Физикадан факультативтік курстар
Мазмұны
Кіріспе
І тарау. Орта мектепте физика пәнін оқытудың көкейкесті мәселелері.
1.1. Қазақстан Республикасындағы орта мектепте физика пәнін
оқытудың бүгінгі таңдағы жағдайы.
1.2. Жаратылыстану-математика бағытындағы мектептің 10-сыныбы
Физика курсының мазмұны.
1.3. Физика пәнінен қосымша сабақтар жүйесі
II тарау. Жаратылыстану-математика бағытындағы сыныптарда механика
бөлімінен қосымша сабақтар ұйымдастыру.
2.1. Материялдық нүктенің кинематикасы тарауы бойынша қосымша сабақтар
ұйымдастыру мәселесі.
2.2. Айналмалы қозғалыс динамикасы тарауын тереңдетіп оқыту.
III тарау. Молекулалық физика және электродинамика бөлімі бойынша қосымша
сабақтарды ұйымдастыру әдістемесі.
3.1.Жылу двигательдері және олардың пайдалы әсер коэффициентін
жоғарылатудың жолдары.
3.2.Тұрақты электр тогы.
IV тарау. Электр және магнетизм бөлімі бойынша қосымша сабақтарды
ұйымдастыру.
4.1.
4.2.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан Республикасы үкіметі тәуелсіздік алған мезеттен бастап
кеңестік экономикадан нарықтық экономикаға көшу үрдісін іске асырып
келеді. Осыған байланысты экономиканың барлық салаларындағы сияқты білім
беру жүйелерінде де нарықтық экономиканың талаптарын қанағаттандыратындай
реформалар іске асырылуда.
Қазақстанның жаhандық экономикадағы бәсекелестік ұстанымдары көп ретте
оның Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруіне байланысты айқындалатын болады.
Сондықтан Қазақстан республикасының үкіметі Бүкіләлемдік сауда ұйымына
енуге дайындық үстінде. Осылайша Бүкіләлемдік сауда ұйымына ену үшін
көптеген міндеттерді мойынға жүктейтін шарттарға экономиканың басқа
салаларындағы сияқты білім беру жүйесінде де әлемдік стандарттарға көшу
қажеттігі туындады. Дүние жүзінде білім берудің әр түрлі жүйесі мен түрі
бар екені белгілі. Атап айтсақ, еуропалық, американдық, жапондық, ресейлік
т.б. Бұл елдерде мемлекеттік деңгейде білім берудің тиімді, экономиканың
дамуына оң әсер ететін қалыптасқан ғылыми-тәжірибелік жүйесі бар. Білім
беру жүйесін халықаралық деңгейде интеграциялау бағытындағы құнды шешім –
1997 жылғы Лиссабон конвенциясы. Қазақстан бұл құжатты басшылыққа алып, оны
оқу жүйесіне ұтымды пайдалануға шешім қабылдаған болатын. 1998 жылы Батыс
Еуропаның 4 елі (Германия, Италия, Франция және Ұлыбритания) білім беру
жүйелері мен құрылымдарын сәйкестендіру жөнінде Сорбон декларациясын
қабылдаған болса, 1999 жылы еуропаның 30-ға жуық елінің білім беру өкілдері
Болон декларациясына қол қойды. Бұл декларацияға сәйкес 2010 жылға дейін
Еуропалық білім берудің бірыңғай жүйесіне көшу көзделген болатын.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев дәстүрлі халыққа
Жолдауында Қазақстанның жоғары оқу орындарының міндеті - әлемдік
стандарттар деңгейінде білім беру десе, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы атты Жолдауында
Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі. Бізге
экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы
білім беру жүйесі қажет деп атап көрсетті [1]. Демек, нарықтық жүйе
тетіктерін терең меңгерген, халықаралық озық үлгідегі білім беру
стандарттарына сәйкес, білім берудің мазмұны мен сапасын жақсарту арқылы
білікті, білімді жаңа тұрпатты мамандар дайындауды инновациялық негізде
жүзеге асыруға басымдық беру бірінші кезекке шыққаны белгілі. Өйткені
еліміздің болашақтағы әлеуметтік-экономикалық даму жағдайын ескеретін
болсақ, экономикалық өсу стратегиясының негізгі жолы, тек табиғи шикізат
ресурсын өндіріп, оны экспортқа шығарып қана қоймай, оны өңдеп жоғары
қосылған құны бар өнім алу үшін Отанымыздың адам ресурстары мен
интеллектуалдық потенциалын пайдалану өте ұтымды бағыттардың бірі болары
анық. Білім беру реформасы табысының басты өлшемі – тиісті білім мен білік
алған еліміздің кез келген азаматы әлемнің кез келген елінде қажетке
жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілу болып табылады. Біз бүкіл
елімізде әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру мен қызметіне қол
жеткізуге тиіспіз.
Елбасымыз Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер – бүгінгі мектеп
оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе Қазақстан сол деңгейде болады.
Сондықтан ұстазға жүктелетін міндет ауыр деген болатын.
2008 жылдан бастап орта мектепте білім беру мерзімін 12 жылға көшіру
қолға алынуда. Қазақстан Республикасының 12 жылдық орта жалпы білім беру
тұжырымдамасы-жалпы орта білім беру жүйесінің мақсаты, міндеттері,
ұйымдастыру ұстанымдары мен бағыттары бейнеленетін негізгі құжат.
Жоғары динамикалы, жаһандану дәуірінде өмір сүру үрдісін, ойлау мен
қарым-қатынасты түбегейлі өзгертетін байланыс құралының қарқынды дамуы,
сондай-ақ адамның интелектісіне, әл–ауқаттылығына, оның икемділігіне,
жасампаздық іс-әрекетіне қол жеткізетін тәсілдер қоғамның негізгі капиталы
бола бастады. Қоғамдағы мұндай жағдайда өзекті мәселелердің бірі -
өзгермелі әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүруге белсенді
қатынасын байқатып, оны жақсартуға ықпал ете алатын, бәсекеге қабілетті
жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады.
12 жылдық білім берудің басты мақсаты - өзінің және қоғамның
мүддесіне өзін-өзі белсенді етуге дайын, өзгермелі даму үстіндегі ортада
өмір сүруге бейім, бәсекеге қабілетті және құзіретті, шығармашыл, білімді
тұлғаны дамыту және қалыптастыру.
Осыған байланысты орта мектепте білім беру жүйесінің жаңа стандарты
қабылданып, алғашқы Қазақстандық төл оқулықтар шығарыла бастады. Жаңа
стандартқа сәйкес оқулықтарды шығару Атамұра коорпорациясына жүктелді.
Қазақстандық көптеген ғалымдар мен білікті ұстаздардың ат салысуымен аз
ғана уақытта алғашқы төл оқулықтар шығарылды. Әрине бұл оқулықтардың
құрылымдық мазмұны, әдістемелік көркемделуі жағынан көптеген кемшіліктері
де болды. Ол туралы Республикалық ғылыми-әдістемелік журналдарда көптеген
мақалалар шықты.
І тарау. Орта мектепте физика пәнін оқытудың көкейкесті мәселелері
1.1. Қазақстан Республикасындағы орта мектепте физика пәнін оқытудың
бүгінгі таңдағы жағдайы
Қазіргі мектеп физикасы басқыштық принципте құрылған. Бұл принцип
бойынша физиканың барлық бөлімдеріндегі өтілетін оқу материалдары
қиындықтарына қарай екі бөлікке іріктеліп алынады да, оның оңайы бірінші
басқышта, екіншісі жоғарғы сыныпта оқытылады. Реформаға дейін оқулықтарда
физика және астрономия жеке пәндер ретінде оқытылды. Ал, реформадан кейін
бірге оқытылады. Мектеп физика курсын жаңарту мақсатында 7-9 сыныптар үшін
физика және астрономия етіп бекітілген бағдарлама жасалған. 10-11
сыныптарда гуманитарлық, жаратылыстану математика бағыттарына арналып, әр
түрлі оңай және тереңдетілген саралап оқыту көзделген. Бірінші басқышта
негізгі мектептерде жаңартылған бағдарлама бойынша біріктіріліп оқытылатын
физика және астрономия курсының өзіндік ерекшелігі әлемнің біртұтастығы мен
материяның бірлігі деген принциптің алынуы.
Физика және астрономия пәнін оқытудың тиімділігі кейбір физикалық
ұғымдарды астрономиялық бақылаулар толықтырып оқушының материалды толық
меңгеруіне жағдай жасайды.
Орта мектептерде физиканы жемісті оқыту проблемаларының шешілуі оқу
процесіне заман талабына сай, әрі ұлттық ерекшеліктерді ескеретін
оқулықтардың, және сол оқулықтар негізінде оқытудың қандай жаңа
әдістемелері мен оқу құралдарының енгізілуіне тәуелді. Осы мақсатта
Р. Башарұлы, У. Тоқбергенова, Д. Қазақбаева авторлығымен жарық көрген
орта мектептің 7-сыныбына арналған Физика және астрономия оқулығы
сынақтан өткізіліп, 2002-2003 оқу жылынан бастап оқу процесіне ендірілген
болатын. Авторлар оқулық жасауда басты мақсат етіп оқушыға өз бетімен білім
алу үшін қажетті құрал дайындау деп санайтындығын айтады. Десек те жаңа
оқулықтың кемшіліктері жеткілікті, ол түсінікті де, себебі жаңа Мемлекеттік
білім беру стандартына сай жарық көрген алғашқы төл оқулық. Жіберілген
техникалық қателерді айтпағанның өзінде әдістемелік кемшіліктер де
баршылық. Оқушылардың жас ерекшеліктері, пән аралық байланыстар ескерілмей,
кейбір оқу материалдарының мәтіні ауыр, шектен тыс ғылымиланған. Бұл
қиыншылықтан пән оқытушысының асқан шеберлігі мен шығармашылық ізденістері,
оқу процесінде жаңашыл педагогтардың озық әдістемелерін, оқу құралдарын
қолдану алып шығады.
Физиканы 10-11-сыныптарда оқытудың арнайы мақсаттары мынаған саяды:
оқушы бойында техниканың әр түрлі салаларының, химиялық және биологиялық
құбылыстар мен процестердің негізінде физика және оның заңдары жататындығы
туралы білімдерді, физиканың зерттеу әдістері мен зерттеушілік сипаттағы
білімдерді құрастыра білу және кәсіби маңызды тәжірибелік біліктіліктерді
қалыптастыру.
Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы 10-11 сыныптарға арналған физика
курсының бағдарламасы 68 сағатқа есептелген. Курстың оқу материалы іргелі
физикалық теориялар айналасына топтастырылған. Материалды осылай топтастыру
гуманитарлық бағыттағы сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетінің
ерекшелігіне байланысты және оларда теориялық ойлау элементтерін, танымдағы
теорияның рөліне, теория мен эксперименттің ара қатысына байланысты
әдіснамалық білім жүйесін қалыптастыруға, физиканың дамуын қоғамның, оның
мәдениетінің дамуымен байланыстыруға, тарихи тұрғыдан қарауға мүмкіндік
береді.
Қоғамдық-гуманитарлық бағдардағы сыныптарда физика курсын оқыту әрі
қарай жоғары оқу орындарына түсу үшін емтихан тапсырмайтын оқушыларға пән
бойынша мемлекеттік стандарт талаптарын қанағаттандыратын деңгейде білім
беруді, физиканың жетістіктері мен принциптері туралы жеткілікті толық
түсінік тудыруды ескереді.
Бұл сыныптарға арналған физиканы оқыту әдістемесінің жасалынбағандығы,
базистік оқу жоспарында физикаға арналған сағат санының (аптасына 1 сағат)
аздығы бұл бағдардағы курсқа елеулі көңіл бөлуді талап етеді.
Бұл сыныптарда сабақ беретін мұғалімдердің көпшілігі физика курсының
кейбір тақырыптарын күрделі деп есептеп, оларды елеулі түрде қысқартып
немесе тақырыптық жоспардан алып тастауда. Мұндай тұрғыдан қарау кезінде
гуманитарлық сыныптардағы физиканы оқытудың мақсаттары мен оқушылардың оқу-
танымдық іс-әрекеттерінің ерекшеліктері, олардың мүдделері мен кәсіби
ниеттері ескерілмейді, ал бұл өз кезегінде оларда белгілі бір дәрежеде
Әлемнің ғылыми-жаратылыстану бейнесі туралы түсініктері мен жаратылыстану
ойлауын қалыптастыруға мүмкіндік бермейді. Гуманитарлық сынып оқушыларының
физикадан білімді игеруі әдетте мектеп курсымен шектелетіндігін және
олардың мектепте кеңістік, уақыт, қозғалыс, импульс, энергия және т.б.
ұғымдар туралы қалыптасқан түсініктері де өзгеріссіз қалатындығын ескеру
қажет. Оқушылардың Әлем туралы білімдерін тереңдету және кеңейту үшін,
сонымен қатар олардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыруда қазіргі заманғы
физиканы оқытудың маңызы зор.
Оқушылардың қандай да бір пәнді зерделеуге қатысты арнайы
қабілеттіліктерінің құрылымына қатысты психологтардың зерттеулерін талдай
келе, қоғамдық-гуманитарлық бағдардағы сынып оқушыларына шығармашылық
белсенділік және байқағыштық, әсерлілік сияқты жеке қабілеттіліктерді
біріктіретін эстетикалық көзқарас, жадында көрнекі бейнелердің сақталуы,
шығармашылық елестету, сезімталдық және тілдің мәнерлілігі тән екендігін
атап өтеміз. Сондықтан қоғамдық-гуманитарлық бағдардағы сыныптарға арналған
физика курсының оқу-әдістемелік кешенін дайындауда оқытудың жалпы және
арнайы мақсаттары, оқушылардың қабілеттіліктері және оқу-танымдық іс-
әрекеттерінің сипаты ескерілуі тиіс екендігін басшылыққа алдық.
1.2. Жаратылыстану-математика бағытындағы мектептің 10-сыныбы физика
курсының мазмұны
Жаратылыстану-математикалық бағыттағы сыныптарда физиканы зерделеуге
бөлінуі тиіс оқу уақыты принципті мәселе болып табылады. Физика-
математикалық және жаратылыстану бағытындағы мектептер өздерінің жұмыстық
оқу жоспарларын құру кезінде әрбір сыныпта физиканы оқыту үшін аптасына 5
және 4 сағат бөлінуін ескеруі қажет.
Жалпы білім беретін орта мектептің жаратылыстану–математика
бағытындағы 10 сыныптарына арналған оқулық Алматы қаласындағы Мектеп
баспасынан В.Кронгарт, В.Кем, Н.Қойшыбаев авторларымен жарық көрді. Бұл
оқулық жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы
10-сыныпта оқытылатан физика курсының оқу бағдарламасына сәйкес жазылған
және мектеп оқулығына қойылатын талаптарды қанағаттандырады. Орта мектепте
жоғары сыныптарды жаратылыстану-математика және қоғамдық-гуманитарлық
бағыттарды екіге бөлінуінің негізгі мақсатын басшылыққа ала отырып
дайындалған бұл оқулықта жалпы физика курсының механика, молекулалық физика
және термодинамика, электродинамика, электр және магнетизм (Эрстедтен
Эйнштейнге дейін) тараулары қамтылады.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігінің 18.01.05 жылғы
№672 бұйрығымен бекітілген Ы. Алтынсарин қазақ білім Академиясында
Р.Б.Башаров, У.Қ.Тоқбергенова, Д.М.Қазақбаева, Г.З.Байжасарова және
Б.А.Кронгарт авторлығымен дайындалған орта мектептің
жаратылыстану–математика бағытындағы 10-11 сыныптарға арналған
бағдарламаларында 10 сыныпта Физика курсын оқытуға барлығы 102 сағат,
яғни аптасына 3 сағаттан жоспарланған.
Физика курсының ұсынылып отырған бағдарламасы негізгі және вариативті
бөліктерден тұрады. Вариативті бөлік белгілі бір дәрежеде әр мектептің
ерекшелігін ескеруге мүмкіндік береді. Физика – математикалық бағыттағы
мектептер мен сыныптар физика курсын ұсынылып отырған бағдарлама бойынша
оның вариативті бөлігінде көрсетілген мәселелермен қоса, толық көлемде
оқытады.
Бағдарламаның вариативті бөлігінің мазмұны оқушылардың физикалық
құбылыстарды танып-білуге деген қызығушылығын дамытуға, ғылымның іргелі
негіздері мен олардың қолданылуын өз бетінше зерделеу дағдысын
қалыптастыруға бағдарланған.
Осы бағдарлама негізінде Механика бөліміне 22 сағат, оның ішінде
Кинематикаға 8 сағат, Динамика тарауына 11 сағат, ал Сұйықтар мен
газдардың қозғалысы тарауына 3 сағат бөлінген. Сонымен қатар, жалпы физика
курсының Механика бөлімін оқытуда бағдарламада 17 көрсетілімдер және 9
лабораториялық жұмыс ұсынылған. Бұған дейінгі орта жалпы білім беретін
мектептің физика пәнін оқу бағдарламасында қамтылған негізгі механикалық
құбылыстар мен заңдарға қосымша жаңа оқулықта қатты дененің айналмалы
қозғалысының динамикасы тарауы енгізілген. Мұнда, атап айтқанда: Айналмалы
қозғалыс заңының ІІ заңы, Айналмалы қозғалыстың энергиясы және инерция
моменті, Импульс моменті және оның сақталу заңы сияқты мектеп физика
курсы үшін тың тақырыптар енгізілген. Астрономия пәнінде оқытылатын Аспан
денелерінің қозғалыс динами касы, Кеплер заңдары және олардың
математикалық негіздемесі тақырыптары да жаңа оқу бағдарламасының
ерекшеліктерінің бірі болып табылады. Жаңа оқулықтың Механика бөлімінің
тағы бір ерекшелігі негізгі физикалық заңдардың математикалық негіздемелері
қорытылып, ол өрнектің физикалық мағынасы, одан шығатын салдарлар кеңінен
талданған. Әрине бұл мәселелер мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне
байланысты оқу материалын игеруде қиындықтар тудыруы мүмкін. Алайда
таңдаған болашақ мамандығының профилдік пәні болып табылатын физика ғылымын
терең игерту мақсатында жасалған бұл қадам өз үмітін ақтайды деп сенеміз.
Жалпы физиканың келесі бөлімі Молекулалық физика және термодинамика
бөлімін оқытуға 28 сағат: Молекулалық–кинетикалық теория негіздері -12
сағат, Термодинамика негіздері -11 сағат, Сұйықтар мен газдардың
қасиеттері -3 сағат, Қатты дене механикасының қасиеттері-2 сағат
бөлінген. Жаңа оқу бағдарламасында жалпы физиканың бұл бөлімін оқытуда да
қалыптасқан дәстүрлі оқу материалдары жаңа тақырыптармен: Нақты газдар,
Ван-дер-Вальс теңдеулері, Пуассон теңдеуі, Сұйықтың беткі қабатының
қасиеттері, Қыл түтікті құбырлар, Жылулық құбылыстар кеңейтілген. Бұл
бөлімді оқыту барысында 15 көрсетілім және 7 лабораториялық жұмыстар
ұсынылған. Молекулалық–кинетикалық теория негіздері тақырыбының негізгі
идеясы заттың дискреттік күйінің теориясын негіздеу және ретсіз (хаосты)
қозғалыстағы бөлшектердің қозғалысын сипаттау болып табылады. Идеал және
нақты газдардың МКТ-ның негізгі теңдеуін тұжырымдау, жылулық процестердің
қажеттілігінің себептерін көрсету кезінде статистикалық идеялар жүзеге
асады, сондай-ақ бұл идеялар өткізгіштің электрондық теориясын, кванттық
оптиканы, атом және атом ядросы физикасын баяндау кезінде жалғастығын
табатын болады.
Электродинамика бөлімі жалпы физика курсының негізгі бөлімдері
болып табылады. Бұл бөлімде оқытуға жаңа бағдарламада 42 сағат
жоспарланған. Электростатика тарауын оқытуға 10 сағат, Тұрақты электр
тогы тарауына 10 сағат, Магнит өрісі-6 сағат, Электромагниттік
индукция тарауын оқытуға 6 сағат және Әр түрлі ортадағы электр тогы
тарауын оқытуға 10 сағат жоспарланған. Бұған дейінгі орта білім беретін
мектептің физика пәнінің оқу бағдарламасымен салыстырғанда жаңа оқу
бағдарламасында электродинамика бөліміне қатысты да құрылымдық және
мазмұндық ерекшеліктер бар. Жаңа оқу бағдарламасының электродинамика
бөліміне қатысты мазмұндық ерекшеліктері ретінде Кирхгоф ережелері, Био-
Савар-Лаплас заңы, Соленойд пен торойдтың магнит өрісі, Термисторлар
т.б. тақырыптарды атауға болады. Электродинамика тарауын оқыту барысында
бағдарламаға сәйкес 19 көрсетілімдер және 5 лабораториялық жұмыстар
орындалады. Бағдарламада уақыт қорына 10 сағат бөлінген.
Орта білім беретін жаратылыстану–математика бағытындағы сыныптарда
физика пәнін оқыту нәтижесінде оқушының дайындық деңгейіне мынандай
талаптар қойылады:
Механика бойынша:
-механикалық қозғалыстың салыстырмалылығы; лездік жылдамдық және үдеу,
импульс сияқты ұғымдар мен шамалардың физикалық мағынасын түсінуі;
-нақты мысалдар арқылы инерциялық санақ жүйелерінің теңдігін көрнекі түрде
көрсете білуі;
-импульстің сақталу заңын реактивті қозғалысты түсіндіруге қолдана алуы;
-бүкіләлемдік тартылыс заңын ауырлық күшінің планетадан алыстау қашықтығына
байланыстығын түсіндіруге пайдалана білуі;
-механикалық қозғалысты, серпімді деформацияны байқауға болатын белгілерді
атай алуы;
-тең үдемелі түзу сызықты қозғалыс кезіндегі кинетикалық шамалардың уақытқа
тәуелділігін көрсететін графиктерді салып, оқи алуы;
-көкжиекке бұрыш жасай лақтырылған дененің ұшу қашықтығы мен көтерілу
биіктігін есептей білуі;
-денелердің серпімсіз соққыдан кейінгі жылдамдықтарын, олардың берілген
массасы мен соқтығысуға дейінгі жылдамдықтары бойынша есептер шығара алуы;
-ньютон механикасының қолданылу аясы мен саласы білуі тиіс.
Молекулалық физика және термодинамика бойынша:
-Зат мөлшері, заттың молярлық массасы; идеал газ, температура, қаныққан
және қанықпаған булар сияқты ұғымдар мен шамалардың физикалық мағынасын
түсінуі;
-Газдардың кинетикалық теориясының негізгі теңдеуін, МКТ немесе зат
бөлшектерінің ілгерілемелі қозғалысының орташа кинетикалық энергиясы мен
температураның байланысы формуласын газ параметрлерінің біреуін есептеуге,
басқа параметрлері белгілі болған жағдай үшін қолдана алуы;
-Температураның мәнін Цельсий шкаласынан Кельвин шкаласына және керісінше
түрлендіре алуы;
-Мәңгі қозғалтқыштың мүмкін еместігі, броундық қозғалыс сияқты бақылаулар
мен эксперименттердін нәтижелерін түсіндіру;
-р,V; р,Т және V,Т координаттарындағы графиктер бойынша изопроцестердің
сипатын анықтай алуы;
-Жылу берілу және жұмыс істеу кезіндегі заттың ішкі энергиясының өзгеруін
есептей білуі;
-Заттың меншікті жылу сыйымдылығын өлшеу алуы;
-Газдардың кинетикалық теориясының қолданылу аясы және саласын білуі;
-Нақты мысалдар арқылы жылу энергетикасының экологиялық проблемеларын
түсіндіре алуы тиіс.
Электродинамика бойынша:
-Электромагниттік өріс, электр өрісінің кернеулігі мен потенциалдар
айырымы, ЭҚК сияқты ұғымдар мен шамалардың физикалық мағы- насын түсінуі,
-Біртекті магнит және электр өрістеріндегі электр зарядтарының қозғалыс
түрін анықтай алуы,
-Металдардағы, электролит ерітінділеріндегі және шала өткізгіштердегі
электр тогының табиғатын түсіндіре білуі,
-Ток көзінің ЭҚК-і мен ішкі кедергісін өлшей алуы,
-Электр өрісіндегі электр зарядына әсер ететін күшті; электр өрісіндегі
электр заряды осы өрістің екі нүктесі арасында орын ауыстырған кездегі
жұмысты, потенциалдар айырымы мен зарядтың өзара әрекеттесу күшін; Фарадей
заңын пайдаланып индукция ЭҚК-ін есептей білуі,
-Электромагниттік индукцияны, магнит өрісінің тогы бар өткізгішке әрекетін
практикада пайдалануға мысалдар келтіре алуы,
-Мәліметтерді лазерлік дискілерге жазу және сақтау принциптері туралы
түсінік алуы тиіс.
Курстың барлық негізгі бөлімдері ғылыми таным әдістерін пайдалану
тұрғысынан қарастырылған және олар әлемнің бірыңғай физикалық бейнесін
қалыптастыруға себептеседі. Ізденушілік сипатындағы лабораториялық
жұмыстарды орындау, күрделілігі әр түрлі есептерді шығару арқылы оқушылар
әртүрлі іс-әрекет тәсілдерімен, сондай-ақ теориялық материалды оқып-үйрену
кезінде индуктивті және дедуктивті қорытындылар жасау, модельдеу, ойша
тәжірибе және т.б. іс-әрекет түрлерімен қаруланатын болады.
1.3. Физика пәнінен факультативтік сабақтар жүйесі.
Физикадан факультативтік курстар
Физиканы тереңдетіп оқыту негізінен факультативтік сабақтарда жүзеге
асырылады. Жоғары сыныптарда (10-11сыныптар) факультативтік сабақтармен
бірге физиканы тереңдей оқытудың өзгеше де формасы бар, ол физиканы
теориялық және практикалық жағынан тереңдетіп оқытатын мектептер, лицейлер
мен сыныптарда жүзеге асырылып келеді.
Физика жөніндегі факультативте, физиканың негізгі сабақтары
бағдарламасымен тығыз байланысты, бағдарлама бойынша жүйелі түрде сабақтар
ұйымдастырылып отырады. Факультативтік курстарды оқып үйрену топтарына
оқушылар өз қалауымен алынады.
Физика жөніндегі факультативтік курстарды оқып үйренетін топтар бір
сыныптың немесе бірнеше параллель сыныптардың оқушыларынан құралады.
Топтағы оқушылар санын мектеп директоры белгілеп береді, алайда
факультативті ұйымдастыру үшін бір топтағы оқушылар саны 10-нан кем
болмауға тиіс.
Егер факультативтік сабақтарда оқығысы келетін оқушылар саны оған
қабылданатын мөлшерден асып кететін болса, онда әуелі физиканы шын
ықыласымен, мұқият оқып үйренуге ден қойған оқушылар іріктелініп алынады.
Факультативтік сабақтарды өткізуді ұйымдастыру ісі мен әдістемесі
принциптерінің міндетті сабақты өткізу принциптерінен айырмашылығы
оқушыларды еңбекке тәрбиелеу мен кәсіпке бейімдеу міндеттерін орындау
жолында бірсыпыра жаңа мүмкіндіктер ашады.
Өндіріс ұжымында еңбек бөлісі міндетті түрде іске асырылып жатады.
Еңбек бөлісі еңбек тиімділігін арттыру қажеттілігінен туады, жеке еңбекті
таңдап алудың сипаты сол адамның ынтасына бейімділігі мен қабілетіне қарай
айқындалады. Физика жөніндегі факультативтік сабақтарда эксперимент жасауға
бейім оқушыларға демонстрацияны әзірлеу, лабораториялық жұмыстарды реттеу,
қарапайым құралдар мен модельдерді жасау сияқты істерді тапсыруға болады.
Ал теориялық сабақтарға жаны құмар оқушыларға баяндама даярлау,
семинарларда сөйлеу істерін жиі-жиі тапсырған жөн. Оқушыларды тап осылай
экспериментаторлар мен теоретиктерге ат үсті бөле салмай,
факультативтік топтар сабағы басталғаннан кейін арада 3-4 апта өткен шамада
мұғалім факультативке қатысушы әрбір оқушының ерекшелігін, ынта-ықыласы мен
бейімділігін дәл анықтап, солардың әрқайсысының факультативтен не үміт
күтіп жүргенін білуге тиіс. Бұл міндетті оп-оңай-ақ орындауға болады,
өйткені бір топта оқитын адамның саны жиырмадан аспайды. Оқушылардың ынта-
ықыласы мен талап-тілегін анықтап алғаннан кейін мұғалім факультатив
бағдарламасының шеңберінен шықпай, бірнеше апта немесе бірнеше ай бойы
үйде, кітапханада, физика кабинетінде немесе мектеп шеберханасында алаңсыз
жұмыс істеуі үшін оқушылардың әрқайсысына лайықтап жеке-жеке тапсырма жасап
бере алады.
Ұзақ уақытқа арналған ағымдағы істер мен жеке тапсырмаларды орындау -
өздігінен оқу, білім алу дағдысын дамытады, сөйтіп, әрбір оқушыға, өзінің
ынтасына сәйкес сабақты таңдап алып, оны өз көңілінің қалауына,
мүмкіндігіне қарай орындап шығуына жағдай туғызады.
Алайда факультативті тек қана оқушылардың қабілетін дамытуға басшылық
ететін топқа айналдырып жіберу барып тұрған педагогтік қате болар еді.
Әрбір жеке тапсырма тек соны орындайтын оқушыға ғана пайдалы болып қалмай,
факультативтің басқа қатысушыларына да пайдалы болуға тиіс. Әзірленген
әрбір баяндама мен реферат тыңдалып, талқылануы керек, факультативтің әрбір
қатысушысы жасаған модельдер, құралдар мен лабораториялық қондырғылар
міндетті түрде оның жолдастарына да қажетті және пайдалы болғаны дұрыс.
Сонымен, факультативке қатысушы әрбір оқушының еңбегі сол ұжымның күллі
мүшелеріне де пайдалы болуға тиіс.
Физиканың факультативтік сабақтарын өткізген кезде көптеген мұғалімдер
оқушыларды тек ғалым-физик мамандығын таңдап алуға бейімдейді. Бір мақсатты
көздеген осындай нұсқаудан кейін әдетте теориялық сабақтарға, әсіресе, аса
қиын есептерді көбірек шығаруға баса назар аударылады да, факультативтердің
лабораториялық-практикалық жағына менсінбей қараушылық пайда болады.
Физиканың факультативтік сабақтары тұрғысынан алғанда бұл талап ең
алдымен, физика курсының теориялық материалдары негізінде оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамытумен бірге физиканың практикада қолданылуына,
физиканың өмірмен байланысына дәйекті түрде көңіл бөлу керек деген сөз.
Физика факультативі оқушылардың едәуір бөлігін инженер мен техник кәсібін
жұмысшы мен механизатор мамандығын таңдап алуға бейімдеуге тиіс. Өнеркәсіп
орындарына экскурсия жасау, конструкторлық сипаттағы лабораториялық
жұмыстар мен тапсырмаларды орындау, қазіргі заман техникасы туралы
баяндамалар әзірлеу, мектептің өндірістік өрісіне жататын өнеркәсіп
опындарының жетекші мамандарының өз заводтарының және олардың даму болашағы
жайлы әңгімелері физиканың факультативтік сабақтарындағы оқушылардың
техникаға құштарлығын арттыра беретіні сөзсіз.
Осылардың барлығын қорыта келе факультативтік сабақтардың мазмұнын
бірмәнді анықтау мүмкін емес. Себебі, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамытатын, олардың пәнге қызығушылығын арттыратын сұрақтар физика курсында
көптеп кездеседі. Сондықтан оқушылардың қызығушылық сипатына, физика
кабинетінің жабдықталуына, мектептің өндіріс орындарымен байланысына т.б.
сол сияқты объективті және субъективті жағдайларға байланысты
факультативтік сабақтардың мазмұны және түрі анықталады.
Факультативтік сабақтар- мектепте білім беруде бірыңғай жүйесінің
күллі артықшылықтарын сақтап, оқушылардың жеке басының ынтасы мен қабілетін
дамытуға жағдай жасайтын, дифференциялдық оқытудың бір формасы. Өзінің
ұйымдастыру принципі бойынша ол міндетті және сыныптан тыс сабақтардың
арасындағы аралық күй болып табылады. Факультативті сыныптан тыс жұмыстың
әр түрлі формаларымен тоғыстыратын бір белгісі – осынау факультативтік
курсты таңдап алу міндетті емес. Ал оның міндетті курсты оқыту сабақтармен
ұқсас бір белгісі – факультативтердің тақырыптары анықталатын бірыңғай
ортақ бағдарламаның бар болуы.
Факультативтік сабақтарды өткізу әдістемесі жөніндегі ұсыныстар
көбінесе теріс формада айтылады: факультативтік сабақтар әдеттегі сабаққа
ұқсамауға тиіс, үйірме сабақтарының белгілі формаларын көшірмеуге, артта
қалғандарға қосымша сабақ түрінде айналмауға тиіс, жоғары оқу орындарына
түсетіндерді даярлайтын репетиторлық сабақ ретінде пайдаланылмауға немесе
жоғары мектеп типіндегі лекция курсына айналмауға тиіс.
Бұл қағидалардың бәрі де даусыз, өйткені мектептегі оқу-тәрбие
жұмысын ұйымдастырудың принципті жаңа формасы ретінде факультативтік
сабақтар оқушылармен шұғылданудың бұрыннан белгілі, дағдылы формалдарын
қайталамауы керек.
Сонымен бірге факультативтік сабақтар құр бос орыннан, жоқтан туа
салған нәрсе емес. Білімді тереңдету міндеттері, оқушылардың ынтасы мен
қабілетін дамыту, оларды бір кәсіпке бейімдеу міндеттері бұрын да, мектеп
жұмысы практикасына факультативтік сабақтарды енгізгенге дейін де болған.
Оларды шешу үшін осы уақытқа дейін сабақ үстінде және оқушылармен сыныптан
тыс жеке жұмыс істеудің әр алуан түрлері мен әдістері қолданылып келген
және қолданып та жатыр. Осынау міндеттерді шешу барысында мектептің қол
жеткен жақсы тәжірибелерін факультативтік сабақтарды өткізу практикасында
толығырақ пайдалануға болады.
Факультативтер мектептегі оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың жаңа
формасы болып табылғанымен, бұл факті-факультативтік оқуды өткізудің
формасы ретіндегі сабақтан толық бастарту керек деген сөз емес. Егер
факультативтің кейбір оқуы өзінің өткізу формасы жағынан таңдаулы
сабақтарға ұқсайтын болса, онда тұрған ешбір жамандық жоқ, бірақ оның күллі
оқуын дағдылы сабақтарға айналдырып жіберуге жол беруге болмайды.
Факультативтің кейбір белгілері пәндік үйірмеге де ұқсап кетуі
мүмкін. Үйірмедегі сияқты, факультативте де сабақтар оқушылардың ынта-
ықыласы негізінде ұйымдастырылады. Осыған қарап, тіпті үйірме мен
факультатив арасын ажыратудың керегі жоқ деген де пікір айтылады. Бірақ
көзделген мақсат қанша ортақ болғанымен (оқушылардың ынтасы мен қабілетін
дамыту) факультативтің үйірмеден бір айырмашылығы-оқу онда белгілі
бағдарламамен жүйелі түрде жүргізіледі, жұмыс формалары әр алуан болады,
оған жоғары оқу орындарындағы оқыту әдістерімен таныстыру, алған білімді
бақылау және есептеу элементтеріне дейін енгізіледі.
Оқушылар кейін жүре-келе, алдағы өмір жолының қандай түрін таңдап
алған күнде де, оларды оқуын жалғастыра беруге ынталы етіп тәрбиелеу
факультативтік сабақ міндеттерінің бірі болып табылады. Физикаға деген
ынтаны күшейтудің әр түрлі формалары мен әдістерін іздестірген кезде,
жоғары сынып оқушыларының едәуір бөлігі факультативке жазылғанда
практикалық мақсатты-жоғары оқу орнына түсуге әзірлену мақсатын көздейтінін
естен шығармау керек. Бұл фактімен санаспауға болмайды, алайда
факультативті жоғары оқу орнына емтихан тапсыру жөніндегі даярлық курсы деп
қарау принцип тұрғысынан дұрыс болмас еді. Факультатив мүмкін болғанша
физика ғылымы туралы физиканы зерттеу әдістері туралы, қазіргі заман
техникасында физикалық білімді пайдаланудың мүмкін жолдары туралы толық
түсінік беруге тиіс.
Факультативке қатысушылардың мамандық таңдап алуына нақты көмек
көрсету үшін ең алдымен оларды, жоғары оқу орындарына түсу емтиханында
кездесетін қиындықтармен емес, университеттегі оқу жүйесінің
ерекшеліктерімен, жоғары оқу орнын бітіргеннен кейін мамандар жұмысының
қиын да қызықты жақтарымен таныстыру керек. Жоғары сыныптарда жаңа
материалды факультативте баяндауды формасы жағынан мұғалім жоғары оқу орны
лекциясына жақындата түсуіне болады, ал оқушылардан сабақ сұраудың орнына
семинарлық сабақтар жүйесін пайдаланғаны жөн. Әрине, бұл арада оқушылардың
жас ерекшеліктерін ескерген жөн және жоғары оқу орнының жұмыс әдістерін
мектепте айнытпай енгізуден аулақ болған абзал. Тіпті лекция тақырыбын
сәтті түрде таңдап алған күннің өзінде, егер оның ұзақтығы бір сағаттан
асып кетсе, Х-ХІ сынып оқушылар жалығып кететінін практика сан рет көрсетіп
келеді, екі сағаттық семинарлар да кісіні шаршатып тастайды. Сондықтан да
екі сағаттық сабақ кезінде жұмыс формаларын өзгертіп, құбылып отыру керек.
Физика – эксперименттік ғылым. Бақылаулар мен тәжірибелер физикалық
құбылыстардың табиғаты туралы білім көзі болып табылады. Кез келген
физикалық теорияны бағалайтын критерий - күрделі тәжірибе. Оқушылардың
практикалық сабақтарда жасайтын бақылаулары, өлшеулері мен алынған
нәтижелерді талдауы шын мәнінде физика ғылымының негізі әдістерін қайта
жасау болып шығады.
Факультативке қатысушылар сабақтарды өткізудің мазмұны мен
формаларына қарап, зерттеуші-физик қызметінің сипатымен танысады.
Эксперимент жасауға бейімі бар бірқатар оқушылар, факультативтік сбақтарда
сол бейімділіктерін нығайтып дамыта алмайды да, физикадан тереңдей оқылатын
сабақтарға деген ықыласы бірте-бірте жойылады.
Факультативтік сабақтарда физикалық экспермент ролін артырудың тағы
бір дәйекті дәлелі-оқушылардың ынта-ықыласын анықтау үшін осынау
факультатив көлемінде олардан алынған анкеттер нәтижесі.
Оқушылардың факультативтік сабақтағы белсенділігін арттыру мүддесі
міндетті сабақтар өткізу ісінде демонстрациялық және лабораториялық
эксперименттің практикада әбден қалыптасқан ара қатысын қайта қарауды талап
етеді.
Факультативтегі демонстрациялық тәжірибелер, кейінірек теориялық
тұрғыдан қаралатын мәселелер мақсатында немесе теорияның негізі
қорытындыларын тексеріп көретін бақылау эксперименті ролін атқаратын
мәселелер мақсатына қызмет етуге тиіс.
Факультативтік сабақтардағы демонстрациялық тәжірбиелерді дайындап,
өткізуге оқушыларды қатыстырып отыру керек. Факультатив мүшелерінің
демонстрацияны әзірлеуге қатысу формалары әр түрлі бола береді.
Физикадан факультативтік сабақтардағы демонстрациялық
эксперименттер үлесін шамалы азайту, әрине, демонстрациялық үстелде
жасалатын әрбір тәжірибенің ролі мен маңызын әсте төмендетпейді. Физикаға
ықылас білдіретін оқушылар әр сабақта жаңа тәжірибе жасағысы немесе көргісі
келеді. Физика факультативінде олардың үміт-сенімі зая кетпеуге тиіс, яғни
әрбір сабақ сайын (немесе соған жуық мөлшерде) демонстрациялық немесе
лабораториялық эксперимент жасауды жоспарлаған жөн.
Лабораториялық жұмыс формасындағы физикалық эксперимент
факультативтік сабақтарда көптеген жағдайда демонстрациялық экспериментпен
салыстырғанда пайдалырақ деп есептеледі. Экспериментті орындаған кездегі
оқушылардың жоғары белсенділігі мен тәуелсіздігі физикалық құралдармен
жұмыс іскерлігінің және бақылаулар мен өлшеулер нәтижелерін өңдеу
дағдыларының қалыптасуы, оқушылар өздерінің шапшандықтарына байланысты жеке
жоспар бойынша бақылаулар жүргізу мүмкіндіктерінің болуы-оның даусыз
артықшылығы. Оқушы мен зерттелетін табиғат құбылысы арасында дәнекерліктің
болмау факторының маңызы да аз емес. Сан рет өңделіп және ешбір кедергісіз
демонстрация үстелінде мұғалім жасаған эксперменттерді әдетте оқушы жақсы
дайындалған фокус деп қабылдайды, ал өзінің тіпті ең қарапайым
эксперименттерінің нәтижелерін кәдуілгі жаңалық ашқандай көреді.
Мұғалімге де, оқушыларға да әбден үйреншікті болып кеткен
лабораториялық сабақтар өткізудің екі формасы бар - жаппай лабораториялық
жұмысты орындау және физикалық практикумды жүргізу.
Факультативтік сабақтарда лабораториялық жұмыстарды физикалық
практикум түрінде өткізудің пайдасында бірқатар дәйекті дәлел келтіруге
болады. Біріншіден, физикалық практикумның лабораториялық жұмыстарын
орындау оқушылардың әрқайсысының ықыласы мен бейімін ескеріп, олардың
шығармашылық қабілетін дамытуға зор мүмкіндік туғызады. Практикумда
күрделілігі мен сипатының деңгейі әр алуан жұмыстарды жасатуға болады.
Олардың кейбіреуіне толық түсініктеме, енді біреулеріне қысқаша нұсқаулар
беріп, ал үшіншілерін-орындау үшін қажетті құрал-жабдықтарды оқушы
өздігінен таңдап алып, және экспериментті орындау схемасын жасауды талап
ететін есеп түрінде тұжырымдауға, төртіншілерін консрукторлық тапсырмалар
ретінде ұсынуға болады. Оқушылардың лабораториялық эксперментті өздігінен
қойып және орындап дағдылануы үшін, олардың әрқайсысының жеке басының
ерекшеліктерін ескере отырып, творчестволық қабілетін дамыту үшін физикалық
практикумның кең жол ашатыны, жаппай лабораториялық жұмыстарға қарағанда,
факультативтік сабақтарда лабораториялық эксперимент өткізудің осы
формасының аса маңызы бір артықшылығы болып табылады.
Факультативтік сабақтарда физикалық практикум өткізу тәжірибиесі
факультативтік оқудың негізі міндеттерін шешуде оның аса тиімді әдіс екенін
айдан анық дәлелдеп отыр. Алайда факультативтегі лабораториялық жұмыстарды
тек физикалық практикум түрінде ғана өткізіп қоя салу ісі бірқатар елеулі
мәселелер тудырып келеді.
Жаппай лабораториялық жұмысты енгізу, сабақтарды өткізу формасын
таңдап алар кезде мұғалімнің мүмкіндіктерін кәдімгідей молайта түседі. Ол
оқушылардың өз бетімен жасайтын практикалық жұмысына бөлінген уақыт үлесін
көбейтуге жағдай жасайды, оқушылардың өздігінен жүргізетін физикалық
экспериментінің оқылған теориялық материалмен байланысын қамтамасыз етеді,
өйткені жаппай жұмыс та, әдетте, оны орындау кезінде пайдаланылатын
теориялық материалдар оқып үйренілетін сабақ үстінде жасалады.
Физика-техникалық модельдеу курсы ғылыми немесе техникалық
шығармашылыққа бейімі бар оқушыларға арналады. Мұнда басты назар мектеп
бағдарламасын кеңейтуге емес, оқушылардың физика сабағынан алатын білімін
пайдалану негізінде, олардың шығармашылық қабілетін дамытуға аудырылады.
Зерттеу және конструкторлық жұмыс кезінде алған білімді шығармашылықпен
қолдану , оқушылардың тек қабілетін дамытып қана қоймайды, сонымен бірге
олардың білімін тиянақтап, тереңдете түсуге де игі әсерін тигізеді.Физика-
техникалық модельдеу сабақтарының негізгі формасы оқушылардың
лабораториялық жұмыстары болып табылады. Ол курске бөлінген уақыттың 60 %-
ін алады. Міне осы жәйіттің өзі сабақтар сипатын едәуір дәрежеде анықтап
береді, алайда көп нәрсе сабақтарды өткізу әдістемесіне да байланысты.
Модельдерді конструкциялаудағы негізгі міндет-оқушылардың өз білімін
шығармашылықпен қолдана білуі дейтін болсақ, онда мұғалім оқушылардың
шығармашылық іс-әрекетін оятып, олардың өздігінен дербес жұмыс істеуін
күшейтетін тиімді тәсілдерді табуға тиіс.
Мәселені қою ерекшелігі, оны шешу жолдарының екі ұшты болмауы-
болжамының тосын табылуы, оның күтпеген жерден кенет шешілуіне байланысты
оқушыны қуанышқа бөлейді, оның осы мәселеге деген ынтасын күшейтіп, оны
шешуге талаптандырады. Мұғалімнің өткізіп жатқан сабағына шын көңілімен
ынталы болуы, қиын жұмыстың көзін тауып оны ойламаған жерден оңай,
түсінікті етіп өткізуі көп жағдайда шешуі қызмет атқарады. Бұл-мәселенің
тұжырымдамасы білімнің бір сферасының терминдерімен бірлесе, ал оны шешу
екінші бір сферада жүргізілсе ғана жүзеге асады.
Конструкция жасау әдістемесі техниканың әр түрлі саласында әр алуан
деңгейде зерттелген. Ал, негізгі конструкторлық тапсырманы шешу аса көп
қиындықпен тамырласып жатады, әсіресе осыған ұқсас есепті шығарудың белгілі
бір жолы болмаса, тіпті қиын. Шығармашылық конструкция жасау әдістерін күні
бұрын бағдарламалап қоюға болмайды, дегенмен олардың ішіндегі ең бір
танымал әдістері біліп жүрген пайдалы.
Факультативте есеп шығару сабағын өткізудің өзіндік қиындықтары
болады. Қазіргі кезде қиындатылған есептер жинақтары жетіп жатыр, солардың
ішінен кез келген тақырыпқа есептер таңдап алу қиын емес. Қиындатылған
есептер шартынан әдетте жұмбақ шешу талап ететін кейбір элементтер кездессе
де, есеп шығарудың негізгі мақсаты - физикадан алған теориялық білімді
практикада қолдана білуге машықтандыру. Аса көп, әр алуан физикалық
есептердің ішінен,сол есептерді шығарған кезде оқушылар физиканың тиісті
бөлімі есептерінің негізгі типтері жәйлі неғұрлым толығырақ түсінік алып,
оларды оңтайлы тәсілмен шығаруды үйренетін түрлерін таңдап-талғап алу
мұғалімнің негізгі міндеті болып табылады.
Есептер шығару жөніндегі сабақты өткізудің көп жағдайда ұтымды
саналатын формасында бір топтың оқушыларды бірдей есептерді шығарады. Мұнда
олардың бәрінің жағдайы бірдей болады, мұғалімнің оқушылар қабілетіне күн
ілгері қойған бағасы жұмыс нәтижесіне әсер етпейді. Осы типтегі сабақтар
факультативке қатысушылардың бәріне пайдалы болу үшін, сұрыпталып алынған
есептер оқушылардың бәріне бірдей соны болуы, ал күрделілік дәрежесі
жағынан күшті оқушыларға лайықталып алынуы тиіс. Оқушылардың ойлануына
берілетін бірқатар уақыттан кейін, есепті шығарған немесе онын шығару жолын
білетін бір оқушы тақтаға шақырылады. Есептің мазмұны мен оны шығарудың
мүмкін жолдарын ұжым болып талдау факультативтік топқа қатысушылардың
физика есептерін өз бетімен шығаруға деген дағдысын жеделірек дамытуға
жағдай жасайды.
Физиканың факультативтік сабақтарында эксперименттік есептер шығаруға
айрықша көңіл бөлген жөн.
Факультативтік сабақтармен тығыз байланысты физика жөніндегі сыныптан
тыс жұмыстың бір түрі-физикалық олимпиадалар.
Олимпиаданың өзгеше бір белгісі –(оның бірінші кезеңі-мектеп
олимпиадасынан бастап) жарыс рухы жұмыстың осы түрінде ең күштілерді
айқындау болып саналады. Мектептің ең таңдаулы физигі атану жолындағы күрес
және аудандық (қалалық), облыстық, республикалық, бүкілодақтық, тіпті
халықаралық олимпиадалар дәрежесіне көтеріліп, соларға қатысуға мүмкіндік
алу көптеген оқушылар үшін мектепте физикамен жүйелі түрде шұғылдануға
жетекші болады. Республикалық және бүкілодақтық олимпиадалда жеңіске
жеткен оқушыларды физика профиліндегі жоғары оқу орындарына ұсыну
практикасы да белгілі роль атқарады.
Физика жөніндегі сыныптан тыс жұмыстардың негізгі түрлерінің бірі
–үйірме жұмысы. Мектепте физикалық немесе физика-техникалық үйірмелер
жұмысына әдетте физика мұғалімі басшылық етеді.
Факультативтік сабақтар мен физикалық немесе физика-техникалық
үйірмелердің міндеттері мен масаттарының жақындығы кейбір мұғалімдері
мектепете осы жұмыстардың әйтеуір бір түрін ұйымдастырсақ жетіп жатыр
деген оқтамға апарады. Мысалы, мектепте физикадан факультатив
ұйымдастырылса, кейде физика үйірмесі өз жұмысын доғарады, мұны олар
физикадан факультатив ұйымдстырылуын байланысты оқушылардың барша талабы
қанағаттандырылады да, үйірме жұмысын жүргізудің қажеті болмай қалады деп
түсіндіреді.
Факультативтік курстардың ерекшеліктері
Факультативтік курстың төмендегідей түрлерін атап өтуге болады:
1.Арнайы курстар. Арнайы курс түрінде өткізілетін факультативтік
сабақтарда оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыруда маңызды рөлге ие
физиканың бөлімдері тереңірек оқытылады және физиканың негізгі заңдарының
практикада әр түрлі салаларда қолданылуымен жан-жақты таныстырылады.
Арнайы курстың бірінші типі – негізгі курстың бағдарламасында жоқ
кейбір маңызды тақырыптарды компенсациялайтын факультативтер.
Екінші типі – мектеп физика курсындағы жеке бөлімдерді тереңдеп
оқытатын факультативтер. Осындай курстарға Термодинамика негіздері және
молекулалық физика, Статистикалық физиканың элементтері курстарын
жатқызуға болады.
Арнайы курстың үшінші типі – физикалық есептерді шешудің тәсілдеріне
арналған факультативтер.
2.Қиындатылған деңгей курсы. Факультативтік сабақтың бұл түрі негізгі
физика курсының мазмұнымен тікелей байланысты болады. Қиындатылған деңгей
курсында оқушылар сабақта алған білімін тереңдетуге, олардың қызығушылығын
жан-жақты дамытуға және болашақта мамандық таңдауда физикамен тығыз
байланысты болатын мамандықтар жөнінде мәліметтер алуға мүмкіндік жасалады.
Әрбір сынып үшін арнайы курс факультативтік сабақтарының саны бірнешеу
болуы мүмкін, ал физиканың қиындатылған деңгейлік курсының саны әрбір
сыныпқа біреу болуы жеткілікті.
Бұл типтегі факультативтердің ең маңызды ерекшелігі негізгі курспен
біріге отырып, тереңдетілген мектептердегі курстың мазмұныны анықтайды.
Физиканың тереңдетілген курсының мазмұнының бірдей болуы
факультативтік сабақтардың бұл типін ендіруде мектептің оқу-әдістемелік
қамтамасыздандырылуы мен физика мұғалімін дайындауды жеңілдетеді.
Қиындатылған деңгейдегі факультативтердің мазмұнын анықтауда негізгі
мақсат мынада болады қазіргі және қолжетерлік оқу материалын алу керек
болады. Бұл типтегі факультативтер негізгі курсқа қарағанда толығырақ,
барлық фундаментальді физикалық теорияларды қамтиды.
-классикалық механиканы оқығанда аса назар аударылатыны Галилейдің
салыстырмалы принципі, материал сызықты және кері механиканың есептерін
шешу, механиканың барлық сақталу заңдарының қолданылуы: импульс, энергия,
импульс моменті негізінде құрылады;
-молекулалық физиканы оқығанда оқушылар динамикалық және статистикалық
заңдылықтар арасындағы айырмашылықтар жөнінде мағлұмат алады;
-электродинамиканы оқу барысында электрлік және магниттік өрістердің
байланысы қарастырылады;
-кванттық физиканы оқығанда фотондардың өмір сүретіндігі жөнінде
экспериментальды дәлелдерге көңіл бөлінеді: фотоэффект, Комптон эффектісі,
Боте тәжірибесі, толқындық-корпускулалық дуализм, анықталмаушылық қатынасы,
элементар бөлшектер туралы бүгінгі таңдағы түсініктер жайында мағлұматтар
алады;
-тербеліс және толқындық процестерді оқығанда механикалық және
электромагниттік тербелістерден атомдық, ядролық спектрлер және элементер
бөлшектердің спектріне дейін үйренеді.
Ғылыми көзқарастың жинақталуының маңызды элементтерінің бірі физикалық
заңдар мен түсініктердің қолдану шекарасын және шарттарын нақты көрсету.
Бұл идея кинематикадағы жылдамдықтарды қосудың классикалық заңынан бастап
бейсызық оптиканың заңдарына дейін физиканың қиындатылған деңгей курсының
бүкіл құрылымында іске асады.
Қиындатылған деңгей факультативтік курсының оқу материалдарының
мазмұнын таңдап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І тарау. Орта мектепте физика пәнін оқытудың көкейкесті мәселелері.
1.1. Қазақстан Республикасындағы орта мектепте физика пәнін
оқытудың бүгінгі таңдағы жағдайы.
1.2. Жаратылыстану-математика бағытындағы мектептің 10-сыныбы
Физика курсының мазмұны.
1.3. Физика пәнінен қосымша сабақтар жүйесі
II тарау. Жаратылыстану-математика бағытындағы сыныптарда механика
бөлімінен қосымша сабақтар ұйымдастыру.
2.1. Материялдық нүктенің кинематикасы тарауы бойынша қосымша сабақтар
ұйымдастыру мәселесі.
2.2. Айналмалы қозғалыс динамикасы тарауын тереңдетіп оқыту.
III тарау. Молекулалық физика және электродинамика бөлімі бойынша қосымша
сабақтарды ұйымдастыру әдістемесі.
3.1.Жылу двигательдері және олардың пайдалы әсер коэффициентін
жоғарылатудың жолдары.
3.2.Тұрақты электр тогы.
IV тарау. Электр және магнетизм бөлімі бойынша қосымша сабақтарды
ұйымдастыру.
4.1.
4.2.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан Республикасы үкіметі тәуелсіздік алған мезеттен бастап
кеңестік экономикадан нарықтық экономикаға көшу үрдісін іске асырып
келеді. Осыған байланысты экономиканың барлық салаларындағы сияқты білім
беру жүйелерінде де нарықтық экономиканың талаптарын қанағаттандыратындай
реформалар іске асырылуда.
Қазақстанның жаhандық экономикадағы бәсекелестік ұстанымдары көп ретте
оның Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруіне байланысты айқындалатын болады.
Сондықтан Қазақстан республикасының үкіметі Бүкіләлемдік сауда ұйымына
енуге дайындық үстінде. Осылайша Бүкіләлемдік сауда ұйымына ену үшін
көптеген міндеттерді мойынға жүктейтін шарттарға экономиканың басқа
салаларындағы сияқты білім беру жүйесінде де әлемдік стандарттарға көшу
қажеттігі туындады. Дүние жүзінде білім берудің әр түрлі жүйесі мен түрі
бар екені белгілі. Атап айтсақ, еуропалық, американдық, жапондық, ресейлік
т.б. Бұл елдерде мемлекеттік деңгейде білім берудің тиімді, экономиканың
дамуына оң әсер ететін қалыптасқан ғылыми-тәжірибелік жүйесі бар. Білім
беру жүйесін халықаралық деңгейде интеграциялау бағытындағы құнды шешім –
1997 жылғы Лиссабон конвенциясы. Қазақстан бұл құжатты басшылыққа алып, оны
оқу жүйесіне ұтымды пайдалануға шешім қабылдаған болатын. 1998 жылы Батыс
Еуропаның 4 елі (Германия, Италия, Франция және Ұлыбритания) білім беру
жүйелері мен құрылымдарын сәйкестендіру жөнінде Сорбон декларациясын
қабылдаған болса, 1999 жылы еуропаның 30-ға жуық елінің білім беру өкілдері
Болон декларациясына қол қойды. Бұл декларацияға сәйкес 2010 жылға дейін
Еуропалық білім берудің бірыңғай жүйесіне көшу көзделген болатын.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев дәстүрлі халыққа
Жолдауында Қазақстанның жоғары оқу орындарының міндеті - әлемдік
стандарттар деңгейінде білім беру десе, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы атты Жолдауында
Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі. Бізге
экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы
білім беру жүйесі қажет деп атап көрсетті [1]. Демек, нарықтық жүйе
тетіктерін терең меңгерген, халықаралық озық үлгідегі білім беру
стандарттарына сәйкес, білім берудің мазмұны мен сапасын жақсарту арқылы
білікті, білімді жаңа тұрпатты мамандар дайындауды инновациялық негізде
жүзеге асыруға басымдық беру бірінші кезекке шыққаны белгілі. Өйткені
еліміздің болашақтағы әлеуметтік-экономикалық даму жағдайын ескеретін
болсақ, экономикалық өсу стратегиясының негізгі жолы, тек табиғи шикізат
ресурсын өндіріп, оны экспортқа шығарып қана қоймай, оны өңдеп жоғары
қосылған құны бар өнім алу үшін Отанымыздың адам ресурстары мен
интеллектуалдық потенциалын пайдалану өте ұтымды бағыттардың бірі болары
анық. Білім беру реформасы табысының басты өлшемі – тиісті білім мен білік
алған еліміздің кез келген азаматы әлемнің кез келген елінде қажетке
жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілу болып табылады. Біз бүкіл
елімізде әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру мен қызметіне қол
жеткізуге тиіспіз.
Елбасымыз Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер – бүгінгі мектеп
оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе Қазақстан сол деңгейде болады.
Сондықтан ұстазға жүктелетін міндет ауыр деген болатын.
2008 жылдан бастап орта мектепте білім беру мерзімін 12 жылға көшіру
қолға алынуда. Қазақстан Республикасының 12 жылдық орта жалпы білім беру
тұжырымдамасы-жалпы орта білім беру жүйесінің мақсаты, міндеттері,
ұйымдастыру ұстанымдары мен бағыттары бейнеленетін негізгі құжат.
Жоғары динамикалы, жаһандану дәуірінде өмір сүру үрдісін, ойлау мен
қарым-қатынасты түбегейлі өзгертетін байланыс құралының қарқынды дамуы,
сондай-ақ адамның интелектісіне, әл–ауқаттылығына, оның икемділігіне,
жасампаздық іс-әрекетіне қол жеткізетін тәсілдер қоғамның негізгі капиталы
бола бастады. Қоғамдағы мұндай жағдайда өзекті мәселелердің бірі -
өзгермелі әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүруге белсенді
қатынасын байқатып, оны жақсартуға ықпал ете алатын, бәсекеге қабілетті
жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады.
12 жылдық білім берудің басты мақсаты - өзінің және қоғамның
мүддесіне өзін-өзі белсенді етуге дайын, өзгермелі даму үстіндегі ортада
өмір сүруге бейім, бәсекеге қабілетті және құзіретті, шығармашыл, білімді
тұлғаны дамыту және қалыптастыру.
Осыған байланысты орта мектепте білім беру жүйесінің жаңа стандарты
қабылданып, алғашқы Қазақстандық төл оқулықтар шығарыла бастады. Жаңа
стандартқа сәйкес оқулықтарды шығару Атамұра коорпорациясына жүктелді.
Қазақстандық көптеген ғалымдар мен білікті ұстаздардың ат салысуымен аз
ғана уақытта алғашқы төл оқулықтар шығарылды. Әрине бұл оқулықтардың
құрылымдық мазмұны, әдістемелік көркемделуі жағынан көптеген кемшіліктері
де болды. Ол туралы Республикалық ғылыми-әдістемелік журналдарда көптеген
мақалалар шықты.
І тарау. Орта мектепте физика пәнін оқытудың көкейкесті мәселелері
1.1. Қазақстан Республикасындағы орта мектепте физика пәнін оқытудың
бүгінгі таңдағы жағдайы
Қазіргі мектеп физикасы басқыштық принципте құрылған. Бұл принцип
бойынша физиканың барлық бөлімдеріндегі өтілетін оқу материалдары
қиындықтарына қарай екі бөлікке іріктеліп алынады да, оның оңайы бірінші
басқышта, екіншісі жоғарғы сыныпта оқытылады. Реформаға дейін оқулықтарда
физика және астрономия жеке пәндер ретінде оқытылды. Ал, реформадан кейін
бірге оқытылады. Мектеп физика курсын жаңарту мақсатында 7-9 сыныптар үшін
физика және астрономия етіп бекітілген бағдарлама жасалған. 10-11
сыныптарда гуманитарлық, жаратылыстану математика бағыттарына арналып, әр
түрлі оңай және тереңдетілген саралап оқыту көзделген. Бірінші басқышта
негізгі мектептерде жаңартылған бағдарлама бойынша біріктіріліп оқытылатын
физика және астрономия курсының өзіндік ерекшелігі әлемнің біртұтастығы мен
материяның бірлігі деген принциптің алынуы.
Физика және астрономия пәнін оқытудың тиімділігі кейбір физикалық
ұғымдарды астрономиялық бақылаулар толықтырып оқушының материалды толық
меңгеруіне жағдай жасайды.
Орта мектептерде физиканы жемісті оқыту проблемаларының шешілуі оқу
процесіне заман талабына сай, әрі ұлттық ерекшеліктерді ескеретін
оқулықтардың, және сол оқулықтар негізінде оқытудың қандай жаңа
әдістемелері мен оқу құралдарының енгізілуіне тәуелді. Осы мақсатта
Р. Башарұлы, У. Тоқбергенова, Д. Қазақбаева авторлығымен жарық көрген
орта мектептің 7-сыныбына арналған Физика және астрономия оқулығы
сынақтан өткізіліп, 2002-2003 оқу жылынан бастап оқу процесіне ендірілген
болатын. Авторлар оқулық жасауда басты мақсат етіп оқушыға өз бетімен білім
алу үшін қажетті құрал дайындау деп санайтындығын айтады. Десек те жаңа
оқулықтың кемшіліктері жеткілікті, ол түсінікті де, себебі жаңа Мемлекеттік
білім беру стандартына сай жарық көрген алғашқы төл оқулық. Жіберілген
техникалық қателерді айтпағанның өзінде әдістемелік кемшіліктер де
баршылық. Оқушылардың жас ерекшеліктері, пән аралық байланыстар ескерілмей,
кейбір оқу материалдарының мәтіні ауыр, шектен тыс ғылымиланған. Бұл
қиыншылықтан пән оқытушысының асқан шеберлігі мен шығармашылық ізденістері,
оқу процесінде жаңашыл педагогтардың озық әдістемелерін, оқу құралдарын
қолдану алып шығады.
Физиканы 10-11-сыныптарда оқытудың арнайы мақсаттары мынаған саяды:
оқушы бойында техниканың әр түрлі салаларының, химиялық және биологиялық
құбылыстар мен процестердің негізінде физика және оның заңдары жататындығы
туралы білімдерді, физиканың зерттеу әдістері мен зерттеушілік сипаттағы
білімдерді құрастыра білу және кәсіби маңызды тәжірибелік біліктіліктерді
қалыптастыру.
Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы 10-11 сыныптарға арналған физика
курсының бағдарламасы 68 сағатқа есептелген. Курстың оқу материалы іргелі
физикалық теориялар айналасына топтастырылған. Материалды осылай топтастыру
гуманитарлық бағыттағы сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетінің
ерекшелігіне байланысты және оларда теориялық ойлау элементтерін, танымдағы
теорияның рөліне, теория мен эксперименттің ара қатысына байланысты
әдіснамалық білім жүйесін қалыптастыруға, физиканың дамуын қоғамның, оның
мәдениетінің дамуымен байланыстыруға, тарихи тұрғыдан қарауға мүмкіндік
береді.
Қоғамдық-гуманитарлық бағдардағы сыныптарда физика курсын оқыту әрі
қарай жоғары оқу орындарына түсу үшін емтихан тапсырмайтын оқушыларға пән
бойынша мемлекеттік стандарт талаптарын қанағаттандыратын деңгейде білім
беруді, физиканың жетістіктері мен принциптері туралы жеткілікті толық
түсінік тудыруды ескереді.
Бұл сыныптарға арналған физиканы оқыту әдістемесінің жасалынбағандығы,
базистік оқу жоспарында физикаға арналған сағат санының (аптасына 1 сағат)
аздығы бұл бағдардағы курсқа елеулі көңіл бөлуді талап етеді.
Бұл сыныптарда сабақ беретін мұғалімдердің көпшілігі физика курсының
кейбір тақырыптарын күрделі деп есептеп, оларды елеулі түрде қысқартып
немесе тақырыптық жоспардан алып тастауда. Мұндай тұрғыдан қарау кезінде
гуманитарлық сыныптардағы физиканы оқытудың мақсаттары мен оқушылардың оқу-
танымдық іс-әрекеттерінің ерекшеліктері, олардың мүдделері мен кәсіби
ниеттері ескерілмейді, ал бұл өз кезегінде оларда белгілі бір дәрежеде
Әлемнің ғылыми-жаратылыстану бейнесі туралы түсініктері мен жаратылыстану
ойлауын қалыптастыруға мүмкіндік бермейді. Гуманитарлық сынып оқушыларының
физикадан білімді игеруі әдетте мектеп курсымен шектелетіндігін және
олардың мектепте кеңістік, уақыт, қозғалыс, импульс, энергия және т.б.
ұғымдар туралы қалыптасқан түсініктері де өзгеріссіз қалатындығын ескеру
қажет. Оқушылардың Әлем туралы білімдерін тереңдету және кеңейту үшін,
сонымен қатар олардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыруда қазіргі заманғы
физиканы оқытудың маңызы зор.
Оқушылардың қандай да бір пәнді зерделеуге қатысты арнайы
қабілеттіліктерінің құрылымына қатысты психологтардың зерттеулерін талдай
келе, қоғамдық-гуманитарлық бағдардағы сынып оқушыларына шығармашылық
белсенділік және байқағыштық, әсерлілік сияқты жеке қабілеттіліктерді
біріктіретін эстетикалық көзқарас, жадында көрнекі бейнелердің сақталуы,
шығармашылық елестету, сезімталдық және тілдің мәнерлілігі тән екендігін
атап өтеміз. Сондықтан қоғамдық-гуманитарлық бағдардағы сыныптарға арналған
физика курсының оқу-әдістемелік кешенін дайындауда оқытудың жалпы және
арнайы мақсаттары, оқушылардың қабілеттіліктері және оқу-танымдық іс-
әрекеттерінің сипаты ескерілуі тиіс екендігін басшылыққа алдық.
1.2. Жаратылыстану-математика бағытындағы мектептің 10-сыныбы физика
курсының мазмұны
Жаратылыстану-математикалық бағыттағы сыныптарда физиканы зерделеуге
бөлінуі тиіс оқу уақыты принципті мәселе болып табылады. Физика-
математикалық және жаратылыстану бағытындағы мектептер өздерінің жұмыстық
оқу жоспарларын құру кезінде әрбір сыныпта физиканы оқыту үшін аптасына 5
және 4 сағат бөлінуін ескеруі қажет.
Жалпы білім беретін орта мектептің жаратылыстану–математика
бағытындағы 10 сыныптарына арналған оқулық Алматы қаласындағы Мектеп
баспасынан В.Кронгарт, В.Кем, Н.Қойшыбаев авторларымен жарық көрді. Бұл
оқулық жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы
10-сыныпта оқытылатан физика курсының оқу бағдарламасына сәйкес жазылған
және мектеп оқулығына қойылатын талаптарды қанағаттандырады. Орта мектепте
жоғары сыныптарды жаратылыстану-математика және қоғамдық-гуманитарлық
бағыттарды екіге бөлінуінің негізгі мақсатын басшылыққа ала отырып
дайындалған бұл оқулықта жалпы физика курсының механика, молекулалық физика
және термодинамика, электродинамика, электр және магнетизм (Эрстедтен
Эйнштейнге дейін) тараулары қамтылады.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігінің 18.01.05 жылғы
№672 бұйрығымен бекітілген Ы. Алтынсарин қазақ білім Академиясында
Р.Б.Башаров, У.Қ.Тоқбергенова, Д.М.Қазақбаева, Г.З.Байжасарова және
Б.А.Кронгарт авторлығымен дайындалған орта мектептің
жаратылыстану–математика бағытындағы 10-11 сыныптарға арналған
бағдарламаларында 10 сыныпта Физика курсын оқытуға барлығы 102 сағат,
яғни аптасына 3 сағаттан жоспарланған.
Физика курсының ұсынылып отырған бағдарламасы негізгі және вариативті
бөліктерден тұрады. Вариативті бөлік белгілі бір дәрежеде әр мектептің
ерекшелігін ескеруге мүмкіндік береді. Физика – математикалық бағыттағы
мектептер мен сыныптар физика курсын ұсынылып отырған бағдарлама бойынша
оның вариативті бөлігінде көрсетілген мәселелермен қоса, толық көлемде
оқытады.
Бағдарламаның вариативті бөлігінің мазмұны оқушылардың физикалық
құбылыстарды танып-білуге деген қызығушылығын дамытуға, ғылымның іргелі
негіздері мен олардың қолданылуын өз бетінше зерделеу дағдысын
қалыптастыруға бағдарланған.
Осы бағдарлама негізінде Механика бөліміне 22 сағат, оның ішінде
Кинематикаға 8 сағат, Динамика тарауына 11 сағат, ал Сұйықтар мен
газдардың қозғалысы тарауына 3 сағат бөлінген. Сонымен қатар, жалпы физика
курсының Механика бөлімін оқытуда бағдарламада 17 көрсетілімдер және 9
лабораториялық жұмыс ұсынылған. Бұған дейінгі орта жалпы білім беретін
мектептің физика пәнін оқу бағдарламасында қамтылған негізгі механикалық
құбылыстар мен заңдарға қосымша жаңа оқулықта қатты дененің айналмалы
қозғалысының динамикасы тарауы енгізілген. Мұнда, атап айтқанда: Айналмалы
қозғалыс заңының ІІ заңы, Айналмалы қозғалыстың энергиясы және инерция
моменті, Импульс моменті және оның сақталу заңы сияқты мектеп физика
курсы үшін тың тақырыптар енгізілген. Астрономия пәнінде оқытылатын Аспан
денелерінің қозғалыс динами касы, Кеплер заңдары және олардың
математикалық негіздемесі тақырыптары да жаңа оқу бағдарламасының
ерекшеліктерінің бірі болып табылады. Жаңа оқулықтың Механика бөлімінің
тағы бір ерекшелігі негізгі физикалық заңдардың математикалық негіздемелері
қорытылып, ол өрнектің физикалық мағынасы, одан шығатын салдарлар кеңінен
талданған. Әрине бұл мәселелер мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне
байланысты оқу материалын игеруде қиындықтар тудыруы мүмкін. Алайда
таңдаған болашақ мамандығының профилдік пәні болып табылатын физика ғылымын
терең игерту мақсатында жасалған бұл қадам өз үмітін ақтайды деп сенеміз.
Жалпы физиканың келесі бөлімі Молекулалық физика және термодинамика
бөлімін оқытуға 28 сағат: Молекулалық–кинетикалық теория негіздері -12
сағат, Термодинамика негіздері -11 сағат, Сұйықтар мен газдардың
қасиеттері -3 сағат, Қатты дене механикасының қасиеттері-2 сағат
бөлінген. Жаңа оқу бағдарламасында жалпы физиканың бұл бөлімін оқытуда да
қалыптасқан дәстүрлі оқу материалдары жаңа тақырыптармен: Нақты газдар,
Ван-дер-Вальс теңдеулері, Пуассон теңдеуі, Сұйықтың беткі қабатының
қасиеттері, Қыл түтікті құбырлар, Жылулық құбылыстар кеңейтілген. Бұл
бөлімді оқыту барысында 15 көрсетілім және 7 лабораториялық жұмыстар
ұсынылған. Молекулалық–кинетикалық теория негіздері тақырыбының негізгі
идеясы заттың дискреттік күйінің теориясын негіздеу және ретсіз (хаосты)
қозғалыстағы бөлшектердің қозғалысын сипаттау болып табылады. Идеал және
нақты газдардың МКТ-ның негізгі теңдеуін тұжырымдау, жылулық процестердің
қажеттілігінің себептерін көрсету кезінде статистикалық идеялар жүзеге
асады, сондай-ақ бұл идеялар өткізгіштің электрондық теориясын, кванттық
оптиканы, атом және атом ядросы физикасын баяндау кезінде жалғастығын
табатын болады.
Электродинамика бөлімі жалпы физика курсының негізгі бөлімдері
болып табылады. Бұл бөлімде оқытуға жаңа бағдарламада 42 сағат
жоспарланған. Электростатика тарауын оқытуға 10 сағат, Тұрақты электр
тогы тарауына 10 сағат, Магнит өрісі-6 сағат, Электромагниттік
индукция тарауын оқытуға 6 сағат және Әр түрлі ортадағы электр тогы
тарауын оқытуға 10 сағат жоспарланған. Бұған дейінгі орта білім беретін
мектептің физика пәнінің оқу бағдарламасымен салыстырғанда жаңа оқу
бағдарламасында электродинамика бөліміне қатысты да құрылымдық және
мазмұндық ерекшеліктер бар. Жаңа оқу бағдарламасының электродинамика
бөліміне қатысты мазмұндық ерекшеліктері ретінде Кирхгоф ережелері, Био-
Савар-Лаплас заңы, Соленойд пен торойдтың магнит өрісі, Термисторлар
т.б. тақырыптарды атауға болады. Электродинамика тарауын оқыту барысында
бағдарламаға сәйкес 19 көрсетілімдер және 5 лабораториялық жұмыстар
орындалады. Бағдарламада уақыт қорына 10 сағат бөлінген.
Орта білім беретін жаратылыстану–математика бағытындағы сыныптарда
физика пәнін оқыту нәтижесінде оқушының дайындық деңгейіне мынандай
талаптар қойылады:
Механика бойынша:
-механикалық қозғалыстың салыстырмалылығы; лездік жылдамдық және үдеу,
импульс сияқты ұғымдар мен шамалардың физикалық мағынасын түсінуі;
-нақты мысалдар арқылы инерциялық санақ жүйелерінің теңдігін көрнекі түрде
көрсете білуі;
-импульстің сақталу заңын реактивті қозғалысты түсіндіруге қолдана алуы;
-бүкіләлемдік тартылыс заңын ауырлық күшінің планетадан алыстау қашықтығына
байланыстығын түсіндіруге пайдалана білуі;
-механикалық қозғалысты, серпімді деформацияны байқауға болатын белгілерді
атай алуы;
-тең үдемелі түзу сызықты қозғалыс кезіндегі кинетикалық шамалардың уақытқа
тәуелділігін көрсететін графиктерді салып, оқи алуы;
-көкжиекке бұрыш жасай лақтырылған дененің ұшу қашықтығы мен көтерілу
биіктігін есептей білуі;
-денелердің серпімсіз соққыдан кейінгі жылдамдықтарын, олардың берілген
массасы мен соқтығысуға дейінгі жылдамдықтары бойынша есептер шығара алуы;
-ньютон механикасының қолданылу аясы мен саласы білуі тиіс.
Молекулалық физика және термодинамика бойынша:
-Зат мөлшері, заттың молярлық массасы; идеал газ, температура, қаныққан
және қанықпаған булар сияқты ұғымдар мен шамалардың физикалық мағынасын
түсінуі;
-Газдардың кинетикалық теориясының негізгі теңдеуін, МКТ немесе зат
бөлшектерінің ілгерілемелі қозғалысының орташа кинетикалық энергиясы мен
температураның байланысы формуласын газ параметрлерінің біреуін есептеуге,
басқа параметрлері белгілі болған жағдай үшін қолдана алуы;
-Температураның мәнін Цельсий шкаласынан Кельвин шкаласына және керісінше
түрлендіре алуы;
-Мәңгі қозғалтқыштың мүмкін еместігі, броундық қозғалыс сияқты бақылаулар
мен эксперименттердін нәтижелерін түсіндіру;
-р,V; р,Т және V,Т координаттарындағы графиктер бойынша изопроцестердің
сипатын анықтай алуы;
-Жылу берілу және жұмыс істеу кезіндегі заттың ішкі энергиясының өзгеруін
есептей білуі;
-Заттың меншікті жылу сыйымдылығын өлшеу алуы;
-Газдардың кинетикалық теориясының қолданылу аясы және саласын білуі;
-Нақты мысалдар арқылы жылу энергетикасының экологиялық проблемеларын
түсіндіре алуы тиіс.
Электродинамика бойынша:
-Электромагниттік өріс, электр өрісінің кернеулігі мен потенциалдар
айырымы, ЭҚК сияқты ұғымдар мен шамалардың физикалық мағы- насын түсінуі,
-Біртекті магнит және электр өрістеріндегі электр зарядтарының қозғалыс
түрін анықтай алуы,
-Металдардағы, электролит ерітінділеріндегі және шала өткізгіштердегі
электр тогының табиғатын түсіндіре білуі,
-Ток көзінің ЭҚК-і мен ішкі кедергісін өлшей алуы,
-Электр өрісіндегі электр зарядына әсер ететін күшті; электр өрісіндегі
электр заряды осы өрістің екі нүктесі арасында орын ауыстырған кездегі
жұмысты, потенциалдар айырымы мен зарядтың өзара әрекеттесу күшін; Фарадей
заңын пайдаланып индукция ЭҚК-ін есептей білуі,
-Электромагниттік индукцияны, магнит өрісінің тогы бар өткізгішке әрекетін
практикада пайдалануға мысалдар келтіре алуы,
-Мәліметтерді лазерлік дискілерге жазу және сақтау принциптері туралы
түсінік алуы тиіс.
Курстың барлық негізгі бөлімдері ғылыми таным әдістерін пайдалану
тұрғысынан қарастырылған және олар әлемнің бірыңғай физикалық бейнесін
қалыптастыруға себептеседі. Ізденушілік сипатындағы лабораториялық
жұмыстарды орындау, күрделілігі әр түрлі есептерді шығару арқылы оқушылар
әртүрлі іс-әрекет тәсілдерімен, сондай-ақ теориялық материалды оқып-үйрену
кезінде индуктивті және дедуктивті қорытындылар жасау, модельдеу, ойша
тәжірибе және т.б. іс-әрекет түрлерімен қаруланатын болады.
1.3. Физика пәнінен факультативтік сабақтар жүйесі.
Физикадан факультативтік курстар
Физиканы тереңдетіп оқыту негізінен факультативтік сабақтарда жүзеге
асырылады. Жоғары сыныптарда (10-11сыныптар) факультативтік сабақтармен
бірге физиканы тереңдей оқытудың өзгеше де формасы бар, ол физиканы
теориялық және практикалық жағынан тереңдетіп оқытатын мектептер, лицейлер
мен сыныптарда жүзеге асырылып келеді.
Физика жөніндегі факультативте, физиканың негізгі сабақтары
бағдарламасымен тығыз байланысты, бағдарлама бойынша жүйелі түрде сабақтар
ұйымдастырылып отырады. Факультативтік курстарды оқып үйрену топтарына
оқушылар өз қалауымен алынады.
Физика жөніндегі факультативтік курстарды оқып үйренетін топтар бір
сыныптың немесе бірнеше параллель сыныптардың оқушыларынан құралады.
Топтағы оқушылар санын мектеп директоры белгілеп береді, алайда
факультативті ұйымдастыру үшін бір топтағы оқушылар саны 10-нан кем
болмауға тиіс.
Егер факультативтік сабақтарда оқығысы келетін оқушылар саны оған
қабылданатын мөлшерден асып кететін болса, онда әуелі физиканы шын
ықыласымен, мұқият оқып үйренуге ден қойған оқушылар іріктелініп алынады.
Факультативтік сабақтарды өткізуді ұйымдастыру ісі мен әдістемесі
принциптерінің міндетті сабақты өткізу принциптерінен айырмашылығы
оқушыларды еңбекке тәрбиелеу мен кәсіпке бейімдеу міндеттерін орындау
жолында бірсыпыра жаңа мүмкіндіктер ашады.
Өндіріс ұжымында еңбек бөлісі міндетті түрде іске асырылып жатады.
Еңбек бөлісі еңбек тиімділігін арттыру қажеттілігінен туады, жеке еңбекті
таңдап алудың сипаты сол адамның ынтасына бейімділігі мен қабілетіне қарай
айқындалады. Физика жөніндегі факультативтік сабақтарда эксперимент жасауға
бейім оқушыларға демонстрацияны әзірлеу, лабораториялық жұмыстарды реттеу,
қарапайым құралдар мен модельдерді жасау сияқты істерді тапсыруға болады.
Ал теориялық сабақтарға жаны құмар оқушыларға баяндама даярлау,
семинарларда сөйлеу істерін жиі-жиі тапсырған жөн. Оқушыларды тап осылай
экспериментаторлар мен теоретиктерге ат үсті бөле салмай,
факультативтік топтар сабағы басталғаннан кейін арада 3-4 апта өткен шамада
мұғалім факультативке қатысушы әрбір оқушының ерекшелігін, ынта-ықыласы мен
бейімділігін дәл анықтап, солардың әрқайсысының факультативтен не үміт
күтіп жүргенін білуге тиіс. Бұл міндетті оп-оңай-ақ орындауға болады,
өйткені бір топта оқитын адамның саны жиырмадан аспайды. Оқушылардың ынта-
ықыласы мен талап-тілегін анықтап алғаннан кейін мұғалім факультатив
бағдарламасының шеңберінен шықпай, бірнеше апта немесе бірнеше ай бойы
үйде, кітапханада, физика кабинетінде немесе мектеп шеберханасында алаңсыз
жұмыс істеуі үшін оқушылардың әрқайсысына лайықтап жеке-жеке тапсырма жасап
бере алады.
Ұзақ уақытқа арналған ағымдағы істер мен жеке тапсырмаларды орындау -
өздігінен оқу, білім алу дағдысын дамытады, сөйтіп, әрбір оқушыға, өзінің
ынтасына сәйкес сабақты таңдап алып, оны өз көңілінің қалауына,
мүмкіндігіне қарай орындап шығуына жағдай туғызады.
Алайда факультативті тек қана оқушылардың қабілетін дамытуға басшылық
ететін топқа айналдырып жіберу барып тұрған педагогтік қате болар еді.
Әрбір жеке тапсырма тек соны орындайтын оқушыға ғана пайдалы болып қалмай,
факультативтің басқа қатысушыларына да пайдалы болуға тиіс. Әзірленген
әрбір баяндама мен реферат тыңдалып, талқылануы керек, факультативтің әрбір
қатысушысы жасаған модельдер, құралдар мен лабораториялық қондырғылар
міндетті түрде оның жолдастарына да қажетті және пайдалы болғаны дұрыс.
Сонымен, факультативке қатысушы әрбір оқушының еңбегі сол ұжымның күллі
мүшелеріне де пайдалы болуға тиіс.
Физиканың факультативтік сабақтарын өткізген кезде көптеген мұғалімдер
оқушыларды тек ғалым-физик мамандығын таңдап алуға бейімдейді. Бір мақсатты
көздеген осындай нұсқаудан кейін әдетте теориялық сабақтарға, әсіресе, аса
қиын есептерді көбірек шығаруға баса назар аударылады да, факультативтердің
лабораториялық-практикалық жағына менсінбей қараушылық пайда болады.
Физиканың факультативтік сабақтары тұрғысынан алғанда бұл талап ең
алдымен, физика курсының теориялық материалдары негізінде оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамытумен бірге физиканың практикада қолданылуына,
физиканың өмірмен байланысына дәйекті түрде көңіл бөлу керек деген сөз.
Физика факультативі оқушылардың едәуір бөлігін инженер мен техник кәсібін
жұмысшы мен механизатор мамандығын таңдап алуға бейімдеуге тиіс. Өнеркәсіп
орындарына экскурсия жасау, конструкторлық сипаттағы лабораториялық
жұмыстар мен тапсырмаларды орындау, қазіргі заман техникасы туралы
баяндамалар әзірлеу, мектептің өндірістік өрісіне жататын өнеркәсіп
опындарының жетекші мамандарының өз заводтарының және олардың даму болашағы
жайлы әңгімелері физиканың факультативтік сабақтарындағы оқушылардың
техникаға құштарлығын арттыра беретіні сөзсіз.
Осылардың барлығын қорыта келе факультативтік сабақтардың мазмұнын
бірмәнді анықтау мүмкін емес. Себебі, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамытатын, олардың пәнге қызығушылығын арттыратын сұрақтар физика курсында
көптеп кездеседі. Сондықтан оқушылардың қызығушылық сипатына, физика
кабинетінің жабдықталуына, мектептің өндіріс орындарымен байланысына т.б.
сол сияқты объективті және субъективті жағдайларға байланысты
факультативтік сабақтардың мазмұны және түрі анықталады.
Факультативтік сабақтар- мектепте білім беруде бірыңғай жүйесінің
күллі артықшылықтарын сақтап, оқушылардың жеке басының ынтасы мен қабілетін
дамытуға жағдай жасайтын, дифференциялдық оқытудың бір формасы. Өзінің
ұйымдастыру принципі бойынша ол міндетті және сыныптан тыс сабақтардың
арасындағы аралық күй болып табылады. Факультативті сыныптан тыс жұмыстың
әр түрлі формаларымен тоғыстыратын бір белгісі – осынау факультативтік
курсты таңдап алу міндетті емес. Ал оның міндетті курсты оқыту сабақтармен
ұқсас бір белгісі – факультативтердің тақырыптары анықталатын бірыңғай
ортақ бағдарламаның бар болуы.
Факультативтік сабақтарды өткізу әдістемесі жөніндегі ұсыныстар
көбінесе теріс формада айтылады: факультативтік сабақтар әдеттегі сабаққа
ұқсамауға тиіс, үйірме сабақтарының белгілі формаларын көшірмеуге, артта
қалғандарға қосымша сабақ түрінде айналмауға тиіс, жоғары оқу орындарына
түсетіндерді даярлайтын репетиторлық сабақ ретінде пайдаланылмауға немесе
жоғары мектеп типіндегі лекция курсына айналмауға тиіс.
Бұл қағидалардың бәрі де даусыз, өйткені мектептегі оқу-тәрбие
жұмысын ұйымдастырудың принципті жаңа формасы ретінде факультативтік
сабақтар оқушылармен шұғылданудың бұрыннан белгілі, дағдылы формалдарын
қайталамауы керек.
Сонымен бірге факультативтік сабақтар құр бос орыннан, жоқтан туа
салған нәрсе емес. Білімді тереңдету міндеттері, оқушылардың ынтасы мен
қабілетін дамыту, оларды бір кәсіпке бейімдеу міндеттері бұрын да, мектеп
жұмысы практикасына факультативтік сабақтарды енгізгенге дейін де болған.
Оларды шешу үшін осы уақытқа дейін сабақ үстінде және оқушылармен сыныптан
тыс жеке жұмыс істеудің әр алуан түрлері мен әдістері қолданылып келген
және қолданып та жатыр. Осынау міндеттерді шешу барысында мектептің қол
жеткен жақсы тәжірибелерін факультативтік сабақтарды өткізу практикасында
толығырақ пайдалануға болады.
Факультативтер мектептегі оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың жаңа
формасы болып табылғанымен, бұл факті-факультативтік оқуды өткізудің
формасы ретіндегі сабақтан толық бастарту керек деген сөз емес. Егер
факультативтің кейбір оқуы өзінің өткізу формасы жағынан таңдаулы
сабақтарға ұқсайтын болса, онда тұрған ешбір жамандық жоқ, бірақ оның күллі
оқуын дағдылы сабақтарға айналдырып жіберуге жол беруге болмайды.
Факультативтің кейбір белгілері пәндік үйірмеге де ұқсап кетуі
мүмкін. Үйірмедегі сияқты, факультативте де сабақтар оқушылардың ынта-
ықыласы негізінде ұйымдастырылады. Осыған қарап, тіпті үйірме мен
факультатив арасын ажыратудың керегі жоқ деген де пікір айтылады. Бірақ
көзделген мақсат қанша ортақ болғанымен (оқушылардың ынтасы мен қабілетін
дамыту) факультативтің үйірмеден бір айырмашылығы-оқу онда белгілі
бағдарламамен жүйелі түрде жүргізіледі, жұмыс формалары әр алуан болады,
оған жоғары оқу орындарындағы оқыту әдістерімен таныстыру, алған білімді
бақылау және есептеу элементтеріне дейін енгізіледі.
Оқушылар кейін жүре-келе, алдағы өмір жолының қандай түрін таңдап
алған күнде де, оларды оқуын жалғастыра беруге ынталы етіп тәрбиелеу
факультативтік сабақ міндеттерінің бірі болып табылады. Физикаға деген
ынтаны күшейтудің әр түрлі формалары мен әдістерін іздестірген кезде,
жоғары сынып оқушыларының едәуір бөлігі факультативке жазылғанда
практикалық мақсатты-жоғары оқу орнына түсуге әзірлену мақсатын көздейтінін
естен шығармау керек. Бұл фактімен санаспауға болмайды, алайда
факультативті жоғары оқу орнына емтихан тапсыру жөніндегі даярлық курсы деп
қарау принцип тұрғысынан дұрыс болмас еді. Факультатив мүмкін болғанша
физика ғылымы туралы физиканы зерттеу әдістері туралы, қазіргі заман
техникасында физикалық білімді пайдаланудың мүмкін жолдары туралы толық
түсінік беруге тиіс.
Факультативке қатысушылардың мамандық таңдап алуына нақты көмек
көрсету үшін ең алдымен оларды, жоғары оқу орындарына түсу емтиханында
кездесетін қиындықтармен емес, университеттегі оқу жүйесінің
ерекшеліктерімен, жоғары оқу орнын бітіргеннен кейін мамандар жұмысының
қиын да қызықты жақтарымен таныстыру керек. Жоғары сыныптарда жаңа
материалды факультативте баяндауды формасы жағынан мұғалім жоғары оқу орны
лекциясына жақындата түсуіне болады, ал оқушылардан сабақ сұраудың орнына
семинарлық сабақтар жүйесін пайдаланғаны жөн. Әрине, бұл арада оқушылардың
жас ерекшеліктерін ескерген жөн және жоғары оқу орнының жұмыс әдістерін
мектепте айнытпай енгізуден аулақ болған абзал. Тіпті лекция тақырыбын
сәтті түрде таңдап алған күннің өзінде, егер оның ұзақтығы бір сағаттан
асып кетсе, Х-ХІ сынып оқушылар жалығып кететінін практика сан рет көрсетіп
келеді, екі сағаттық семинарлар да кісіні шаршатып тастайды. Сондықтан да
екі сағаттық сабақ кезінде жұмыс формаларын өзгертіп, құбылып отыру керек.
Физика – эксперименттік ғылым. Бақылаулар мен тәжірибелер физикалық
құбылыстардың табиғаты туралы білім көзі болып табылады. Кез келген
физикалық теорияны бағалайтын критерий - күрделі тәжірибе. Оқушылардың
практикалық сабақтарда жасайтын бақылаулары, өлшеулері мен алынған
нәтижелерді талдауы шын мәнінде физика ғылымының негізі әдістерін қайта
жасау болып шығады.
Факультативке қатысушылар сабақтарды өткізудің мазмұны мен
формаларына қарап, зерттеуші-физик қызметінің сипатымен танысады.
Эксперимент жасауға бейімі бар бірқатар оқушылар, факультативтік сбақтарда
сол бейімділіктерін нығайтып дамыта алмайды да, физикадан тереңдей оқылатын
сабақтарға деген ықыласы бірте-бірте жойылады.
Факультативтік сабақтарда физикалық экспермент ролін артырудың тағы
бір дәйекті дәлелі-оқушылардың ынта-ықыласын анықтау үшін осынау
факультатив көлемінде олардан алынған анкеттер нәтижесі.
Оқушылардың факультативтік сабақтағы белсенділігін арттыру мүддесі
міндетті сабақтар өткізу ісінде демонстрациялық және лабораториялық
эксперименттің практикада әбден қалыптасқан ара қатысын қайта қарауды талап
етеді.
Факультативтегі демонстрациялық тәжірибелер, кейінірек теориялық
тұрғыдан қаралатын мәселелер мақсатында немесе теорияның негізі
қорытындыларын тексеріп көретін бақылау эксперименті ролін атқаратын
мәселелер мақсатына қызмет етуге тиіс.
Факультативтік сабақтардағы демонстрациялық тәжірбиелерді дайындап,
өткізуге оқушыларды қатыстырып отыру керек. Факультатив мүшелерінің
демонстрацияны әзірлеуге қатысу формалары әр түрлі бола береді.
Физикадан факультативтік сабақтардағы демонстрациялық
эксперименттер үлесін шамалы азайту, әрине, демонстрациялық үстелде
жасалатын әрбір тәжірибенің ролі мен маңызын әсте төмендетпейді. Физикаға
ықылас білдіретін оқушылар әр сабақта жаңа тәжірибе жасағысы немесе көргісі
келеді. Физика факультативінде олардың үміт-сенімі зая кетпеуге тиіс, яғни
әрбір сабақ сайын (немесе соған жуық мөлшерде) демонстрациялық немесе
лабораториялық эксперимент жасауды жоспарлаған жөн.
Лабораториялық жұмыс формасындағы физикалық эксперимент
факультативтік сабақтарда көптеген жағдайда демонстрациялық экспериментпен
салыстырғанда пайдалырақ деп есептеледі. Экспериментті орындаған кездегі
оқушылардың жоғары белсенділігі мен тәуелсіздігі физикалық құралдармен
жұмыс іскерлігінің және бақылаулар мен өлшеулер нәтижелерін өңдеу
дағдыларының қалыптасуы, оқушылар өздерінің шапшандықтарына байланысты жеке
жоспар бойынша бақылаулар жүргізу мүмкіндіктерінің болуы-оның даусыз
артықшылығы. Оқушы мен зерттелетін табиғат құбылысы арасында дәнекерліктің
болмау факторының маңызы да аз емес. Сан рет өңделіп және ешбір кедергісіз
демонстрация үстелінде мұғалім жасаған эксперменттерді әдетте оқушы жақсы
дайындалған фокус деп қабылдайды, ал өзінің тіпті ең қарапайым
эксперименттерінің нәтижелерін кәдуілгі жаңалық ашқандай көреді.
Мұғалімге де, оқушыларға да әбден үйреншікті болып кеткен
лабораториялық сабақтар өткізудің екі формасы бар - жаппай лабораториялық
жұмысты орындау және физикалық практикумды жүргізу.
Факультативтік сабақтарда лабораториялық жұмыстарды физикалық
практикум түрінде өткізудің пайдасында бірқатар дәйекті дәлел келтіруге
болады. Біріншіден, физикалық практикумның лабораториялық жұмыстарын
орындау оқушылардың әрқайсысының ықыласы мен бейімін ескеріп, олардың
шығармашылық қабілетін дамытуға зор мүмкіндік туғызады. Практикумда
күрделілігі мен сипатының деңгейі әр алуан жұмыстарды жасатуға болады.
Олардың кейбіреуіне толық түсініктеме, енді біреулеріне қысқаша нұсқаулар
беріп, ал үшіншілерін-орындау үшін қажетті құрал-жабдықтарды оқушы
өздігінен таңдап алып, және экспериментті орындау схемасын жасауды талап
ететін есеп түрінде тұжырымдауға, төртіншілерін консрукторлық тапсырмалар
ретінде ұсынуға болады. Оқушылардың лабораториялық эксперментті өздігінен
қойып және орындап дағдылануы үшін, олардың әрқайсысының жеке басының
ерекшеліктерін ескере отырып, творчестволық қабілетін дамыту үшін физикалық
практикумның кең жол ашатыны, жаппай лабораториялық жұмыстарға қарағанда,
факультативтік сабақтарда лабораториялық эксперимент өткізудің осы
формасының аса маңызы бір артықшылығы болып табылады.
Факультативтік сабақтарда физикалық практикум өткізу тәжірибиесі
факультативтік оқудың негізі міндеттерін шешуде оның аса тиімді әдіс екенін
айдан анық дәлелдеп отыр. Алайда факультативтегі лабораториялық жұмыстарды
тек физикалық практикум түрінде ғана өткізіп қоя салу ісі бірқатар елеулі
мәселелер тудырып келеді.
Жаппай лабораториялық жұмысты енгізу, сабақтарды өткізу формасын
таңдап алар кезде мұғалімнің мүмкіндіктерін кәдімгідей молайта түседі. Ол
оқушылардың өз бетімен жасайтын практикалық жұмысына бөлінген уақыт үлесін
көбейтуге жағдай жасайды, оқушылардың өздігінен жүргізетін физикалық
экспериментінің оқылған теориялық материалмен байланысын қамтамасыз етеді,
өйткені жаппай жұмыс та, әдетте, оны орындау кезінде пайдаланылатын
теориялық материалдар оқып үйренілетін сабақ үстінде жасалады.
Физика-техникалық модельдеу курсы ғылыми немесе техникалық
шығармашылыққа бейімі бар оқушыларға арналады. Мұнда басты назар мектеп
бағдарламасын кеңейтуге емес, оқушылардың физика сабағынан алатын білімін
пайдалану негізінде, олардың шығармашылық қабілетін дамытуға аудырылады.
Зерттеу және конструкторлық жұмыс кезінде алған білімді шығармашылықпен
қолдану , оқушылардың тек қабілетін дамытып қана қоймайды, сонымен бірге
олардың білімін тиянақтап, тереңдете түсуге де игі әсерін тигізеді.Физика-
техникалық модельдеу сабақтарының негізгі формасы оқушылардың
лабораториялық жұмыстары болып табылады. Ол курске бөлінген уақыттың 60 %-
ін алады. Міне осы жәйіттің өзі сабақтар сипатын едәуір дәрежеде анықтап
береді, алайда көп нәрсе сабақтарды өткізу әдістемесіне да байланысты.
Модельдерді конструкциялаудағы негізгі міндет-оқушылардың өз білімін
шығармашылықпен қолдана білуі дейтін болсақ, онда мұғалім оқушылардың
шығармашылық іс-әрекетін оятып, олардың өздігінен дербес жұмыс істеуін
күшейтетін тиімді тәсілдерді табуға тиіс.
Мәселені қою ерекшелігі, оны шешу жолдарының екі ұшты болмауы-
болжамының тосын табылуы, оның күтпеген жерден кенет шешілуіне байланысты
оқушыны қуанышқа бөлейді, оның осы мәселеге деген ынтасын күшейтіп, оны
шешуге талаптандырады. Мұғалімнің өткізіп жатқан сабағына шын көңілімен
ынталы болуы, қиын жұмыстың көзін тауып оны ойламаған жерден оңай,
түсінікті етіп өткізуі көп жағдайда шешуі қызмет атқарады. Бұл-мәселенің
тұжырымдамасы білімнің бір сферасының терминдерімен бірлесе, ал оны шешу
екінші бір сферада жүргізілсе ғана жүзеге асады.
Конструкция жасау әдістемесі техниканың әр түрлі саласында әр алуан
деңгейде зерттелген. Ал, негізгі конструкторлық тапсырманы шешу аса көп
қиындықпен тамырласып жатады, әсіресе осыған ұқсас есепті шығарудың белгілі
бір жолы болмаса, тіпті қиын. Шығармашылық конструкция жасау әдістерін күні
бұрын бағдарламалап қоюға болмайды, дегенмен олардың ішіндегі ең бір
танымал әдістері біліп жүрген пайдалы.
Факультативте есеп шығару сабағын өткізудің өзіндік қиындықтары
болады. Қазіргі кезде қиындатылған есептер жинақтары жетіп жатыр, солардың
ішінен кез келген тақырыпқа есептер таңдап алу қиын емес. Қиындатылған
есептер шартынан әдетте жұмбақ шешу талап ететін кейбір элементтер кездессе
де, есеп шығарудың негізгі мақсаты - физикадан алған теориялық білімді
практикада қолдана білуге машықтандыру. Аса көп, әр алуан физикалық
есептердің ішінен,сол есептерді шығарған кезде оқушылар физиканың тиісті
бөлімі есептерінің негізгі типтері жәйлі неғұрлым толығырақ түсінік алып,
оларды оңтайлы тәсілмен шығаруды үйренетін түрлерін таңдап-талғап алу
мұғалімнің негізгі міндеті болып табылады.
Есептер шығару жөніндегі сабақты өткізудің көп жағдайда ұтымды
саналатын формасында бір топтың оқушыларды бірдей есептерді шығарады. Мұнда
олардың бәрінің жағдайы бірдей болады, мұғалімнің оқушылар қабілетіне күн
ілгері қойған бағасы жұмыс нәтижесіне әсер етпейді. Осы типтегі сабақтар
факультативке қатысушылардың бәріне пайдалы болу үшін, сұрыпталып алынған
есептер оқушылардың бәріне бірдей соны болуы, ал күрделілік дәрежесі
жағынан күшті оқушыларға лайықталып алынуы тиіс. Оқушылардың ойлануына
берілетін бірқатар уақыттан кейін, есепті шығарған немесе онын шығару жолын
білетін бір оқушы тақтаға шақырылады. Есептің мазмұны мен оны шығарудың
мүмкін жолдарын ұжым болып талдау факультативтік топқа қатысушылардың
физика есептерін өз бетімен шығаруға деген дағдысын жеделірек дамытуға
жағдай жасайды.
Физиканың факультативтік сабақтарында эксперименттік есептер шығаруға
айрықша көңіл бөлген жөн.
Факультативтік сабақтармен тығыз байланысты физика жөніндегі сыныптан
тыс жұмыстың бір түрі-физикалық олимпиадалар.
Олимпиаданың өзгеше бір белгісі –(оның бірінші кезеңі-мектеп
олимпиадасынан бастап) жарыс рухы жұмыстың осы түрінде ең күштілерді
айқындау болып саналады. Мектептің ең таңдаулы физигі атану жолындағы күрес
және аудандық (қалалық), облыстық, республикалық, бүкілодақтық, тіпті
халықаралық олимпиадалар дәрежесіне көтеріліп, соларға қатысуға мүмкіндік
алу көптеген оқушылар үшін мектепте физикамен жүйелі түрде шұғылдануға
жетекші болады. Республикалық және бүкілодақтық олимпиадалда жеңіске
жеткен оқушыларды физика профиліндегі жоғары оқу орындарына ұсыну
практикасы да белгілі роль атқарады.
Физика жөніндегі сыныптан тыс жұмыстардың негізгі түрлерінің бірі
–үйірме жұмысы. Мектепте физикалық немесе физика-техникалық үйірмелер
жұмысына әдетте физика мұғалімі басшылық етеді.
Факультативтік сабақтар мен физикалық немесе физика-техникалық
үйірмелердің міндеттері мен масаттарының жақындығы кейбір мұғалімдері
мектепете осы жұмыстардың әйтеуір бір түрін ұйымдастырсақ жетіп жатыр
деген оқтамға апарады. Мысалы, мектепте физикадан факультатив
ұйымдастырылса, кейде физика үйірмесі өз жұмысын доғарады, мұны олар
физикадан факультатив ұйымдстырылуын байланысты оқушылардың барша талабы
қанағаттандырылады да, үйірме жұмысын жүргізудің қажеті болмай қалады деп
түсіндіреді.
Факультативтік курстардың ерекшеліктері
Факультативтік курстың төмендегідей түрлерін атап өтуге болады:
1.Арнайы курстар. Арнайы курс түрінде өткізілетін факультативтік
сабақтарда оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыруда маңызды рөлге ие
физиканың бөлімдері тереңірек оқытылады және физиканың негізгі заңдарының
практикада әр түрлі салаларда қолданылуымен жан-жақты таныстырылады.
Арнайы курстың бірінші типі – негізгі курстың бағдарламасында жоқ
кейбір маңызды тақырыптарды компенсациялайтын факультативтер.
Екінші типі – мектеп физика курсындағы жеке бөлімдерді тереңдеп
оқытатын факультативтер. Осындай курстарға Термодинамика негіздері және
молекулалық физика, Статистикалық физиканың элементтері курстарын
жатқызуға болады.
Арнайы курстың үшінші типі – физикалық есептерді шешудің тәсілдеріне
арналған факультативтер.
2.Қиындатылған деңгей курсы. Факультативтік сабақтың бұл түрі негізгі
физика курсының мазмұнымен тікелей байланысты болады. Қиындатылған деңгей
курсында оқушылар сабақта алған білімін тереңдетуге, олардың қызығушылығын
жан-жақты дамытуға және болашақта мамандық таңдауда физикамен тығыз
байланысты болатын мамандықтар жөнінде мәліметтер алуға мүмкіндік жасалады.
Әрбір сынып үшін арнайы курс факультативтік сабақтарының саны бірнешеу
болуы мүмкін, ал физиканың қиындатылған деңгейлік курсының саны әрбір
сыныпқа біреу болуы жеткілікті.
Бұл типтегі факультативтердің ең маңызды ерекшелігі негізгі курспен
біріге отырып, тереңдетілген мектептердегі курстың мазмұныны анықтайды.
Физиканың тереңдетілген курсының мазмұнының бірдей болуы
факультативтік сабақтардың бұл типін ендіруде мектептің оқу-әдістемелік
қамтамасыздандырылуы мен физика мұғалімін дайындауды жеңілдетеді.
Қиындатылған деңгейдегі факультативтердің мазмұнын анықтауда негізгі
мақсат мынада болады қазіргі және қолжетерлік оқу материалын алу керек
болады. Бұл типтегі факультативтер негізгі курсқа қарағанда толығырақ,
барлық фундаментальді физикалық теорияларды қамтиды.
-классикалық механиканы оқығанда аса назар аударылатыны Галилейдің
салыстырмалы принципі, материал сызықты және кері механиканың есептерін
шешу, механиканың барлық сақталу заңдарының қолданылуы: импульс, энергия,
импульс моменті негізінде құрылады;
-молекулалық физиканы оқығанда оқушылар динамикалық және статистикалық
заңдылықтар арасындағы айырмашылықтар жөнінде мағлұмат алады;
-электродинамиканы оқу барысында электрлік және магниттік өрістердің
байланысы қарастырылады;
-кванттық физиканы оқығанда фотондардың өмір сүретіндігі жөнінде
экспериментальды дәлелдерге көңіл бөлінеді: фотоэффект, Комптон эффектісі,
Боте тәжірибесі, толқындық-корпускулалық дуализм, анықталмаушылық қатынасы,
элементар бөлшектер туралы бүгінгі таңдағы түсініктер жайында мағлұматтар
алады;
-тербеліс және толқындық процестерді оқығанда механикалық және
электромагниттік тербелістерден атомдық, ядролық спектрлер және элементер
бөлшектердің спектріне дейін үйренеді.
Ғылыми көзқарастың жинақталуының маңызды элементтерінің бірі физикалық
заңдар мен түсініктердің қолдану шекарасын және шарттарын нақты көрсету.
Бұл идея кинематикадағы жылдамдықтарды қосудың классикалық заңынан бастап
бейсызық оптиканың заңдарына дейін физиканың қиындатылған деңгей курсының
бүкіл құрылымында іске асады.
Қиындатылған деңгей факультативтік курсының оқу материалдарының
мазмұнын таңдап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz