптық жоспарын,
студенттердің өздік жұмысы тапсырмасының жүйесін, өзін-өзі тексеруге
арналған тест тапсырмаларын, емтихан сұрақтары тізімін мазмұндайды. Дене
тәрбиесі және спорт факультеті студенттеріне арналған.
Бұл пәнді оқығанға дейін дене мәдениеті тарихы, спорттық күрес, жеңіл
атлетика, адам анатомия, адам физиология, спорт психологиясы, таңдап алған
спорт түрінің негізі сияқты пәндерді қарастырып өткендері абзал.
Пәнді оқу соңында Күреспәнінен (еркін, грек-рим, қазақ күресі),
мақсатқасай бөлім сұрақтарымен жанжақты таныстыру.
Пәннің қысқаша мазмұны:
Екін күрес тарихы.Еркін күрес өз бастамасын ағылшындардан алады.Ағылшын
еркін күресінде ( кэтчгольд ) шолақ шалбар киіп күрескен, қарсыласына
әртүрлі захватжасай отырып, аяқпен әдіс жасайды,жауырынын жерге тигізгенше
уақытқа бағынбай күресіп, жеңіске жетеді.Баскезінде кәсіпқой спорт ретінде
таралды,XVIII ғасырда американдықтар әлемдік денгейге көтерді. Сол себепті
америкалық еркін күрес атанды.
Америкалық кәсіби еркін күрес (реслинг) – АҚШ, Франция, Италияның кәсіби
палуандары арасында кең тараған. Күрестің бұл түрінде күрестің қарапайым
киімін киіп күрескен, тұншықтыру әдістерін қолданған. Қарсыласының
жауырынын жерге тигізіп, жеңіске жеткен. Палуандар күресуге шығар алдында
канша уақыт күресетіндеріне келісіп алған.
1904 жылы АҚШ-ның Сент-Луис қаласында өткен ІІ-Олимпиадалық ойындар
бағдарламасына бірінші рет еркін күрес кіріп, 47.6,52.1, 56.7, 61.2, 65.7,
71.6, 77.6 салмақ категорисындағы палуандар күресіп, барлық салмақ бойынша
АҚШ палуандары жеңіске жеткен.
1955 жылы елімізде еркін күресті дамыту мақсатында Қазақстан спорт
комитеттінің басшылары П.Ф. Матущакты шақыртады. Жоғарғы деңгейлі
палуандарды дайындауға А. Купцов пен Х. Гиоев те үлкен үлес қосты. Еркін
күрестің елге тез таралуының басты себебін мынадан көруге болады, еркін
күрес қазақтың ұлттық күресі қазақ күресіне өте ұқсас.Екеуінде де ұқсас,
жақын техника элементтері қолданылады. К. Байдосов Кеңес Одағының
Қазақстандағы бірінші спорт шебері болды, ҚР еңбегі сіңген жаттықтырушылар
А. Айханов, А. Габсаттаров, А. Бугубаевтар Кеңес Одағының біріншілігінің
жүлдегерлері мен чемпиондары атанды, ал М Мамыров Олимпиада ойындарының
қола жүлдегері болды.
Грек-рим күресінің даму тарихы. Палуандардың күрес өнері көпжылдық тарихы
бола отырып біздің дәуірімізге дейінгі 2000 жыл бұрын бастау алған, көне
Грецияда пенталонның бір түрі ретінде дамып, адамның жылдамдық, төзімділік,
ептілігін дамытып және әскерді дайындаудың негізгі құралы болды.
Панкратион – гректердің күрестерінің көне түрлерінің бірі. Бұл күрес
түрінде қысқа шалбар киіп, аяқпен жұмыс жасап, қолға және аяқтан ұстап әдіс
жасап күрескен, қарсыластың жауырынын жерге тигізіп жеңіске жеткен, уақыт
шегі жоқ. Күрес әрі қарай дамуын Франциядвн алып, сол себепті күрестің бұл
түрі әлемде француз күресі ретінде танылды. Бірінші рет,1848 жылы Монтенье
көшесінде күрес аренасы ашылды, француздар күреске қатты қызығушылық
танытты. Көлемі жағынан үлкендеу екінші арена 1867 жылы ашылды. 1905 жылы
әлем біріншілігі өтті, мұнда Иван Поддубный бірінші орын, Қажымұқан
Мұңайтпасов екінші орын алды, осы арқылы әлемде мықты палуандардың бірі
екендерін дәлелдеді.
Қазақ халқының палуаны, біртуар батыры Қажымұқан Мұңайтпасов бұл күрес
түрінен 4 рет әлем чемпионы атанды.
Алғашқы рет 1896 жылы Афинада өткен олимпиада ойындары бағдарламасына
классика түріндегі күрес еніп, палуандар салмақ мөлшеріне қарамай күресті,
чемпион атағын Германиялық палуан К.Шуман, күміс медальды Грециялық Г.Цитат
жеңіп алды.
Қазақстанда грек-рим күресінің дамуы Ұлы Отан соғысынан кейін бастау
алды. Күрес өнерінің дамуына Қазақстанда П. Ф. Матущак үлкен үлес қосты.
