Қазақ хандығы тұсындағы ұлттық тәлім - тәрбие

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Этнопедагогика ғылымы туралы
т ү с і н і к

1. Этностар мәдениетін зерттеудің ғылыми-әдіснамалық негіздері.
2. "Этнос" туралы ұғым.
3. Халық тәлімінің тарихи кезеңдері және оның сипаты.

I. Этностар мәдениетін зерттеудің ғылыми-әдіснамалық негіздері.
Белгілі бір этнос адамдардың жан дүниесіндегі мінез-құлық, сана-сезім
мен әдет-ғұрып, салт-дәстүр ерекшелігі ұрпақтан-ұрпаққа ана тілі арқылы
жетеді.
Ұлттық сана-сезімнің өсуі мен етуі, бір жағынан, ана тілдің тағдырын
анықтаса, екінші жағынан, ана тілдің даму дәрежесі ұлттық сана сезім
деңгейінің өлшеуіші болып есептеледі.
Ұлттық тәлім-тәрбиені (этнопедагогиканы) іске асыратын ұлттық тіл
(этнолингвистика), ал оның ішкі жан дүниесімен, сана сезіммен байланысты
(этнопсихология) жүргізіледі.
Этнолингвистика - тілді этносқа қатысы жағынан зерттесе,
психолингвистика - оны адам психологиясына, ал социолингвистика - қоғам
дамуына қатысы тұрғысынан қарастырады. Этнолингвистика-ғылымы мына
ғылымдармен тығыз байланысты:
1. Фольклористика
2. Этнология
3. Культурология
4. Мифология
Себебі, бұлардың қай-қайсысы болсын, этнос табиғатын ашуға қызмет етеді
және олардың зерттеу нысанасы (обьектісі) да ортақ.
Мысалы, диалектология - этностың жергілікті сөйлеу ерекшелігін,
этнология мен фольклористика - этностың әлденеше ғасырға созылған мәдени
даму үрдісін, заттық және рухани мәдениетін, салт-дәстүрін зерттесе,
мифология - этностың дүниетанымын, сенім-нанымын өзін қоршаған ортаға деген
көзқарасын зерттейді. Олай болса, бұлардың бәрі де тікелей этносқа қатысты,
бері де этностық ерекшеліктерді сипаттайды.
Ұлт мәдениетін сөз еткенде, тарих, археология, этнология ғылымдарымен
қоса, этнопсихология, этнопедагогика және фольклористика ғылымдарының
қағидаларына сүйену қажет. Себебі, өткен замандағы ұлттық мәдени мұралардан
ұлттық психологиялық және этнологиялық (салт-сана, әдет-ғұрып, көзқарас
т.б.) ерекшеліктер айқын сезіліп тұрады. Сол арқылы әр ұлттың өзіне тән
салт-тұрмысы мен тіршілік кәсібін, сана сезімі мен ойлау ерекшелігін
байқауымызға болады.
Ал ұлт мәдениетінің озық үлгілері арқылы жас ұрпақты жан-жақты жетілген
азамат етіп тәрбиелеу - этнопедагогиканың ең өзекті мәселесі болып
табылады.
Қазақ этнопедагогикасының өзіндік ерекшелігін ғылыми теориялық тұрғыда
зерттеп, анықтауда диалектикалық философияны басшылыққа алу қажет. Бұл
жерде ұлт мәдениеті мен ұлттық тәлім-тәрбие тарихын салт-сана, әдет-ғұрып,
флоьклористика, ұлттық психология мен ұлттық философия ғылымдарымен тығыз
байланыста қарастыру.
Осыған орай, П.В.Плеханов методологиялық мынадай қағидалар ұсынады:
1. Идеялардың жалпы қоғамның әлеуметтік даму процесіне тәуелді
екендігін анықтау.
2. Ғылымның, әлеуметтік психологияның, әдебиеттің, өнердің даму тарихын
қоғамның даму процесімен ұштастыра қарастыру.
3. Тарихтың әр кезеңінде ғылымның даму барысы біркелкі болмайтын және
әр елдің саяси, экономикалық, кәсіби, мәдени, психологиялық өзіндік
ерекшелігін ескеру.
Этнопедагогикалық зерттеулерге мынадай маңызды методологиялық талаптар
қойылады.
1. Деректердің барлық түрін кешенді пайдалану;
2. Кешенді пайдалану арқылы деректердің бір-бірін тексеру және
толықтыру;
3. Барлық деректерді салыстыра отырып жинақтау;
4. Деректерді зерттеуде шектес ғылымдардың (антропология, тарих,
этнология, фольклористика, логика, психология, социология, археология)
зерттеу әдістерінің жиынтығын кешенді түрде пайдалану;
5. Деректерді талдау және педагогикалық тұрғыда түсіндіру қажет.

ІІ. "Этнос" туралы ұғым
"Этнос" гректің – etnos - тайпа, халық деген сөзінен шыққан. Ғылымда
"халық" терминінің орнына "этнос" термині қолданыла бастады. Бұл термин
этностың негізгі тарихи түрі - "тайпа", "ұлыс", "ұлт" ұғымын түгел қамтиды.
Ұлт мәдениетін ғылыми-методологиялық тұрғыдан терең зерттеп, тұңғыш рет
құнды еңбек жазған атақты тарихшы ғалым Лев Гумилев болды.
Лев Гумилев "этнос" туралы соңғы уақытқа дейін әр түрлі түсінік -
анықтамалардың болғанын анықтады. Айталық біреулер "Этнос дегеніміз -шығу
тегі бір халықтар десе, екіншілері "этнос -тілдің бірлігіне негізделген
мәдениеттің тууы" дейді. Ал үшіншілері "этнос - сана сезімдері бір адамдар
тобы десе", тартіншілері "этнос - бір-біріне ұқсас адамдар тобы" дейді.
Бесіншілері -"этнос" белгілі бір, қоғамдық формациядағы адамдардың шартты
түрде топтасқан тобы десе, ал алтыншылары "этнос - табиғаттың сыйы, этнос -
әлеуметтік категория" дейді.
Л.Гумилев кеңестік ғалымдардың этнос жөніндегі көзқарастарын қорыта
келе, үш түрлі көзқарасты бөліп қарастыруды ұсынады:
1. В.А.Анучкин бастаған ғалымдар "бірыңғай географиялық жағдайда этнос
мүшелерінің бірлесіп еңбек етуі олардың табиғи тіршілік заңдылығын туғызды"
деп қарады.
2. С.А.Токарев, А.Г.Агеев, И.И.Козлов сияқты екінші бір тарихшылар мен
этнографтар тобы этносты "адам баласының әлеуметтік бірлестігінен туған
феномен" деп қарады. Яғни, олар этностық әлеуметтік өміріне ерекше мән
беріп, олардың анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерін ескермеді.
3. Ал Л.Гумилев, М.И.Артомонов бастаған үшінші топ адамдардың шығу
тегін зерттеу процесінде материяның қоғамдық және табиғи-диалектикалық даму
заңдылықтарын, механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық қозғалу
формасы мен қоғамдық-формациялық даму өзгерістерін кешенді түрде алып
қарауды ұсынды.
Көрнекті тарихшы-этнограф Лев Гумилев "Этнос дегеніміз - жер бетіндегі
белгілі бір тіршілік аймағы мен әлеуметтік аймақтың бірлігінде жатқан, салт-
дәстүрі, тұрмыс-құлқы, тілі мен мәдени мұрасы бір халықтар тобы" - деген
анықтама берген.
ІІІ. Халық тәлімінің тарихи кезеңдері және оның сипаты
Қазақтың халықтық педагогикасының даму кезеңдері (шартты түрде.)
Бірінші
дәуір Екінші
дәуір Үшінші
дәуір Төртінші
дәуір Бесінші
дәуір Алтыншы
дәуір Жетінші дәуір Сегізінші
дәуір Б.д.д
тас,
қола
замандары Б.д.д.
ҮІІ-Ш
ғ.ғ
Б.д. Үғ
дейін ҮІ-
ІХғ.ғ
аралығы Х-ХҮ
ғ.ғ.
аралығы ХҮ-
ХҮШ
ғ.ғ.
аралығы ХҮШ ғ-
дан XX ғғ
20 ж.
дейін 1920-
1990 жж
аралығы. 1991 ж
кейінгі
егеменді ел. Алғашқы
қауымдық
құрылыс
кезіндегі
тәрбие Сақтар
мен
ғұндардың
жауын-
герлік
тәрбиесі Үлы
Түрік
қаған
аты
кезіндегі
тәлім
тәрбие Араб
шығыс
мәдениеті
орта
ғасыр
ойшылдарының
тәлім-
герлік
ой-
пікірлері Қазақ
хандығы
кезіндегі
ұлттық
тәлім
тәрбие
көріністері
(жыраулар поэзиясын-
дағы
төлімдік
ойлар) Қазақстан
ның
Ресейге
қосылу
кезінде
ұлт-азат-
тық қоз-
ғалысы
мен ағар-
тушылық Кеңестік
дәуірдегі
ғылыми
педагоги
каның
қалып-
тасуы Тәуелсіз
Қазақстан-
дағы
ұлттық
тәлім
тәрбиенің
өркен
жаюы 1. Алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі тәрбие
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде тапсыз қоғам болды. Мұнда тәрбие жас
пен жыныс ерекшеліктеріне қарай қоғамдық сипат алды. Ұлт балалар садақ
тартуды, ал қыз балалар үй жұмысына араласты.
Тәрбие барлық адамдарға бірдей ортақ болды.
Алғашқы адамдар Қазақстан территориясының Арпаөзен, Қаратау,
Тәңірқазған, Шарбақты және Ұлытау өңірлерінде мекен еткен.
2. Сақтар мен ғұндар империяларының мәдени-жауынгерлік тәрбие
дәстүрлері
Сақтар империясы, шамамен, біздің жыл санауымызға дейінгі ҮІІ-ІІІ
ғасырлар аралағында қазіргі Орта Азия мен Қазақстан территориясын
мекендеген.
Сақтардың көсемдері Африсиап, Томирис сол кездегі ірі мемлекет Парсы
империясының патшалары Кирге, Дайриге, Александр Македонскийге қарсы күрес
жүргізу барысында әскери көшпелі тұрмысты қалыптастырған. Жылқы жануарларын
өте қатты қадірлеген, мал баққан. Осы тұрмыс тіршіліктерге байланысты
сақтар өз ұрпақтарын дене, еңбек және эстетикалық тәрбие принциптері
негізінде тәрбиелеп өсірген.
Сол замандарда өмір сүрген, Тәңір дінінің негізін салған данышпан
Заратушра сақтар мен парсыларға әлемдегі тұңғыш "Авеста" кітабын жазған.
Заратушра сол кездің өзінде рухани-танымдық, тәлім-тәрбиелік мәнді ойлар
айтқан.
Ғұндар б.д.д. ІІІ-ғасыр мен біздің дәуіріміздің І-ІІ-ғасырлары
аралығында сақ тайпалары мекендеген территорияның мұрагерлері болды. Ғұндар
металл игерді, мал шаруашылығымен айналысты.
Бірақ, олардың ең негізгі кәсібі - әскери-жауынгерлік өнер еді. Олар
өздерінің ұрпақтарын ер жүрек, алғыр, еиті болуға және зергерлік бұйымдар
жасауға тәрбиеледі.
3. Ұлы Түркі қағанаты және оның тәлімдік-танымдық мұрагерлері.
Ұлы Түркі Қағанаты орта ғасырларда адамзат өркениетінің қалыптасуына
аса зор үлес қосқан, сол дәуірдегі дамыған мемлекет болатын. Қағанаттың
пайда болуы бір-бірінен ыдырап, бөлшектеніп кеткен дала халықтарының,
тайпалардың бастарын қосты, тұрақты мен ғылымы дамыған бүгінгі түркі тектес
халықтарға ортақ мәдениеттің қалыптасуы мен жасалуына зор ықпалын тигізген.
Ұлы Түркі Қағанаты бүгінде Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Қызғызстан,
Түрікменстан, Ресейдегі-Татарстан, Башқұртстан, Якутия, Чувашия т.б.
Қытайдағы Шығыс Түркістан өлкесі, Еуропадағы Венгрия басында да Шығыс
Еуропа территориясын мекендеген халықтардың бастарын қосып, шығысында Алтай
таулары батысында Карпат таулары, солтүстігінде Сібір жолдары, ал
оңтүстігінде бүгінгі Қытай қамалына дейінгі орасан зор территорияны
иеленген.
Белгілі ғалым, Айдаров:
"...Орхон ескерткіштерінен Түркі тайпаларының тарихы, мәдениеті, тілі
мен әдебиеті әдет-ғұрпы, салт-сана жөнінде толып жатқан деректер
табылады... ",-деп ұлттық салт-дәстүрлер мен тәлім-тәрбие жөнінде маңызды
пікірлер тұжырымдайды.
Көне мұралардың ішіндегі бізге кеңірек мәлім болғандары Орхон-Енисей
бойынан табылған, тасқа Қашап жазылған. ҮІ-ІІІғғ. ескерткіштер: Түркі
көсемі Білге Қаған, Күлтегін батыр мен ақылгөй Тоныкөк құрметіне қойылған
құлыптастар. Оларда Ұлы Түркі Қағанаты халықтарының тұрмысы мен салты,
мәдениеті мен жауынгерлік жортуылдары айшықты да мәнерлі тілмен өсиет сөз
үлгісінде баяндалады.
Ежелгі Түркілердің ауызекі поэзия дәстүрі IX ғасырда ғұмыр кешкен әнші,
әрі сазгер небір тамаша күй шығарған Қорқыт атаның есімін жеткізді. Қорқыт
өзінің жанын жегідей жеген ой-сезімдерін қазалы жанның үрейін, өлімнен
қашып құтылудың амалын қобыздың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.