Қазақстанда ұлттық интелекцияның қалыптасу тарихы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Қазақстанда ұлттық интелекцияның қалыптасу тарихы.

Кіріспе.

Негізгі бөлім.

1. ХІХ ғасырдағы ағартушылық және ғылым интелекцияның қалыптасуындағы
алғы шарттар.

2. Орыс интелекттерінің орыс инттелкттеріне тигізген әсері.

3. Қазақ ұлттық интелегенттерінің атқарған қызметтері: жаңа заман
интелегтері, ХХ ғасыр.

4. Қазақ интелегенциясының қатал тағдыры.

Қорытынды.

Сілтемелер тізімі.

Пайдаланылған әдебиеттер.

Курстық жұмыстың зерттелу барысы

Бұл сол ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы оның сол кездегі
атқарылған істерге байланысты ұлы бостандығын жариялайтын әдеби
шығармалар жазылғанын айтады. Сәбит Мұханов былай дейді ХІХ ғасыр
әдебиетінің дәуірлері одан бұрынғы ғасырлардың көмескі емес, айқын ашық.
Мәселен, ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында ұлт бостандығын жырлайтын
әдебиет жасалды. ХІХ ғасырдың 50 – 70 жылдардан бастап просвиетиельдік
(мәдениетке үндеуші) әдебиет туды. ХІХ ғасырда бұрынғы ғасырдың
ешқайсысының әдебиетін біз нақ ХІХ ғасыр әдебиетіндегі кезеңді дәуірлерге
жүнелей аламыз.
1927 жылы әдебиет тарихы оқулығындағы зар заман ақындарына байланысты
зерттеуінде мұхтар Әуезов ХІХ ғасыр әдебиетін әлеуметшілдік дін мен
мәдениет иісі шыға бастаған кезеңдер.

Курстық жұмыстың мақсаты

Ұлттық интелегенция өкілдерінің қалыптасу тарихын ашып көрсету еді. Ол
үшін жазба мәдениетінің төркінін оның төресіп зерттеуден басталады.

Кіріспе

Біздің Қазақ тарихымызда көптеген тарихи оқиғалар болып тұрса да
өткенімізді ұмытпау болып табылады. Ұлттық инттелегенттеріміз турасында
ол интелегенция өкілдерінің қалыптасу тарихы жаңаша интелегенция деп ХІХ
ғасырдың 60 жылдарынан бастап Ресей құрамына кіріп біткенен кейін одан
алдында білім іздеп елін қараңғы заманна жарық заманға жиелеу мақсатында
Білім іздеп ілімді білімді елге жетуге үгіттеген насихаттары текке
кетпеді деуге болады. Олар келешек ұрпаққа жол сілтеп заман талабына
көпке самғауға, білім мен бірлік керектігін айтып кетсе солар салған ізді
жалғастырып елдерді бірлік құшағына шақырып кетті деуге тұрады.
Қазақтарға діни сауатқана емес онымен қоса Дүниауи сауаттылық та керек
есеп жаратылыс тану барша барлық білімді үйрену керектігі туралы талап
армандары арқылы келешек үмітінде кетті деуге болады.

Негізгі бөлім
1. ХІХ ғасырдағы ағартушылық және ғылым. Интелегенцияның қалыптасуындағы
алғы шарттар
Қазақ даласы ресейге қосылуы мен қоғамдық жағдай ХІХ ғасырдың орта
негізінде аяқталды. Осыдан басты, Қазақстан әкімшілік басқару жағынан
юолсын саяси – шаруашылық жағынан болсын Ресейге тәуелді күн кешті.
Ресейдің тұрмысында болған экономикалық өзгерістер, саяси оқиғалар мәдени
дамулар азды – көпті ертелі кешті Қазақстанда да болып, қазақ халқы
өмірінің әр саласына әсерін тигізіп отырды. ХІХ ғасыр ішінде Россияда
капитализм өсіп өркендеп жанданды.
Капитализм ішкі Ресейдің өзінде терең болып тамырлап өсумен қатар шет
жағалай өтпелерге бұрын артта қалған жер жүзілік базарлардан аулақ жатқан
жерлерге де таралды өркен жанып өркендеді. Кавказ Орта Азияға Сібірге Қазақ
даласына жанылды. Солардың шаруашылық саяси мәдени өміріне әсер етті.
Сонымен ХІХ ғасырдың ортасынан бастап Қазақстанда да капитализм дәурен
сүрді. Өлкеде сауда саттық ұсақ қол өнеркәсіп, отаршылдық егін салу
көбейді. Таукен өндіріс орындары, темір жолдар салынуы. Өндіріс күші дамып
шаруашылықтың өкілі артты. Елде былай болды дейді: - Өлкеде капитализм
дәурен сүруіне байланысты ХІХ ғасырдың ақырынан әсіресе ХХ ғасырдың басынан
қазақ арасында оқу ағарту жұмысы күшейді. Қазақ тілінде кітаптар, газеттер
шықты. Қазақ халқының сана сезімі ояна бастады. 1904 жылы орыс жапон
соғысы, ресейдегі 1905 – 1907 жылдардағы буржуазиялық демократиялық
төңкеріс 1914 – 1918 жылдардағы бірінші империалистік соғыс қазақ халқының
1916 жылы ұлт – азаттық көтерілісі 1917 жылы ақпандағы буржуазиялық
демократиялық төңкеріс сол жылғы қазан төңкерісі осының бәрі Ресейде
имперализмнің өркендеуі еді1. Сөз жоқ бұл экономикалық зор өзгерістер
саяси күрес көтерілістер сұрапыл соғыстар төңкерістер өз кезеңдерінде қазақ
арасындағы оқу ағарту жұмыстарына қазақ тілінде шыққан кітап жалпы мазмұны
ақын жазушылардың көзқарастарына қазақ әдебиетінің бағытына үрлеп әсер
етті.
ХХ ғасырға келіп қазақ арасындағы оқу – ағарту жұмысы екі түрлі болды.
Оның бірі мұсылманша оқу, екінші орысша оқу еді.
Қазақ даласында діни мұсылманша оқу Қазақстан Ресейге қосылмай тұрып та
бар еді. әр жерде жеке ауыл болып бірігіп, ортадан молда ұстайтын еді,
балаларды соған беріп оқытатын еді. Қазақстан ресейге қосылғаннан кейін де
көпке дейін осылай болды.
ХІХ ғасырдың соңынан ХХ ғасырдың басынан бастап жаңа төте оқу – ұсны
жәдиет оқуы шығуына байланысты қазақ арасындағы мұсылманша оқу Бұқара қазан
жағындағы мұсылманша оқудың үлгісі ретінде мектеп (бастауыш оқу) медресе
(орта дәрежелі оқу) болып аталад. Олар 1917 жылы қазан төңкерісіне дейін
өмір сүріп келді.
Бірақ қазақ арасындағы мектептердің оты борда заты жоқ еді. Олар мейлі үш
шаруашылық тұрмысы жағынан болсын, бәрі төмен дәрежеде нашар халде болар
еді. Мақыш Қастаев осы кездегі мектеп медреселеріндегі жағдайды ешбір
тәртіп білім жоқ деп сабақтың он сағаты шулау, 10 сағаты оның ұйқымен
жазда көшіп бәрі кетіп қалады дейді.
Мектеп үлкен – үлкен ауыл қыстақтарда болған. Бірақ өзіне арнаулы үй
болмаған. Балалар кез – келген үйді оқып жүре берген. Молда жергілікті
болса өз үйінде оқытпады дейді. Мысалы мектепте иман шарт оқытса ол Араб
тілінде оқытылды2.
Тек ХІХ ғасырдың ақыры ХХ ғасырдың басынан бастап өлкенің шаруашылығы
капиталистік бағытқа ұласып ілгері дамуына 1905 жылы буржуазиялық
демократиялық төңкеріс ықпалымен осылардың нәтижесіне халықтың сана сезімі
өсті. Содан қазақ арасындағы мектеп медреселердің көпшілігі жаңа, төте
оқуұсулы нәдит тәртібіне көшті. Яғни мектеп медреселердің көпшілігі жаңа
төте оқумен ана тілі оқытылды. Және де солай мен мектептерде География есеп
есеп тарих оқытылады. Кейбір медреселерде орыс тілі де оқытылады. Балалар
аз уақыт ішінде хат танып шығатын болды. Патшалық Ресей осылармен орысша
оқыту мен Патша үкіметі 1789 жылы Омбы қаласында Азия мектебі деген
мектеп ашылды. Келіп қазақ феодалдары Омбының Кадет корпусында (1817ж),
Омбының училишесіне 1857 жылы алып оқытты. Бәрімізге белгілі Шоқан
Уәлиханов алғашқы түлек ретінде бітіріп шыққаны белгілі.
Осы сияқты Орынбор қаласындағы Неплюев мектебіне (1825ж) орынбордың кадет
корпусына (1844ж) қаласында арнаулы 7 – ті жылдық мектеп ашылып оның ішінде
атақты ағартушы ғалым ақын жазушы Ыбырай Алтынсарин болды. Патша үкіметі ХХ
ғасырдың аяғында Қазақстанда көптеген түпкірлерде жүйелі оқу түрлерін
орындап орыс қазақ мектептерін (школдарын) ашьы. Ол жерлер Торғайда,
Қостанайда, Оралда, Қызылордада, Ақмолада, Семейде, Алматыда (Верный),
Түркістанда, Ақмешітте, Қазалы да тағы басқа жерлерде ашылды. Ол
мектептерден босқа болыстық ауылдық мектептерде болды.
ХІХ ғасырда сөйтіп балаларды мектепте оқыту үшін мұғалімдер тапшылығы
байқалып оған былай айтады – Орыс қазақ мектептері көбейгелі сонша оларға
арнаулы оқу орын мұғалімдер дамылдау үшін 1883 жылы. Омскіде қазақтың
учительдік мектебі ашылса кейінен Ақмола, Орал, Ақтөбе, Алматы қалаларында
да ашылу жалғасты.
1902 жылы Семейде алғаш ашылды. Патша үкіметі отарлау саясатына бұл
істерді жүргізген болатын, ол солайша елде онан күтілген жәй пәтерде басқа
көтерілістер көрінді.
Қазақтар осылайша ұлттық интелегенция жолына жол ашты. Сол кезде ағартушы
тнтелегент демократтар шықты. Мысалы, Шоқан, Ыбырай, Абайлар шықты. Бұлар
екі түрлі үлгі көрді, екі түрлі мәдениеттен нәр алып, рухани азық алды.

2. Орыс интелегенттерінің қазақ интелегнттеріне
тигізген әсері
ХІХ ғасырда қазақстан ағартушыдар мектебі интелект өкілдерінің алғашқы
буын өкілдеріне үлкен жүк тиген жоқ орыстар шыығысты зерттеу ұлы ойшыл
географ поляк ғалымдары елге зерттуді экспедициялар ұйымдастырып отырды.
Тарихшылары Қазақстаннның материалдық мәдениеті жөнінде жұмыс істеді.
Жаратылыстанушылар қазақ жерін зерттеуге орасан зор үлес қосты. Олардан
П.П.Семенов – Тянь – Шаньский, Н.Северцов, И.В.Мушкетов, В.В.Родлов және
тағы басқа Ресей инетелгенцияларының озық өкілдері Қазақстанға орасан
үлкензерттеулер жүргізді. Білім берудің және мәдениеттің дамуына орыс
интегенциясы зор үлес қосты. Қазақстан орыс интелегнциясының географиялық
қоғамының бөлімшелерінің зерттеу объектісіне айналды. Мұнда мәдени
ағартушылық мекемелері мен стат комитеттер жұмыс істеді. Өлкетану
мұражайлары жұмыс істеді, ежелгі ескерткіштер халық ауыз әдебиеті зерттеді.
Орыс қазақ мектептері ашылды. Қазақ тарихында интелегнттермен бірге орыс
жазба әдебиетінің орны ерекше болды. Горький, пушкин, Крылов тағы басқа
орыс ақын жазушылар еңбектерінің қазақ тіліне аударып халыққа жеткізуі,
олардың дегенмен игілікпен ізеттілікті, адамгершіліктері турасы бірлікпен
көпке жететінін аударып отырды. Олардың да қазақтардың білім ізденуіне,
қараңғылықтан шығуға шам шырақ болуға тырысып бақты. Қазақстанда кітаптар
шығарыла бастағанын Ресейге қосылғаннан кейін жиі байқалып жүрді. ХІХ
ғасырда дейді: А.С.Пушкиннің капитан қызы Крыловтың мысалдарын халыққа
жақыннан таныстырды, олар дегенің соларды ғана емес ғылыми кітаптарды
бастырып шығарды.5Кітап басылулар ХХ ғасырдың 70 – 80 жылдар бойы 70 кітап
басылса ХХ ғасырдың басында 1900 – 1917 жылдар арасында қазақ тілінде 200
кітап басылып шықты деп жазды. Кітап тілі түсініксіз болды деп қоғамдық
пікірлер де жазылды.: Осы күні қазақ тілінде шығып жүрген қазақққа да
түсініксіз деп Дана уалаятының газетіне6 жазды. Ол туралы Сұлтан Махмұт
Торайғыров та сынады.
3. Қазақ ұлттық инелегенттерінің атқарған
қызметтері
Ұлттық инттелегенттеріміздің атқарған қызметі ұлан ғайыр қызметке толы.
Ол тарихымыздың алтын қазанасы. Әрбір атқарған істері талай тарих
беттерінен жай алған әрбіреуіне жеке анықтама беріп өтсең артық емес деуге
болады. Оларды айта кетсек Шоқан Уәлиханов (1835 – 1865 жж) Ибраһим
(Ыбырай) Алтынсарин (1841 – 1889жж), Абай Құнанбаев (1845 – 1904жж) ХХ
ғасырдағы ағартушы демократ ақын жазушылардан оларды айта кетсек олар кітап
шығарып, газет журналдарға өлең, жыр, әңгіме, мақала жазып көбірек
көрінген, жалпы алғанда ағартушы демократ бағытта ақын жазушылар Мұхамеджан
Серашин (1872 – 1920жж), Әріп Тәңірбергенов (1856 – 1924жж), спандияр
Көбеев (1878 – 1956жж), Сәбит Дөнентаев (1894 – 1933жж), бернияз Күлсев
(1899 – 1923жж) міне осы ағартушы демократжазушылар. Өз еңбектерінің
көшілігін халыққа арнап халық мүддесін қорғап жазған болатын. Дегенімен
бұларға біршама қызметтері атқарған істері жөнінде айта кетсем былайша
болар еді. Оларды алғашқыдай айтып келіп енді жаңа ХХ ғасырдың нағыз
майталман интелгенция өкілдерінің қалыптасып біту қазан революциясынан
кейін айқын байқалды. Ә.Бөкейханов өз заманында Санкт – Петербург
императорлық орман институтын 1894 жылы үздік бітіргендерден болса,
Ж.Ақбаев, Б.Қаратаев, С.Лапин, М.Шоқаевтар Санкт – Петербург
университетінде заң факультетін бітірді. Қазан, Томск, Мәскеу
университеттерін заңгер мамандығымен бітіріп жоғары білім алды. Тағы басқа
аталмаған зиялы қоғам мүшелері жоғарғы оқу орындарын бітіргесін елдеріне
қайтып өз ағартушылы рухын жерлестеріне беріп отырды. Өз халқының
мүдделерін қорғауға түсті. Олар рухани құлдыққа қарсы шықты.
Қазақ зиялылары былайша ұлттық рухта қызмет атқарды деуге болатындай сөз
алуға болады: Қазақ зиялыларының басты сіңірген зиялы өкілдерінің
еңбектері олар Ресейлік даму кезеңінің басталуын дер кезінде аңғарды, қазақ
қоғамын
Қазақ қоғамын ілгері бастырудың амалдарын іздестіремн айналысып, бұл
үшін бірінші орыс реыолюциясы берген әлеуметтік және саяси бостандықтарды
пайдаланды. Халықты патриоттық – рулық мешеуліктен арылтуға патшалық
езгіден азат етуге, оған білімме прогрестің мемлекеттік тәуелсіздік алудың
жолдарын көрсетуге ұмтылды. Мұның қиын күрес екенін, күрделі тартыстар мен
ізденістер жолы болғаны күмәнсіз.
Сондықтан бұл жолда жетістіктермен қатар әрине қателіктер де,
жаңсақтықтарда болып отырды.
Алайда Сталиндік идеологияның түсіндіруімен, оларды өз халқына деген
қаскүнемдік көзқарас емес қайта өз халқының өмірін жеңілдету жолындағы
күрестің табиғи қиындықтарын туғызды. Қазақ зиялыларының ең ізгі мақсаты –
Халқына қызмет ету мақсатын Алаш жетекшілерінің бәрі Міржақып Дулатов
Бутырск түрмесінен жазған хатында айқын баяндаған ол өзінің құлдыққа
түсіріліп, езгіге салынған бишара халқымның осы құлдық жағдайдан
көмектесуді өз боршым деп санадым дегенінен қандай қиып қызметтер
атқарғанын көруге түсінуге болады.
ХХ ғ. Қазақ зиялыларының қызметінде проблемалары елеулі орын алды:
Өйткені қолджаныстағы патша заңдары көшпелі халықтың құқығына нұхсан
келтірді, мұның наразылық туғызғаны табиғи нәрсе. Өз халқының ежелгі өз
жеріндегі қасіретті жағдайы туралы хабардар болған олар патша үкіметіне
қазақ халқының мүдделерін қорғауға тырысты.16
ХХ ғасырда Патша шенеуніктері қазақ халқы зиялыларының дүние жүзілік
өркениет пен мәдениет жетістіктерін игеруіне мүдделі болмады. Бірақ,
халықтың ғылыммен мәдениетке тартылуына кедергі жолауға бағытталған шаралар
күткендей нәтиже бермегені хақ. Қазақ халқының білім алуға деген өскелең
қажеттері патша үкісеітн Орынборда, Омбыда, Оралда, Семейде Верныйда және
басқа қалаларда бірқатар оқу орындарын ашуға мәжбүр етті. Олар да қазақтар
оқып бастауыш және орта мектеп көлемінде білім алды. Патша үкіметі
Баратаналарды Орта және жоғары оқу орындары Қазан, Томск, Мәскеу тағы
басқа университеттерінде Техникалық және медициналық жоғарғы оқу
орындарының тамаша шоқ жұлдызы ХХ ғ басына қаарй нақ сол бұрыннан
қалыптасты. Олар өз халқын отаршылдық бұғауынан азат өркениетті дербес және
Тәуелсіз жағдайда көруді армандары. Қазақ интеллегенция өкілдерінің спатша
үкіметін дала өңірінде білім беру ісін неғұрлым жедел жүргізгісі
келмегендігі үшін сынады,ал өздері отандық ғылымды қалыптастырудың
алғышарттарын жасауға ұмтылды.
Қазақ зиялылары ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.