ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАРДЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАРЫ РӨЛІ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 – тарау. Ірі бизнестің түсінігі жӘне экономикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 5
1.1 Ірі бизнестің анықтамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Ірі бизнестің экономикадағы орыны ... ... ... ... ... ... ..7
1.3 Қазақстандағы бизнестердің түрлері және Ірі
бизнестің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9

2 – ТАРАУ. Д‡НИЕЖ‡ЗІЛІК ШАРУАШЫЛЫҚТАҒЫ Үлкен бизнестІҢ ролі жӘне оның экономикадағы орыны ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.1 ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ПАЙДА
БОЛУ СЕБЕПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАР ҚЫЗМЕТІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
2.3 ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАРДЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАРЫ РӨЛІ ... ... ... ... ... ..18
2.4 ҚАЗАҚСТАНныҢ экономикасандағы ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
КОМПАНИЯЛАРдың орыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20

3-тарау. Қазақстан экономикасына Жезқазғантүстіметалл АҚ-ң ашылған кезіндегі
пайдасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22

қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30

КІРІСПЕ

XX ғасырдың екінші жартысындағы дүниежүзілік шаруашылықтың айтарлықтай ерекшеліктерінің бірі — халықаралық экономикалық қатынастардың жедел әрі қарқынды дамуы.
Әр түрлі мекемелер мен фирмалардың, сондай-ақ мемлекеттер арасындағы екі жақты, көп жақты экономикалық қатынастардың кең қанат жайып, тамырын терең тарта бастағанының куәсі болып отырмыз. Бұл процестер халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуінен, шаруашылық өмірдің интернационалдануынан, ұлттық экономикалардың мейлінше ашықтыққа ұмтылысынан, аймақтық халықарлық құрылымдардың жақындасып, өзара пайдалы көмек арқылы нығайып, дами бастағанынан көрінеді. әрине, аталған процестер оңайлықпен жүріп жатқан жоқ. Бұлар бәсекелі, қайшылықты, диалектикалық қозғалыс, құбылыстарға толы процестер. Халықаралық экономикалык, қатынастардың диалектикасының өзі жекелеген елдердің экономикалық тәуелсіздік пен ұлттық шаруашылықты көркейтуге деген ұмтылысының көрінісі. Дүниежүзілік шаруашылықтың нығайып, интернационалдануы, ұлттық экономикалардың мейлінше ашықтығы, дамудың жаңа, тиімді арналарының пайда болуы - осының бәрі экономикалық өсудің диалектикасы.
Қазіргі кезеңде адамзат әлемін "ақ, қара" деп жіктеп, оған "капитализм", „социализм" атты айдар тағушылықпен қоса жасанды антагонизмдер де келмеске кетгі. Біздің заманымыз өзара байланысты, экономикалық дамудың жалпыға ортақ заңдылықтарына бағынатын біртұтас әлем. Сондықтан еліміздің ойдағыдай өркендеп, гүлденуі үпгін сыртқы экономикалық байланыстардың маңызы зор. Қазақстан Республикасы бұрынғы кеңес өкіметі тұсында халықаралық экономикалық қатынастардың субъектісі бола алған жоқ. Сыртқы экономикалық байланыстардың субъектісі болуына оған ешкім мүмкіндік те берген жоқ еді.
Ал, қазір Қазақстанның егеменді ел ретінде қалыптасуы барысында халықаралық экономикалық қатынастар ғылымын қолға алып, оны оқытуды жетілдіру көкейтесті мәселеге айналып отыр.
Еліміздің сыртқы экономикалық байланыстарын орнықтырып, дамытудың қазіргі кезеңі сол қатынастардың нысандары мен әдістерін түбегейлі өзгерту қажеттігімен айқындалады. Меншік құқының қандай түрінде болмасын отандық жүздеген фирмалар мен кәсіпорындар халықаралық экономикалық қарымқатынастарға қосылып, оның белсенді мүшесі болуға ұмтылуда. Бұл, әрине, мейлінше қолдауға тұрарлық құбылыс. Дегенмен, қазақстандық өндірушілер мен тұтынушылардың дүниежүзілік сауда-саттық процесіне еркін адымдап кіруіне, экономикалық интеграцияның шарапаттарын пайдалануына кедергі боларлық себептер де жоқ емес. Сол себептердің бірі халықаралық экономикалық қатынастар саласындағы бай тәжірибені екшейтін, әлемдік рыноктың ерекшеліктерін талдайтын қазақ тіліндегі оқу құралдарының тапшылығы. Халықаралық, рыноктық орта өзінің экономикалық, ұйымдык,, заңдық т. б. аспектілері бойынша біздің елде қалыптасып, орныққан шаруашылық қызметін жүргізу әдісамалдарынан өзгеше екендігі мәлім. Соңғы уақытқа дейін орын алып келген сыртқы экономикалық қатынастарға деген көзқарасымыз рыноктың заңдарына сәйкес құрылған экономикалық жүйелерде өзінің шарасыздығын, тіпті кейбір сәттерде заңды екендігін көрсетіп жүр. Мұның өзі шетелдік әріптестермен өзара түсінікті, бірлескен іс-қимылдарды атқаруды күрделендіреді, тіпті заяға кетіреді.
Сондықтан да, біз халықаралық экономикалық қатынастардың мақсаттары мен міндеттерін, оның құрылымын және жүзеге асыру механизмі мен ерекшеліктерін, дамуының негізгі тенденциялары мен өзгешеліктерін тұңғыш рет қазақ тілінде жазылып отырған осы оқу құралында қарастырамыз.

1-тарау. Ірі бизнестің түсінігі жӘне экономикалық
маңызы

1.1 Ірі бизнестің анықтамасы

Нарықтыќ ќатынастар көптеген адамдардыњ өз ісіне деген табиға ұмтылуды тудырып, өздерініњ меншіктерін арттыра түседі. Ењ соњында бұл қызметтіњ ерекше түрі — кєсіпкерлік ќайраткерліктіњ пайда болуына єкеп соғады.
Кєсіпкерлік дегеніміз - адамдар мен олар ќұрган бірлестіктердіњ белсенді, дербес шаруашылық ќызметі. Оныњ көмегімен адамдар тєуекелге бел буып, мүліктік жауапкершілікті саќтай отырып, пайда табу жолын көздейді Кєсіпкерлікті шыѓармашылыњ күш-жігерді жүзеге асыруга, экономикалыќ жєне ұйымдастыру ісінде тапќырлыќқа, жањашылдыќқа байланысты. Кєсіпкерлікті жања тұрѓыдан түсіндіргенде мынадай екі жағдайга: біріншіден, коммерциялыќ баѓыт-баѓдарѓа, тєуекелге бел буушылыќ пен дербестікке, бастаѓан ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен кедергілерді жење білуге; екіншіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде тапқырлық пен жањашылдыќ танытуѓа, ѓылыми-техниканыњ прогреске жетуге тікелей қатысты.
Біздің шешетін суракта ірі бизнестің ќабылданган зањѓа ќайшы келмейтін ќызметтіњ ќандай да болмасын түрімен айналыса алады. Олар: шаруашылық-өндірістік, сауда-көтерме сату, жањартпашылық, көрсетілетін консультациялыќ ќызметтер жєне т.б. коммерциялыќ делдалдыќ, сол сияќты ќұнды ќаѓаздар операциялары.
Ќазаќстан Республикасында ірі бизнестің ќызметтіњ субъектілері мыналар бола алады:
шетел мемлекетініњ ірі бизнестің фирмалары;
ұлттық ірі бизнестің фирмалары;
шетел мемлекетініњ азаматтары;
адамдардыњ бірігуі (кєсіпкерлер ұжымы).
Кєсіпкердіњ мєртебесі зањды жєне зањды тұлғалар мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін күшіне енеді.
Ќұќығы, міндеті, жауапкершілігі жєне кєсіпкерлердіњ кепілдіктері ұлттың зањдармен реттеледі. Мысалы, Ќазаќстан Республикасыныњ зањдарымен реттелетіндер:
бизнестік қызметпен айналысу құќыѓы, кєсіпорындар құру жєне олар үшін қажетті мүліктер сатып алу;
ірі бизнестың субъектілердіњ рыноктаѓы материалдыњ, ењбек, аќпарат жєне табиғи ресурстарѓа ќол жеткізудіњ тењдік құќыѓы;
меншік түрлеріне жєне ұйымдастыру-құқыќтыќ формасына ќарамастан кєсіпорын қызметініњ тењдік жаѓдайы;
ірі бизнестің мүліктерінен зањсыз айыруды қоргау;
кєсіпкерлік саласындагы бекітілген шегінді еркін тањдау;
нарыњтыќ монополия жагдайында кєсіпкерлер мен кейбір тауар өндірушілердіњ бєсекеге ќарауына жол бермеу.
Кєсіпкерліктіњ түрлері, олардың өзара ќатынастары жєне бизнеске ќатысудағы өзгешеліктері
Кєсіпкерліктіњ экономикалық формадағы қызметіне төтеп беру өзгешелігі, кєсіпкер барлық жұмыстарды ќолѓа алады, ал тұтынушы оған бүгіннен бастап аќша төлеуге дайын.
Кєсіпкер тауарлар өндіреді, содан соњ оларды сатады. Осыған орай, бизнестің өндірістік, коммерциялыќ, өндірістік және ќаржылыќ болып бөлінеді. Осылардыњ єрбір формасы өзіндік ерекшелігі, азгешілігі, демек зањдік технологиясы болады.

Өндірістік бизнес — тұтынушылардыњ кейіннен сатып алуына тиісті өнім өндіру, жұмыстар жүргізу жєне қызмет көрсету, жинау, өњдеу жєне ақпарат беру, рухани құндылыќ жасау таѓы таѓыларга бағытталѓан ќызметтер жатады.
Өндірістік бизнестіњ мүдделінік әрісі едєуір түрліше жєне оны іске асыру үшін ќаржылық жєне материалдыќ ресурстар, ал кейде олар көп мөлшерде қажет болады. Өндірістік кєсіпкерлік қызметініњ нєтижесі мол өнім өндіру жєне оны сату мүмкіндігі болып табылады.
Коммерциялық кєсіпкерлікке - қызмет түрін сипатайтын, оныњ мазмұныныњ мєнін айњындайтын тауа-раќша ќатынастары, тауарайырбастау операциялары жатады. Мұның өндірістік кєсіпкерліктен айырмапіылығы - мұнда өнім өндіруге - байланысты өндірістік ресурстарды ќамтамасыз ету ќажеттілігі тумайды. Технологияныњ бастапќы сатысы ретінде, не сатып алу, нені ќайта сату жєне қай жерде екенін тањдай білу қажет. Бұл мєселелерді іеке асыру, ењ алдымен тауар багасының өткізу бағасы жағдайында көтерме сатып алу бағасы елеулі жоѓары болуы керек екеніне сүйену қажет.
Ќаржылық кєсіпкерлік — коммерциялық кєсіпкерліктіњ бір түрі, солай болѓандықтан оныњ сатып алу, сату объектісі айрыњшалыѓы — тауар болып есептеледі ақшалар, валюта, ќұнды ќаѓаздар (акциялар, облигациялар, вексельдер, кепілдіктер жєне т.б.), яғни бірдей аќшаларды сату тікелей немесе жанама формада жүргізіледі. Солай болғандыњтан қаржылық кєсіпкерлік — бұл коммерцияныњ бір түрі, онда ќаржылыќ кєсіпкерініњ технологиялыњ мємілесі коммерциялыќ технология мємілесімен ұқсас болады, айырмасы тек тауар-қаржы активі болып саналады.

1.2 Ірі бизнестің экономикадағы орыны

Нарықтық қатынастарды дамыту бағыты халық шаруашылығьн монополиясыздандыру бағдарламаларын өнімнің әрбір түрін өндіруді басқа ірі бизнестерде беру жолымен жүзеге асыруды көздейді. Бұл тұрғыдан алғанда өз өнімін барынша тез игеретін және жаңартатын бизнес ретінде ірі бизнесті барынша кең пайдалану белгіленіп отыр. Мәселенің мәні мынада.
Халық және халықаралық шаруашылығын монополияландыру көрсеткіштерінің бірі — өндірісті шоғырландыру дәрежесі. Бұрынғы КСРО-да өнеркәсіп орындарында жұмыс істейтіндердің орташа саны Бельгиядағы, Италиядағы, Франциядары, Швециядағы және Жапониядағы тиісті көрсеткіштен он есе дерлік артық болды (813 жэне 86 адам). Біздің өнеркәсіпте шоғырлану деңгейі әрдайым жоғары болғанын еске сала кету артық болмайды. Мәселен, 13 жетекші салада статистикалық деректер бойынша, ірі кәсіпорындардын, 16,6 проценті (әрқайсысында өндірістік-техникалық мақсаттағы тауар өнімін шығару көлемі — 100 млн. сом және одан жоғары, мұның өзі жұмыс істейтін 5 мың және одан көп адамға сәйкес) 1990 жылы бұйымдардың 74 процентін шығарған.
Ал АҚШ машина жасау саласында кәсіпорындарды жалпы санының 97,6 процентінде жұмыс істейтін адамдардың саны 500-ге дейін жетеді, бірақ олар тауар өнімінің жалпы көлемінің 42,3 процентін шығарады. КСРО-да тиісті көрсеткіштөр 17,5 және 2,6 процентке тең болды.
Мемлекеттік жабдықтау комитетінің деректері бойынша, жалпы құны 11 млрд. com болатын 2 мыңға жуық өнім тек тиісті саланың бір ғана кәсіпорнында өндірілді, ал машина жасау кешеніндегі монополиялық өндірістің үлес салмағы 80 процент болды. Машина жасау саласында ғана 166 монополист кәсіпорын және 180 монополиялы өндіріс болды.
Монополизмге қарсы күрестің ең тиімді жолдарының бірі ірі, орташа және шағын кәсіпорындардың тиімді ұштастырылуына қол жеткізу. Бұл жағдайда шағын кәсіпорындардын ірі кәсіпорындармен салыстырғанда бірқатар артықшылыңтары бар:
тауар өндіру мен ңызмет көрсетуде кәсіпкерлік пен бәсекені дамыту;
тұтыну сұранымының өзгеруін тез сезіну;
өнім мен ңызмет сапасын арттыру;
бата белгілеудің табиғи тетігін пайдалану;
монополизмді жою;
өндірістің ғылыми-төхникалық дамуын жеделдету;
тиімді басқару құрылымдарын қалыптастыру мен пайдалану;
кадрларды ұтымды пайдалану;
орталықтандырылған күрделі ңаржыны пайдаланбастан коммерциялық негіздө жаңа өндірістік қуаттарды тез арада жасау.
Осы себепті дамыған елдердің экономикасында соңғы кезде шағын кәсіпорындардың пайдасына ірі құрылымдық өзгерістер болды. АҚШ-та шағын кәсіпорындар санының ерекше шұғыл көбеюі 70-ші жылдардың орта тұсынан басталды, ал 80-ші жылдарда елде жыл сайын 600 мыңға дейін, немесе 50—70-ші жылдардағыдан 7 есе көп және 70-ші жылдардың орта тұсындағыдан 2 есе көп кәсіпорындар пайда болды.
1987 жылы барлың меншік түрлеріндегі американ фирмаларының (ауылшаруашылық фирмаларынан басңасының) жалпы саны 18,1 миллионға дейін өсті. Олардың 97 проценті ресми американ статистикасы 500-ге дөйін адам жұмыс істейтін заң жүзіндегі дербес кәсіпорындарды ұсақ фирмалар қатарына жатқызатын санатта болды. Негізгілері — аса ұсақ кәсіпорындар; фирмалардың 90 процентінде 15-тен аз, 80 процентінде —10-нан аспайтын адам жұмыс істейді. Жалпы ұлттық өнімнің 38 проценті ұсақ бизнес үлесіне келеді. Онда жалпы жұмыс күшінің 47 проценті шоғырланран.
Ұсақ фирмалар табири іріктеу жардайларында жұмыс істейді: біреулөрі пайда болады, басқалары із-тұзсіз жоғалады. Экономист журналының деректері бойынша, 80-ші жылдардың орта тұсынан бастап шағын фирмалардың 40 проценті рынокта төрт жылдан астам кідірген емес. Басқа бағалаулар бойынша, дербес бизнесте өмір сүрген 5 жылдан кейін фирмалардың 23 проценті рана орнырып қалады. Бірақ экономиканың қалыпты дамуы үшін бұл процесс жемісті. Аман қалран фирмаларға ресурстарды жоғары тиімділікпен пайдалану тән.
100-ден аз адам жұмыс істейтін компанияларда қызмет көрсетуде, қаржыда, сақтандыруда, көтерме саудада (шарын бизнес әдетте күшті позицияларда болған салаларда) ғана емес, сондай-ақ көлікте және тіпті өңдеу және өндіру өнеркәсібінде активтерді долларға сату ірі компаниялардарыдан жоғарылау. Бұл ерекше жағдайды ең алдымен шағын компаниялардағы капитал айналымының неғұрлым жоғары қарқынымен түсіндіруге болады.
Олардың позициялары қызмет көрсету саласында ерекше күшті, дамыган капиталистік елдердің экономикасында оның рөлі барған сайын артып келеді. Ол бүгінде жаңа жұмыс орындарын ашудың басты, ал кейде бірден-бір көзі болып отыр.
Қызмет саласында ауқым әсері, әдетте, өте шектеулі немесе мүлдем жок. Бірнеше жүз (немесе тіпті ондаған) жұмысшысы бар фирма көпшілік жағдайда өндіріске аз шығын жұмсай отырып, клиенттерге оңтайлы, икемді және сапалы қызмет көрсетілуін қамтамасыз етеді. ‡немі арта түсіп көле жатқан бөлшектелу, тұтыну сұранымының дербестенуі, қызмет рыноктарының оңшаулануы бұл жерде шоғырландыруды экономикалық тұрғыдан мәнсіз етеді.
Ал бұрыеты КСРО-да ңызмет саласын басқарудың тым орталықтандырылуы, сондай-ақ өндірістің шоғырландырылуы (мысалы, комбинаттар немесе аумаңтық бірлестіктер түрінде) экономикалық тиімділік берудің орнына үстемө шығындарды көбейтті, қажетсіз қағазбастылық туғызды, қызмет көрсететін ұйымдарының жұмысын халықтың нақты қажеттерін қанағаттандыруға емес, түрлі шартты көрсеткіштерге, аралық нәтижелерге жетуге бағдарлады.1
Біріккен Ұлттар Ұйымы эксперттерінің пікірі бойынша трансұлттық корпорациялар дүниежүзілік экономиканың бірегей қозғаушы күлгі болып есептеледі. 90-жылдардың ортасында дүние жүзінде 4 0 мыңнан астам корпорациялар қызмет атқарған. Олардың бақылауындағы шетелдік еншілес кәсіпорындардың (дочерние предприятия) саны 250 мыңдай болды. Бұл санның соңғы екі онжылдықта өсу қарқыны 5 есеге жетті.
Ең ірі 100 халықаралық компаниялардың жалпы мүлігі құнының 40% шетелдерде орналасқан.

1.3. Қазақстандағы бизнестердің түрлері және Ірі бизнестің дамуы

Америкадағы ірі компанияларының зерттеу мәліметтеріне қарағанда олардың үштен көбірек бөлігі жоғарыда аталған немесе соларға ұқсас стратегияларды қолданады екен. Талдап келгенде бұл стратегиялардың бәріне бірдей тән жетістіктері мен кемшіліктері анықталған. Олардың негізгі жетістіктері мыналар болған:
тұтынушыларға қажет барлық ұйымдар, тауарлар және қызметтірлерін табуға болады, яғни бұл стратегияларды қолдану нәтижесінде халықтың, фирмалардың мұқтажын барынша толық қанағаттандыруға болады;
әртүрлі стратегиялар ұсынылып, олардың ішінен ыңғайлысы таңдалып алынуға мүмкіндік ашылады;
мұқтажға сәйкес қойылған мақсаттарға байланысты көрсетілген қызметтерді және өнімдерді бағалауға болады;
фирма жұмысын, өнімді жақсартуға жеткізетін жолдар мен тәсілдерін табуға мүмкіндіктер қалыптасады;
бәсекелестердің әрекеті мен ресурстары бөлініп, пайдалануы айқын көрінеді.
Стратегиялардың негізгі кемшіліктері мыналар:
оларды қолдану айтарлықтай қиындыққа соғады
кейде істің бетіндегі маңызды факторлар ескерілмей қалып қояды;
стратегиялык, шаруашылық бөлімшелерінің белгілерін және оларды бағалау белгілерін анықтау жағдайы өзгерістерге өте сезімтал келеді;
қоршаған ортаның жағдайын толық ескеру ісі ойдағыдай болмайды.
1994 жылы ќабылданѓан Ќазаќстан Республикасыныњ Азаматтыќ кодексініњ 119 бабы кәсіпорынѓа мынадай аныќтама береді: "Кәсіпкерлік ќызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылатын мүліктік кешен ќүќыќ объектісі түріндегі кәсіпорын деп танылады. Кєсіпорын тұтасымен мүліктік кешен ретінде кєсіпорынныњ ќұрамына оныњ ќызмет етуіне арналѓан мүліктіњ барлыќ түрлері, соныњ ішінде үйлер, ѓимараттар, жабдыќтар, ќұрал-саймандар, шикізат, өнімдер, жер учаскесіне ќұќыќ, талап ету ќұќыќтары, борыштар, сондай-аќ оныњ ќызметін дараланды-ратын белгілерге ќұќыќтар (фирмалыќ атау, тауар белгілері) және, егер зањ ќұжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, басќа да айырыќша ќұќыќтар енеді. Кәсіпорын тұтасымен немесе оныњ бір бөлігі сатып алу — сату, кепілге, арендаѓа беру және заттыќ ќұќыќтарды белгілеуге, өзгертуге жєне тоќтатуѓа байланысты басќа да мємлелер объектісі болуы мүмкін".
ЌР Азаматтыќ кодексінде, "Мемлекеттік кєсіпорындар туралы", "Акционерлік ќоѓамдар туралы", "Жауапкершілігі шектеулі жєне ќосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы" және басќа зандарда:
меншіктіњ көптүрлі формалы жаѓдайында кәсіпорындарды ќұрудыњ жалпы ќұќылыќ негізі белгіленген;
кєсіпорындардыњ ұйымдыќ-ќұќылыќ формалары, олардыњ жұмыс ерекшеліктері бекітілген;
кєсіпкерлік субъектілерініњ ќұќыќтары мен жауапкершіліктері айќындалѓан;
кәсіпкерлікті мемлекеттік ќорѓау, реттеу мен ќолдау шаралары белгіленген.

Акционерлік ќоѓамдарды қаржыландырудыњ көздері

Кәсіпорын - ќоѓамдыќ өндірістіњ негізгі буыны. Кєсіпорындарда тауарлар мен игі ќызметтер өндіріледі, тасымалданады жєне наќтылы тұтынушыларѓа сатылады. Єрбір ондіруші оз кәсіпорнында жасалѓан өнімдерді сатуѓа ѓана ұмтылып ќой-майды, сонымен бірге таза табыс алуѓа да тырысады.
Ќазаќстан Республикасыныњ Азаматтыќ кодексініњ 10, 11 баптарыныњ 1-5 тармаќтарында Ќазаќстандаѓы кәсіпкерлік ќызметтіњ жүзеге асырылуыныњ жалпы ќұќылыќ ауќымы айќындалган.
Мыналар кєсіпкерлік ќызметтердіњ субъектілері болуы мүмкін:
әрекет ќабілеті заңда белгіленген тәртіпте шектелмеген Ќазаќстан Республикасыныњ азаматтары;
Ќазаќстан Республикасыныњ зањнамасында белгіленген өкілеттіктер шегінде шет мемлекеттердіњ азаматтары мен азаматтыќтары жоќ адамдар;
азаматтар бірлестігі — ұжымдыќ кәсіпкерлер (єріптестер).
Кәсіпкерлік мәртебесі мемлекеттік тіркеу жєне реестрге кіргізілуі арќылы беріледі. Реестр — фирмалардыњ атаулары, олардыњ жұмыс баѓыттары, жеке жауапкершіліктері бар серіктестіктср мүшелерініњ фамилиялары, фирманыњ жеке капиталы туралы мєлімет жєне басќадай деректер жазылѓан есеп жүргізу кітабы.
Кәсіпорынды басќарушы субъекті мен меншік иесі арасындаѓы ќатынас жаќтардыњ өзара міндеттемелерін, мүлікті пайдалану және ќызметтіњ кейбір түрлерін жүзеге асыру ќұќыѓын шектеуді, жаќтардыњ ќаржылыќ өзара ќатынастары мен материалдыќ жауапкершілігініњ тєртібі мен жаѓдайларын, шартты бұзудыњ негіздері мен жаѓдайларын белгілейтін шартпен (келісіммен) реттеледі; кєсіпорын мүлік иесініњ басќарушымен шарт жасасќаннан кейін, шартта, кєсіпорын жарѓысында жєне ЌР зањнамасында көзделген жаѓдайлардан өзге реттерде, кәсіпорын ќызметіне араласуѓа ќұќығы жоќ.
Кєсіпорынныњ банкіде есеп айырысатын өз есепшоты, мөрі болуы мүмкін, сондай-аќ ол єр текті операциялар жасап, мөмлелер жүргізе алады. Бұл жаѓдайда ол басќа кәсіпорын немесе мемлекет ќаражаттары есебінен де немесе өз бетінше де өмір сүре алады. Осыѓан байланысты кәсіпорын әртүрлі дербестік алады. Бірінші жаѓдайда біз жедел шаруашылыќ жүргізудегі дербестік туралы, ал екінші жаѓдайда кәсіпорынѓа тұраќты ќаржылыќ жаѓдай жасайтын оныњ экономикалыќ дербестігі, тиімді ќызметі туралы айтып тұрмыз. Экономикалыќ дербес-тігініњ ќалыптасу басы болып кәсіпорынныњ өз алдына шаруашылыќты-оперативті единица немесе заңды тұлѓа түріндегі бөлінуі саналады. Ќазаќстан Республикасы Азаматтыќ кодексініњ 33 бабында заңды тұлѓаныњ ұѓымы былай берілген: "Меншік, шаруашылыќ жүргізу немесе жедел басќару ќұќыѓындағы оќшау мүлкі бар және сол мүлікпен оз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік жєне мүліктік емес жеке ќұќыќтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер жєне жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлѓа деп танылады.
Заңды тұлѓаныњ дербес балансы немесе сметасы болуѓа тиіс. Заңды тұлѓаныњ өз атауы жазылѓан мөрі болады".
Заңды тұлга болып тіркелу үшін кәсіпорынныњ төмендегідей белгілері болуы керек:
1. Ұйымдык тұтастыѓы. Бұл, наќтылап айтќанда, ќұрылтай ќұжаттарында өзініњ ішкі ќұрылым және басќару тәртібі бекітілген ұйымдасќан ұжым.
2. Жекеленген мүлік. Кәсіпорынныњ негізгі және айналым ќаражаттардан тұратын меншік мүліктері болады, ол оз алдына мүлік иеленіп, оны есепке алады, пайдаланады, сатады, жарамсыз деп табады, мүлікке салыќ төлейді.
3. Мүліктік жауапкершілік. Заңда көрсетілгендей кәсіпорын өз міндеттемелері бойынша жауапкершілікте болады.
4. Азаматтыќ айналымда оз атынан сойлеу. Кәсіпорын, кәдімгі адам секілді таныйтындай, басќа кєсіпорындардан айыра алатындай болуы керек. Сол маќсаттар үшін кєсіпорынѓа ат (атау) береді, сол атпен ол мүліктік және жеке мүліктік емес ќұќыќќа ие болады жєне одан айырады, міндет алады, сотта, төрелік сотта жєне аралыќ сотта талапкердіњ жєне жауапкердіњ рөлін атќарады.

2 – ТАРАУ. Д‡НИЕЖ‡ЗІЛІК ШАРУАШЫЛЫҚТАҒЫ Үлкен бизнестІҢ ролі жӘне оның экономикадағы орыны

2.1 ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУ СЕБЕПТЕРІ

Трансұлттық корпорациялардың негізгі бөлігі АҚШ-та, Еуропалық Одақ елдерінде және Жапонияда тіркелген. Трансұлттық корпорациялар дүниежүзілік өнеркәсіп өнімдерін өндірудің 40 процентін, халықаралық сауданың 5 0 процентін өз бақылауында ұстайды.
Трансұлттық корпорациялардың жыл сайынғы өндіріс көлемі 10 трлн. доллардан асады. Бұл корпорацияларда 7 3 млн. адам жұмыс істейді. Мұның өзі дүниежүзілік шаруашылықта қамтылған жұмысшы күшінің (ауыл шаруашылығын қоспағанда) әрбір онышпысы деген сөз.
Біріккен ‡лттар ‡йымының анықтамасы бойынша жылдық айналымы 100 млн. доллардан асатын және кем дегенде 6 елде филиалы бар фирмалар корпорация деп аталады. Кейінгі жылдары бұл түсінік біраз пысықталып, ендігі уақытта фирманың халықаралық дәрежесінің көрсеткіші ретінде оның өнімдерінің басқа елдерде сатылған көлемінің проценті алынатын болып жүр. Мысалы, осы көрсеткіш бойынша Швейцарияның "НЭСТЛЕ" фирмасы (98%) алдыңғы орындардың бірін алады.
Біріккен ‡лттар ‡йымының методологиясы халықаралық корпорацияны оның активтерінің құрылымы арқылы да анықтауға мүмкіндік береді. Дүние жүзінде шетелдік активтері ең мол трансұлттық корпорацияларға ағылшын-голланд концерні "РОЯЛ-ДАТЧ ШЕЛЛ" және АҚШ-тың "ФОРД", "ДЖЕНЕРАЛ МОТОРС", "ЭКСОН", "ИБМ" фирмалары жатады. Халықаралық монополиялар туралы анықтамаларда: көпулттық корпорациялар, интернационалдық корпорациялар, трансұлттық компаниялар, әлемдік компаниялар т. с. с. атауларды кездестіруге болады. Алайда, олардың түпкі мән-мағынасы қарайлас.
Трансұлттық және көпұлттық корпорацияларға әлемдік (глобальные) корпорацияларды да қосуға болады.
әлемдік корпорациялар қазіргі дүниежузілік қаржы капиталының бірегей қуатын көрсетеді. Олар 80-жылдары пайда болып, үнемі өсу жолында. әлемдік деңгейге барынша серпінді ұмтылатын салаларға химиялық, электротехникалық, электрондық, мұнай өндіру, автокөлік, ақпараттық, банк және т. б. салалар жатады.
Трансұлттық корпорациялардың пайда болуының басты себептерін атайық. Ең маңызды және жалпыға ортақ себеп өндіргіш күштердің дамуы негізінде ұлттык, шекарадан шығуы мүмкін болған өндіріс пен капиталдың интернационалдануы.
Өндіріс пен капиталдың интернационалдануы шетелдерде бөлімшелері бар аса ірі компаниялардың құрылуы, ұлттык, корпорациалардың трансұлттық корпорацияларға айналуы, олардың шаруашылық байланыстарының нығаюы негізінде жүзеге асады. Капиталды шетке шығару халықаралық корпорацияларды қалыптастыру мен дамылудың ең маңызды факторына жатады. Трансұлтгық корпорациялардың жедел дамуының негізгі себебі жоғары, артық пайда табу үпгін ұмтылыс деп айтар едік. Өз кезегінде қатаң бәсекелік күреске төтеп беру үшін өндіріс пен капиталды халықаралық көлемде шоғырландыру да трансұлттық корпорациялардың пайда болуын жеделдетті.

2.2 ТРАНС‡ЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАР ҚЫЗМЕТШІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Дүниежүзілік шаруашылықта жүріп жатқан объективті экономикалық процестердің нәтижесінде пайда болған трансұлттық корпорациялардың өзіне тән бірқатар ерекшеліктері бар.
Трансұлттық корпорациялар халықаралық еңбек бөлінісіне белсенді қатысушы ретінде оның дамуына қолайлы жағдайлар туғызады.
Трансұлттық корпорациялар капиталдарының қозғалысы, әдетте, сол корпорациялар орналасқан елдегі жүріп жатқан процестерден дербес, тәуелсіз. Трансұлттық корпорациялар халықаралық өндірістер жүйесін қалыптастырады. Олар дүние жүзінің көптеген елдерінде филиалдар, сыбағалас компаниялар, бөлімшелер ашуға негізделген.
Трансұлттық корпорациялар орасан зор инвестициялар мен жоғары дәрежелі маман кадрларды қажет ететін жоғары технологиялық және ғылыми сыйымды өндіріс салаларына сыналай кіріп, оларды өзіне бағындыра бастайды. Осы кезде трансұлттық корпорациялардың жекелеген салаларды монополизациялауға ұмтылысы тенденциясы байқалады.
80-жылдардың орта тусында капиталистік елдердің өнеркәсіп өнімінің төрттен үші 2 мыңдай қуатты корпорациялардың күшімен өндірілген. Солардың ішінде бірнеше жүздеген корпорациялар өнімнің ең маңызды түрлерінің 50%-тен 80 процентке дейінгі үлесін өндірген.
Бул трансұлттық корпорациялар негізінен өндірістік және инновациялық (жаңалықтар) ауыртпалықтарды да көтереді.
Дүние жузіндегі қуатты 500 трансұлттық корпорациялардың 85-і шетелдік инвестициялардың 70% өз қарауында ұстайды. Осы орасан зор компаниялар электроника мен химия өндірісі өнімдерінің 80% , фармацевтиканың 95% , машина жасау өнімінің 76% өндіріп, өткізеді.
Батыс экономистерінің болжамы бойынша 2000 жылға дейін дүниежүзілік шаруашылықта 600-ге жуық трансұлттық корпорациялардың үстемдігі орнайды. Сонымен бірге 300 корпорация дүниежүзілік жиынтық өнімнің 75 процентіне иелік етіп, өз өндірісі мен қызмет көрсету түрлерін едәуір диверсификациялауды жүзеге асырады. Диверсификация — шаруашылық қызметін жаңа әрекет өрісіне тарату. Мысалы, Швециялық „Вольво" автомобиль концерні қазірдің өзінде тек қана автомобиль жасап отырған жоқ. Бұл трансұлттық корпорацияның Швецияның өзінде 30-дан астам әр түрлі пішіндегі еншілес компаниялары жұмыс істейді. Ал шетелдерде бұл корпорацияның катерлер үшін мотор, авиақозғағыштар т. б. жасайтын ондаған филиалдары бар.
Өз кезегінде АҚШ-тағы 500 ең ірі трансұлттық корпорациялардың әрқайсысының орта есеппен 11 салада өз кәсіпорындары бар, ал орасан зорларының 30-дан 50-ге дейінгі салаларда сыбағалас кәсіпорындары жұмыс істейді. ‡лыбританияның 100 жетекші өнеркәсіп фирмаларының 96-сы көп салалы фирмалар. Мұндай фирмалардың саны Алманияда — 78, Францияда — 84, Италияда — 90. Трансұлттық корпорациялардың құрамына кіретін кәсіпорындардың саны мен мәні алга қойған экономикалық мақсаттарға сәйкес анықталады.
Қуатты өндірістік базасы бар трансұлттық корпорациялардың сауда-өндірістік саясаты тиімділігі жоғары өндіріс пен тауар рыногын қалыптастыруға бағытталған.
Трансұлттық корпорациялар халықаралық аренада күрделі қаржы мен ғылыми-зерттеу жұмыстарына байланысты икемді динамикалық саясатты жүзеге асырады. Халықаралык, корпорациялардың пайда болуын және дамуын көрсететін мысал ретінде өз қарауында тұрмыстық электротехника мен өнеркәсіптік жабдықтардың дүниежүзілік рыногының 25 процентін қамтитын „Электролюкс" трансұлттық корпорациясының әрекетін келтіруге болады.
1912 жылы екі швед компаниясының бірігуінен пайда болған „Электролюкс" 20-жылдардың өзінің өндірісін Австралия мен Жаңа Зеландияда ұйымдастырып үлгерді. Соңғы онжылдықта „Электролюкс" АҚШ-тың — "Уайт Консолидейтед", Италиядағы ең ірі электр тауарларын өндіруіпі — "Занусси" және Алманиядағы негізгі электр тауарларын өндіруші — "АЭГ" компанияларын иемденді.
Аталған үш фирманы қосып алғаннан соң „Электролюкс" өз саласында дүние жүзіндегі жетекші трансұлттық корпорацияға айналды. Қазіргі кезде оның 75 елде тұрмыстық электротехниканы өндіретін, өткізётін және қызмет көрсететін дамыган жүйесі ырғақты жұмыс істеп тұр. 90-жылдардың ортасында аталған трансұлттық корпорацияның кәсіпорындарында 110 мыңнан астам адам еңбек етіп, жылдық айналымы 10 млрд. долларга жетті.
Трансұлттық корпорациялардың дүниежүзілік рыноктағы әрекетінің бірнеше нысаны бар. Бұл нысандар келісімшарт қатынастарына негізделеді. Олардың қатарына: 1) лицензиялау; 2) франчайзинг; 3) басқару келісім-шарттары; 4) техникалық және маркетинггік қызмет көрсету; 5) кәсіпорындарды толық іске қосып беру; 6) бірлескен кәсіпорындар құру және жекелеген операцияларды жүзеге асыру жатады. Практика жүзінде трансұлттық корпорациялардың қызметтері нысандарының ара жігін ашып көрсету қиын, себебі олар бір-бірімен тығыз байланысты. Бұл нысандардың ерекшелігі - олар трансұлттық корпорациялардың өзара қатынастарында да жиі қолданылады, демек, орталыққа ұмтылар тенденцияларының күшеюін көрсетеді.
Лицензия дегеніміз — белгілі уақытқа лицензия алушы лицензия берушіге өзара келісілген ақысын төлеп пайдаланатын құқық, заңды келісім-шарт. Лицензия беру трансұлттық корпорациянық құрамындағы фирмалар арасында да, технологияны сыртқы арналар арқылы беруде де қолданылады.
Лиценциялық келісімнің ерекше түріне франчайзинг жатады.
Франчайзинг дегеніміз - ұзақ мерзімді лицензиялық келісім. Мунда франчайзер клиентке алдын ала келісілген құқық береді. Ондай құқықтарға фирманың атын, сауда маркасын пайдалану, техникалық көмек көрсету, жұмысшы күшінің мамандығын көтеру т. б. жатады.
Соңғы жылдары трансұлттық корпорациялардың әрекетінде басқару мен маркетингтік қызмет көрсету түрі кеңінен тарап келеді. Басқару жөніндегі келісім кәсіпорындарды тікелей басқару құқын басқа кәсіпорынға ақысын төлеу арқылы беруді заңдастырады. Келісім бойынша басқарушылардың атқаратын қызметгеріне өндірісті басқару, соның ішінде кәсіпорынның техникалық және инженерлік деңгеш үлгін жауапкершілік, кадрларды басқару, атап айтқанда, шетелдік жұмысшыларды қабылдау мен жұмыстан шығару, жергілікті жұмысшы күшін оқыту, техника мен шикізатты сатып алу т. б. қызметтер жатады.
Техникалық көмек көрету келісімдеріне сәйкес трансұлттық корпорациялар фирма қызметінің жекелеген саласы үшін техникалық жәрдем көрсетеді. Мұндай келісімдер көбінесе машиналар мен жабдықтарды жөндеу, „ноу-хауды" тиімді пайдалану жөніндегі кеңес, апаттардың алдын алу сияқты қызметтерді қамтиды.
Зауыттарды толық іске қосу келісімдері де кең қолданыс табуда. Бұл жағдайда трансұлттық корпорациялар қызметтің барлық түрін атқару жауапкершілігін өз мойнына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.