Қазақ дене тәрбиесі институтында күрес бөлімін ашып, осы арқылы күрестің
дамуына себепкер болды. Дене тәрбиесі институты күрестен мамандарды
дайындау орталығына айналды. Осы жерден үлкен спортқа екі дүркін олимпиада
ойындары чемпионы, бес дүркін әлем чемпионы, үш дүркін Европа чемпионы В.
Резанцев, олимпиада ойындары чемпионы Ж. Үшкемпіров, Ж. Серіков, әлем,
Европа, Азия чемпионы, екі олимпиада жүлдегері, жеті дүркін Кеңес одағының
чемпионы Д. Тұрлыханов, әлем чемпионы Б. Байсейтов жолдама алды.
Қазақша күрестің даму тарихы. Біздің дәуірімізге дейінгі бірінші
мыңжылдықтың көне авторларының жазуынша, Қазақстанның даласы мен таулы
айқаптарында сақ, массагет, исседондардың көптеген тайпалары өмір сүрген.
Тайпалар арасында және рулар арасында қақтығыстар туындап, тайпалық одақтар
құрыла бастады. Бұл туралы тек археологиялық материалдардан ғана емес,
жазбалардан да байқауға болады. Бұл қолжазбалар, археологиялық зерттеулер
Қазақстанның басты аумағын біздің дәуірімізге дейінгі VII–IV ғасырларда
жайлаған тұрғындар, алып тайпа сақтықтар екенін көрсетеді. Олар одақ құрып,
көшпелі өмір кешті және мал шаруашылығымен айналысты. Көне грег жазушысы
Клавдий Элион жазады сақтарда мынандай салт болған, жігіт тек күресте
жеңіске жеткен нен соң ғана үйлене алатын болған. Италияндық Марко Поло
Орта Азияға саяхаты кезінде былай деп жазады, сақтар үшін күрес әскери-
қолданбалы жаттығу болған, бойжеткендер жас жігіттермен тең дәрежеде
күрескен.
Король Кастилии Генрих-ІІІ тапсырмасымен Орта Азияда болған уақытында
Рей Ганзалесс Клавдио құнды деректер келтіреді. Атақты қолбасшы Тимурдың
сарайында ол белдесу күресін тамашалайды. Бұл 1403-1406 жылдары болған,
байқағанымыздай белдесу күресі өте ертеден бастау алады.
Грек-рим күресі әр заманда жаңа атауға ие болған. Нағыз кәсіпқой
күресшілер француз күресі деп атаса, әуесқойлар грек-рим деп атады.
Біздің елімізде 1948 жылы Бүкілодақтық денешынықтыру мен спорт комитеті
спорттық күрес түрлеріне екі бірдей атауды бекітті. Француз немесе грек-рим
күресі классикалық деп, ал еркін-американдық еркін күрес деген атауға
ие болса, сол кезегі еркін күрес "самбо"- деген атауға ие болды.
Нәтижесінде 1991 жылы классикалық күрестің атауы грек-рим болып
өзгертілді.
Француз күресінде бәсекелесті белден жоғары қапсыра құшақтап, оны жығу
керек. Аяқтан ұстауға бағытталған әдіс-тәсілдерді қолдануға болмайды. Еркін
күрес тәсілінде балуан қарсыласының кез келген жерінен ұстап, әдіс
орындауда еш шектелмейді. Бұған қоса, аяқтан ұстап алып, шалып құлатуға
рұқсат.
Ертеде қазақ күресі салмақ дәрежесіне қарамай өткізілген, бұл
қатысушыларға тең жағдай тудырмады.
1938 жылы Алматыда бірінші колхозшылырдың республикалық спартакиадасы
өтті. Спортакиада бағдарламасына қазақша күрес күресі енгізілді. Тарихта
бірінші рет бұл ұлттық спорттық ойын біріншілігі үш салмақ категориясы
бойынша өткізілді.( жеңіл салмақ 65 кг дейін, орташа салмақ 76 кг дейін,
ауып салмақ 76 кг жоғары).
1952 жылы Түркіменстанның астанасы Ашхабад қаласында Орта Азия және
Қазақстан республикаларының кезекті спортакиадасы өтті. Спортакияда
бағдарламасына ұлттық күрестен жарыс енгізілді. Бес туыстас республикалар
арасынан ұлттық күрестен жарыс ережелері негізі ретінде қазақ күресінің
ережелері алынды, өйткені бұл күрестің жарыс ережелері спорттық күрестің
классикалық түрлеріне біршама жақынырақ.
1955 жылы сегіз салмақ категориясы енгізілді және қазақ күресі күресіне
ережелер шықты. Бірінші қазақ күресінен жазба ережелердің авторы М.
Рахымқұлов.
Күрес пәнінің негізгі мақсаты (еркін, грег-рим, қазақ күресі) – дене
тәрбиесі және спорттың түрлі құрылымында өздік жұмыстарына керекті кәсіби-
педагогтық білімді, дағды мен шеберлікті қалыптастыру.
Оқытудың міндеттері:
- студенттердің кәсіби-педагогтық дағдыларын дамыту;
- оқытудың әдіс-тәсілдік іс-әрекет әдістемесін оқыту, физикалық тәрбие
беру; Педагог мамандығына тұрақты қызығушылықты қалыптастыру.
Күрес пәні курсы (еркін, грег-рим, қазақ күресі) студенттерге теория мен
әдістемені оқытуды қарастырады.
Күрес пәнінің практикалық сабақтарында (еркін, грек-рим, қазақ күресі)
күрестің әдіс-тәсілдерін үйреніп, күрес әдістерін жасап, жаттығу түрлері
жасалады. Бұл сабақтарда студенттер қорғану әдістерін меңгереді, қиын
әдістерді жасап үйренеді. Студенттердің өздік жұмыстары әдебиеттермен
танысу, рефераттар дайындау, курстық жұмыстар мен жаттығуды жоспарлау,
күнделік жүргізу, ғылыми-зерреушілік жұмыс жүргізу, жарыстарды көру және
талдау жасау, қоғамдық жұмыстарға қатысудан , т.б тұрады.
Әлем спортшылары техникамен байытқан грек-рим күресі туралы
Грек-рим немесе классикалық күрестің бұлай аталуына, оның байырғы
заманда, Жерорта теңізі мемлекеттерінің гүлденген дәуірінде пайда болуы
себеп болған. Бірақ, бертін келе, біздің заманда, бұл күрес француздардың
арқасында 19 ғасырда ортамызға оралған. Және дүниенің төрт бұрышындағы
спортшылардың және жаттықтырушыларының күш-жігерлерінің арқасында бұл күрес
бүгінгі қалпына ие болған.
Мысалы, француздар грек-рим күресіне арқалай лақтырудың түрлі әдіс-
амалдарын қосса, финдер жартылай суплес техникасымен толықтырған. Оған
қоса, дәл осы финдердің арқасында грек-рим күресінде партердегі амал-
тәсілдер пайда болған. Фин құлпы деп аталатын техниканы білмейтін балуан
жоқ шығар?!
Ал түрік балуандары грек-рим күресіне парсылардың ұлттық күресі –
коштидің элементтерін қосқан. Грек-рим күресін байытқандардың қатарында
Кеңес Одағының да чемпиондары бар. КСРО балуандары — диірмен деп аталған
техниканың авторлары.
Грек-рим күресінде барлық айла-тәсілдер белден жоғары немесе партерде
жасалады, және көріп отырғандай, жаңа нәрселер ойлап табуға мүмкіндік мол.
Ең бастысы талпыныс және спорттық дарын болса болғаны!
Еркін күрес бүгінгі рестлингтің атасы
Грек-рим күресіне қарағанда, айла-тәсіл жасау мүмкіндігі шектелмеген
еркін күрес Англияда пайда болған. Бірақ, кейіннен Құрама Штаттарға жетіп,
сонда жақсы танылған, содан кейін барып дүниежүзіне таралған. Оған, еркін
күрестің о баста спорттық жарыстан гөрі, үлкен шоуға ұқсағаны себеп болса
керек.
19 және 20 ғасырлардың шегінде Америкадағы жағдай мазасыздау болды.
Бітпейтін жәрмеңкелерде балуандар көрермендердің қанын қыздыру үшін
қатыгездікке толы қойылымдар көрсететін. Ол кездегі еркін күрестің
техникасы жанға бататын айла-тәсілдерден тұрған, ол әдістердің кез-келгені
бүгінде төрешілердің шашын ағартқан болар еді.
Бірақ, көрермендердің көзайымына айналған кәсіпқой балуандар өзін де,
қарсыластарын жарақаттауды мақсат еткен емес. Олар жекпе-жекті
театрландырылған ойын-сауыққа, шоуға айналдыратын, қарсыластар бір-бірінің
қолдарын бұрап, жандарын көздеріне көрсететін, бірақ әрқашан
қауіпсіздікті сақтайтын. Халық да риза, ал балуандар келесі күні де жекпе-
жекке қайта шыға алатын.
Біртіндеп еркін күрес өз ережесі бар спорт түрінде қалыптасты. Ал оның
орнына бүгінгі танымал рестлинг келді. Бұл жекпе-жектің спорттан гөрі,
театрландырылған қойылымға ұқсайтыны сіз бен бізге құпия емес!
Қазақ күрестің осы спорт түрінен мамандар дайындаудағы оқу пәні ретінде
қалыптасу кезеңдері атты бірінші бөлімінде зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми
және әдістемелік деректерге шолу жасалды, мұндағы ең маңызды кезеңдер:
ұлттық спорт түрлерінің жастардың дене шынықтыру құралы ретінде танылуы,
қазақ күресінен бірыңғай ережелердің қабылдануы, салмақ дәрежелеріне бөлу,
Бүкілқазақстандық спартакиадалардың бағдарламасына енгізілу және қазақ
күресінен Қазақстан чемпионаттарының өткізілуі, қазақ күрестен дайындау
тәжірибесі мен техникасының Қазақстанда еркін күресті дамытуда қолданылуы,
қазақ күресінен бастап басқа спорттық күрес түрлерінде жоғары нәтижелерге
жеткен атақты Қазақстан балуандары, қазақ күресі жөніндегі ғылыми және
әдістемелік жұмыстардың жариялануы, қазақ күресі мамандығының дене
шынықтыру және спорт бойынша мамандар дайындау бағдарламасына енгізілуі,
осы пән бойынша бағдарламалар мен оқу құралдарының әзірленуі, төсбелгі
және куәлік берілетін қазақ күресінен спорт шебері нормативінің
енгізілуі.
1928 жылға дейін қазақ күресінің бірыңғай ережесі болған жоқ. Жарысқа
түсетіндердің салмағыда ескерілмеді. Сондықтан палуандар жарысына көбінесе
ірі, салмағы жоғары батырлар қатысады. Біріктіретін ереже болмағандықтан
жарыс жергілікті жерде қабылдыңған немесе келсім шартқа сәйкестірілген
ереже бойынша өткізіледі. Осы жылы қазақ күресіне тән бүкіл әдіс,
тәсілдерін қамтыған бірыңғай ереже жарияланды [М. Болғамбаев, 1985].
М.Т. Тәнекеев [1973] бұл, 1928 жыл, өзін түрлі спорттық оқиғалармен
танытқан деп жазған. Ұлттық спорт және классикалық спорт түрлерінен
көптеген жарыстар өткізілген. Соған байланысты, Республикалық дене
шынықтырудың жоғары кеңесі қазақ күресінің спорттық жарыстарына бірыңғай
ереже бекітті.
XX ғасырдың 20-жылдарына дейiн қазақ күресте салмақ дәрежесi мен жас
мөлшерiне қарай бөлу болмаған. Салмақ дәрежесiне және жас мөлшерiне қарай
бөлiнiп күресу осы кезенде ене бастады деп жеткізеді Е. Әлімханов [2008].
Қүрес ережелері ел арасында ауызша тарап, оның негізгі шарттарын
балуандар талассыз мойындаған, бірақ арасында бар айырмашылықтарын алдын
ала өзара келісім бойынша белгілеп қабылдаған.
Қазақ халқының әр аймақта күресу тәртіптерінің айырмашылығын алысу
киімінен де белгілеуге болады. Мысалы, зертеушілер [Қ.Р. Байдосов, 1987; Е.
Әлімханов, 1996 және т.б.] қазіргі еркін күреске ұқсас кеуде жалаңаш
белбеусіз күресу түрін, шапан киіп белбеу буынып күресу түрін, белбеуді
жалаңаш кеудеге буынып күресу түрін, күртеше киіп күресу түрін және жалаң
аяқ отырып (төрттағанда) күресу түрлеріне бөледі.
Қазақ күресінің даму кезеңдері бойынша кеңес дәуіріне тарихи жорыққа
аттанатын болсақ, бұл күрес түрінен 1928 ж. [Е. Әлімханов, 2008] және 1936
ж. [Б.М. Доскараев, 2009] бірінші және үшінші Бүкілқазақстандық
спартакиадаларында жарыстар өтті, ал 1938 жылы бірінші республикалық
колхозшылар спартакиадасында жарыстар өтті [М. Болғамбаев, 1980 және т.б.].
Сайып келгенде, кеңестік Қазақстанда спорттық күрестің барлық халықаралық
және олимпиадалық түрлері қазақ күресінен гөрі бірнеше он жылдыққа кешігіп,
дами бастады (1 кесте).
Грек-рим (кәсіби француз) күресінің тек бір өкілі ғана 20, 30 және 40-шы
жылдарда Қазақстан және Орта Азияның аумағында күшін, өз өнерін белсенді
түрде көрсетті, ол Қажымұқан Мұңайтпасов. Бірақ, ең алдымен, қазақ күресі
өкілі болғандықтан төрттағандық күрессіз, қарсыласының жауырнын тігізіп
бірінші лақтырғанға дейін үстасуларға шыққан, грек-рим күресінен
секцияларын ашпаған.1кесте – Әлемде және Қазақстанда спорттық күрестің
дамуы
грек-рим күресі (француз, классикалық күресі)
19 ғасырдың 90-шы жылдарында Францияда қатты дамыды және Европада
таралды Ресейді қоса
Бірінші Олимпиададан 1896 ж. бастап
1940 ж. басы,
Федерацияның негізі 1946 ж. қаланған
еркін күресі
1904 ж. бастап АҚШ, Европада 20-30 жж.
1904 ж. бастап
1950 ж. басы,
Федерацияның негізі 1955 ж. қаланған
самбо
КСРО-да 1938 ж. мемлекеттік тұрғыда танылды, А.А. Харлампиев 1949 ж
қолайлы спорттық нысанға айналдырды, 1966 ж. бастап күрестің халықаралық
түрі болып есептеледі
енгізілмеген
1950 ж. басы
Федерацияның негізі 1955 ж. қаланған
дзюдо
1882-1884 жж. Жапон.,
1920-1933 жж. Кеңестік Ресей аумағында дамуы, бірақ тыйым салынды,
дүниежүзілік бірінші біріншілік 1956 ж. өтті, КСРО-да 60 жылдары қайтадан
дамыды
1959 ж. бастап,
XVIII жазғы Олимпиадалық ойындар 1964 ж. (Токио қ., Жапон.)
1960 ж. басы
Грек-рим күресінің халықаралық ережелері 1896 жылы қабылданып бірінші
Олимпиядалық ойындарынан бастап бағдарламасына қірген. Ол грек-рим
(франциялық) қүресі Европада қәсіптік қүрескерлердің өнерлерімен кең
тарғандықтан болған. Бірақ, салмақ бойынша бөліп күресу 1906 жылдан
басталған, сонда 1911 жылына дейін тек қана үш салмаққа бөліңген [Г.С.
Туманян, 2006 және т.б.].
Балалық шағынан қазақтың ұлттық күресінен жекпе-жектерге жие қатысқан, ал
1904 ж. Петербургте И. Лебедев мектебіне қабылданған, онда 2 жыл оқыған
Қажымұқан Мұңайтпасов кәсіби француз күресінің жарқын өкілі болып табылады.
Ресей мен Европада өткізілген француз күресінен бірнеше кәсіби
біріншілікті, сонымен қатар АҚШ-та еркін күрестен біріншілікте ұтты. 1927
жылы (Қазақ АКСР ОАК) оған спортқа сіңірген еңбегі үшін Қазақ халқының
батыры құрметті атағын берді.
1970 жылы Қазақтың дене тәрбиелеу мәдениеті институтында алғашқы рет
қазақ күресі мамандығы енгізілді, соған байланысты көптеген әдістемелік
жұмыстар, қазақ күресі техникасы мен әдісінің жіктемесі, тәсілдерін үйрету
әдістемесі, қазақ күресінен мамандар дайындау жөніндегі оқу құралдары,
оқулықтар мен бағдарламалар шығарылды.
1971 жылы ҚазССР Спорткомитетінің қаулысы бойынша Қазақ ССР-нің спорт
шебері атағы енгізіліп, қазақ күресі бойынша төсбелгі мен куәлік қоса
тапсырылатын болады.
Қазақстандағы ұлттық спорт түрлерінің даму мәселелері ҚР-ның 1999 жылғы
Дене шынықтыру және спорт туралы Заңында (2 б. 10 т.) Қазақстандағы
халықтық ойындар мен ұлттық спорт түрлерін дамыту мәселелері ашылған.
90-шы жылдары жарыстардың ережелерін және киім нысанын жетілдіруге көп
көңіл бөлінді, қазақ күресіне арналған киім нысанын спорттық күрестің басқа
түрлерімен айырбастауға жол беруге болмайтыны атап өтілді.
Б.Жаңалин жасаған қазақ күрес жарыстарының ережесін 1993 жылы ҚР Туризм,
дене тәрбиесі және спорт министрлігі бекітті. Киім нысаны жеңі қысқа
кеудешеге өзгертілді, ал 1997 жылы нысандық киім мен жарыстардың ережелерін
жетілдіру қорытындылары бойынша Е. Әлімханов кандидаттық диссертациясын
қорғады.
Қазақстандағы ұлттық спорт түрлерін қаржыландыру мәселелері дене
шынықтыру және спорттың белсенді түрлерімен шұғылдануға, салауатты өмір
салтына, қозғалыс белсенділігі мен бұқаралық дене шынықтыру-сауықтыру
шараларына республика тұрғындарын кеңінен тарту мен жұмылдыру тәсілі
ретінде Қазақстан Республикасының 2007-2011 жылдарға арналған дене
шынықтыру және спортты дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы бойынша
қарастырылады.
Қазақстан жастарының осы спорт түрімен шұғылдануға деген құлшынысы қазақ
күресінің едәуір дами түсуіне, спортшылар шеберлігінің қалыптасуына,
жастардың қазақ күресімен бұқаралық сипатта шұғылдануына, халықаралық және
олимпиадалық спорт күресі бойынша жоғары жетістіктерге жетуіне ықпал етеді.
Қазіргі кезде қазақ күресінің жеткен деңгейі – бірнеше елде тұрақты түрде
дамып келе жатқан халықаралық спорт түрі болғандықтан, жүйелі түрде
халықаралық жарыстар, континенттік және әлемдік жарыстарды ұйымдастыру мен
өткізу талап етіледі. 2005 жылы Ресейде және 2006 жылы Моңғолияда қазақ
күрес бойынша Азияның І және ІІ чемпионаттары өткізілді. 2007 жылы Азияның
ІІІ чемпионатында Қазақстанда өткізілген (Сәтбаев қаласы) Моңғолияның,
Қытайдың. Өзбекстанның, Тәжікстанның, Қырғызстанның, Түркіменстан, Ресей
мен Қазақстан командалары қатысты. 2009 жылы қазақ күресі бойынша
Қызылдорда қаласында (Қазақстан) өткен Азияның V чемпионатында бірінішілік
үшін әлемнің 10 шақты елінен келген қазақ күресінің дәстүрлі қатысушылары –
атап өткен командаларымен қоса Иран және Сирия командалары күш сынасты.
Қазақ күресі бойынша әлем чемпионаттарында қатысқан командалардың саны
тіптен көп. 2006 жылы Алматы қаласында өткен қазақ күресі бойынша
біріншілікте әлемнің 42 спортшысы шайқасты. 2008 жылдың қарашасында Орскіде
(Ресей) қазақтың ұлттық күресі бойынша ІІ әлем біріншілігі болып өтті, оған
әлемнің 20 елінен ең мықты палуандар қатысты. 2010 жылдың қазанында Астана
қаласында қазақ күресінен ІІІ әлем біріншілігі өтті (30-дан астам елінен
палуандар қатысты).
Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың дене тәрбиесі міндеттері
төмендегідей:
- денсаулықты нығайту, шынықтыру, жан-жақты дене дамуына көмектесу,
жалпақ табандылықтың алдын алу, бала ағзасының жағымсыз сыртқы орта әсеріне
қарсылық күшін қалыптастыру;
- Таза ауада дене тәрбиесі жаттығуларымен айналысу, ойнау, секіру,
лақтыру, шаңғы тебу, жүгіру баланың бұлшық еттерін дамытады, жүрек-қан
тамыры жүйесін, тыныс алу жүйесін, сүйек-тірек аппаратын т.б. ағза
жүйелерін нығайтады, шынықтырады. Баланың мүсін, тұлға түзулігі
қалыптасады. Сондықтан мектептің міндеті – балаларды дене тәрбиесімен
жүйелі, белсенді шұғылдандыру;
- дене тәрбиесі жаттығулары, гигиеналық дағдылар, күн тәртібі туралы
арнайы білім беру. Ол білімдер: дене тәрбиесі жаттығуларының ағзаға пайдалы
әсері, гигиеналық ережелер. Тамақтану, демалу, жұмыс тәртіптері;
- оқушылардың өмірге керек қозғалыс ептілігі мен дағдысын қалыптастыру,
оларды жаңа қозғалыстарға, қимыл-әрекеттерге үйрету. Бағдарламада берілген
барлық негізгі спорт түрлерінің жаттығуларын дұрыс орындай білу;
- дене қаситтерін дамыту. Гигиеналық дағдылар, күн тәртібі туралы арнайы
білім беру. Ол білімдер: дене тәрбиесі жаттығуларының ағзаға пайдалы әсері,
гигиеналық ережелер. Тамақтану, демалу, жұмыс тәртіптері;
- бастауыш сыныптарда қимыл үйлесімділігі, ептілік, икемділік қасиеттерін
дамыту;
- жігерлікке, батылдыққа, қажырлылыққа, тәртіптілікке, еңбек
сүйгіштікке, көпшілдікке, мәдениеттілікке тәрбиелеу. Дене тәрбиесі
жаттығулары, әр түрлі қозғалмалы ойындар осы қасиеттерді дамытады;
- қозғалыс кездерінде және қозғалмайтын статикалық жаттығулар кезінде
мүсін түзулігін, тұлғаны қалыптастыру. Ол үшін отырғанда, тұрғанда,
жүргенде, жаттығулар жасағанда тұлғаны түзететін арнайы жаттығулар беріп
отыруымыз керек;
- оқушыларды бастауыш сыныптардан бастап Президенттік сынама сынақтары
жаттығуларын меңгеруге, орындауға дайындай бастағанымыз жөн;
- оқушылардың дене тәрбиесі мен спортқа деген ынтасын, қызығушылығын
оятып, оларды спортпен тұрақты, жүйелі шұғылдануға дағдыландыру керек.
Мектептің міндеті – оқушыларды дене тәрбиесі жаттығуларымен мектепте ғана
емес, үйде де тұрақты айналысуға әдеттендіру. Ол әдет оқушылардың күн
тәртібінде әбден қалыптасуы қажет. Осы кезден бастап дене тәрбиесі
жаттығуларын орындау олардын өмір бойғы әдеттеріне айналуы керек. Ол үшін
дене тәрбиесі сабақтары қызықты, әсерлі көңілді өтуі тиіс;
- оқушыларды ұйымдастыру, басқара білу дағдыларына дағдыландыру.
Оқушылардың ішінен дене тәрбиесі белсенділерін дайындау.
Бастауыш сынып жасы кездерінде балалардың бойлары, дене мүшелері,
әсіресе, аяқтары тез өседі. Бала жылына екі килограмм салмақ қосады.
Осы жаста сүйек тез қатая бастайды. Бірақ сүйек тканьдарында әлі де
органикалық заттар көп те, минералды тұздар аз. Сондықтан да сүйек икемді,
созылмалы, әлі толық қатаймай, шеміршекті түрде болады. Осы ерекшеліктерін
ескеріп, бастауыш сынып оқушыларына қозғалмайтын статикалық жаттығулар
жүктемесін аз береміз. Үлкен биіктіктен секіру, қатты жерге секіру
жаттығуларын бермеуге тырысуымыз керек.
Омыртқаның байланыстары мен бұлшық еттері әлсіз, омыртқа арасындағы
шеміршек қалың болып келеді. 7 жаста барлық омыртқа айқын білініп тұрады.
Қыздарда 7-11, ер балаларда 7-13 жас арасында омыртқаның денесі мен
эпифиздерінің арасында жұқа болса да шеміршекті қабат сақталады.
Омыртқаралық шеміршектер қалың болғандықтан омыртқалар әлі де өседі, олар
14-15 жаста бекіп, қатаяды. Омыртқа өте икемді, бірақ оқыс жағдайларда
қисайып кетуі мүмкін. Сондықтан да осы жас кездерінде әр түрлі омыртқа
қисаюлары: скалиоз, лордоз, кифоз байқалады. Омыртқа эпифиздерінің
сүйектенуі 18-20 жаста аяқталады.
Балалардың бұлшық ет тканьдарында су көп те, белоктық заттар аз болып
келеді. 7-8 жастағы балалардың бұлшық ет тканьдары олардың жалпы салмағының
27%-ын алады. Салыстырмалы түрде қарасақ 18 жастағыларда 40% болады.
Бұлшық еттер әлсіз болады, әсіресе, арқа және іш бұлшық еттері ұсақ бұлшық
еттерге қарағанда жақсы дамыған. Бұл кезде бала бұлшық еттерінің жұмыс
қабілеттілігі төмен болады. Осы бұлшық ет жүйесі ерекшеліктеріне байланысты
ұзаққа созылатын статикалық-қозғалыссыз жаттығулар, біржақты жүктемелер,
қайта-қайта бір түрлі қозғалыстар беруге болады. Жүктемелерді әр бұлшық
еттер тобына ауыстырып беріп, денені үйлесімді дамыту қажет. Жаттығуларды
үлкен амплитудамен кіші бұлшық ет тобына көбірек беру керек.
Бастауыш сынып оқушыларының жүректері үлкен, қан тамырларының іші кең,
қабырғалары созылмалы болып келеді. Жүрек соғу жиілігі жиі, минутына 50-90
рет соғу төңірегінде болады. Жүректін бұлшық еттері әлсіз, созылмалы.
Жүректің жиырылуы кезінде шамамен 25-33 мл қан жүректің сол жақ
қарыншасынан қолқа тамырына айдалады. Мұны қанның систоликалық көлемі
дейді. Жүрек-қан тамыр жүйесінің осы ерекшеліктеріне байланысты ұзақ қатаю,
зорланып ұзақ көтеру, ұзақ тарту, ауыр нәрсе көтеру, қарсылықты жеңу
жаттығуларын аз беруге тырысу қажет. Олар орындай алмайтын, бұлшық еттерін
қатайтатын көп күш керек ететін, жүрек соғу жиілігі көп жиілеп кететін
жаттығуларды байқап беру қажет. Балалар мен жасөспірімдердің жастарына
байланысты жүрек соғу жиіліктері мен қанның систолиткалық көлемі туралы
мәліметті 1-кестеден қараңыз (Қ. Дүйсембин, З. Алиакпарова, 2003).
1-кесте - Бала жүрегінің соғу жиілігі мен қанның систоликалық көлемі
Жасы Жүрегінің соғу жиілігі,Қанның систоликалық
ретминут көлемі, мл
Жаңа туған 120-168 2,5
1-2 ай 132-171 -
6 ай 120-150 -
1 жас 103-150 10,0
2 жас 96-135 10,2
5-6 жас 83-119 20,6
Ер балалар
8 жас 50-93 25,0
10-12 жас 53-86 33,4
15-16 50-77 41,4
Ересек 55-75 60 же одан көп
Қыз
балалар
8 жас 67-99 27,0
10-12 жас 60-89 31,6
15-16 55-85 38,5
Ересек 60-75 55-65
Балалардың зат алмасу үрдісі үлкендерге қарағанда тез жүреді. Балалардың
кеуде клеткалары домалақ түрде, қабырғалары аз иілетіндіктен терең дем
алуға кері әсер етеді. Дем алу жиілігі тез, терең емес, минутына 22 рет
дем алу жиілігі төңірегінде. Дем алу жолдары үлкендерге қарағанда қысқа.
Тыныс алудың минуттық көлемі 7 жастағы балаларда 3500 млминут болады, ол
11 жасқа келгенде көбейіп 4400 млминутқа дейін жетеді. Өкпенің ауа
сыймдылығы көлемі 7 жаста 1200 мл-ден 10 жаста 2000 мл-ге дейін көтеріледі.
Бастауыш сынып оқушыларын терең, бірқалыпты мұрынмен дем алуға үйретуіміз
қажет. Жаттығуларды орындау тыныс алумен бірдей орындалуы тиіс.
Оқушылар көп қимылдағысы келеді. Біркелкі, ұзаққа созылатын ойындар
оларды жалықтырып жібереді. Сондықтан да ойындар, жаттығулар әр түрлі,
қысқа демалу аралықтарымен болса жақсы.
1-сынып оқушылары шыдамсыз, өздерін тоқтата алмайды, зейіні тұрақты
емес. Бірте-бірте оларға жаттығуларды кеңістікте орындау түрінде бергенде
ойланып, еске сақтап орындауға қызығып, ықыластана бастайды.
Бастауыш сынып оқушыларына денені дамыту жаттығуларын бергенде, ұл
балалар мен қыз балалардың дене дамуы ерекшеліктерін ескеру қажет. Ұлдардың
салмағы, бойлары үлкен, кеуделері кең, өкпенің тіршілік көлемі жоғары
болады. Бұлшық ет күштері қыздарға қарағанда дамыған. Олар тез
жүгіреді,ұзаққа, биікке секіреді, алысқа лақтырады, күшті, әрі шыдамды.
Сондықтан 2-сыныптан бастап ұлдарға ауырлық көтергенде, қашыққа,
жүгіргенде, секіргенде, лақтырғанда көбірек жүктеме беруге болады. (Өйткені
1,2-ші сыныпта ұлдар мен қыздардың дене тәрбиесі жаттығулары амалдары
бірге, бөлуге келмейді). Қыздарға 3-ші сыныпта ұлдарға қарағанда көбірек
бірқалыпты, ырғақты, би жаттығуларын беруге болады.
Дене тәрбиесі сабағын жүргізудің төмендегідей ерекшеліктері бар:
1. Бастауыш сынып оқушыларына негізгі үйрететін жаттығулар тобы табиғи
қимыл-әрекеттерді жетілдіру түрінде болып келеді. Олар: жүру, жүгіру,
секіру, лақтыру, өрмелеу т.с.с.
2. Бір сабақ кезінде оқу материалын меңгеру және жетілдіру үрдісінің 2-3
міндетін ғана орындаса жеткілікті болады.
3. Сынып төмен болған сайын табан бұлшық еттерін нығайту және түзу тұлға
қалыптастыру жаттығуларын беруге айрықша көңіл бөлу қажет.
4. Әрбір сабақта міндетті түрде қозғалмалы ойындар ойнату керек. 3-4
сынып оқушыларымен сабақ өткізгенде ойын жаттығулары сабақтың 50% уақытын
алса дұрыс болады.
5. Оқушыларға негізгі жаттығулардың техникасын үйреткенде, оны дұрыс және
нақты орындауға көп көңіл бөлу керек. Оқу үрдісі кезінде жаттығуды үйрету
және жетілдірумен бірге дене қасиеттерін дамытуға бірдей көңіл бөлген
дұрыс.
Балалардың қимыл-әрекеттерді есте сақтау қабілеттері 7-12 жас
аралықтарында тез дамиды да, 13 жастан ары қарай баяулай бастайды.
Қимыл-әрекетке үйрету әдістерін қолданғанда көбінесе толық орындау әдісін
пайдаланамыз. Жаттығуды бөлшектеп үйретуді анда-санда ғана, қосымша түрде
қолданамыз.
Қозғалыс тапсырмасын берген кезде балалар дұрыс түсінуі үшін нақты не
істейтінін, қалай істейтінін айту керек. Мысалы, ұстау, жетіп алу, допты
ойыншыға тигізу және т.с.с. 2, 3 сыныптарда қимыл жиілігін дамыту
жаттығуларын көбірек берген дұрыс болады. Жылдамдықты дамыту жаттығуларын
қысқа түрде 6-8 секунд уақытқа беру қажет.
Бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабақтарын жүргізгенде
негізінен білім беру міндеттерін шешеміз. Ол міндеттер: қозғалыс түрлерін
меңгеру, дене тәрбиесі негіздері және салауатты өмір салты туралы негізгі
теориялық мағлұматтар беру.
Елімізде қазіргі кездерде жалпы білім беретін мектептердегі бастауыш
сыныптарда дене тәрбиесі сабағын көбінесе сол сыныпқа сабақ беретін
бастауыш сынып мұғалімдері жүргізеді. Ол мұғалімдер арнайы және жоғарғы оқу
орындарында оқығанда дене тәрбиесі мен әдістемесі пәнінен дәрістер алды,
сынақтар тапсырды. Сондықтан да ол мұғалімдер дене тәрбиесі сабақтарын
жүргізгенде көп ізденіп, дайындалып, мектептің дене тәрбиесі мұғалімдерінің
сабақтарына қатысып, олардан үйреніп, сабақтарды мектеп бағдарламасы
материалдарына сай жүргізуі керек.
Ал дене тәрбиесі мұғалімдері келешек өздеріне келетін оқушылардың төрт
жыл уақытын бос өткізуіне жол бергізбей, бастауыш сыныптардың оқушыларының
оқу жоспарын қадағалап, көмектесіп, бастауыш сынып мұғалімдеріне арнап
әдістемелік сабақтар өткізіп отырулары керек.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің міндеті:
- бағдарлама бойынша сапалы, әдістемелік тұрғыдан дұрыс сабақ өткізу;
- дәрігерлік бақылауды дәрігерлермен бірге өткізу, бақылау қорытындысын
жұмыста пайдалану;
- сабақ өткізу кезінде санитарлық-гигиеналық жағдай жасау;
- оқушылардың бәрі қолайлы спорт киім кигенін қадағалау;
- сыныптан тыс дене тәрбиесі жұмыстарына қатысу, оған барлық оқушыларды
тарту;
- ата-аналар арасында тұрақты түрде дене тәрбиесі мен спорттың маңызы
туралы әңгіме өткізу;
- оқушылардың дене тәрбиесі көлеміндегі алған білімін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz