Қазақы киім - көненің көзі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӨНДІРІСТІК ДИЗАЙН кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Алтын Дау атты жастар киім жиынтығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 КОНЦЕПТУАЛДЫҚ БӨЛІМ
1.1 Тарихи
аспектілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 1.2 Дипломдық жобаның концепциясын
жасаудағы жұмыстың
ерекшеліктері, шығармашылық
бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Қазіргі замандағы сән дамуын қысқаша
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2 КИІМ ЖИЫНТЫҒЫН ЖОБАЛАУ.
2.1 Киім жиынтығының образды ассоциативтік негізгі-ізденіс
эскиздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Киім жиынтығының фор-эскиздермен
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.3 Форма және пластикалық
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Колористикалық
шешім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2.5 Киім жиынтығындағы ою-
өрнек ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. ҚҰРАСТЫРУ БӨЛІМІ
3.1 Құрастыру сызбасын салуға алғашқы берілгенді таңдау және
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1.1 Құрастыру әдістемесін таңдау және негіздеу
3.1.2 Сызбаны тұрғызудағы бастапқы берілгенді таңдау және
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Қосымшаларды таңдау және
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3 Бұйым конструкциясының негізгі сызбасын өңдеу, М
1:4 ... ... ... ... ... ... ..
3.3.1 Сызба торының жобаланған
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3.2 Сызбаны салуға қажетті
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3.3 Құрастыру сызбасын
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
3.3.4 Лекалды техникалық модельдеу тәсілі арқылы таңдау және негіздеу.
Конструкция сызбасына модельдік ерекшеліктерді
түсіру ... ... ... ... ... ... ... . ..
3.3.5 Бұйымның сыртқы тысының, астарының, жапсырмалар лекалының және
қосымшаларының лекалдарын
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3.6 Лекал
спецификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
4 ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ.
4.1 Құралдар мен өңдеу тәсілдерін таңдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.1.1 Өңдеудің тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.1.2 Түйіндік өңдеу ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
4.1.3 Құралдарға
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
4.2. Бұйымды дайындаудағы технологиялық реттіліктерді
өңдеу ... ... ... ... ... .
5 Экономикалық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
Кіріспе
Ұлан байтақ кеңістіктерімен шегін таппай, көкжиекпен таласып, Сарыарқа
мен оған іргелес жатқан жазық дала бауырын мекен еткен қазақ елі жырлар
бойы реттеуге көне қоймаған тұйық шаруашылығымен, қарабайыр тіршілігімен
ерекше. Қазақ халқы ежелден ерлік салтқа төрін беріп, алапатқа жеңіліс
көрсетпей, ауыр қансора шайқастарды басынан кешіріп, азғындыққа төзе
білген, елінің еркіндігіне, теңдігін аңсаған, халқының мұңын мұңдап, жоғын
жоқтаған батыр, қайсар ұрпақ тәрбиелеген жаужүрек халық. Қайран тірлігі,
аянышты зарлы өмірі, бақ пен сор қырқысқан заманы халықтың еркіндік, ерлік,
ата-баба рухымен ержетуіне зор ықпалын тигізді.
Батыр халықты мадақтай әңгіме ете келе, қазақ халқының қаһарманы,
ержүрек әйелдері (аруы) жөнінде сөз қозғап, мақсаты тарихи және ауыз
әдебиеті көздеріне сүйене отырып. Ұлы Дала әйелін, яғни қазақ аруын бағзы
замандардан бүгінгі күнге дейінгі кең ауқымды өткен күн бейнесінде көрсету
болып табылады. Сарыарқа мен оған іргелес жатқан ұлан-ғайыр кеңістікте,
Қазақстанның оңтүстігі мен Талас-Шу атырабын мекен еткен қазақ халқы өз
тарихында қаншама Ұлы Дала қыздарын көрді десеңші!... Мысалы, парсының
патшасы Кирдің басын алған Томирис жайында аңыздарда көптеп айтылады. Дала
әйелдері Шығыс әйелдерінен үлкен ерікіндік пен бостандық арқылы
ерекшеленеді, сондай-ақ аңыздарда олардың халық өміріне қатысты түбегейлі
шешім қабылдаған кездері де бар болғаны белгілі.
Қысқан заман, Ұлы Дала әйелдерің құрбы-серік, хан-кеңесшісі, ру
билеуші, әйел-шешен, әйел сардар болуына өз септігін тигізді. Қазақ эпосын
тудырушылар әйелге үлкен құрметпен қараған. Онда әйел ат және қарумен тең
бағаланады.
Қызығы, әйел батырдың ақылы, оның танымдық тапқырлығы ретінде жол
сілтеп көрінсе, батыр әйелдің үнемі бағыт беріп, қолдап отыратын ақкөңіл
сотқары ретінде көрінген. Қандай жағдай болмасын Дала әйелі үнемі
еркектің жанында болуына септігін тигізген. Әйел ерін ерлік әрекетке
итеретін әскер ретінде суреттелген. Ал көшпелі түркі-монғол әлеміне келетін
болсақ, аңызда онда әйелдің қасқырлық немесе батырлық қалпы мәңгілікке
сақталып қалғанын айқындай түседі. Сонымен қатар әйелдің ана, қарындас, жар
ретіндегі жарқын бейнесін қатар ала жүргені таң қалдырады. Ұсынылып отырған
Алтын Дау жастар киім жиынтығы Ұлы Дала аруының тәкаппарлығын,
ержүректігін паш етеді.
Ұлттық киімді этнографиялық жолмен, яғни далалық экспедиция арқылы
іздестіріп, киім-кешектің әлі де болса сақталып қалған нұсқалары
республикалық музей қорында сақталды. Атадан қалған ұрпақтан-ұрпаққа
алмасып келе жатқан, елдің ғасырлар бойы қалыптасқан сезімталдық талғамын,
сәндікке, үйлесім бірлігіне, көркемдікке ұмтылған жасампаздығының
жетістіктерін негізге ала отырып туындаған киім жиынтығы – Алтын Дау.
Қазақ даласының әйелі толығымен суреттеле отырып, оның ер жауынгерлеріменен
қатар, ел басына күн туғанда, тек үй шаруасымен айналасып қана қоймай
ерлерімен соғысқа бірге аттанғандығы да ескерілді. Алтын Дау дипломдық
жобаның негізі мақсаты ұмыт болып бара жатқан Ұлы дала қыздарының
батырлығын сұлулығын, тәкаппарлығын жаңашалап костюм арқылы көрсету болып
табылады.
1. Тарихи аспектілер ( негіздер) киім жиынтығының
консепциясы.
1.1 Тарихи аспектілер.
Киім-денені ауа райының, сыртқы ортаның зиянды әсерінен қорғайтын,
адамның денесіне киюге арналған жасанды жамылғы түрі, тұтыныс бұйымы.
Киімнің шығуы адам еңбегінің ерекшеліктеріне, қоғамдық өндіріс пен
мәдениеттің дамуымен тығыз байланысты. Киім қоғамның дамуымен тығыз
байланысты. Киім қоғамның материалдық және рухани құрамдас бөлігі болып
табылады. Бір жағынан бұл адамдардың еңбегімен жасалған және кейбір
қажеттілікті қанағаттандыратын материалдық құндылықтар болса, екіншіден-ол
адамның келбетін эстетикалық жағынан өзгертетін қолданбалы сән өнері. Бізді
қоршаған ғимараттар, еңбек, тұрмыс заттарымен қатар, киім де өндірістік
күштердің тарихи кезеңдерде дамуын, климаттық жағдайды, халықтың ұлттық
еркшелігін оның әсемдікке деген талғамын көрсетеді.
Киім адамның өмір сүруіне аса қажетті негізгі құралдардың бірі бола
отырып, белгілі дәрежеде олардың жас айырмашылығы, әлеуметтік жағдайы мен
этникалық ортасы туралы мағлұмат беретін этномәдени белгі.
Киім адамды қоршаған ортаның, табиғаттың түрлі әсерлерінен қорғап,
өзінің практикалық қызметін атқарса, адам денесіне сән беріп-эстетикалық
қызметін атқарған. Ағаш жапырақтарынан, аң терілерінен дөрекі жамылғы, лыпа
сияқты алғашқы киімдер, адам алғашқы пайда болып, үңгірлер, жартас
қуыстарын паналап, ағаш бұтақтары мен шөп-шалам қамыстан лашық, қалытқылар
жасап, табиғатын үйлесім тапқан кезден басталған.
Адамдар табиғат жағдайлары мен әртүрлі жәндіктердің шағуынан қорғану
үшін денелеріне саз балшық, батпақ лай жаққан.
Кейін бұларға өсімдік бояулары-жоса, кармин (шымай қызыл бояу), құрыш,
индиго (қара көк бояу) ізбес қосылып эстетикалық мақсатта әртүрлі тәсілмен
денеге сурет салынған. Уақыт өте келе осал бояулар терінің астына өтетін
бояу әдісі-таңбалаумен (татуировка) ауыстырылған. Нақ осылай бастарына
құстардың қауырсындарын, аңдардың тістерін де қорғаушы элемент және киімнің
символдық бөлігі ретінде жаққан. Ал денені жауып тұратын талшық материал
киімдер пайда болған кезде жоғарыда айтылған қорғаныш элементтерін сәндікке
құлаққа, мұрынға, ерінге жасанды тесіктер жасап тағып жүрген. Уақыт өте
келе адамдардың денесіне салынған таңбалардың суреттері матаға көшіріліп
эстетикалық қызмет атқарған.
Адамдар палеолит-тас дәуірінде тігіссіз байланатын лыпа киімдерді
пайдаланумен қатар сүйек ине, сүйек бізді қолданып тері және тоқыма киім-
кешек жасап, киіну мәдениетінің басқа да түрлерін қалыптастыра бастаған.
Алғашқы қарапайым киімдер жай ғана байланатын немесе түйірілетін
болған. Тас дәуірінің соңын ала адамдар қолға үйреткен мал жүнін, аң
терілерін жабайы өсімдіктердің жапырақтарын, қабықтарын пайдаланудың жолын
тауып, жабайы кендр сияқтыларды есіп, мал жүндерін иіріп, сүйектен тебен
ине жасап, бастарына бүркегіш үстілеріне жаға, жеңсіз тері киім, беше
орайтын алжапқыш, сияққа тартатын тері мақай сияқты біршама тұтас тері
киімдерін тіге білді. Неолит дәуірінде өру, иіру және тоқу кәсібі дамып,
иықтан, мықыннан киілетін киім түрлері пайда болған.
Еңбек бөлінісі күшейіп, адамдар мал, аң терілерін емеп мәнерлеу, жүн
иіру тоқыма тоқу, бояу жасау, тас күйдіріп металл өңдеуге қол жеткізген
заманаларда киім-кешек түрлері де кешенделе, түрлене түсті.
Киім тігісті және тігіссіз деген екі үлкен топқа бөлінеді. Тігіссіз
киім адам денесіне оралады, байланады, ілініп байланады. Мысалы:
үнділіктердің сариі, шалма, шәлі, кавказдықтардың буркасы, римдіктердің
тогасы, ежелгі гректердің гематий, солтүстік халықтарының теріден жасалған
тулыптары, тайгалықтардың тері желбеийі.
Аяқкиім көп кешірек пайда болған және ол киімнің басқа элементтері
сияқты кең тарамаған. Олар түрлі ағаш, тері, көннен жасалған. Етіктер қазақ
жеріндегі жартас суреттерінде жиі кездеседі. Етік символикасы ол жол және
арғы әлемге адастырмай апаратын бастау. Қазақ ертегілерінде темір етік
киіп, темір таяқ ұстауды да меңзейді.
Қазақ киімі құлазыған кең даланың үскірік алуы мен аптап ыстығының,
салқын саналы мен аңызақ желінің әсерімен қалыптасқан, бар өмірі көлік
үстінде өткен. Сарыарқа мен оған іргелес жатқан Ұланғайыр кеңістікте көшіп-
қалған шаншы қадымның, таңның атысынан күннің батысына дейін тізе бүкпей
жер шұқылап, мал ұстап күн кеткен. Сыр бойындағы, Қазақстанның оңтүстігі
мен Талас-Шу атырабындағы жартылай отырықшы және отырықшы елдің ғасырлар
бойы реттеуге көне қоймаған тұйық шаруашылығы мен қарабайыр тіршілігі
қалыптастырған заттық-тұрмыстық мәдениеттің бірден-бір көрінісі
болғандықтан, өзінің қарапайымдылығымен, жүріп тұруға ыңғайлылығымен
ерекше.
Ал оның кешегінде халқымыздың сезімталдығын, аса зор эстетикалық
талғамын аңғартатын қарқара, мұрақ, айырқалпақ, қасаба сияқты зерлі-кестелі
бас киімдердің, бұрын бір ата елдің, кішігірім бір рудың ортақ мұрасы
ретінде, қыз ұзатып, келін түсіргенде ғана басына кигізетін, кәдесіне
лағыл, жақұт, інжу, маржан, перуза, ақық секілді бағалы тастар, алтын-күміс
шытырлар жзаратылған сәкәгүлді, құйма төбелі сәукеле, тіптен кемер белбеу,
кісе белдік, қыздар буынатын ширатпалы нәзік белдік, күмістеген таптаурын
кебіс, көксауыр етік секілді, қол өнеріндегі мүлтіксіздіктің шегінен
көрінетін заттардың, алтынмен аптап, күміспен күптеген алқа, тамақша,
шолпы, бойтұмар, сырға, білезік, сақина-жүзіктердің болғаны әсемдікке
құштарлықты көрсетеді. Мұның өзі қазақы киімнің табиғатындағы екі
жақтылықты-тұрмыс қажеті мен сымбатты болу қамын аңғартатын жәйт. өйткені
заттық өндірістің өзі, сайып келгенде, халықтың сезімталдық талғамымен біте
қайнасып жататын құбылыс.
Қазақтағы киімді солға қаусырынатын, шалғайына, етек-жеңіне оқа
тігетін, кимешектің өңіріне, жақтауына кесте жүргізетін, сәбидің, қыз
баланың, сал-серілердің бас киіміне үкі қадайтын дәстүр о баста табиғаттан
тысқары, пайымдауға сыя бермейтін сиқырлы-сұғанақ күштердің, дәлірек
айтқанда, жын, перілердің салқынын бойына тартып, пәле-жаладан, сұқық
көзден, ауру-сырқаудан сақтайды-мыс деген көне түркі-қыпшақ заманынан
қалған ескі ұғымнан туған. Бірақ кейіннен бірте-бірте қазақша киінудің жөн-
жобасына, киім-кешекті сәндендіру жүйесіне енген. Мұны біз қазақы шапанның,
сеңсең тонның шектен тыс айқара қаусырынылатынынан, өңіржиексіз кимешектің-
келіншекті, ал үкісіз тақияның-қыз баланы, әсіресе оның бұрымы жоғын
ұсқынсыз етіп көрсететінінен де аңғарамыз.
Қазақы киімге қатысты зергерлік заттарға әр түрлі құстардың,
жыртқыштардың, бал арасының, көбелектің, ағаштың, жер-судың, тау-тастың
кескінін беретін дағдының ерте заманнан келе жатқанын және оның ежелгі сақ,
үйсін тайпаларының мәдени жетістіктерін бойына сіңірген Қарғалы
қоймасындағы аты шулы алтын тәтіге, Эрмитажда сақталған батыр
дулығасындағы тау, ағаш, құс суреттеріне, ондағы көне шапан кестесіне, тағы
да басқа белгілі ескерткіштерге меңзейтінін Қазақстанның музей қорындағы
кісе белбеу оқшантайларынан, қапсырмалардан, бойтұмалардан, нәзік белдіктен
көруге болады.
Қазақта салтанаттық киім мен күнделікті киім-кешектің пішімінде
айырмашылық бола бермейді. Салтанаттық киімнің бітімі сыпайылау, тігісі
жатық, зерлі оқалы, кестелі, басына киетіндері көтеріңкі, аяқ киімдері
шоңқима, биік өкшелі, қайқы тұмсықты, таптаурындаған, түрлі түсті қайыспен,
таспамен өрнектелген, зерлі жіптермен кестеленген болып келеді. Оның үстіне
салтанаттық киім-кешекте алтын, күміс жалатқан, жалған қаралы, қиыршықты,
ширатпалы қапсырма, белдік, алқа, шолпы, сақина-білезік болған.
Күнделікті киімге шекпен тоқымасы, қолда бар мата, бөз, кенеп, шыт,
сәтен, сеңсең терісі, қолдан ұқсатылған тері-терсек, көн секілді қарапайым
материалдар жаратылса, салтанаттық киім-кешекке барқыт, масаты, мәуіті,
шұға, жібек, қырмызы, бәтес, мақпал кездемелері, кәмшат, сусар, бұлғын,
құндыз терілері, бұлан немесе бұғы күдерісі, жылқы шегірені пайдаланылған.
Халық шеберлері киім тіккенде іс тапсырушының талғамын, жас
ерекшелігін, дене бітімін, бет әлпетін мұқият ескерген. Киім-кешекті әр
жерде мүмкіншілігіне қарай өзінше тіккенімен, бүкіл қазаққа тән түр
ұқсастығын, пішімін, бояу-нақышын сақтап, әсіресе оның қыздар, әйелдер,
кейуаналар киетіндерін ажырата білген. Мысалға алсақ, қыздар белі
қамтылған, етек-жеңіне желбезек салған қос етекті көйлек, оқалы камзол
киіп, беліне метал шытырлармен безендірілген немесе ширатпалы күміс белдік
(оны нәзік белдік деп те атайды) буынады екен. Ал қайсыбір жерлерде етек-
жеңіне екі-үш қатар бүктесін (оны Маңғыстау мен Атырауда қосетек деп те
атайды) берген, арқасы немесе белі бүрілген көйлек сыртына камзол киетін
болған. Қазақстанның оңтүстігінде осындай көйлектің үстіне белдемше
қаусырынады немесе шалғы орайды екен.
Қалыптасқан дәстүр бойынша үкілі тақия, әсіресе қыздық дәуреннің
белгісі іспетті белдік асқан ұқыптылықпен безендірілген. Қыз бала үшін
белдігін жоғалту арынан айырылғанмен бірдей болған. Егер қыз балаға өз
қалауымен кестелі немесе қос етекті көйлек киюдің ешқандай сөлекеттігі
болмаса, екі-үш бала тауып, егде тарта бастаған әйелген шымқай түсті
матадан тігілген, кестеленген немесе қос етек салынған көйлек кию ерсі
көрінетін. Қыздар шашын көбіне қос бұрым етіп өріп, бас киімсіз-ақ жүре
беретін болса, әйел күйеуге шыққан соң, самай шашын басқаға, әсіресе
ерекектерге көрсету күнә дейтін ескі дәстүрге сай ақсаңнан (сұрыптан)
тігілетін, кеудесін, иығын, жон арқасын жауып тұратын, жақтауы, өңірі,
тамақ жағы кестеленген кимешек киетін. әйелдің бұл бас киімі ел арасында
шаршысының, пішімінің үлгісіне қарай шылауым, сұлама, күндік, орама деген
аттармен де белгілі.
Балалы әйелдер мен кейуаналар астарланған, тік жағалы жөн көйлектің
үстіне камзол, басына жаулық ораған кимешек, аяғына етік немесе кебес-мәсі
киіп, сырт киімнің қаусырмасын айқара, белбеумен буынатын болған.
Қыс кезінде әйел көбіне арасына түйе жүн салып көктелетін қаптал
шапанға, пұшпақ ішікке, астары жүннен бастырылып, тысымен бірге көктелетін
күпіге оранып, басына кимешек киген немесе жаулық, орамал салған.
Қазақтағы еркек киімі әйелдікіне қарағанда біркелкілеу. Тіптен жейдені
(көйлек-дамбал), қаптал шапанды, түйе жүн шекпенді, сеңсең тонды барлық
жерде бірдей киген. Ал жалпыға тән еркек киім-кешегінде көйлек-дамбалдан
басқа бешпет, көкірекше, шапан, шалбар (кей жерлерде оны сым деп те
атайды), сондай-ақ бөрік, қалпақ, тақия секілді бас киімдер, көксауыр,
саптама етік, кебіс-мәсі болған. Осындай еркек киімі ғасырларды артқа салып
бізге жеткенімен, оның құрамында, пішімінде, тігісінде уақыт талабына сай
әр түрлі ұрпақ енгізген сапалы өзгерістер болып келгені хақ.
Әсіресе жігіттің киімі әсемдігімен көз тартатын болған. Ол ойық немесе
тік жағалы жібек көйлектің, жүріп-тұруына ыңғайлы болуы үшін ауына үшкіл
салғанымен, балағын көксауыр етіктің қонышына тығатындықтан, дене бітімін
сымбатты етіп көрсететін шалбардың үстінен тұрпатына мығым қонатын күдері,
барқыт немесе мәуіті бешпет, басына зерлі тақия, мұрақ, пұшпақ бөрік киіп,
иығына түйе жүн шекпен немесе шапан жамылды екен.
Бешпет, шалбар көбіне көгілдір, қоңыр, шымқай күрең мәуіті, барқыт,
бедерлі жібек маталардан тігілген. Бешпеттің қаусырмасы, етек-жеңі жіңішке
зерлі жолақпен, тоқыма ызбалармен жиектелетін. әсіресе нәубетатты
өрнектермен кестеленген күдері бешпет пен жарғақ шалбар жоғары бағаланған.
Үйлі-жайлы болып, егде тарта бастаған еркектің киім-кешегі әдетте
жігіттің киіміне тән элементтерден тұрғанымен, пішімі молдау, шалбары
кеңдеу болып тігілетін.
Қарттардың киімі мейлінше қарапайым, көбіне көктеп тігілетін және
әшекейсіз болған. Оларға арнап қалыптасқан дәстүр бойынша жейде, жырым
балақты шалбар, арасына түйе жүн салып сырылатын көкірекше, бешпет, шекпен,
шапан тігілетін. Ауқатты қарттар, әсіресе олардың ішіндегі аңшылықпен
айналысқандары көкірекшенің үстіне күдері бешпет, жарғақ тон, жарғақ шалбар
киіп, сыртынан кісе белбеумен қаусырынатын болған.
Еркек қыс кезіндегі күпі, сеңсең тон, түлкі немесе қасқыр терісінен
тігілген қаптал ішік, аяғына киіз байпақты саптама етік, басына тымақ,
малақай киген. Бұлардың ішінде әсіресе түйе жүннен бастырылып, шұғамен
тысталатын күпі малшы киімінің ертеден келе жатқан үлгілерінің бірі болған.
20-жылдарда Ойыл мен Сағыз бойын мекендеген қазақтың тұрмысын
палеоэтнологиялық тұрғыдан зерттеген орыс ғалымы С.Руденко күпіні қазаққа
және оның ата-бабасына кем дегенде осыдан екі мың жыл бұрын болған киім
үлгісі деп есептеген.
Шұғамен немесе барқытпен тысталған пұшпақ ішік те қазақ қоғамында
жоғары бағаланған. Аса сәнді ішіктің қаусырмасы мен шалғайы кәмшат немесе
сусар терілермен көмкерілген.
Сырт киімнің көне түрлерінің бірі кебенек (Жетісуда - кебентай) болып
табылады. Оны асқан ұқыптылықпен шаршылап, қылшығын сыртына шығара басқан
жұқа киізден ақ, қара немесе қоңыр түсті етіп, атқа отыруға ыңғайлы болу
үшін артында жарма қалдырып, шалбарымен қоса пішетін. Шапанға ұқсас
болғанымен, тік немесе күләпара іспетті жағасы бар кебенекті жылқышылар
үскірік аяз бен ызғырақ желден, жаңбыр мен қардан сақтану үшін қысқы
киімнің сыртынан киген. Қазақтың Кебенек киген келер, кебін киген келмес
дейтіні де осыған байланысты.
Қаусыра киілетін сырт киім түймеге бекітілмейтіндіктен, белдік оның
негізгі элементтерінен саналған. Соның бірі – кісе белбеу. Оның кәдімгі
белдіктен айырмашылығы – бұрынғы аңшылардың садақ жебесін салатын қорабы,
оқ-дәрі салатын оқшантайлары іспетті салпыншықтарының, мығым бекітілген
қынының болатынымен байланысты. Кісе металл шытарларымен безендірілген.
Қазақта әсіресе бас киім ерекше қастерленген. Оны осы кезге дейін аса
құрметті қонаққа ат мінгізіп, шапан жауып, бөрік кигізетін дәстүрден де
аңғаруға болады.
Еркектің бас киімі жергілікті жағдайда қолға түскен материалға
байланысты әр түрлі болған. Оның көп тарағаны – бөрік. Ол төрт үшкілден
төрт қырлы күмбез іспетті етіп пішіліп, арасына жүн салып астарланып,
барқытпен, шұғамен, күдерімен тысталатын. Олар көбіне кәдеге жаратылған аң
терілерінің атымен құндыз бөрік, сусар бөрік, пұшпақ бөрік деп аталған.
Халық арасында елтірі бөрік, түлкі тымақ, малақай, европалық үлгідегі
құлақшын да кеңінен тараған.
Қазақстанның оңтүстігінің, Сыр бойы мен Талас-Шу атырабынывң отырықшы
немесе жартылай отырықшы қазағы жазда арнайы басылған жұқа ақ киізден
үшкілдеп, сүйірлеп пішілетін, тігісі қиылысқан жерлері қара жолақпен
жабылатын, қайырмасы жасыл мәуітімен тысталған биік қалпақ киетін. Оны әр
жерде әр түрлі атпен айыр қалпақ, мұрақ, сәукеле қалпақ деп атап келген.
Малшы жазда басына шұғадан немесе сәтеннен тымақ үлгісімен астарсыз үш
бұрышты етіп пішілген, күмбезінің алдында арнайы күнқағары бар жалбағай,
далбай, күләпара киген.
Ересек қазақ барлық уақытта, тіптен дастарқан үстінде де басынан
дөңгелек тақиясын тастамаған. Сыртқа шыққанда оның үстіне бөрік, тымақ,
қалпақ киетін болған. Тақияның ең қарапайым әшекейі – шеңберінің айналасына
берілетін иректелген сызықша. Ал оның күмбезіне төрт жағынан жібек немесе
зерлі жіптермен шұғыла, гүл тағы да басқа өрнектер жүргізілгендері
жастар киетін тақияларға тән. Қазақ бұрын Қазан, Бұқар, ташкент сияқты
қалалардан сатып алынған тақияларды да кәдесіне жаратқан.
Ересектер көбінесе оң мен солға ажыратылмайтын етік киген. Бұл – үнемі
бір аяқтан екінші аяққа ауыстырып, ұзағырақ киюдің қамынан туған жағдай. Ал
оңға-солға ажыратылатын аяқ киім қазаққа тек соңғы кездерде ғана, онда да
европалық аяқ киім ықпалымен тарала бастаған.
Дала халқының арасында кеңінен тараған аяғы мен тізе буынын суықтан
сақтауға бейімделген киіз байпақтың сыртынан киген. Жасыл шегіреннен
тігіліп, түсті қайыстармен, зермен безендірілетін қайқы тұмсықты көксауыр
етікті аса сыпайы аяқ киім ретінде көбінесе байлар киген. Қазақ сапалы
шегірен шығару үшін жұмсартылған көңге тары сеуіп, үстінен салмақты затпен
бастырып ұқсататын болған. Кебіс-мәсіні көбіне қарттар киген.
Қойшы-қолаң, кедей қазақ қарапайым етік, шоқай, ал шөгінді, қиыршық
тасты таулы жерлерде етіктің сыртынан табаны мен өкшесі мұқалмас үшін шикі
қайыстан тігілген шарық киетін.
Күйеу мен қалындықтың үйлену салтанатына киетіні сәнімен, әшекей
үйлесімімен, бояу-нақышымен ерекшеленген. әсіресе күйеу жігіттің киім-
кешегінде кездесетін зермен кестеленген, алтын жолақпен әдіптелген, бірінің
үстіне бірін киетін көкірекше, бешпет, шапаны аса сәнді болған. Қалыңдықтың
кестелі барқыт көйлегі, оқалы камзолы күнделікті тұрмысқа, жүріп-тұруға
ыңғайсыз болғанымен, асқан ұқыптылықтың бірден-бір үлгісі болып табылатын
сәукелесі, алтынмен қапталған, күміспен күптелген шытырларымен
безендірілген белдігі, шолпы, алқа, тамақша, сақина-білезігі, таптаурын
немесе зерлі кебісі мүлтіксіздігімен көз тартатын.
Сәукеле – бұрын киелі деп есептелген, өте ерте заманнан келе жатқан
қалыңдықтың бас киімі. Ол жөнінде көптеген дастандарда, аңыздарда айтылған.
Сәукелеге ұқсас бас киімдерді археологтар ерте ортағасырлық мүрделерден де
кездестірген. Үйлену салтанатына арнап қалыңдықты жасандырғанда, әдетте
оның басына маңдайлық, желкелік жанамалар қыстырылатын қаңқа ретінде,
биіктігі 20-30см келетін, бағалы аң терісімен көмкерілген сүйір бөрік
кигізетін де, үстіне сәукеленің өзін қондыратын болған.
Үйлену тойына бұрын қалыңдық сәукеленің орнына зерлі қасаба да киген.
Оған дәлел – қазақ тілінің лексиконында қасабалы қалыңдық, қасабалы
келіншек деген тіркестердің сақталып қалғаны. Шамасы, қазақ әйелінің осы
бір керемет бас киімі өзімен аттас көне түркі (қыпшақ) бас киімінің негізгі
элементтерін бойына сіңіріп бізге жеткен болса керек. өйткені қасаба көне
түрікше алтын зерлі деген мағына береді. Қалыңдық қасабаны жібек
көйлектің үстіне қаусырынатын, шалғайына, етегіне кесте жүргізген белдемше
мен қыздарға тән сезімтал талғамының бірден-бір нышаны іспетті нымшаға
(көкірекше) қоса киген.
Қасаба киетін қалыңдыққа әдейі арнап, оның стиліне сай алқа, шолпы,
білезік, сақина-жүзік соқтырып, аяғына күмістеген таптаурын кебіс тіккізеді
екен.
Қасабаның маңдайында әр түрлі шытырлардан, інжу, маржан, перуза секілді
тастардан тізілген дөңгелек табақшалармен бекітілген қыстырма ілінеді екен.
Ал оң жағына, самайдың үстіне туралап, маңдайдағыдан ұзынырақ күміс
қоңыраушалармен ұшталған бес-алты тізбектен тұратын салпыншақ қыстырылатын
болған. Бұл жас келіннің жүйкесін жұбатады-мыс деген екі ұғымын туған
түсінік болса керек. Қасабаға қалыңдық сұқ көзден аулақ болсын деп үкі
қадаған.
Ежелгі салтпен келіншек той өткен соң қасабаны үкісіз, желексіз киіп,
құламасына орамал салған.
Осындай көне бас киімнің бір нұсқасын Қазақстанның Орталық музейінде
тозығы жеткен ескі заттардың арасынан тауып алып, бірде белгілі тарихшы-
этнограф, ғылым докторы Халел Арғынбаевқа хабарлағанымда, ол кісі мұндай
бас киім жайында әзірше этнографиялық әдебиетте ешқандай мағлұмат жоқ
дегенді айтты. өкінішке орай, музей қорында да бас киім қалпақ деген
жалпылама атпен тіркелген екен. Сөйтіп жүргенде 1979 жылы Мәскеуде Костюм
народов Средней Азии деген кітап басылып шықты да, онда қасаба атты бас
киімнің қазақта болғаны жайында айтылғаны ізденісімізге демеу беріп,
жігерлендіре түсті. Мұнан кейін бір күні А.С.Пушкин атындағы кітапханада
тарихи және мәдени ескерткіштерге қатысты материалдарды қарап отырып,
белгілі сәулеткер Төлеу Бәсеновтың еңбегінде жарияланған Бөкей ордасының
ханы Жәңгірдің зайыбы Фатиманың фотосуретінен ханшаның басына киген өзім
іздеп жүрген қасаба екенін көріп, көңілім орнына түскендей болды. Оның
үстіне ханшаның киім-кешегі де қасабасымен қоса біздегі музей қорында болып
шықты.
Қасаба мен белдемше-нымшаға көбірек көңіл бқліп отырғанымыз осындай
тамаша киім үлгісіне әлі де болса жөнді көңіл бөлінбей келе жатқанымен
байланысты еді. Тіптен тақияға капрон үкі қадап әлек болғанша, қазақ
әйелінің ертеден келе жатқан қасаба секілді үкісіз киюге болатын бас киімін
тұрмысқа, концерттік ансамбльдерге ендіре берсек, қазақы киімді ұтымды
пайдалануға қосылған үлес болар еді.
Қазақ арнайы түрде қаралы киім тікпеген. әйелдер әдетте бұрымын
тарқатып, шашын жаятын да, киіміндегі әшекейлерді жұлып тастап, иығына қара
жамылатын болған. Ал еркектер жағы сұр түсті шыт пен сәтеннен қаралы белбеу
буынып, таяққа сүйеніп, өліктің денесі қойылған үйдің алдында көңіл айтуға
келгендермен көрісіп, олармен бірге үйге құран оқылып, жұбату айтылатын
кезде ғана кіретін.
Қазақтағы жауынгерлік киім жалпыға мәлім әскердің, аңшының киім-кешегі
іспетті болған. Қазақ қан майданда жауынан олжалаған сауытты, қалқанды,
сүңгі-найзаны, қылыш-қанжарды да кәдесіне жаратқан. Металлдан кіреуке
тоқытуға мүмкіндігі бола бермейтіндер сыртқы киімнің астына көнмен
қапталып, арасына жүн, қыл салып сырылатын көкірекше киген.
Қазақы киім - өзіне тән ерекшеліктерін сақтап бізге жеткен заттық-
тұрмыстық мәдениеттің бірден-бір көрінісі. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ
ғасырдың басында товарлық өндірістің дамуы, көрші халықтармен экономикалық
және мәдени қарым қатынастың нығаюы, әсіресе Қазақстанға орыстардың,
украиндардың, немістердің, татарлардың тағы да басқа халықтардың көптеп
қоныс аудара бастауына байланысты қазақ тұрмысына ене бастаған өзгерістер,
сол сияқты қалалық сәннің әсері ұлттық киімге өз ықпалын тигізбей қойған
жоқ.
Әйтсе де қазақы киімнің бірте-бірте тұрмыстан шыға бастауы Кеңес
өкіметі жылдарындағы қазақ ауылын жаңа негізде қайта құру үрдісімен
байланысты еді. Өйткені адамның жеке басына қажетті киімнің барлық түрін –
ішкі жейдеден пальтоға дейін дайын күйінде сатып алуға мүмкіндік
туғандықтан, үй жағдайында киім тігудің азая түскені, көп жерде бұл
кәсіптің мүлдем жойылып кеткені осы кезеңмен тұтас болды.
Қазақтың киім-кешегінен халықтың өткендегі өндіргіш күштерінің
деңгейін, шаруашылығының даму үрдісін, тіптен меңіреу табиғаттың әсерін,
сол сияқты көрші елдердің ықпалын аңғаруға болады. Оның ізін жоғалтпай,
әрін тоздырмай әлі де болса ел игілігіне қызмет ететіні даусыз: Оған дәлел
- әр түрлі маталардан тігілетін шапан, бешпет, камзолдардың, аң
терілерінен, қаракөл елтірісінен, жұқа ақ киізден тігілетін бас киімдердің,
кебіс-мәсінің, тағысын тағылардың республика тұрғындары арасында кеңінен
қолдау тауып келе жатқаны. Қазақы киімінің қонымдылығы, пішімінің мұқият
ойластырылғаны ондағы киім табиғатымен біте қайнасқан келбет пен әшекей
бірлестігін қазіргі киім үлгілерінде де кеңінен пайдалануға болатынын
көрсетеді. Тіптен егде тарта бастағандардың киім-кешегіндегі жас
ерекшеліктеріне байланысты европалық нұсқа мен дәстүр сарынының қатар
пайдаланылып келе жатқанының өзінде үлкен мән бар.
Қазақы киім-көненің көзі. Оны ескерткіш ретінде болашақ ұрпаққа сақтау
қажеттігін ескерсек, оған барынша қамқорлық жасап, қалпына келтурі,
баламаларын көптеп шығара түсу басты парыз болмақ. Себебі уақыт өткен сайын
ұлттық киімді сақтап, зерттеп білудің қиынға түсе беретіні де күмән
туғызбаса керек. Мәселен, ұлттық киімді, этнографиялық жолмен, яғни далалық
экспедициялар арқылы іздестіріп, киім-кешектің әлі де болса сақталып қалған
нұсқаларын жинап, хабарлаушылар арқылы ел аузындағыларды жазып алғанның
өзінде, олардың білетіндерін, әке-шешелерінен, ата-әжелерінен естігендерін
қоса есептегенде, біздің бар мүмкіндігіміз хронологиялық жағынан ХІХ
ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басымен шектеледі. Республиканың музей
қорында да негізінен осы кезеңнің киімдері сақталған.
Киім-кешекті зерттеп білудің бірден-бір тиімді жолы жазба деректер
болғанымен, оларда қазақы киімге тікелей қатысты мағлұмат жоқтың қасы.
Өкінішке қарай, көне тарих жайлы көптеген мағлұматтар жинақталған қытай-
араб-парсы-армян жазба деректері бұл жағынан әлі зерттелмей келеді.
Қазақстанда жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарынан да қазақы киім
жайында мәлімет табыла бермейді.
Осының бәрін ескере отырып, қазақы киімді жете түсінетін соңғы ұрпақ
ауыспай тұрғанда, жоспарлы түрде кең көлемді далалық экспедициялар
ұйымдастырып, киім-кешек нұсқаларын жинай беруді ел аузындағы мәліметтерді
жазып алумен қатар жүргізе берген жөн. Ал музей қорына келсек, ондағы
қазақтың дәстүрлі киім-кешегіне жаратылған мата, аң терілері, былғары,
шекпен, жұқа киіздің, сақтай білмесе, бірте-бірте бұзыла беретіні айқын.
Оларды ескірмей тұрғанда мұқият зерттеп, өңі тоза бастағандарын қайта
қалпына келтіріп, арнайы альбомдар, буклеттер шығару игі мақсатқа қосылған
үлкен үлес болмақ.
Қазақы киімді қастерлеу әрі құрмет тұту елдің есейгенін, оның өскелең
өмірін танытады. Оның қазақтану ісінде де, халқымыздың мәдени-тарихи
өмірінде де елеулі орын алатыны даусыз. Өйткені қазақ киім-кешегі –
ұрпақтан ұрпаққа алмасып келе жатқан, елдің ғасырлар бойы қалыптасқан
сезімталдық талғамын, сәндікке, үйлесім бірлігіне, көркемдікке ұмтылған
жасампаздығы мен шығармашылығының жетістіктерін бойына сіңірген құбылыс.
Оның қай-қайсымыздың болса да ұлттық мақтаныш сезімді оятатыны хақ.
Кез-келген халықтың өмір сүріп жатқан тұрғылықты жерінің геологиялық
құрылымына сай оның өнері мен мәдениеті де дами түсті.
Түр-түсі, пішімі жағынан қазақтың киім-кешегі әлеуметтік топтардың
біріне бірдей ортақ. Пішімі қарапайым болғанымен, дала жағдайына
ыңғайлылығымен, сан алуан әшекейлермен ерекшеленеді.
Ұлттық киімдеріміз біздің ата-бабаларымыздың жауынгер, жаугер, батыр
жау жүрек халық болғандығын көрсетеді. Оның тірлігі үнемі аттың жолында,
түйенің қолында жүрген, көбіне мамыржай жайма шуақ жерге алмаған. Аты
ауыздықпен су ішіп, өзі етегімен мұз кешіп тіршілік еткен.
Қазақ халқы киім-кешек тігуге әуелде Үндістаннан әкелінген шыт,
батсайы, мәуіті, маталары Қытайдан әкелінген жібек матаны Италиядан
әкелген, барқыт матасын Англиядан әкелген шуға маталарын пайдаланған. Бұл
маталармен қазақ арғы ата-бабасы секілді, Оңтүстік Қазақстан арқылы өткен
көне Жібек жолы торабында айырбас саудамен алып отырған. Дегенмен қазақ
жерінде жүн маталары тоқылғаны бізге белгілі.
Халықтың ою-өрнек әшекейлерінің ең бір көп кездесетіні ұлттық киімдер.
Қазақтың ұлттық киімдерінің түрлері мен атаулары көп: кейде ұлы жүз, орта
жүз, кіші жүз үлгілері деп, кейде әлгі жүздер арасындағы рулардың аттарымен
аталады. Кейде географиялық ортаға байланысты да ерекше мәнер үлгіге
бөлінеді. Мысалы: қоңырат үлгісі, жетісу үлгісі т.б. Мұндай бөліп атау
киімдерінің кеңдігі, ықшамдылығы, бойға қонымдылығы және әшекейлеу
мәнерлерінің ерекшеліктеріне қарай да ажыратылады.
Зерттеулерге сүйенсек, орта жүздің шапандары көбінесе бір беткей
матадан, агрусық, етектері щалғайлы, жеңдері кең, жағалары түймелі болып
келеді.
Қазақта үш жүздің қайсысы болса да шалбарға ау қояды, қолтыққа үшкіп
салады. Қазақ киімдерінің ең ықшамды кішірек түрлері орта жүз бен ұлы жүзде
де, кіші жүзе үлкен үлгілері кездеседі.
Жалпы ХІХ ғ. қазақ ұлттық киімдері мынадай бөліктерге бөлуге болады.
Қазақ киімдері іштік, сырттық, сулық, бір киер делініп төрт топқа бөлінеді.
Іштік киімдерге көйлек, дамбал, желетке, камзол, кәзекей жатса, сырттық
киімдерге: шапан, күпі, тон, шиделі; сулық киімдерге шекпен қаптал, шапан,
брезент, кебелек, кенеп, сырттық жатады.
Ұлттық ер кісі киімдерінің ең қымбаттысы аң терісінен істелген ішіктер.
Олар бірнеше түрге бөлінген: бұлғын ішік, жанат ішік, қасқыр ішік т.б. аң
терісінен тігілген ішіктердің сыртын шұға, мауыт, барқыт, атлас, көк берен,
манат т.б. сияқты бағалы маталардан бірнеше түсті жібек жіптермен кестелеп,
су моншақ, маржан тізген жіптермен бастырып, етек-жеңіне алтын, күміс, зер
ұстап тіккен.
Ерлер шалбары барқыт, пүліш, шуға, жібек, трико, шөмішке, шибарқыт,
шегрен т.б.сияқты ширақы маталардан қой, ешкі терілерімен тігеді. Шалбардың
балағы кейде етік, қонышының ішіне салынып, кейде қоныштың сыртына киіледі.
Шалбарланып жүру әсіресе аңшылар мен батырларға; балуандарға тән әдет
болған.
Қазақ халықының ұлттық бас киімүлгілері көне заман тарихымен бірге
дамып келе жатқан бай қазына. Күні бүгінге дейін өзінің қадір-қасиетін
жоймай, қолөнердің озық үлгісі ретінде ғана емес әрі әсем, әрі ыңғайлығымен
де пайдаланудан қалмай келе жатқан ұлттық бас киімдер әлі де аз емес. Қазақ
әдет ғұрпында бас киім көріктілік пен сәнділікті, баршылықты білдіретін
қасиетті киім саналған.
Халқымыздың ұлттық киімі – мәден мұрамыз. Ұлттық киіміміз әлем халқының
алдында ұлтымыздың ерекшелігін танытады, өнерімізді паш етеді. Ұлттық
киімімізді өнер туындысы деп қарасақ та болады. Ол атадан балаға мирас
болып келе жатқан байлығымыз. Ұлттық киімдерімізді заман ағымына байланысты
жаңара түсуі, оны қастерлеу, дамыту қазіргі ұрпақтың еншісінде. Сонымен
тағы айта кететін қазақ халқы өте өнерлі болған халық, жан-жануарлардың
терілерін ертеден пайдалана білген халық, оны өңдедуің де жолдарын жақсы
меңгерген.
Тері өңдеу аң терілерін бітеудей, мес қылып салды. Ол үшін артқы шатын
өткір пышақпен тіліп, теріні басына қарай айналдыра бастерісімен бірге
сыпырады. Пышақ, тигізбей, саусақпен, жұдырықпен ілеп сыпырған дұрыс. Содан
соң теріні жылы кезінде тұздап, тұз сінген соң арнаулы керіп кептіреді.
Мал терісінің түрлері мен атаулары қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде,
шаруашылық жайында қолөнер саласында тері өңдеу өнері маңызды орын алған.
Себебі негізгі тіршілік көзі мал шаруашылығы болғандықтан қазақ халқы
малдың етін, сүтін азық етсе, терісі мен жүнін киім-кешек тігуге тұлғы мен
мүйізден, сүйегінен әртүрлі қолөнер бұйымдарын әзірлеген, тіпті малдың
тезегін де тастамай отын ретінде қолданған.
Төрт түлік малдың терісі өте қымбат шикізат: соның ішінде ірі қараның
терісін сиыр терісі, өгіз терісі, бұзай терісі, тайынша терісі деп төртке
бөліп алған.
Жылқы терісін бие терісі, жабағы және құлын терісі деп үшке бөледі.
Түйе терілерін атан терісі, бота терісі дейді.
Аң терілері (түлкі, қарсақ, қоян т.б.) төрт түлік малдың терілерінен
айырмашылығы олардың терісі жұқа. Терінің ішкі жағына айран немесе сарысуға
ұн қосып (қара бидайдың ұны) арнаулы и жағып, бір-екі тәулік жылы жерде
ұстайды.
Қазақтың халықтық зергерлік өнері ұлттық мәдениет тарихынан ерекше орын
алады. Өнердің бұл түрінің түп төркіні мыңдаған жыл әріде жатыр. Археология
мен топономиканың деректеріне қарағанда, Қазақстан территориясында мыс,
қалайы, алтын т.б. асыл және түсті металдарға бай кен орындарын игеру
ісінің ежелгі замандарда-ақ қолға алынғандығын айғақтайды. Қазба жұмыстары
кезінде табылған бұйымдардағы қолтаңбалар ежелгі өнердің көркемдік
деңгейінің биік болғанын байқатады. Қола дәуірі кезеңіндегі зергерлік
бұйымдар формасының монументтілігімен, көркемдік әсерлілігімен ерекшеленсе,
ал, Есік обасынан, Шілікті, Бесшатыр қорғандарынан табылған скифтерге тән
аңдарды бейнелеу стиліндегі алтын бұйымдар, Қарғалы қазынасына жататын
үйсіндердің полихромды алтын әшекейлері, Бурабай көлі төңірегіндегі обадан
табылған ғұндар кезеңіне саятын алтын әлеміштер және одан кейінгі
замандардағы кеніштерден ашылған басқа да бұйымдар зергерлік өнерінің шын
мәніндегі қайталанбас асыл мұралары болып табылады.
Қазақтың зергерлік өнері ежелгі дәстүрдің сабақтастығы мен көрші
халықтар мәдениетінің өзара ықпалы арқылы қалыптасқан. Үй кәсібіне
негізделген ұлттық қолөнердің басқа түрлеріне қарағанда, зергерлік өнердің
өзіндік жасалу ерекшелігіне тән кәсіптік мінездемесі бар. Қазақ зергерлері
(зер-зар парсы тілінде алтын ұғымын білдіреді) көбіне жеке-дара жұмыс
істеп, өз өнерінің қыр-сырын ұрпақтан-ұрпаққа үйретіп отырған. Олар алдын-
ала арнайы дайындықтан өтетін, белгілі бір құрал-саймандарды қолданылатын.
Зергерлердің соғатын заттарының түрлері өте көп болған. Оған әйелдердің
әшекейлері, киім-кешекке тағатын түрлі сәндік бұйымдары, ас-су жабдықтары,
киіз үйдің ағаш сүйегіндегі ою-өрнек, жиһаздық заттар, ағаш ыдыс-аяқ, тері
торсық, музыкалық аспаптар, қару-жарақтар, ат-тұрман әбзелдері және т.б.
жатады. Бұларды әсемдеу үшін көбіне алтынды, әсіресе күмісті молырақ
қолданған. Зергерлер металдың өңін ашу шеберлігін жете білген. Соғу арқылы
белгілі бір қалыпта түсірілгенде күмістің өңі күңгірттеніп кететіндіктен,
оның үстінгі бетін қайтадан бипазбен типылдау арқылы жылтырлатып, майда
нықыштармен шекімелеу тәсілімен өрнектеп барып тартымды, құлпырмалы түске
келтіретін болған. Зергерлер күміс бұйымдарды асыл тастардан (лағыл,
сапфир, зүбіржат, гауһар, ақық) және агат, хризопраз, інжу, маржан,
жақұттан көз қондыру арқылы да әсемдей түскен. Түрлі түсті шыналарда және
т.б. әсем рең беретін заттарды да кәдеге асырған.
Зергерлердің көп жасаған бұйымдарының қатарына әйелдерге арналған
әшекейлер жатады. Әшекейлердің бұл түрі тек сән-салтанат үшін ғана емес,
әдет-ғұрып, наным-сенімге де тікелей қатысты болғандықтан кез келген
әлеуметтік ортаның өкілі өз хал-қадірінше әр түрлі әшекейлер иемденуге,
тағуға тырысқан. Әшекейлерді қасиетті тұмар ретінде ұстаудың алғашқы
белгілері палеолит дәуіріне саяды. Аңдардың сүйегінен, азу және сойдақ
тістерінен, ұлу тұқымдастарының қауыршақтарынан алқа, білезік, жүзік т.б.
жасау сол кездерден етек алған. Тұмар тағышулар осы киелі зат өзіме күш-
қуат береді, пәле-жаладан, көз-сұқтан, төтенше қауіптен сақтап қалады деп
түсінген. Бізге келіп жеткен дәстүрлі әр түрлі тұмарлар сондықтан да бір
қырынан алғанда адамзаттың бір кездегі таным-сенімінің пластикалық тілде
баяндалуы болып табылады. Қазақ әшекейлерінің семантикалық мән-мағынасын
толық тарқатсақ, онда этнографиялық бұйымдардың әр қилы қасиеттілік
астарларының тұтас жүйесін еркін тарқата алуымыз керек. Зергерлік
әшекейлердің тұтас тұрқы да тұрпаты да жекелеген бөлшектері де, материалы
мен ою-өрнегі де белгілі бір мән-мағынаны білдіреді. Мысалы, материалдың-
тастың, күмістің, яғни табиғи заттың өзі де күрделі-құрамды міндет
атқарған. Әшекейлеуге қондырылған асыл тастарды халық әдетте тас немесе көз
деп атайды. Бұл, әрине, ешбір астарсыз, тура мағынасында атала салмағаны
хақ. Көз қондырылған бұйымның көз тиюден алдын ала сақтайтын киелілік
қасиеті бар деген ұғым үстем болған. Асыл тастардың айрықша қасиеттілігі
туралы ұғым Шығыс халықтарының бәріне кең тараған.
Асыл тастардың емдік және киелілік қасиеттерін сөз ететін ежелгі және
орта ғасырлардағы минерологиялық трактаттар біздің заманымызға дейін келіп
жеткен. Бұған дәлел келтіретін болсақ, бұдан мың жыл бұрын жазылған Дәрі-
дәрмек қазынасында ақық тас... жүректің толқуын басып, дұшпаныңа сұсты
болуына игі әсерін тигізеді... Егер жаныңда ақық барда жаңа туған айды
көрсең, келесі айда бақытқы, сәттілікке кенелетіндігіңнің белгісі,-деп
айқын анықтама береді. Асыл тастың қасиетіне сенушілік қазақ халқының
тұрмыс дәстүрінде әлі де сақталып келеді. Былайша айтқанда, яғни інжу көз
қарашығын шел басудан, көз сүйелінен, ноғаладан, ал маржан дуаның әсерінен
немесе азғындаушылыққа ұшыраудан сақтайды, сарғылт дүр тамақ ұрасы мен
жемсау ісігін басады, құлпырма тас көз тиюден қорғап әрі дұрыс жолға
бастайды, ақық мол бақыт әкеледі деген пікірлер кездеседі. Сердоликті
әшекейдің сәндігі үшін ғана емес, оны тасқа көз-сұқтан да сақтайды деп
түсінген.
Қазақ халқы ежелден күмістің адамға игі әсер ететін айрықша қасиеті бар
деп білген. Күміс жүзік тағумен ғана шектелмей, нәрестені шомылдырғанда
суға күміс теңге тастап: баланың күні күмістей жарық болсын, - деп
жоралғы жасаған.
Көз-сұқтан сақтану үшін арнайы жасалатын тұмарлардан басқа әшекейлердің
киелік қасиеті онша емес, алайда олардың да тартымды әрі сәнді жасалуына
баса көңіл бөлінген. Кәдімгі сырғаның өзінің де әуел баста кісіге медеу
беретін киелігі бар деп қабылданып, ежелгі замандардан бері қарай оны
қыздарға тағатын болған.
Сақина мен жүзіктің киелігі мен қасиеттілігіне сену ғұрпы Шығысқа кең
тараған түсінік. Әдетте бұл халықтар әйелдің қолында міндетті түрде не
жүзігі, не сақинасы болуы керек деп санап, ол болмаған жағдайда оның
дайындаған тамағын арам деп білген. Қазақ арасында да Тамақ адал болу
үшін, қолда жүзік болу керек, деген мәтел сақталған. Сақина мен балдақ
саусаққа салынады. Бұлар да негізі әйел жиһаздары болып саналғанымен оларды
ерлер де салады. Бірақ әйелдер барлық саусақтарына екі-үштен қосарлап сала
береді де, ерлер бір ғана саусағына және біреуін-ақ салады. Сақина мен
балдақты жүзік деп те атайды. Сақинаның бауыры шығыр болып келеді де,
қолдың сыртына қараған жағына көз салынады. Ал балдақ деп көзі жоқ,
біріңғайын айтады. Ертерек кезде еркектер көбінесе балдақ салады екен.
Бұлардың алдыңғысы алтын, күміс, болский сақина (польский деген сөзден
шыққан) деп, ал соңғысы алтын, күміс, болский балдақ деп атаған. Әйелдердің
жасы ұлғайған сайын әшекейдің түр-сипаты өте қарапайымданады. Тіпті келе-
келе кілт немесе теңгемен алмастырыла салатын шолпы да, әйелдердің де үнемі
тағып жүретін әшекейі саналады. Халық арасында Адам жанының бір ұшығы шаш
арасын мекендейді деген наным сақталып келгендіктен қоңыраулы, сылдырмақты
шолпыны шашқа бәле-жаланы маңайлатпайды деп ырымдап таққан. Әшекейлердің
кейбір жекелеген бөлшектерінің де белгілі бір мән-мағынасы болған. Мәселен,
жыланның стильдендірілген бас пішінін тұрпаттайтын металдан дәнекерленіп
жасалған жылан бас та жебеуші, ықпал етуші ретінде саналған. Әшекейлердің
көп тараған түрлерінің біріне әдеттегіше бір-бірімен шашақтала
дәнекерленген сымдар арқылы көлбей жалғасқан қоңырау, конус пішіндес
қозалардан тұратын, құлаққа сыңғырлаған қоңырау үнін әкелетін салпыншықтар
жатады. Шығыс пен Орта Азияның басқа халықтары секілді қазақтар да үзбелі
салпыншықтар сылдырымен жын-шайтанды үркітіп отырады деп түсінген.
Сенім-ырым сипаттағы әшекейдің бір түрі – садақ оғының ұшы, жебесі,
жайы секілді сылдырмақтары бар әшекей салпыншақ бұл әшекейдің қорғаушылық
қасиетіне сенім өткен замандарда бабаларымыздың байырғы сақ жауынгерлерінің
садақ жебесін тауып алып, қасиетті бой тұмар ретінде тағумен тығыз
байланысты. Әшекейлер арқылы тұтынған кісіге жақсы ырым мен сәттілік
тілеудің кейбір түрлері бұйымның нұсқасы мен өрнегі арқылы да меңзелген.
Ұрпақтың көбеюі, өсу идеясы түтікше мен үш бұрышты бөлшектен құралатын бой
тұмарда да бар. Көбею, өсу символын білдіретін бұйымдардың қатарына балық
бейнеленген сәнді тоғалар мен қапсырмалар жатады. Құс түрінде немесе
өрнектелген бүркіт бейнесінде жасалатын қаусырмалы тоғалар, Құс мұрын
өрнегі үлгісіндегі жүзіктер де өрістеу, өркен жаю идеясын білдіреді. Батыс
Қазақстан өңірінде жиі ұшырасатын, екі жастың бас қосу ынтымағын
білдіретін, қос қанатты етіп, қомақты жасалатын құдағи жүзіктерді
бойжеткенін ұзатқан ана қызының жаңа түскен босағасындағы құдағиына жаңа
түскен келініне сүйеніш болуын, сыйластыққа өмір сүруін ниет етіп сыйлайды.
Арнайы қоңырқай түске келтірілген бұйымдарға қошқар мүйіз үлгісіндегі
түсірілетін рулық таңбалар, кескін салынатын өрнектің кең етек алған бір
түйірінен саналады. Қошқар мүйіз өрнегінің қорғаныштық мағынасымен қатар,
байлық ұғымын, мал басының молаюын білдіретін де мәні бар. Мүйіз түрінде
болып келетін өрнектердің әуелгі сенім-ырым мағынасы қолөнерінің бүкіл
түрлеріндегі өрнектік композицияның құрылу жүйесіндегі белгілі бір мәндік
мақсатты білдірсе керек. Мысалы, жиек өрнектері көбіне-көп мүйіз өрнегі
ырғағында ұшырасады, бұл, сірә, сол шаңырақты ішкі-сыртқы пәледен сақтау,
байлық, бақытқа жетелеу ұғымын білдіру ниетінен туындаса керек. Көбею, өсу
символы-ромб-әшекейдің келісімділігін жинақтайтын сәнділік элементінің
негізіглерінің бірі, әрі әшекейдің құрамды бір бөлігі болып табылады. Ромб
формасы өрнектік композицияларға да негіз бола алады.
Мұнымен қатар, дәстүрлі әшекейлердің бойында діни ұғымның мән-
мағынасымен қатар, жеке кісінің иелігін немесе оның жас мөлшерін, шыққан
тегін, өскен ортасын білдіретін қасиеттерде байқалып тұрады. Заттың иесінің
кім екендігін негізінен бұйымның қандай материалдан жасалғандығынан, үстіне
таққан әшекейлердің сан-сапасынан, жасалу техникасының күрделілігі мен
жеңілдігінен, көркемдігінің асқақтығы мен олқылығынан байқауға болады.
Мысалы, бай бәйбішелердің зергерлік әшекейлері тұтасымен алтыннан
қалыптасып, асыл тастардан көз қондырылады, материалына сай ісі де,
көркемдік шешімі де жоғары болып келеді. Егер бай әйел зергерден бір
жаулықты толық қанағаттандыратын әшекейлерді тұтасымен бір-ақ соғып беруін
талап алса, кедей-кепшіктің бұйымдары қолына кездейсоқ себептермен түскен
заттардан ғана тұрады.
Әшекейлердің көптеген белгілеріне қарай әйелдердің жас мөлшері
айқындалатын болған. Жас қыздардың сырғалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӨНДІРІСТІК ДИЗАЙН кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Алтын Дау атты жастар киім жиынтығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 КОНЦЕПТУАЛДЫҚ БӨЛІМ
1.1 Тарихи
аспектілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 1.2 Дипломдық жобаның концепциясын
жасаудағы жұмыстың
ерекшеліктері, шығармашылық
бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Қазіргі замандағы сән дамуын қысқаша
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2 КИІМ ЖИЫНТЫҒЫН ЖОБАЛАУ.
2.1 Киім жиынтығының образды ассоциативтік негізгі-ізденіс
эскиздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Киім жиынтығының фор-эскиздермен
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.3 Форма және пластикалық
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Колористикалық
шешім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2.5 Киім жиынтығындағы ою-
өрнек ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. ҚҰРАСТЫРУ БӨЛІМІ
3.1 Құрастыру сызбасын салуға алғашқы берілгенді таңдау және
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1.1 Құрастыру әдістемесін таңдау және негіздеу
3.1.2 Сызбаны тұрғызудағы бастапқы берілгенді таңдау және
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Қосымшаларды таңдау және
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3 Бұйым конструкциясының негізгі сызбасын өңдеу, М
1:4 ... ... ... ... ... ... ..
3.3.1 Сызба торының жобаланған
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3.2 Сызбаны салуға қажетті
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3.3 Құрастыру сызбасын
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
3.3.4 Лекалды техникалық модельдеу тәсілі арқылы таңдау және негіздеу.
Конструкция сызбасына модельдік ерекшеліктерді
түсіру ... ... ... ... ... ... ... . ..
3.3.5 Бұйымның сыртқы тысының, астарының, жапсырмалар лекалының және
қосымшаларының лекалдарын
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3.6 Лекал
спецификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
4 ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ.
4.1 Құралдар мен өңдеу тәсілдерін таңдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.1.1 Өңдеудің тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.1.2 Түйіндік өңдеу ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
4.1.3 Құралдарға
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
4.2. Бұйымды дайындаудағы технологиялық реттіліктерді
өңдеу ... ... ... ... ... .
5 Экономикалық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
Кіріспе
Ұлан байтақ кеңістіктерімен шегін таппай, көкжиекпен таласып, Сарыарқа
мен оған іргелес жатқан жазық дала бауырын мекен еткен қазақ елі жырлар
бойы реттеуге көне қоймаған тұйық шаруашылығымен, қарабайыр тіршілігімен
ерекше. Қазақ халқы ежелден ерлік салтқа төрін беріп, алапатқа жеңіліс
көрсетпей, ауыр қансора шайқастарды басынан кешіріп, азғындыққа төзе
білген, елінің еркіндігіне, теңдігін аңсаған, халқының мұңын мұңдап, жоғын
жоқтаған батыр, қайсар ұрпақ тәрбиелеген жаужүрек халық. Қайран тірлігі,
аянышты зарлы өмірі, бақ пен сор қырқысқан заманы халықтың еркіндік, ерлік,
ата-баба рухымен ержетуіне зор ықпалын тигізді.
Батыр халықты мадақтай әңгіме ете келе, қазақ халқының қаһарманы,
ержүрек әйелдері (аруы) жөнінде сөз қозғап, мақсаты тарихи және ауыз
әдебиеті көздеріне сүйене отырып. Ұлы Дала әйелін, яғни қазақ аруын бағзы
замандардан бүгінгі күнге дейінгі кең ауқымды өткен күн бейнесінде көрсету
болып табылады. Сарыарқа мен оған іргелес жатқан ұлан-ғайыр кеңістікте,
Қазақстанның оңтүстігі мен Талас-Шу атырабын мекен еткен қазақ халқы өз
тарихында қаншама Ұлы Дала қыздарын көрді десеңші!... Мысалы, парсының
патшасы Кирдің басын алған Томирис жайында аңыздарда көптеп айтылады. Дала
әйелдері Шығыс әйелдерінен үлкен ерікіндік пен бостандық арқылы
ерекшеленеді, сондай-ақ аңыздарда олардың халық өміріне қатысты түбегейлі
шешім қабылдаған кездері де бар болғаны белгілі.
Қысқан заман, Ұлы Дала әйелдерің құрбы-серік, хан-кеңесшісі, ру
билеуші, әйел-шешен, әйел сардар болуына өз септігін тигізді. Қазақ эпосын
тудырушылар әйелге үлкен құрметпен қараған. Онда әйел ат және қарумен тең
бағаланады.
Қызығы, әйел батырдың ақылы, оның танымдық тапқырлығы ретінде жол
сілтеп көрінсе, батыр әйелдің үнемі бағыт беріп, қолдап отыратын ақкөңіл
сотқары ретінде көрінген. Қандай жағдай болмасын Дала әйелі үнемі
еркектің жанында болуына септігін тигізген. Әйел ерін ерлік әрекетке
итеретін әскер ретінде суреттелген. Ал көшпелі түркі-монғол әлеміне келетін
болсақ, аңызда онда әйелдің қасқырлық немесе батырлық қалпы мәңгілікке
сақталып қалғанын айқындай түседі. Сонымен қатар әйелдің ана, қарындас, жар
ретіндегі жарқын бейнесін қатар ала жүргені таң қалдырады. Ұсынылып отырған
Алтын Дау жастар киім жиынтығы Ұлы Дала аруының тәкаппарлығын,
ержүректігін паш етеді.
Ұлттық киімді этнографиялық жолмен, яғни далалық экспедиция арқылы
іздестіріп, киім-кешектің әлі де болса сақталып қалған нұсқалары
республикалық музей қорында сақталды. Атадан қалған ұрпақтан-ұрпаққа
алмасып келе жатқан, елдің ғасырлар бойы қалыптасқан сезімталдық талғамын,
сәндікке, үйлесім бірлігіне, көркемдікке ұмтылған жасампаздығының
жетістіктерін негізге ала отырып туындаған киім жиынтығы – Алтын Дау.
Қазақ даласының әйелі толығымен суреттеле отырып, оның ер жауынгерлеріменен
қатар, ел басына күн туғанда, тек үй шаруасымен айналасып қана қоймай
ерлерімен соғысқа бірге аттанғандығы да ескерілді. Алтын Дау дипломдық
жобаның негізі мақсаты ұмыт болып бара жатқан Ұлы дала қыздарының
батырлығын сұлулығын, тәкаппарлығын жаңашалап костюм арқылы көрсету болып
табылады.
1. Тарихи аспектілер ( негіздер) киім жиынтығының
консепциясы.
1.1 Тарихи аспектілер.
Киім-денені ауа райының, сыртқы ортаның зиянды әсерінен қорғайтын,
адамның денесіне киюге арналған жасанды жамылғы түрі, тұтыныс бұйымы.
Киімнің шығуы адам еңбегінің ерекшеліктеріне, қоғамдық өндіріс пен
мәдениеттің дамуымен тығыз байланысты. Киім қоғамның дамуымен тығыз
байланысты. Киім қоғамның материалдық және рухани құрамдас бөлігі болып
табылады. Бір жағынан бұл адамдардың еңбегімен жасалған және кейбір
қажеттілікті қанағаттандыратын материалдық құндылықтар болса, екіншіден-ол
адамның келбетін эстетикалық жағынан өзгертетін қолданбалы сән өнері. Бізді
қоршаған ғимараттар, еңбек, тұрмыс заттарымен қатар, киім де өндірістік
күштердің тарихи кезеңдерде дамуын, климаттық жағдайды, халықтың ұлттық
еркшелігін оның әсемдікке деген талғамын көрсетеді.
Киім адамның өмір сүруіне аса қажетті негізгі құралдардың бірі бола
отырып, белгілі дәрежеде олардың жас айырмашылығы, әлеуметтік жағдайы мен
этникалық ортасы туралы мағлұмат беретін этномәдени белгі.
Киім адамды қоршаған ортаның, табиғаттың түрлі әсерлерінен қорғап,
өзінің практикалық қызметін атқарса, адам денесіне сән беріп-эстетикалық
қызметін атқарған. Ағаш жапырақтарынан, аң терілерінен дөрекі жамылғы, лыпа
сияқты алғашқы киімдер, адам алғашқы пайда болып, үңгірлер, жартас
қуыстарын паналап, ағаш бұтақтары мен шөп-шалам қамыстан лашық, қалытқылар
жасап, табиғатын үйлесім тапқан кезден басталған.
Адамдар табиғат жағдайлары мен әртүрлі жәндіктердің шағуынан қорғану
үшін денелеріне саз балшық, батпақ лай жаққан.
Кейін бұларға өсімдік бояулары-жоса, кармин (шымай қызыл бояу), құрыш,
индиго (қара көк бояу) ізбес қосылып эстетикалық мақсатта әртүрлі тәсілмен
денеге сурет салынған. Уақыт өте келе осал бояулар терінің астына өтетін
бояу әдісі-таңбалаумен (татуировка) ауыстырылған. Нақ осылай бастарына
құстардың қауырсындарын, аңдардың тістерін де қорғаушы элемент және киімнің
символдық бөлігі ретінде жаққан. Ал денені жауып тұратын талшық материал
киімдер пайда болған кезде жоғарыда айтылған қорғаныш элементтерін сәндікке
құлаққа, мұрынға, ерінге жасанды тесіктер жасап тағып жүрген. Уақыт өте
келе адамдардың денесіне салынған таңбалардың суреттері матаға көшіріліп
эстетикалық қызмет атқарған.
Адамдар палеолит-тас дәуірінде тігіссіз байланатын лыпа киімдерді
пайдаланумен қатар сүйек ине, сүйек бізді қолданып тері және тоқыма киім-
кешек жасап, киіну мәдениетінің басқа да түрлерін қалыптастыра бастаған.
Алғашқы қарапайым киімдер жай ғана байланатын немесе түйірілетін
болған. Тас дәуірінің соңын ала адамдар қолға үйреткен мал жүнін, аң
терілерін жабайы өсімдіктердің жапырақтарын, қабықтарын пайдаланудың жолын
тауып, жабайы кендр сияқтыларды есіп, мал жүндерін иіріп, сүйектен тебен
ине жасап, бастарына бүркегіш үстілеріне жаға, жеңсіз тері киім, беше
орайтын алжапқыш, сияққа тартатын тері мақай сияқты біршама тұтас тері
киімдерін тіге білді. Неолит дәуірінде өру, иіру және тоқу кәсібі дамып,
иықтан, мықыннан киілетін киім түрлері пайда болған.
Еңбек бөлінісі күшейіп, адамдар мал, аң терілерін емеп мәнерлеу, жүн
иіру тоқыма тоқу, бояу жасау, тас күйдіріп металл өңдеуге қол жеткізген
заманаларда киім-кешек түрлері де кешенделе, түрлене түсті.
Киім тігісті және тігіссіз деген екі үлкен топқа бөлінеді. Тігіссіз
киім адам денесіне оралады, байланады, ілініп байланады. Мысалы:
үнділіктердің сариі, шалма, шәлі, кавказдықтардың буркасы, римдіктердің
тогасы, ежелгі гректердің гематий, солтүстік халықтарының теріден жасалған
тулыптары, тайгалықтардың тері желбеийі.
Аяқкиім көп кешірек пайда болған және ол киімнің басқа элементтері
сияқты кең тарамаған. Олар түрлі ағаш, тері, көннен жасалған. Етіктер қазақ
жеріндегі жартас суреттерінде жиі кездеседі. Етік символикасы ол жол және
арғы әлемге адастырмай апаратын бастау. Қазақ ертегілерінде темір етік
киіп, темір таяқ ұстауды да меңзейді.
Қазақ киімі құлазыған кең даланың үскірік алуы мен аптап ыстығының,
салқын саналы мен аңызақ желінің әсерімен қалыптасқан, бар өмірі көлік
үстінде өткен. Сарыарқа мен оған іргелес жатқан Ұланғайыр кеңістікте көшіп-
қалған шаншы қадымның, таңның атысынан күннің батысына дейін тізе бүкпей
жер шұқылап, мал ұстап күн кеткен. Сыр бойындағы, Қазақстанның оңтүстігі
мен Талас-Шу атырабындағы жартылай отырықшы және отырықшы елдің ғасырлар
бойы реттеуге көне қоймаған тұйық шаруашылығы мен қарабайыр тіршілігі
қалыптастырған заттық-тұрмыстық мәдениеттің бірден-бір көрінісі
болғандықтан, өзінің қарапайымдылығымен, жүріп тұруға ыңғайлылығымен
ерекше.
Ал оның кешегінде халқымыздың сезімталдығын, аса зор эстетикалық
талғамын аңғартатын қарқара, мұрақ, айырқалпақ, қасаба сияқты зерлі-кестелі
бас киімдердің, бұрын бір ата елдің, кішігірім бір рудың ортақ мұрасы
ретінде, қыз ұзатып, келін түсіргенде ғана басына кигізетін, кәдесіне
лағыл, жақұт, інжу, маржан, перуза, ақық секілді бағалы тастар, алтын-күміс
шытырлар жзаратылған сәкәгүлді, құйма төбелі сәукеле, тіптен кемер белбеу,
кісе белдік, қыздар буынатын ширатпалы нәзік белдік, күмістеген таптаурын
кебіс, көксауыр етік секілді, қол өнеріндегі мүлтіксіздіктің шегінен
көрінетін заттардың, алтынмен аптап, күміспен күптеген алқа, тамақша,
шолпы, бойтұмар, сырға, білезік, сақина-жүзіктердің болғаны әсемдікке
құштарлықты көрсетеді. Мұның өзі қазақы киімнің табиғатындағы екі
жақтылықты-тұрмыс қажеті мен сымбатты болу қамын аңғартатын жәйт. өйткені
заттық өндірістің өзі, сайып келгенде, халықтың сезімталдық талғамымен біте
қайнасып жататын құбылыс.
Қазақтағы киімді солға қаусырынатын, шалғайына, етек-жеңіне оқа
тігетін, кимешектің өңіріне, жақтауына кесте жүргізетін, сәбидің, қыз
баланың, сал-серілердің бас киіміне үкі қадайтын дәстүр о баста табиғаттан
тысқары, пайымдауға сыя бермейтін сиқырлы-сұғанақ күштердің, дәлірек
айтқанда, жын, перілердің салқынын бойына тартып, пәле-жаладан, сұқық
көзден, ауру-сырқаудан сақтайды-мыс деген көне түркі-қыпшақ заманынан
қалған ескі ұғымнан туған. Бірақ кейіннен бірте-бірте қазақша киінудің жөн-
жобасына, киім-кешекті сәндендіру жүйесіне енген. Мұны біз қазақы шапанның,
сеңсең тонның шектен тыс айқара қаусырынылатынынан, өңіржиексіз кимешектің-
келіншекті, ал үкісіз тақияның-қыз баланы, әсіресе оның бұрымы жоғын
ұсқынсыз етіп көрсететінінен де аңғарамыз.
Қазақы киімге қатысты зергерлік заттарға әр түрлі құстардың,
жыртқыштардың, бал арасының, көбелектің, ағаштың, жер-судың, тау-тастың
кескінін беретін дағдының ерте заманнан келе жатқанын және оның ежелгі сақ,
үйсін тайпаларының мәдени жетістіктерін бойына сіңірген Қарғалы
қоймасындағы аты шулы алтын тәтіге, Эрмитажда сақталған батыр
дулығасындағы тау, ағаш, құс суреттеріне, ондағы көне шапан кестесіне, тағы
да басқа белгілі ескерткіштерге меңзейтінін Қазақстанның музей қорындағы
кісе белбеу оқшантайларынан, қапсырмалардан, бойтұмалардан, нәзік белдіктен
көруге болады.
Қазақта салтанаттық киім мен күнделікті киім-кешектің пішімінде
айырмашылық бола бермейді. Салтанаттық киімнің бітімі сыпайылау, тігісі
жатық, зерлі оқалы, кестелі, басына киетіндері көтеріңкі, аяқ киімдері
шоңқима, биік өкшелі, қайқы тұмсықты, таптаурындаған, түрлі түсті қайыспен,
таспамен өрнектелген, зерлі жіптермен кестеленген болып келеді. Оның үстіне
салтанаттық киім-кешекте алтын, күміс жалатқан, жалған қаралы, қиыршықты,
ширатпалы қапсырма, белдік, алқа, шолпы, сақина-білезік болған.
Күнделікті киімге шекпен тоқымасы, қолда бар мата, бөз, кенеп, шыт,
сәтен, сеңсең терісі, қолдан ұқсатылған тері-терсек, көн секілді қарапайым
материалдар жаратылса, салтанаттық киім-кешекке барқыт, масаты, мәуіті,
шұға, жібек, қырмызы, бәтес, мақпал кездемелері, кәмшат, сусар, бұлғын,
құндыз терілері, бұлан немесе бұғы күдерісі, жылқы шегірені пайдаланылған.
Халық шеберлері киім тіккенде іс тапсырушының талғамын, жас
ерекшелігін, дене бітімін, бет әлпетін мұқият ескерген. Киім-кешекті әр
жерде мүмкіншілігіне қарай өзінше тіккенімен, бүкіл қазаққа тән түр
ұқсастығын, пішімін, бояу-нақышын сақтап, әсіресе оның қыздар, әйелдер,
кейуаналар киетіндерін ажырата білген. Мысалға алсақ, қыздар белі
қамтылған, етек-жеңіне желбезек салған қос етекті көйлек, оқалы камзол
киіп, беліне метал шытырлармен безендірілген немесе ширатпалы күміс белдік
(оны нәзік белдік деп те атайды) буынады екен. Ал қайсыбір жерлерде етек-
жеңіне екі-үш қатар бүктесін (оны Маңғыстау мен Атырауда қосетек деп те
атайды) берген, арқасы немесе белі бүрілген көйлек сыртына камзол киетін
болған. Қазақстанның оңтүстігінде осындай көйлектің үстіне белдемше
қаусырынады немесе шалғы орайды екен.
Қалыптасқан дәстүр бойынша үкілі тақия, әсіресе қыздық дәуреннің
белгісі іспетті белдік асқан ұқыптылықпен безендірілген. Қыз бала үшін
белдігін жоғалту арынан айырылғанмен бірдей болған. Егер қыз балаға өз
қалауымен кестелі немесе қос етекті көйлек киюдің ешқандай сөлекеттігі
болмаса, екі-үш бала тауып, егде тарта бастаған әйелген шымқай түсті
матадан тігілген, кестеленген немесе қос етек салынған көйлек кию ерсі
көрінетін. Қыздар шашын көбіне қос бұрым етіп өріп, бас киімсіз-ақ жүре
беретін болса, әйел күйеуге шыққан соң, самай шашын басқаға, әсіресе
ерекектерге көрсету күнә дейтін ескі дәстүрге сай ақсаңнан (сұрыптан)
тігілетін, кеудесін, иығын, жон арқасын жауып тұратын, жақтауы, өңірі,
тамақ жағы кестеленген кимешек киетін. әйелдің бұл бас киімі ел арасында
шаршысының, пішімінің үлгісіне қарай шылауым, сұлама, күндік, орама деген
аттармен де белгілі.
Балалы әйелдер мен кейуаналар астарланған, тік жағалы жөн көйлектің
үстіне камзол, басына жаулық ораған кимешек, аяғына етік немесе кебес-мәсі
киіп, сырт киімнің қаусырмасын айқара, белбеумен буынатын болған.
Қыс кезінде әйел көбіне арасына түйе жүн салып көктелетін қаптал
шапанға, пұшпақ ішікке, астары жүннен бастырылып, тысымен бірге көктелетін
күпіге оранып, басына кимешек киген немесе жаулық, орамал салған.
Қазақтағы еркек киімі әйелдікіне қарағанда біркелкілеу. Тіптен жейдені
(көйлек-дамбал), қаптал шапанды, түйе жүн шекпенді, сеңсең тонды барлық
жерде бірдей киген. Ал жалпыға тән еркек киім-кешегінде көйлек-дамбалдан
басқа бешпет, көкірекше, шапан, шалбар (кей жерлерде оны сым деп те
атайды), сондай-ақ бөрік, қалпақ, тақия секілді бас киімдер, көксауыр,
саптама етік, кебіс-мәсі болған. Осындай еркек киімі ғасырларды артқа салып
бізге жеткенімен, оның құрамында, пішімінде, тігісінде уақыт талабына сай
әр түрлі ұрпақ енгізген сапалы өзгерістер болып келгені хақ.
Әсіресе жігіттің киімі әсемдігімен көз тартатын болған. Ол ойық немесе
тік жағалы жібек көйлектің, жүріп-тұруына ыңғайлы болуы үшін ауына үшкіл
салғанымен, балағын көксауыр етіктің қонышына тығатындықтан, дене бітімін
сымбатты етіп көрсететін шалбардың үстінен тұрпатына мығым қонатын күдері,
барқыт немесе мәуіті бешпет, басына зерлі тақия, мұрақ, пұшпақ бөрік киіп,
иығына түйе жүн шекпен немесе шапан жамылды екен.
Бешпет, шалбар көбіне көгілдір, қоңыр, шымқай күрең мәуіті, барқыт,
бедерлі жібек маталардан тігілген. Бешпеттің қаусырмасы, етек-жеңі жіңішке
зерлі жолақпен, тоқыма ызбалармен жиектелетін. әсіресе нәубетатты
өрнектермен кестеленген күдері бешпет пен жарғақ шалбар жоғары бағаланған.
Үйлі-жайлы болып, егде тарта бастаған еркектің киім-кешегі әдетте
жігіттің киіміне тән элементтерден тұрғанымен, пішімі молдау, шалбары
кеңдеу болып тігілетін.
Қарттардың киімі мейлінше қарапайым, көбіне көктеп тігілетін және
әшекейсіз болған. Оларға арнап қалыптасқан дәстүр бойынша жейде, жырым
балақты шалбар, арасына түйе жүн салып сырылатын көкірекше, бешпет, шекпен,
шапан тігілетін. Ауқатты қарттар, әсіресе олардың ішіндегі аңшылықпен
айналысқандары көкірекшенің үстіне күдері бешпет, жарғақ тон, жарғақ шалбар
киіп, сыртынан кісе белбеумен қаусырынатын болған.
Еркек қыс кезіндегі күпі, сеңсең тон, түлкі немесе қасқыр терісінен
тігілген қаптал ішік, аяғына киіз байпақты саптама етік, басына тымақ,
малақай киген. Бұлардың ішінде әсіресе түйе жүннен бастырылып, шұғамен
тысталатын күпі малшы киімінің ертеден келе жатқан үлгілерінің бірі болған.
20-жылдарда Ойыл мен Сағыз бойын мекендеген қазақтың тұрмысын
палеоэтнологиялық тұрғыдан зерттеген орыс ғалымы С.Руденко күпіні қазаққа
және оның ата-бабасына кем дегенде осыдан екі мың жыл бұрын болған киім
үлгісі деп есептеген.
Шұғамен немесе барқытпен тысталған пұшпақ ішік те қазақ қоғамында
жоғары бағаланған. Аса сәнді ішіктің қаусырмасы мен шалғайы кәмшат немесе
сусар терілермен көмкерілген.
Сырт киімнің көне түрлерінің бірі кебенек (Жетісуда - кебентай) болып
табылады. Оны асқан ұқыптылықпен шаршылап, қылшығын сыртына шығара басқан
жұқа киізден ақ, қара немесе қоңыр түсті етіп, атқа отыруға ыңғайлы болу
үшін артында жарма қалдырып, шалбарымен қоса пішетін. Шапанға ұқсас
болғанымен, тік немесе күләпара іспетті жағасы бар кебенекті жылқышылар
үскірік аяз бен ызғырақ желден, жаңбыр мен қардан сақтану үшін қысқы
киімнің сыртынан киген. Қазақтың Кебенек киген келер, кебін киген келмес
дейтіні де осыған байланысты.
Қаусыра киілетін сырт киім түймеге бекітілмейтіндіктен, белдік оның
негізгі элементтерінен саналған. Соның бірі – кісе белбеу. Оның кәдімгі
белдіктен айырмашылығы – бұрынғы аңшылардың садақ жебесін салатын қорабы,
оқ-дәрі салатын оқшантайлары іспетті салпыншықтарының, мығым бекітілген
қынының болатынымен байланысты. Кісе металл шытарларымен безендірілген.
Қазақта әсіресе бас киім ерекше қастерленген. Оны осы кезге дейін аса
құрметті қонаққа ат мінгізіп, шапан жауып, бөрік кигізетін дәстүрден де
аңғаруға болады.
Еркектің бас киімі жергілікті жағдайда қолға түскен материалға
байланысты әр түрлі болған. Оның көп тарағаны – бөрік. Ол төрт үшкілден
төрт қырлы күмбез іспетті етіп пішіліп, арасына жүн салып астарланып,
барқытпен, шұғамен, күдерімен тысталатын. Олар көбіне кәдеге жаратылған аң
терілерінің атымен құндыз бөрік, сусар бөрік, пұшпақ бөрік деп аталған.
Халық арасында елтірі бөрік, түлкі тымақ, малақай, европалық үлгідегі
құлақшын да кеңінен тараған.
Қазақстанның оңтүстігінің, Сыр бойы мен Талас-Шу атырабынывң отырықшы
немесе жартылай отырықшы қазағы жазда арнайы басылған жұқа ақ киізден
үшкілдеп, сүйірлеп пішілетін, тігісі қиылысқан жерлері қара жолақпен
жабылатын, қайырмасы жасыл мәуітімен тысталған биік қалпақ киетін. Оны әр
жерде әр түрлі атпен айыр қалпақ, мұрақ, сәукеле қалпақ деп атап келген.
Малшы жазда басына шұғадан немесе сәтеннен тымақ үлгісімен астарсыз үш
бұрышты етіп пішілген, күмбезінің алдында арнайы күнқағары бар жалбағай,
далбай, күләпара киген.
Ересек қазақ барлық уақытта, тіптен дастарқан үстінде де басынан
дөңгелек тақиясын тастамаған. Сыртқа шыққанда оның үстіне бөрік, тымақ,
қалпақ киетін болған. Тақияның ең қарапайым әшекейі – шеңберінің айналасына
берілетін иректелген сызықша. Ал оның күмбезіне төрт жағынан жібек немесе
зерлі жіптермен шұғыла, гүл тағы да басқа өрнектер жүргізілгендері
жастар киетін тақияларға тән. Қазақ бұрын Қазан, Бұқар, ташкент сияқты
қалалардан сатып алынған тақияларды да кәдесіне жаратқан.
Ересектер көбінесе оң мен солға ажыратылмайтын етік киген. Бұл – үнемі
бір аяқтан екінші аяққа ауыстырып, ұзағырақ киюдің қамынан туған жағдай. Ал
оңға-солға ажыратылатын аяқ киім қазаққа тек соңғы кездерде ғана, онда да
европалық аяқ киім ықпалымен тарала бастаған.
Дала халқының арасында кеңінен тараған аяғы мен тізе буынын суықтан
сақтауға бейімделген киіз байпақтың сыртынан киген. Жасыл шегіреннен
тігіліп, түсті қайыстармен, зермен безендірілетін қайқы тұмсықты көксауыр
етікті аса сыпайы аяқ киім ретінде көбінесе байлар киген. Қазақ сапалы
шегірен шығару үшін жұмсартылған көңге тары сеуіп, үстінен салмақты затпен
бастырып ұқсататын болған. Кебіс-мәсіні көбіне қарттар киген.
Қойшы-қолаң, кедей қазақ қарапайым етік, шоқай, ал шөгінді, қиыршық
тасты таулы жерлерде етіктің сыртынан табаны мен өкшесі мұқалмас үшін шикі
қайыстан тігілген шарық киетін.
Күйеу мен қалындықтың үйлену салтанатына киетіні сәнімен, әшекей
үйлесімімен, бояу-нақышымен ерекшеленген. әсіресе күйеу жігіттің киім-
кешегінде кездесетін зермен кестеленген, алтын жолақпен әдіптелген, бірінің
үстіне бірін киетін көкірекше, бешпет, шапаны аса сәнді болған. Қалыңдықтың
кестелі барқыт көйлегі, оқалы камзолы күнделікті тұрмысқа, жүріп-тұруға
ыңғайсыз болғанымен, асқан ұқыптылықтың бірден-бір үлгісі болып табылатын
сәукелесі, алтынмен қапталған, күміспен күптелген шытырларымен
безендірілген белдігі, шолпы, алқа, тамақша, сақина-білезігі, таптаурын
немесе зерлі кебісі мүлтіксіздігімен көз тартатын.
Сәукеле – бұрын киелі деп есептелген, өте ерте заманнан келе жатқан
қалыңдықтың бас киімі. Ол жөнінде көптеген дастандарда, аңыздарда айтылған.
Сәукелеге ұқсас бас киімдерді археологтар ерте ортағасырлық мүрделерден де
кездестірген. Үйлену салтанатына арнап қалыңдықты жасандырғанда, әдетте
оның басына маңдайлық, желкелік жанамалар қыстырылатын қаңқа ретінде,
биіктігі 20-30см келетін, бағалы аң терісімен көмкерілген сүйір бөрік
кигізетін де, үстіне сәукеленің өзін қондыратын болған.
Үйлену тойына бұрын қалыңдық сәукеленің орнына зерлі қасаба да киген.
Оған дәлел – қазақ тілінің лексиконында қасабалы қалыңдық, қасабалы
келіншек деген тіркестердің сақталып қалғаны. Шамасы, қазақ әйелінің осы
бір керемет бас киімі өзімен аттас көне түркі (қыпшақ) бас киімінің негізгі
элементтерін бойына сіңіріп бізге жеткен болса керек. өйткені қасаба көне
түрікше алтын зерлі деген мағына береді. Қалыңдық қасабаны жібек
көйлектің үстіне қаусырынатын, шалғайына, етегіне кесте жүргізген белдемше
мен қыздарға тән сезімтал талғамының бірден-бір нышаны іспетті нымшаға
(көкірекше) қоса киген.
Қасаба киетін қалыңдыққа әдейі арнап, оның стиліне сай алқа, шолпы,
білезік, сақина-жүзік соқтырып, аяғына күмістеген таптаурын кебіс тіккізеді
екен.
Қасабаның маңдайында әр түрлі шытырлардан, інжу, маржан, перуза секілді
тастардан тізілген дөңгелек табақшалармен бекітілген қыстырма ілінеді екен.
Ал оң жағына, самайдың үстіне туралап, маңдайдағыдан ұзынырақ күміс
қоңыраушалармен ұшталған бес-алты тізбектен тұратын салпыншақ қыстырылатын
болған. Бұл жас келіннің жүйкесін жұбатады-мыс деген екі ұғымын туған
түсінік болса керек. Қасабаға қалыңдық сұқ көзден аулақ болсын деп үкі
қадаған.
Ежелгі салтпен келіншек той өткен соң қасабаны үкісіз, желексіз киіп,
құламасына орамал салған.
Осындай көне бас киімнің бір нұсқасын Қазақстанның Орталық музейінде
тозығы жеткен ескі заттардың арасынан тауып алып, бірде белгілі тарихшы-
этнограф, ғылым докторы Халел Арғынбаевқа хабарлағанымда, ол кісі мұндай
бас киім жайында әзірше этнографиялық әдебиетте ешқандай мағлұмат жоқ
дегенді айтты. өкінішке орай, музей қорында да бас киім қалпақ деген
жалпылама атпен тіркелген екен. Сөйтіп жүргенде 1979 жылы Мәскеуде Костюм
народов Средней Азии деген кітап басылып шықты да, онда қасаба атты бас
киімнің қазақта болғаны жайында айтылғаны ізденісімізге демеу беріп,
жігерлендіре түсті. Мұнан кейін бір күні А.С.Пушкин атындағы кітапханада
тарихи және мәдени ескерткіштерге қатысты материалдарды қарап отырып,
белгілі сәулеткер Төлеу Бәсеновтың еңбегінде жарияланған Бөкей ордасының
ханы Жәңгірдің зайыбы Фатиманың фотосуретінен ханшаның басына киген өзім
іздеп жүрген қасаба екенін көріп, көңілім орнына түскендей болды. Оның
үстіне ханшаның киім-кешегі де қасабасымен қоса біздегі музей қорында болып
шықты.
Қасаба мен белдемше-нымшаға көбірек көңіл бқліп отырғанымыз осындай
тамаша киім үлгісіне әлі де болса жөнді көңіл бөлінбей келе жатқанымен
байланысты еді. Тіптен тақияға капрон үкі қадап әлек болғанша, қазақ
әйелінің ертеден келе жатқан қасаба секілді үкісіз киюге болатын бас киімін
тұрмысқа, концерттік ансамбльдерге ендіре берсек, қазақы киімді ұтымды
пайдалануға қосылған үлес болар еді.
Қазақ арнайы түрде қаралы киім тікпеген. әйелдер әдетте бұрымын
тарқатып, шашын жаятын да, киіміндегі әшекейлерді жұлып тастап, иығына қара
жамылатын болған. Ал еркектер жағы сұр түсті шыт пен сәтеннен қаралы белбеу
буынып, таяққа сүйеніп, өліктің денесі қойылған үйдің алдында көңіл айтуға
келгендермен көрісіп, олармен бірге үйге құран оқылып, жұбату айтылатын
кезде ғана кіретін.
Қазақтағы жауынгерлік киім жалпыға мәлім әскердің, аңшының киім-кешегі
іспетті болған. Қазақ қан майданда жауынан олжалаған сауытты, қалқанды,
сүңгі-найзаны, қылыш-қанжарды да кәдесіне жаратқан. Металлдан кіреуке
тоқытуға мүмкіндігі бола бермейтіндер сыртқы киімнің астына көнмен
қапталып, арасына жүн, қыл салып сырылатын көкірекше киген.
Қазақы киім - өзіне тән ерекшеліктерін сақтап бізге жеткен заттық-
тұрмыстық мәдениеттің бірден-бір көрінісі. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ
ғасырдың басында товарлық өндірістің дамуы, көрші халықтармен экономикалық
және мәдени қарым қатынастың нығаюы, әсіресе Қазақстанға орыстардың,
украиндардың, немістердің, татарлардың тағы да басқа халықтардың көптеп
қоныс аудара бастауына байланысты қазақ тұрмысына ене бастаған өзгерістер,
сол сияқты қалалық сәннің әсері ұлттық киімге өз ықпалын тигізбей қойған
жоқ.
Әйтсе де қазақы киімнің бірте-бірте тұрмыстан шыға бастауы Кеңес
өкіметі жылдарындағы қазақ ауылын жаңа негізде қайта құру үрдісімен
байланысты еді. Өйткені адамның жеке басына қажетті киімнің барлық түрін –
ішкі жейдеден пальтоға дейін дайын күйінде сатып алуға мүмкіндік
туғандықтан, үй жағдайында киім тігудің азая түскені, көп жерде бұл
кәсіптің мүлдем жойылып кеткені осы кезеңмен тұтас болды.
Қазақтың киім-кешегінен халықтың өткендегі өндіргіш күштерінің
деңгейін, шаруашылығының даму үрдісін, тіптен меңіреу табиғаттың әсерін,
сол сияқты көрші елдердің ықпалын аңғаруға болады. Оның ізін жоғалтпай,
әрін тоздырмай әлі де болса ел игілігіне қызмет ететіні даусыз: Оған дәлел
- әр түрлі маталардан тігілетін шапан, бешпет, камзолдардың, аң
терілерінен, қаракөл елтірісінен, жұқа ақ киізден тігілетін бас киімдердің,
кебіс-мәсінің, тағысын тағылардың республика тұрғындары арасында кеңінен
қолдау тауып келе жатқаны. Қазақы киімінің қонымдылығы, пішімінің мұқият
ойластырылғаны ондағы киім табиғатымен біте қайнасқан келбет пен әшекей
бірлестігін қазіргі киім үлгілерінде де кеңінен пайдалануға болатынын
көрсетеді. Тіптен егде тарта бастағандардың киім-кешегіндегі жас
ерекшеліктеріне байланысты европалық нұсқа мен дәстүр сарынының қатар
пайдаланылып келе жатқанының өзінде үлкен мән бар.
Қазақы киім-көненің көзі. Оны ескерткіш ретінде болашақ ұрпаққа сақтау
қажеттігін ескерсек, оған барынша қамқорлық жасап, қалпына келтурі,
баламаларын көптеп шығара түсу басты парыз болмақ. Себебі уақыт өткен сайын
ұлттық киімді сақтап, зерттеп білудің қиынға түсе беретіні де күмән
туғызбаса керек. Мәселен, ұлттық киімді, этнографиялық жолмен, яғни далалық
экспедициялар арқылы іздестіріп, киім-кешектің әлі де болса сақталып қалған
нұсқаларын жинап, хабарлаушылар арқылы ел аузындағыларды жазып алғанның
өзінде, олардың білетіндерін, әке-шешелерінен, ата-әжелерінен естігендерін
қоса есептегенде, біздің бар мүмкіндігіміз хронологиялық жағынан ХІХ
ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басымен шектеледі. Республиканың музей
қорында да негізінен осы кезеңнің киімдері сақталған.
Киім-кешекті зерттеп білудің бірден-бір тиімді жолы жазба деректер
болғанымен, оларда қазақы киімге тікелей қатысты мағлұмат жоқтың қасы.
Өкінішке қарай, көне тарих жайлы көптеген мағлұматтар жинақталған қытай-
араб-парсы-армян жазба деректері бұл жағынан әлі зерттелмей келеді.
Қазақстанда жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарынан да қазақы киім
жайында мәлімет табыла бермейді.
Осының бәрін ескере отырып, қазақы киімді жете түсінетін соңғы ұрпақ
ауыспай тұрғанда, жоспарлы түрде кең көлемді далалық экспедициялар
ұйымдастырып, киім-кешек нұсқаларын жинай беруді ел аузындағы мәліметтерді
жазып алумен қатар жүргізе берген жөн. Ал музей қорына келсек, ондағы
қазақтың дәстүрлі киім-кешегіне жаратылған мата, аң терілері, былғары,
шекпен, жұқа киіздің, сақтай білмесе, бірте-бірте бұзыла беретіні айқын.
Оларды ескірмей тұрғанда мұқият зерттеп, өңі тоза бастағандарын қайта
қалпына келтіріп, арнайы альбомдар, буклеттер шығару игі мақсатқа қосылған
үлкен үлес болмақ.
Қазақы киімді қастерлеу әрі құрмет тұту елдің есейгенін, оның өскелең
өмірін танытады. Оның қазақтану ісінде де, халқымыздың мәдени-тарихи
өмірінде де елеулі орын алатыны даусыз. Өйткені қазақ киім-кешегі –
ұрпақтан ұрпаққа алмасып келе жатқан, елдің ғасырлар бойы қалыптасқан
сезімталдық талғамын, сәндікке, үйлесім бірлігіне, көркемдікке ұмтылған
жасампаздығы мен шығармашылығының жетістіктерін бойына сіңірген құбылыс.
Оның қай-қайсымыздың болса да ұлттық мақтаныш сезімді оятатыны хақ.
Кез-келген халықтың өмір сүріп жатқан тұрғылықты жерінің геологиялық
құрылымына сай оның өнері мен мәдениеті де дами түсті.
Түр-түсі, пішімі жағынан қазақтың киім-кешегі әлеуметтік топтардың
біріне бірдей ортақ. Пішімі қарапайым болғанымен, дала жағдайына
ыңғайлылығымен, сан алуан әшекейлермен ерекшеленеді.
Ұлттық киімдеріміз біздің ата-бабаларымыздың жауынгер, жаугер, батыр
жау жүрек халық болғандығын көрсетеді. Оның тірлігі үнемі аттың жолында,
түйенің қолында жүрген, көбіне мамыржай жайма шуақ жерге алмаған. Аты
ауыздықпен су ішіп, өзі етегімен мұз кешіп тіршілік еткен.
Қазақ халқы киім-кешек тігуге әуелде Үндістаннан әкелінген шыт,
батсайы, мәуіті, маталары Қытайдан әкелінген жібек матаны Италиядан
әкелген, барқыт матасын Англиядан әкелген шуға маталарын пайдаланған. Бұл
маталармен қазақ арғы ата-бабасы секілді, Оңтүстік Қазақстан арқылы өткен
көне Жібек жолы торабында айырбас саудамен алып отырған. Дегенмен қазақ
жерінде жүн маталары тоқылғаны бізге белгілі.
Халықтың ою-өрнек әшекейлерінің ең бір көп кездесетіні ұлттық киімдер.
Қазақтың ұлттық киімдерінің түрлері мен атаулары көп: кейде ұлы жүз, орта
жүз, кіші жүз үлгілері деп, кейде әлгі жүздер арасындағы рулардың аттарымен
аталады. Кейде географиялық ортаға байланысты да ерекше мәнер үлгіге
бөлінеді. Мысалы: қоңырат үлгісі, жетісу үлгісі т.б. Мұндай бөліп атау
киімдерінің кеңдігі, ықшамдылығы, бойға қонымдылығы және әшекейлеу
мәнерлерінің ерекшеліктеріне қарай да ажыратылады.
Зерттеулерге сүйенсек, орта жүздің шапандары көбінесе бір беткей
матадан, агрусық, етектері щалғайлы, жеңдері кең, жағалары түймелі болып
келеді.
Қазақта үш жүздің қайсысы болса да шалбарға ау қояды, қолтыққа үшкіп
салады. Қазақ киімдерінің ең ықшамды кішірек түрлері орта жүз бен ұлы жүзде
де, кіші жүзе үлкен үлгілері кездеседі.
Жалпы ХІХ ғ. қазақ ұлттық киімдері мынадай бөліктерге бөлуге болады.
Қазақ киімдері іштік, сырттық, сулық, бір киер делініп төрт топқа бөлінеді.
Іштік киімдерге көйлек, дамбал, желетке, камзол, кәзекей жатса, сырттық
киімдерге: шапан, күпі, тон, шиделі; сулық киімдерге шекпен қаптал, шапан,
брезент, кебелек, кенеп, сырттық жатады.
Ұлттық ер кісі киімдерінің ең қымбаттысы аң терісінен істелген ішіктер.
Олар бірнеше түрге бөлінген: бұлғын ішік, жанат ішік, қасқыр ішік т.б. аң
терісінен тігілген ішіктердің сыртын шұға, мауыт, барқыт, атлас, көк берен,
манат т.б. сияқты бағалы маталардан бірнеше түсті жібек жіптермен кестелеп,
су моншақ, маржан тізген жіптермен бастырып, етек-жеңіне алтын, күміс, зер
ұстап тіккен.
Ерлер шалбары барқыт, пүліш, шуға, жібек, трико, шөмішке, шибарқыт,
шегрен т.б.сияқты ширақы маталардан қой, ешкі терілерімен тігеді. Шалбардың
балағы кейде етік, қонышының ішіне салынып, кейде қоныштың сыртына киіледі.
Шалбарланып жүру әсіресе аңшылар мен батырларға; балуандарға тән әдет
болған.
Қазақ халықының ұлттық бас киімүлгілері көне заман тарихымен бірге
дамып келе жатқан бай қазына. Күні бүгінге дейін өзінің қадір-қасиетін
жоймай, қолөнердің озық үлгісі ретінде ғана емес әрі әсем, әрі ыңғайлығымен
де пайдаланудан қалмай келе жатқан ұлттық бас киімдер әлі де аз емес. Қазақ
әдет ғұрпында бас киім көріктілік пен сәнділікті, баршылықты білдіретін
қасиетті киім саналған.
Халқымыздың ұлттық киімі – мәден мұрамыз. Ұлттық киіміміз әлем халқының
алдында ұлтымыздың ерекшелігін танытады, өнерімізді паш етеді. Ұлттық
киімімізді өнер туындысы деп қарасақ та болады. Ол атадан балаға мирас
болып келе жатқан байлығымыз. Ұлттық киімдерімізді заман ағымына байланысты
жаңара түсуі, оны қастерлеу, дамыту қазіргі ұрпақтың еншісінде. Сонымен
тағы айта кететін қазақ халқы өте өнерлі болған халық, жан-жануарлардың
терілерін ертеден пайдалана білген халық, оны өңдедуің де жолдарын жақсы
меңгерген.
Тері өңдеу аң терілерін бітеудей, мес қылып салды. Ол үшін артқы шатын
өткір пышақпен тіліп, теріні басына қарай айналдыра бастерісімен бірге
сыпырады. Пышақ, тигізбей, саусақпен, жұдырықпен ілеп сыпырған дұрыс. Содан
соң теріні жылы кезінде тұздап, тұз сінген соң арнаулы керіп кептіреді.
Мал терісінің түрлері мен атаулары қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде,
шаруашылық жайында қолөнер саласында тері өңдеу өнері маңызды орын алған.
Себебі негізгі тіршілік көзі мал шаруашылығы болғандықтан қазақ халқы
малдың етін, сүтін азық етсе, терісі мен жүнін киім-кешек тігуге тұлғы мен
мүйізден, сүйегінен әртүрлі қолөнер бұйымдарын әзірлеген, тіпті малдың
тезегін де тастамай отын ретінде қолданған.
Төрт түлік малдың терісі өте қымбат шикізат: соның ішінде ірі қараның
терісін сиыр терісі, өгіз терісі, бұзай терісі, тайынша терісі деп төртке
бөліп алған.
Жылқы терісін бие терісі, жабағы және құлын терісі деп үшке бөледі.
Түйе терілерін атан терісі, бота терісі дейді.
Аң терілері (түлкі, қарсақ, қоян т.б.) төрт түлік малдың терілерінен
айырмашылығы олардың терісі жұқа. Терінің ішкі жағына айран немесе сарысуға
ұн қосып (қара бидайдың ұны) арнаулы и жағып, бір-екі тәулік жылы жерде
ұстайды.
Қазақтың халықтық зергерлік өнері ұлттық мәдениет тарихынан ерекше орын
алады. Өнердің бұл түрінің түп төркіні мыңдаған жыл әріде жатыр. Археология
мен топономиканың деректеріне қарағанда, Қазақстан территориясында мыс,
қалайы, алтын т.б. асыл және түсті металдарға бай кен орындарын игеру
ісінің ежелгі замандарда-ақ қолға алынғандығын айғақтайды. Қазба жұмыстары
кезінде табылған бұйымдардағы қолтаңбалар ежелгі өнердің көркемдік
деңгейінің биік болғанын байқатады. Қола дәуірі кезеңіндегі зергерлік
бұйымдар формасының монументтілігімен, көркемдік әсерлілігімен ерекшеленсе,
ал, Есік обасынан, Шілікті, Бесшатыр қорғандарынан табылған скифтерге тән
аңдарды бейнелеу стиліндегі алтын бұйымдар, Қарғалы қазынасына жататын
үйсіндердің полихромды алтын әшекейлері, Бурабай көлі төңірегіндегі обадан
табылған ғұндар кезеңіне саятын алтын әлеміштер және одан кейінгі
замандардағы кеніштерден ашылған басқа да бұйымдар зергерлік өнерінің шын
мәніндегі қайталанбас асыл мұралары болып табылады.
Қазақтың зергерлік өнері ежелгі дәстүрдің сабақтастығы мен көрші
халықтар мәдениетінің өзара ықпалы арқылы қалыптасқан. Үй кәсібіне
негізделген ұлттық қолөнердің басқа түрлеріне қарағанда, зергерлік өнердің
өзіндік жасалу ерекшелігіне тән кәсіптік мінездемесі бар. Қазақ зергерлері
(зер-зар парсы тілінде алтын ұғымын білдіреді) көбіне жеке-дара жұмыс
істеп, өз өнерінің қыр-сырын ұрпақтан-ұрпаққа үйретіп отырған. Олар алдын-
ала арнайы дайындықтан өтетін, белгілі бір құрал-саймандарды қолданылатын.
Зергерлердің соғатын заттарының түрлері өте көп болған. Оған әйелдердің
әшекейлері, киім-кешекке тағатын түрлі сәндік бұйымдары, ас-су жабдықтары,
киіз үйдің ағаш сүйегіндегі ою-өрнек, жиһаздық заттар, ағаш ыдыс-аяқ, тері
торсық, музыкалық аспаптар, қару-жарақтар, ат-тұрман әбзелдері және т.б.
жатады. Бұларды әсемдеу үшін көбіне алтынды, әсіресе күмісті молырақ
қолданған. Зергерлер металдың өңін ашу шеберлігін жете білген. Соғу арқылы
белгілі бір қалыпта түсірілгенде күмістің өңі күңгірттеніп кететіндіктен,
оның үстінгі бетін қайтадан бипазбен типылдау арқылы жылтырлатып, майда
нықыштармен шекімелеу тәсілімен өрнектеп барып тартымды, құлпырмалы түске
келтіретін болған. Зергерлер күміс бұйымдарды асыл тастардан (лағыл,
сапфир, зүбіржат, гауһар, ақық) және агат, хризопраз, інжу, маржан,
жақұттан көз қондыру арқылы да әсемдей түскен. Түрлі түсті шыналарда және
т.б. әсем рең беретін заттарды да кәдеге асырған.
Зергерлердің көп жасаған бұйымдарының қатарына әйелдерге арналған
әшекейлер жатады. Әшекейлердің бұл түрі тек сән-салтанат үшін ғана емес,
әдет-ғұрып, наным-сенімге де тікелей қатысты болғандықтан кез келген
әлеуметтік ортаның өкілі өз хал-қадірінше әр түрлі әшекейлер иемденуге,
тағуға тырысқан. Әшекейлерді қасиетті тұмар ретінде ұстаудың алғашқы
белгілері палеолит дәуіріне саяды. Аңдардың сүйегінен, азу және сойдақ
тістерінен, ұлу тұқымдастарының қауыршақтарынан алқа, білезік, жүзік т.б.
жасау сол кездерден етек алған. Тұмар тағышулар осы киелі зат өзіме күш-
қуат береді, пәле-жаладан, көз-сұқтан, төтенше қауіптен сақтап қалады деп
түсінген. Бізге келіп жеткен дәстүрлі әр түрлі тұмарлар сондықтан да бір
қырынан алғанда адамзаттың бір кездегі таным-сенімінің пластикалық тілде
баяндалуы болып табылады. Қазақ әшекейлерінің семантикалық мән-мағынасын
толық тарқатсақ, онда этнографиялық бұйымдардың әр қилы қасиеттілік
астарларының тұтас жүйесін еркін тарқата алуымыз керек. Зергерлік
әшекейлердің тұтас тұрқы да тұрпаты да жекелеген бөлшектері де, материалы
мен ою-өрнегі де белгілі бір мән-мағынаны білдіреді. Мысалы, материалдың-
тастың, күмістің, яғни табиғи заттың өзі де күрделі-құрамды міндет
атқарған. Әшекейлеуге қондырылған асыл тастарды халық әдетте тас немесе көз
деп атайды. Бұл, әрине, ешбір астарсыз, тура мағынасында атала салмағаны
хақ. Көз қондырылған бұйымның көз тиюден алдын ала сақтайтын киелілік
қасиеті бар деген ұғым үстем болған. Асыл тастардың айрықша қасиеттілігі
туралы ұғым Шығыс халықтарының бәріне кең тараған.
Асыл тастардың емдік және киелілік қасиеттерін сөз ететін ежелгі және
орта ғасырлардағы минерологиялық трактаттар біздің заманымызға дейін келіп
жеткен. Бұған дәлел келтіретін болсақ, бұдан мың жыл бұрын жазылған Дәрі-
дәрмек қазынасында ақық тас... жүректің толқуын басып, дұшпаныңа сұсты
болуына игі әсерін тигізеді... Егер жаныңда ақық барда жаңа туған айды
көрсең, келесі айда бақытқы, сәттілікке кенелетіндігіңнің белгісі,-деп
айқын анықтама береді. Асыл тастың қасиетіне сенушілік қазақ халқының
тұрмыс дәстүрінде әлі де сақталып келеді. Былайша айтқанда, яғни інжу көз
қарашығын шел басудан, көз сүйелінен, ноғаладан, ал маржан дуаның әсерінен
немесе азғындаушылыққа ұшыраудан сақтайды, сарғылт дүр тамақ ұрасы мен
жемсау ісігін басады, құлпырма тас көз тиюден қорғап әрі дұрыс жолға
бастайды, ақық мол бақыт әкеледі деген пікірлер кездеседі. Сердоликті
әшекейдің сәндігі үшін ғана емес, оны тасқа көз-сұқтан да сақтайды деп
түсінген.
Қазақ халқы ежелден күмістің адамға игі әсер ететін айрықша қасиеті бар
деп білген. Күміс жүзік тағумен ғана шектелмей, нәрестені шомылдырғанда
суға күміс теңге тастап: баланың күні күмістей жарық болсын, - деп
жоралғы жасаған.
Көз-сұқтан сақтану үшін арнайы жасалатын тұмарлардан басқа әшекейлердің
киелік қасиеті онша емес, алайда олардың да тартымды әрі сәнді жасалуына
баса көңіл бөлінген. Кәдімгі сырғаның өзінің де әуел баста кісіге медеу
беретін киелігі бар деп қабылданып, ежелгі замандардан бері қарай оны
қыздарға тағатын болған.
Сақина мен жүзіктің киелігі мен қасиеттілігіне сену ғұрпы Шығысқа кең
тараған түсінік. Әдетте бұл халықтар әйелдің қолында міндетті түрде не
жүзігі, не сақинасы болуы керек деп санап, ол болмаған жағдайда оның
дайындаған тамағын арам деп білген. Қазақ арасында да Тамақ адал болу
үшін, қолда жүзік болу керек, деген мәтел сақталған. Сақина мен балдақ
саусаққа салынады. Бұлар да негізі әйел жиһаздары болып саналғанымен оларды
ерлер де салады. Бірақ әйелдер барлық саусақтарына екі-үштен қосарлап сала
береді де, ерлер бір ғана саусағына және біреуін-ақ салады. Сақина мен
балдақты жүзік деп те атайды. Сақинаның бауыры шығыр болып келеді де,
қолдың сыртына қараған жағына көз салынады. Ал балдақ деп көзі жоқ,
біріңғайын айтады. Ертерек кезде еркектер көбінесе балдақ салады екен.
Бұлардың алдыңғысы алтын, күміс, болский сақина (польский деген сөзден
шыққан) деп, ал соңғысы алтын, күміс, болский балдақ деп атаған. Әйелдердің
жасы ұлғайған сайын әшекейдің түр-сипаты өте қарапайымданады. Тіпті келе-
келе кілт немесе теңгемен алмастырыла салатын шолпы да, әйелдердің де үнемі
тағып жүретін әшекейі саналады. Халық арасында Адам жанының бір ұшығы шаш
арасын мекендейді деген наным сақталып келгендіктен қоңыраулы, сылдырмақты
шолпыны шашқа бәле-жаланы маңайлатпайды деп ырымдап таққан. Әшекейлердің
кейбір жекелеген бөлшектерінің де белгілі бір мән-мағынасы болған. Мәселен,
жыланның стильдендірілген бас пішінін тұрпаттайтын металдан дәнекерленіп
жасалған жылан бас та жебеуші, ықпал етуші ретінде саналған. Әшекейлердің
көп тараған түрлерінің біріне әдеттегіше бір-бірімен шашақтала
дәнекерленген сымдар арқылы көлбей жалғасқан қоңырау, конус пішіндес
қозалардан тұратын, құлаққа сыңғырлаған қоңырау үнін әкелетін салпыншықтар
жатады. Шығыс пен Орта Азияның басқа халықтары секілді қазақтар да үзбелі
салпыншықтар сылдырымен жын-шайтанды үркітіп отырады деп түсінген.
Сенім-ырым сипаттағы әшекейдің бір түрі – садақ оғының ұшы, жебесі,
жайы секілді сылдырмақтары бар әшекей салпыншақ бұл әшекейдің қорғаушылық
қасиетіне сенім өткен замандарда бабаларымыздың байырғы сақ жауынгерлерінің
садақ жебесін тауып алып, қасиетті бой тұмар ретінде тағумен тығыз
байланысты. Әшекейлер арқылы тұтынған кісіге жақсы ырым мен сәттілік
тілеудің кейбір түрлері бұйымның нұсқасы мен өрнегі арқылы да меңзелген.
Ұрпақтың көбеюі, өсу идеясы түтікше мен үш бұрышты бөлшектен құралатын бой
тұмарда да бар. Көбею, өсу символын білдіретін бұйымдардың қатарына балық
бейнеленген сәнді тоғалар мен қапсырмалар жатады. Құс түрінде немесе
өрнектелген бүркіт бейнесінде жасалатын қаусырмалы тоғалар, Құс мұрын
өрнегі үлгісіндегі жүзіктер де өрістеу, өркен жаю идеясын білдіреді. Батыс
Қазақстан өңірінде жиі ұшырасатын, екі жастың бас қосу ынтымағын
білдіретін, қос қанатты етіп, қомақты жасалатын құдағи жүзіктерді
бойжеткенін ұзатқан ана қызының жаңа түскен босағасындағы құдағиына жаңа
түскен келініне сүйеніш болуын, сыйластыққа өмір сүруін ниет етіп сыйлайды.
Арнайы қоңырқай түске келтірілген бұйымдарға қошқар мүйіз үлгісіндегі
түсірілетін рулық таңбалар, кескін салынатын өрнектің кең етек алған бір
түйірінен саналады. Қошқар мүйіз өрнегінің қорғаныштық мағынасымен қатар,
байлық ұғымын, мал басының молаюын білдіретін де мәні бар. Мүйіз түрінде
болып келетін өрнектердің әуелгі сенім-ырым мағынасы қолөнерінің бүкіл
түрлеріндегі өрнектік композицияның құрылу жүйесіндегі белгілі бір мәндік
мақсатты білдірсе керек. Мысалы, жиек өрнектері көбіне-көп мүйіз өрнегі
ырғағында ұшырасады, бұл, сірә, сол шаңырақты ішкі-сыртқы пәледен сақтау,
байлық, бақытқа жетелеу ұғымын білдіру ниетінен туындаса керек. Көбею, өсу
символы-ромб-әшекейдің келісімділігін жинақтайтын сәнділік элементінің
негізіглерінің бірі, әрі әшекейдің құрамды бір бөлігі болып табылады. Ромб
формасы өрнектік композицияларға да негіз бола алады.
Мұнымен қатар, дәстүрлі әшекейлердің бойында діни ұғымның мән-
мағынасымен қатар, жеке кісінің иелігін немесе оның жас мөлшерін, шыққан
тегін, өскен ортасын білдіретін қасиеттерде байқалып тұрады. Заттың иесінің
кім екендігін негізінен бұйымның қандай материалдан жасалғандығынан, үстіне
таққан әшекейлердің сан-сапасынан, жасалу техникасының күрделілігі мен
жеңілдігінен, көркемдігінің асқақтығы мен олқылығынан байқауға болады.
Мысалы, бай бәйбішелердің зергерлік әшекейлері тұтасымен алтыннан
қалыптасып, асыл тастардан көз қондырылады, материалына сай ісі де,
көркемдік шешімі де жоғары болып келеді. Егер бай әйел зергерден бір
жаулықты толық қанағаттандыратын әшекейлерді тұтасымен бір-ақ соғып беруін
талап алса, кедей-кепшіктің бұйымдары қолына кездейсоқ себептермен түскен
заттардан ғана тұрады.
Әшекейлердің көптеген белгілеріне қарай әйелдердің жас мөлшері
айқындалатын болған. Жас қыздардың сырғалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz