Активтер міндеттемелер меншікті капитал
Кіріспе.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастар заңдылығының
экономикалық өмірге енуі мен меншікті кәсіпорындардың көбеюі, бизнес пен
кәсіпкерліктің дамуы басқару жүйесінің демократиялық жолдармен реттелуіне
байланысты, бұған қосымша Батыс идеологиясы мен ұсыныстары бухгалтерлік
есеп бағытындағы консервативтік ескі жүйені қойды. Бухгалтерлік есеп –
бұдан туындайтын қаржылық қорытынды есеп нарықтық қатынастардың негізін
қалай тиымдылығына кәсіпкерлер, бизнесменден, меншік иелері және
кәсіпорындарды басқарушылардың көзі жетті. Сонымен қатар бухгалтерлік
есепті жетілдіру, қаржы мен банк істері өрісінде іске асырылатын шаралар
жиі – жиі өзгеріске түсетін болады. Еліміздегі бизнесті дамыту, қаржылық
қатынастардың теория және қолданбалы негізін білу құқықтық жүйедегі
заңдылықтарды білу, тиімді шешім қабылдау, бухгалтерлік есепті жетілдіру
ерекше орын алады.
Қазақстан-2030 стратегиясында анықталған мақсаттарға жету үшін
экономиканың тұрақты және қарқынды өсуі қажет. Отандық экономистердің есебі
бойынша Қазақстан 2030 жылы индустриалды дамыған елдердің қатарына қосылу
үшін экономикалық дамудың жоғарғы деңгейін ұстап отыруымыз керек. Сондықтан
Қазақстан экономикасының дамуы экономикалық реформаларды тездетудің жаңа
жолдарын іздеуді талап етеді.
Біз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып,
бәсекелестікті дамытуға экономикалық қарымы мол басым салаларды таңдап
алдық, сол арқылы экономикалық жүйені дамытуға жол аштық. ҚР-Елбасшымыз
Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында: Қазақстан өз азаматтары үшін
өмір сүрудің жоғарғы стандарттарын жасай отырып, әлемнің тиімді дамып келе
жатқан елдерінің қатарына қосылуы керек. Біз бұны ұлтымыз бен экономикамыз
бәсекеге қабілетті болған жағдайда ғана істей аламыз. деген еді. Осы
жайттардың барлығын ескере отырып мен өзімнің курсттық жұмысымды
бухгалтерлік есебімізді яғни бухгалтерлік теңдіктің дұрыс орындалуына
барынша үлесімді қосып, сол тақырыпты кең көлемде ашып бергім келіп тұр.
Бұл тақырыпты мақсаты:
• бухгатерлік баланстың тепе-теңдік принциптің, мұның қалыптасуы
мен құрылымын және жекелеген баланс элементтеріне түсінік беру;
• активтер, пассивтер ұғымына түсінік беріп, баланс
көрсеткіштерінің типтік өзгерістерге түсетіндігін дәлелдеу;
• бухгалтерлік балансты құрайтын жекелеген элементтерге
терминологиялық тұрғыда түсінік беріп, бұлардың экономикалық
маңызын ашу.
Баланс – бухгалтерлік есептің екі бөлімнен тұратын тәсілдегі
элементтерінің бірі. Біріншісі Актив деп, ал екіншісі – Меншікті
капитал және міндеттемелер деп аталады. Бірінші бөлімде шаруашылық
құралдарының құрамы, орналасуы , қолданылуы, ал екінші бөлімінде –
Меншікті капитал және міндеттемелер (МКМ), яғни қаражаттың пайда болуы
көздерімен мақсатты белгіеуі көрсетіледі.
Актив МКМ
1.Ұзақ мерзімді активтер 1.Меншікті капитал
1. Материалдық емес активтер 1. Жарғы капитал
2. Негізгі құралдар 2. Резервтік капитал
3. Ұзақ мерзімдік дебиторлық 3. Қосымша төленген капитал
берешек 4. Қосымша төленбеген капитал
4. Инвестициялар 5. Төленбеген табыс (жабылмаған
шыығын)
2.Ағымдағы активтер
1. Тауарлық-материалық қорлар 2.Ұзақ мерзімдік міндеттемелер
(материалдар, дайын өнім, тауарар) 1. Ұзақ мерзімді қарыздар
2. Ақшалай қаражаттар (касса, 2. Ұзақ мерзімді кредиторлық
есепшот, валютаық шот) берешек
3. Дебиторлық берешек (есеп беретін3. Салықтар
адамдармен есептесу)
4. Қаржылық инвестициялар 3.Ағымдық міндеттемелер
5. Келешек кезең шығындары 1. Қысқа мерзімдік қарыздар
2. Бюджетпен есептесулер
3. Алынған аванстар
4. Жалақы бойынша есептесулер
5. Жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есептесулер
МКМ-дағы актив қаражатының әрбір жекелеген түрі немесе оның шығу
көздері баланс баптары деп аталады.
Салытыру үшін баланс кестесінде жылдың басында және соңындағы
көреткіштер келтіріледі. Балансты механикалық өңдеу үшін кестенің әрбір
баптары кодталады. МКМ мен активтің әрбір бөлігі бойынша жиыны есептеледі.
Активтер МКМ (пассивтерінде ) тең болуы тиіс. Баланс негізінде ұйымның
қаржылық жағдайы, яғни қарсы қойылып салыстырылатын капиталдағы, ұйымға
тиесілі экономикалық ресурстардың бар – жоқтығы жайлы пікір айтылып,
талқыланады. Қаржылық жағдайды уақыттың қайсібір сәтіне ғана (заңнамаға
сәйкес – есепті жылдың 31-желтоқсанында) анықтауға болады. Шаруашылық
жүргізуші субъектінің қаржылық жағдайын мынандай теңдеуді пайдаланып,
есептеп шығаруға болады:
Активтер =міндеттемелер+меншікті капитал.
Бухгалтерлік есептің халықаралық жүйесінде бұл теңдеу баланстық
теңдеу деп аталады. Оның екі бөлігіде өзара тең болуы тиіс.
1-бөлім. Бухгалтерлік баланс. Оның құрылымы мен мазмұны.
1.1. Баланстық теңдік қалыптастыру және баланс құру негіздері.
Баланс жүргізу жалпы бухгалтерлік есеп жүйесінің теориялық негізін
қалайтын әдіснамалардан түрады. Баланс жүргізу теориясы балансқа тән
принциптерді, баланстың экономикалық қүрылымын, баланстағы тараулар мен
баптардың экономикалық мәнін бағалау, осылардың негізінде экономикалық
жағынан тиімді шешімдер қабылдау болып табылады. Баланс жүргізу теориясы
экономикалық қатынастарды тиімді жүргізу бағытында капитал қалыптастыру,
мүның функционалды аспектілерін зерттеу үрдісіндегі маңызы өте зор. Екі
жақтылық төория бухгалтерлік баланспен тікелей байланыста болады. Баланс
жүргізу теориясының негізінде бухгалтерлік есеп жүйесінің әдіснамалык
ережелері қалыптасады. Бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу арқылы
бухгалтерлік есеп жүйесінің техникалық жақтары іске асырылады.
Бухгалтерлік есепті арнайы жүйеге келтіру үш аспектіден және қүрамдас
сабақтастықтан түрады:
1. Екі жақтылық
2.Бухгалтерлік есеп счеттары
3.Бухгалтерлік баланс
Баланс жүргізу теориясы екі жақтылық принциптен (түрақты түрде екі
жақтылықтың сақталуынан), сондай-ақ шаруашылык операцияларын счеттарға
жазудан қалыптасады. Есеп объектілері деп - әрбір үйымдардағы орын алған
фактілер мен операцияларды және атқарылған қызметтерді айтуға болады.
Он тоғызыншы ғасырдың басында Италияның ғалымы Эмануэл
Пизани баланстық теорияның негізін салды. Ол статмография
үғымын енгізген. Грек тілінде статмо - баланс, графия - жазып
талдау деген үғым береді.
Ертеректе бухгалтерлік есеп счеттары экономикалық және бюджеттік болып
екі топқа бөлінген. Мүмкін осылайша бөлуге қарай қаржылық және басқарушылық
есеп пайда болған болар.
Бухгалтерлік баланс - үйымдардың экономикалық өміріндегі капиталдың
шеңберлі айналысы процесін зерттеуші әдіс. Өзінің пәндік қасиеті түрғысынан
капитал әрқашан да нактылык мақсатта, қүндык маңызда болады. Капталдың
негізгі орындаушылық қасиеті бухгалтерлік баланстың активінде экономикалық
ресурстар түрінде сипатталады. Баланстың пассивіндегі көздер міндеттемелер
түрінде мақсаттық сипатта болып, қүқықтық қатынастарды қүрайды. Пассивтік
көздер қүқықтық қатынастардың пайда болуы мен себебтерін, сондай-ақ
акционерлердің (қатысушылардың) мүддесін қорғайды.
Несиелендірушілер, акционерлер, қаржы салымшы инвесторлар мақсаты осы
үйымның мүліктерін таратып алу емес, ақшаны ақшага айналдырып табыс алу
болып табылады. Мүндаймақсаттар мен себептер негізінде ұйымдар мүмкіндігін
(активтерін) екі түрге: құқықтық мүліктерге (таза активтер) және мүліктік
міндеттемелерге бөліп қараған жөн. Бүдан таза активтер және шартты активтер
үғымы туындайды.
Үйымдарды ең әуелгі бастапқы кезеңде үйымдастыру үшін активті қаражаттар
қалыптастырудың көздері қарастырылады. Белгілі көлемде қаржы көздері
табылмаған жағдайда, үйымдардағы бухгалтерлік баланс инвестицияланған
капиталдың шеңберлі айналысын әрбір экономикалық фазаларға қарай бағалап
отыруды мақсат түтады.
Инвестицияланған капитал кәсіпкерлік әрекеттің негізін қүрап, осы
кәсіпкерліктің (үйымның) қүрылу себептерін және капитал айналысының базисін
қалыптастырады.
Егер, біздер екі жақтылық дүниені пәлсафалық категория түрінде қарайтын
болсақ, онда бухгалтерлік есепке тән қор көздерін - базис, ал активті
қаражаттарды - қондырма деп сипаттауға да болады. Яғни статмо үғымын
базистік түрақтылық, ал графия үғымын қозғалыстағы қондырма деп қарайтын
болсақ, онда бухгалтерлік есеп дүниесіндегі екі жақтылық принципті
пәлсафалық жағынан ары қарай зерттеу мүмкіндігі зор болар ма еді.
Активтерді қозғалыстағы қондырма категориясына тән деп қараған жағдайда
капитал айналысының мақсаты есепті жылы алынған қаржылық қорытындының өсу
қарқынымен өлшенеді. Қаржылық қорытындының өсу қарқыны жылдан-жылға
көбейген жағдайда капиталды қайта инвестициялау, мүның көлемін арттырып
отыру мүмкіндігі туындайды. Осы айтылғандарға байланысты капиталдың
шеңберлі айналысы есебін жүргізіп, жинақтауға, талдауға арналған
бухгалтерлік баланстың әдіснамалық функциялары (қасиеті) өте зор. Сонымен
қатар бухгалтерлік баланстағы жинақталған көрсеткіштер мен ақпараттар
негізінде қаржылық қорытынды есеп жасап, капитал қозғалысын бағалау мен
талдауға болады.
Бухгалтерлік балансты экономикалық, қаржылық, қүқықтық заңдылығын және
капиталдың пайда болуы мен қозғалысын, мүның бір түрден екінші түрге
ауысуын, капиталдың өсу қарқынын, капиталдың сандық мағанасының сапалық
және қаржылық мағанаға айналу аспектілерін сипаттайтын, оны ары қарай
зерттеу моделі түрінде тану қажет. Сондықтан қандай да болмасын үйымдарда
жасалатын балансты капитал рыногын, мүның айналымы мен шеңберлі айналысын,
таза пайданың өсу қарқынын, инвестицияның тиімділігін белгілі бір
кезеңдерге сай зерттеу жүмыстарының әдіснамасы деп қараған да жөн.
Ал енді, екіжақтылық принцип жөніндегі ұғымды кең көлемде ашып өтсек.
Нарықтық қатынастар мен жеке меншіктік жағдайына кез келген заңды және
жеке тұлғалар өзінің бизнесін ашып, белгілі бір мақсаттағы кәсіптік
құрылымдар құруына құқылы. Бизнес пен кәсіпкерліктің түпкі мақсаты –
халықтың (отандық, шетелдік) сұранысы мен тұтынысына жауап берерлік,
базарлы сауда жүйесінде бәсекеге түсерлік сапалы өнімдер өндіріп, қызметтер
көрсетіп, жұмыстар орындап, табыс табу болып табылады.
Айталық Асан атты азамат өзінің жылдар бойы жинаған 950,0 мың теңге
ақшасын жаңадан ашқан Асан жҮ компаниясына салып, бұл компанияны тиісті
орындарда заңды түре тіркеуден өткізді. Яғни санның сандығынағы
(қалтасындағы) 950,0 мың теңге банктегі Асан ашқан, заңды тұлға болып
танылған Асан жҮ компаниясының есеп шотына құйылды. Ең бірінші операция
басталды деп есептелік. Біздер бұл операцияның негізінде меншікті
капиталдың қалыптаса бастагандығын, мұның негізінде Асан, осы кұрылган
Асан жК компаниясынан акция (кұжат) алатындыгьн және Асанның акционер
екендігін түсіндік. Асан жУ компаниясыньң банктегі есеп шотына кұйылған
950,0 мың теңге ақша қаражаты - актив болып танылады да, берілген
акцияның негізіндегі меншікті капитал 950,0 мың теңге міндеттемелер
пассив болып танылады.
Ендігі жерде Асан жУ компаниясы 950,0 мың теңгенің активт1к каражатына
ие болып, бұл каражаттың кезі меншікті капитал екендігіне сендік. Осы екі
үрдіс әрқашанда тепе-теңдікте болуы керек Нақты ақша - 950,0 мың теңге –
меншікті капиталга ягни 950,0 мың теңгеге теңестірілді.Сонымен Асан жУ
компаниясының қызметіндегі 6ipiнiui операцияға сай eкi жақтылық принцип
пайда болып, операцияның маңызы бухгалтерлік есептің eкi счетына жазылды.
Ең 6ipiншi операцияның экономикалық маңызына карай Асан жУ компаниясы
Асанга 950,0 мың теңге карыз болды. Есеп жүргізу ережесіне карай Асанның
жеке меншігінде болган ақшаны инвестицияланған капитал деп атаймыз. Немесе
активті каражат Асаннан Асан жУ компаниясына өтті. Асан жУ. компаниясы
Асанның салған 950,0 мың теңгесін табыс тауып, пайда түсірудің негізінде
кайтарып беру міндеттемесін қабылдады. Нолден бастап жаңадан кұрылган Асан
жК компаниясына Асанның салған ақшасы - меншік иесінің осы компанияга
билік жүргізушінің, ягни осы компанияны қаржыландырушының ақшасы болып
табылады. Бұл каражаттың дұрыс жене тиімді жұмсалуы, қайда, калай жұмсалуы
бакылау мен тексеру үрдісінде болуы кажет. Мұндай жұмыстарды Асан жУ
компаниясына тағайындалған бухгалтер орындауға тиісті.
Ендігі жерде жоғарыда келтірілген операциялар маңызын түсінсек, онда
меншік иесінің, ягни Асанның қаржыландырган сомасын неге инвестицияланған
(келтірілген) капитал немесе қабылданған міндеттеме деп айтқанымызға жауап
6epin көрелік.
Біріншіден, меншік иeci өзінің салған (бастапқыда құйған) ақшасын
қайтарып алғысы келеді.
Екіншіден, бизнес жүргізудің, оны басқарудың тәртібін акционерлер
белгілейді. Акционерлер осы компанияга билік жүрпзіп, тапсырмалар береді,
салған ақшасын қайтарып алуды мақсат тұтады.
Сонымен, Асан ж К компаниясы 950,0 мың теңгенің активін ала отырып,
Асанньң алдында 950,0 мың теңгеге міндеттеме қабылдап, бұл міндеттемені
Асанның инвестициялаған капиталы деп атайды. Яғни 950,0 мьң теңге Асан
жағынан қарағанда -инвестиция, ал Асан ж К компаниясы тұрысынан қарағанда
–міндеттеме екендігін түсіндік. Егер ақша тұрғысынан қарағанда Асанның
ақшасы акцияға айырбасталып, ақшаның айырбасқа түсетін қасиеті орындалды.
Ақшаның иeci ақшаны ез қалауы бойынша санаға сиярлық жолдармен ұтымды
жұмсауы керек. Еңбекпен табылған ақша сенімді жерде сақталып, алдағы
уақытта өз иесінің мұқтажын өтейді.
Айтылғандарға сүйене отырып, біздер:
Активтер қарапайым екіжақтылық теңеудің сол жағында (сол жаққа), ал
меншікті капитал оң жағында (оң жаққа) орналасатындығын түсіндік. Бұл
теңдік бухгалтерлік есепке тән болғандықтан, мұның өзін екіжақтылық
принциптің бастапқы кезеңдегі қалыптасуы деп атаймыз. Бұдан біздер,
активтердің жалпы сомасы әрқашанда меншікті капитал сомасымен тепе-теңдікте
болатындығын 6ілдік. Яғни активтер мен меншікті капитал өрісіндегі
қозғалыстардың барлық сомасы тепе-теңдік жағдайда сақталуы керек.
Бухгалтерлік есеп жүргізудің мыңдаган жылдардан 6epi қалыптасқан ережесіне
сай активтер мен меншікті капитал сомасының тепе-теңдік - баланс деп
аталады. Сондықтан бухгалтерлік баланстың сол жағында керсетілетін 950,0
мың теңге активті ресурстар ретінде танылып, бұл соманың кездері меншікті
капитал - 950,0 мың теңгеге тең болатындығын тағы да есте сақтау керек.
Баланстық тепе-теңдік әрқашанда сақталып, активтер баланстың сол жағында,
ал пассивтер баланстың оң жағында орналасатындығын 6iз екіжақтылық принцип
деп атаймыз.
Бухгалтерлік есеп өрісінде қалыптасқан eкi жақтылық қағидаға сай, кез
келген шаруашылық операциялары балансқа жазылатындығын ешқашанда естен
шығармау керек.
Шаруашылық операциялары (факттер) деп - ақшаның, тауарлардың, көрсетілген
қызметтердің құны жағынан эквиваленттік айырбасқа түсуін айтады. Орындалған
операциялар негізінде ненің қайдан келіп, қайдан кеткендігін білеміз.
¥йымдардың экономикалық қызметінде күнделікті орындалған операциялар немесе
шаруашылық әрекетке түскен фактілер бухгалтерлік есеп счеттары арқылы
тіркеледі. Демек, кез келген шаруашылық операцияларының мазмұны екіжакты
жазуды талап етеді.
Сонымен, жоғарыда аты аталған Асан жК компаниясы шаруашылық
операцияларын жүргізе бастады деп есептелік. Алайда, Асан жК компаниясы
осы компанияны ары қарай ұлгайту жөніндегі бизнес-жоспарын жасай келіп,
бастапқы 950,0 мың теңге каражаттың жеткіліксіз екендігін түсінді. Ендігі
жерде, Асан жК компаниясы бұл компанияның үздіксіз жұмыс істеуіне қажетті
қаржыландыру кездерін іздей бастайды. Қосымша каржы кезін банктерден несие
алу арқылы толтыруға болатындығын Асан (компанияның қожайыны) біледі. Заңды
мүмкіндікті пайдалана отырып, Асан өзінің Асан жК компаниясына қосымша,
900,0 мың теңге банктен несие алды. Кез келген банк өзінің берген
несиесінің үстіне пайыздық үстеме қойып беретіндігі бегілі. Асан жК
компаниясының шаруашылық жүргізу өрісінде банктен несие алуға байланысты
екінші операция орындалды. Банктен алынган 900,0 мың теңге несие
бухгалтерлік есептің тиісті счеттарына eкіжактылық принциппен жазылады.
Мұның негізінде Асан жК компаниясының ақша қаражаты 900,0 мың теңгеге
өciп, сонымен 6ipre банк алдындағы міндеттеме сомасы да кебейді. Баланстық
мәліметте Банктер несиесі деген бап пайда болды. Банктер несиесі Асан
жК компаниясының балансында агымдағы міндеттемелер болып танылады.
Енді Асан жК компаниясының күзырында: 950,0 мың теңге капиталга +
900,0 мың теңге міндеттемелер қосылып, Асан жК компаниясының активті ақша
қаражатының сомасы 1850,0 мың теңгені кұрады. Яғни Асан жК компаниясының
бухгалтері қанша көлемдегі ақшаның қайдан түскендігін, (кездерін) 'бұл
ақшаның қандай жолдармен тиімді жүмсалатындығын (активтерді)
білетін болды. Осы мысалдардан көріп тұрғандай, әрбір шаруашылык
операцияларының маңызы сомалары баланстык теңдікке түсіп, үйымдар мен т.б.
қүрылымдардағы активтер мен бүлардың көздері әрқашан баланстық теңдікке сай
келетіндігін білдік. Яғни, Активтер = Меншікті капитал + Міндеттемелер
теңдеуі әркашанда сақталуы керек.
Нарықтық қатынастар өрісінде, кәсіпкерлікті іске асыруда, бизнестік
жүйені тиімді жүргізуде, аралық экономикалық қатынастарды дүрыс бағытқа
салу мен шешуде екіжаққа да үтымды жасалған шаруашылық операциялары арқылы
бухгалтерлік есеп жүйесі қалыптасады.
Кез келген үйымның қалыпты жағдайда өз қызметін іске асыруы үшін белгілі
бір көлемде қаражат керек екендігін айттық. Үйымның өнім өндіріп, қызмет
көрсетуі үшін, басқаларға жүмыстар орындап беруі үшін белгілі сыртқы
түлғалардан алынған қаражаттарын бухгалтерлік есеп тілінде - активтер деп
атадық. Егер активтердің белгілі бір бөлігін меншік иесі өз қалтасынан,
өзінің жинаған ақшасынан осы үйымға (компанияға) салса, онда мүндай
активтер көзін меншікті капитал деп атадық. Меншік иесі тек бір ғана түлға
болып танылып, ақша қаражаты, тек меншік иесінің қалтасынан ғана
қалыптасқан жағдайда, мына қарапайым теңдеу туындайды: Активтер = Меншікті
капитал.
Егер активтердің белгілі бір бөлігі меншік иесі болып танылмаған (меншік
иесіне жатпайтын) сыртқы түлғалардан қалыптасса, онда мүндай қаражат
көздерін міндеттемелер деп атадық. Яғни осы үйымның басқалардан уақытша
алған қарызы активтер сомасын көбейтіп отыратындығын, мүндай қарыздар
түбінде қайтарылатындығын міндеттемелер деп таныдық5 Сонымен катар жоғарыда
айтылған баланстык теңдеуден активтер (сол жағы) және меншікті капитал мен
міндеттемелер (оң жағы) сомасы бірдей болатындығы бухгалтерлік есептегі екі
жақтылық принципке тән екендігін білдік.
Яғни активтер үйымның меншігіндегі қаражаттарды көрсетсе, капитал және
міндеттемелер кімнің қанша көлемде осы үйымға салған қаражаттарының
көздерін көрсетеді. Теңдеудің екі жағындағы сомалар жинағы бірдей
болатындығын екіжақтылық принциппен тағы да дәлелдедік.
Ұйымдар өз мақсаты мен қызметін ары қарай жүргізу мен үлғайту үшін
көптеген әртүрлі шаруашылық операциялары мен фактілерді іске асырып,
бүлардың мазмүнын есепке алуға тиісті. Яғни күнделікті орындалған
экономикалық қатынастар мен бизнес-жоспарды, бәсекелестік үрдісті іске
асыру түрғысында үйымдардағы активтер, меншікті капитал мен міндеттемелер
өрісінде жиі-жиі екі жақтылық өзгерістер болып отырады. Қандайда болмасын
өзгерістерге қарамастан әрқашан да активтер сомасы = меншікті капитал +
міндеттемелер сомасымен тепе-теңдікте болатындығын естен шығармау керек.
Өз кезегінде активтер: ғимараттардан, жабдықтаушы қүралдардан, тауарлы-
материалды қүндылықтардан, тасымалдау қүралдарынан, осы үйымның басқалардан
алатын алашақтарынан немесе берешек қарыздардан, сондай-ақ кассадағы және
есеп айырысу шоттарындағы ақшалардан түрады.
Міндеттемелер: осы үйымның басқаларға төлеуге тиісті ақшаларынан және
қарызға алынған тауарлар мен материалдар үшін төленетін ақшаларды қайтарып
беру сомаларынан түрады.
Ендігі жердегі әңгімені осы жоғарыда айтылғандарды дәлелдеп, екі
жақтылық принципті оқырмандарға ары қарай түсіндіру үшін бухгалтерлік есеп
жүйесіндегі баланстың (екі жақтылык теңдеудің) қалыптасуынан бастағанды жөн
көрдік.
Бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызмет функциясының бірі -
пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық
мәліметтерді уақтылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің
негізгі қайнар көзі - бухгалтерлік баланс. БАЛАНС сөзі француз тілінен
алынған. Бұл сөз қазақ тілне аударылғанда "таразы" немесе "тепе-тең" деген
мағынаны білдіреді. Сырт көзбен қарағанда кәсіпорынның бухгалтерлік балансы
актив жене пассив деп аталатын екі бөлімді кесте болып табылады. Оның сол
жағына, яғни активінде кәсіпорынның қаржылары, заттай және ақшалай
шығындары көрсетілсе (орналастырылған болса), оң жағында, яғни пассив
бөлімінде қорлану көздері қарастырылады. Бухгалтерлік есеп стаңдартына
сәйкес бухгалтерлік баланстың актив бөлімінде кәсіпорынның өзіне тиесілі
мүліктері қарастырылады. Ұйым осыларды пайдалану арқылы ғана алдағы уақытта
табыс таба алатындықтан бұл мүліктерді кәсіпорынның әлуетті табыстары
ретінде таниды. Ал баланстың пассиві деп аталатын бөлімінде кәсіпорынның
қорлану көздері туралы ақпаратты мәлімет жазылады. Ұйымның қорлану көздері
меншікті капитал және тартылған (сырттан немесе басқа жақтан алынған,
қарастырылған) капитал деп екіге бөлінеді. Мұндағы тартылған капитал
дегеніміз кәсіпорынның міндеттемелері, яғни кредитор берешек борыштары
болып табылады. Кредиторлар қатарына заңды немесе жеке тұлғаларды жатқызуға
болады. Егер кәсіпорын өз кредиторларының алдындағы қарызын уақтылы төлей
алмаған жағдайда, олар ұйымнан активтерін сату арқылы қарызын қайтаруды
талап ете алады. Кәсіпорынның меншікті капиталы инвесторлардың мүдделілігін
танытады және ол активтің жиынтық сомасынан міндеттемелерді шегеріп
тастағандағы қалдық сомаға тең болады. Инвестордың кредитордан айырмашылығы
— өз алашағын алу үшін жанталасатын (тырысатын) болса, ал инвестор жоғарыда
аталған активтің жиынтық сомасынан міндеттемелерді шегеріп тастағандағы
қалдық сомаға, яғни меншікті капиталға ие және де кәсіпорынның қожайыны
болып табылады. Осы айтылғандарды қорытындылай отырып ұйымның барлық
активтері инвесторлар мен кредиторлардың меншігі екендігін аңғаруға болады.
Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің әрдайым тең болатындығы
сөзсіз.
актив = меншікті капитал + міндеттеме
Бұл тендікті кейбір шет елдерде келесі түрде көрсетеді:
актив — міндеттеме = меншікті капитал
Әдетте кәсіпорынның бухгалтерлік балансы есеп беретін уақытқа қарай
негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдың басына жасалады. Баланстың актив
бөлімі ұзақ мерзімді активтер және ағымдағы активтер деп аталатын екі
тараудан тұрады. Ұзақ мерзімді активтердің қатарына кәсіпорынның
материалдық емес активтері, негізгі құралдары, ұзақ мерзімді қаржы салымы
(инвестициялары), ұзақ мерзімді дебиторлық борыштары жатқызылады. Ал
ағымдағы активтер тарауында ұйымның материалдық құндылықтары, тауарлары,
дайын өнімдері, аяқталмаған өндірісі, қысқа мерзімді дебиторлық борыштары,
қысқа мерзімді қаржы салымы, алдағы кезең шығындары, ақшалары және басқа да
ағымдағы активтері қарастырылады. Бухгалтерлік баланстың пассив бөлімі үш
тараудан түрады. Оның бірі меншікті капитал деп аталып, онда кәсіпорынның
жарғылық қоры, резервтік қоры, бөлінбеген пайдасы немесе жабылмаған зияны
көрсетіледі. Пассив бөлімінің екінші және үшінші тараулары тиісінше ұзақ
мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелер деп аталады. Ұзақ мерзімді
міндеттемелер қатарына кәсіпорынның ұзақ уақытқа алған несиелері мен
қарыздары жатқызылса, қысқа мерзімді міндеттемелер тарауында ұйымның алдағы
кезеңдерінің табыстары, бюджетке қарызы, бюджеттен тыс мекемелерге қарызы,
жабдықтаушы-мердігерлерге қарызы, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
бойынша қарызы, зейнетақы қорларына қарызы және басқада кредиторлық
борыштары көрсетіледі. Жоғарыда айтқандарымыз түсініктірек болу үшін үлгі
ретінде "Ләззат" фирмасының 2007 жылғы 1-қаңтардағы жасалған бухгалтерлік
балансын қарастырайық.
"Ләзззат" фирмасының 2007 жылдың 1 қаңтарына
БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНСЫ
(өлшем бірлігі мын, теңге)
Активтері Сомасы Пассивтері Сомасы
1 2 3 4
Ұзақ мерзімді активтер: Меншікті капитал:
Материалдық емес активтер 2000,0 Жарғылық қор 50000,0
Негізгі құралдар 27000,0 Резервтік қор 5500,0
Ұзақ мерзімді қаржы салымы 3000,0
(инвестиция) Бөлінбеген пайда немесе 3500,0
зиян
Ұзақ мерзімді дебиторлық борыш4500,0
Жиыны 36500,0 Жиыны 59000,0
Ағымдағы активтер: Ұзақ мерзімді
міндеттемелер:
Материалдық қор 3500,0 Ұзақ мерзімді несие 9000,0
Дайын өнімдер 7000 Ұзақ мерзімді қарыз 2000,0
Тауарлар 2500,0 Жиыны 11000,0
Аяқталмаған өндіріс 10000,0 Қысқа мерзімді
міндеттемелер
Қысқа мерзімді дебиторлық 6500,0 Бюджетпен есеп айырысу 2500,0
борыштар
Қысқа мерзімді қаржы салымы 5000,0 Бюджеттен тыс төлем-дермен1500,0
(инвестиция) есеп айырысу
Алдағы уақыт шығындары 1000,0 Жабдықтаушылармен есеп 7000,0
айырысу
Берілген аванс 1500,0 Жұмысшылармен еңбек ақы 2000,0
бойынша есеп айырысу
Ақша қаражаттары 9500,0
Жиыны 46500,0 Жиыны 13000,0
Барлығы 83000,0 Барлығы 83000,0
1 2 3 4
Осы жоғарыда келтірілген Ләззат фирмасының бухгалтерлік балансынан
көретініміз — бұл ұйымның активтері мен пассивтері 83000,0 мың теңгеге тең.
Мұндағы кәсіпорынның меншікті капиталы 59000,0 мың теңгені, ал
міндеттемелері 24000,0 мың теңгені құрайды. Жоғарыда берілген тендіктің
орнына (формулаға) осы сандарды орналастыратын болсақ мына түрде болады.
актив = меншікті капитал + міндеттеме
83000000,0 = 59000000,0 + 24000000,0
Біз бұл мысалымызда, яғни жоғарыда берілген бухгалтерлік баланста
Қазақстан Республикасының заңдарына сай жасалған баланстың үлгісін
қарастырдық. Кейбір батыс елдерінде баланстағы тараулардың, баптардың
орындары ауысып та келтіріледі.
Мысалы, кейбір елдерде ағымдағы активтер баланстың актив бөлімінің
басында орналастырылатын болса, оның баптары өтімділіктеріне қарай кезекпен
құрастырылады. Сонымен қатар кейбір баланста активтер мен міндеттемелер
баланстың сол жағында көрсетіліп (орналастырылып), оң жағында тек қана
кәсіпорынның меншікті капиталы көрсетіледі. Баланстың мүндай түріне мына
тендік негізделген:
актив — міндеттеме = меншікті капитал
83000000,0 - 24000000,0 = 59000000,0
Бұл теңдік бухгалтерлік баланста ұйым иесінің меншігін көрсетуге
негізделген. Жоғарьщағы мысалымызға сәйкес баланстың бұл түрін құрастыратын
болсақ, баланс кестесінің екі жағы да 59000,0 мың теңгеге тең болады.
Бухгалтерлік баланс деп - ақшалай өлшеммен өлшенетін капитал мен
міндеттемелер жөніндегі белгілі бір мерзімге жасалған қорытынды есепті
айтамыз. Баланс активтерді (осы үйымның қаражаттарын) және бұларды
қаржыландыру көздерін экономикалық маңызына қарай белгілі бір уақытта
жинақтап отырады. Баланс көрсеткіштері ақшалай бағаланады. Міндеттемелер
қанша ақшаның қайдан алынғандығын көрсетеді. Активтер алынған ақшаның
немесе қаражаттардың қалай жұмсалғандығын, қайда және не үшін жүмсалғанын
көрсетеді. Меншікті капитал осы үйымды қүрып қалыптастырушы жеке түлғаның,
үйым иесінің салған ақшасынан түрады.
Нәтижесінде активтердің жалпы сомасы алынған міндеттемелер мен меншікті
капиталдың жалпы сомасымен тепе-тең болатындығын тағыда қайталаймыз.
Осындай сабақтастық жолдармен бухгалтерлік баланс әдісі қалыптасып
қордаланып отырады. Кез келген бухгалтерлік балансқа баланс жасаушы үйымның
аталуы және баланстың қай уақытқа қорытындыланып жасалған күні жазылады.
Көптеген түлғалар өздерінің бухгалтерлік балансын әрбір кезеңдерге қарай
жасап, қолда бар қаражатының барын, басқа түлғаларға қанша көлемде
берешегінің бар екендігін көрсетіп отырады. Яғни бухгалтерлік баланс осы
үйымның қолда бар активті қаражаттарын және берешектерін белгілі бір
уақытқа қарай көрсетіп отырады деу орнықты үғым. Тағы да қайталаймыз:
белгілі бір үйымның қолда бар мүліктері активтер деп аталынады. Ал осы
үйымның басқаларға берешегі міндеттемелер деп аталынады. Активтер қүрамына
осы үйымның меншігіндегі: жер, ғимараттар, өндірістік жабдықтар, тасымалдау
қүралдары, өлшеу т.б. приборлар, өнім беретін малдар, күш беруші машиналар
т.с.с. жатады. Сонымен қатар осы үйым меншігіндегі шикізаттар мен
материалдар, босалқы бөлшектер, тауарлар, дайын өнімдер, ақшалай өлшеммен
өлшеніп, осы үйымның меншігінде болады. Бүлардың барлығы да активтер
түрінде классификацияланады.
Осы жерде үйымдар өзінің активті қаражаттарын толыктырып, бүларды
өндірістік үрдіске тиімді пайдаланып отыруы үшін әртүрлі көздерден ақша алу
мүмкіндігі болатындығын тағы да қайталайық. Қосымша алынатын ақшаларды,
бүлар компаниялардан немесе банктерден алады. Алған ақшалары үшін осы үйым
қарыз алушының қатарына (категориясына) түседі. Қарызға алынган ақшаларды
міндеттемелер деп атайды. Банктерден алынған несиелерден бөлек осы үйым
басқа да түлғалардан көп көлемде қарыз ақшалар алуына болады (мысалы,
өзінің үлес қосушы акционерлерінен). Ірі акционерлерден алынған
қаражаттарды акционерлік капитал деп атайды. Осы үйымды қолдаушы кейбір
акционерлік компаниялар акцияларға жазылады немесе акционерлер осы үйымның
қызметін жалғастыра беру үшін белгісіз уақытқа дейін акционерлік ақша
береді. Қандай да болмасын алынған акционерлік капитал, ең соңында жазылған
акцияларға сай қайтарылады. Яғни осы үйымның алған акционерлік ақшасы
уақытша алынған қарыз ақша түріне саналады. Акцияға жазылған, түбінде
қайтарылатын ақшаны міндеттемелер деп атайды. Нарык экономикасы жағдайында
бухгалтерлік баланс әр түрлі әдістермен жасалынып, әрқашан да активтер мен
міндеттемелер сомасы бірдей тепе-теңдік жағдайда болады. Бухгалтерлік
баланс жекелеген синтетикалық счеттар қалдығын жинақтаудан туындайды.
Баланс қорытынды есеп жасаудың ең негізі болып табылады. Әрбір келесі
кезеңге қорытынды есеп жасау үшін барлық бухгалтерлік есеп мәліметтерін
топтастырып жинақтау мақсатында баланс қүрылады. Баланс қүруды екі жақты
принциптің қолданбалы әдісі деп те түсінуге болады. Әрбір келесі кезеңге
баланс қүруда бүрында бухгалтерлік баланста көрсетілген көрсеткіштер, яғни
(мәліметтер) баланстың жекелеген элементтері арнайы счеттарға таратылып
жазылады. Әрбір жекелеген счеттар материалдық және қаржылық объектілерге,
мысалға, несиелендірушілер, алашақтар, берешектер, меншік иелері,
инвесторлар, негізгі қүралдар, қоюшылар т.с. с. жатады. Бухгалтерлік
баланс үйымдардың қаржылық жағдайын белгілі бір кезеңге қарай жинақтап
көрсетеді. Баланс деп - ұйымдар кызметіндегі активтер, меншікті капитал
және міндеттемелер өрісінде болған өзгеріс көрсеткіштерді экономикалық
маңызына қарай белгілі бір мерзімге топтастырып, ақшалай өлшеммен өлшеуді
айтады. Бүл анықтамада:
1) баланс;
2) үлгі;
3) пайдаланушылардың мүддесі;
4) сыртқы сипаты;
5) белгілі бір мерзім;
6) қаржы жағдайы;
7) кәсіпорындар (үйымдар) деген сияқты элементтер қатысады.
Баланс - латын сөзі. Бүл сөз екі табақты таразы деген үғымды
білдіреді.
Үлгі - баланс мәліметтерін пайдаланушылардың талабына сай, кәсіпорынның
активті қаражаттары мен меншікті капиталының, міндеттемелерінің жағдайы мен
бүлардың қозғалысын жинақтап көрсетуші ресми қағаз. Баланстық үлгі қағаз
қорытынды есеп жасау қажеттігінен туындаған. Бүл үлгіге жазылған жазулар
үйымның қаржылық жағдайын көрсетеді. Баланстық үлгі қағазға (сызық
жолдарға) жазылған жекелеген көрсеткіштер баланстың белгілі баптары деп
аталынады. Балансты тек үлгі қағаз ретінде ғана қарамай, мүның өзі
үйымдардың шашыранды шаруашылық қызметін жинақтап көрсететін бухгалтерлік
есеп объектілерінен туындайтын жалпы есеп жүйесінің маңызды категориясы
екендігін білген жөн.
Пайдаланушылардың мүддесі. Баланс көрсетісіштеріндегі сомаларды оқып
отырып, әрбір пайдаланушылар өз мақсатын шешуге үмтылады. Бухгалтер
баланстағы жекелеген баптарға жазылған сомалардың дүрыстығын тексереді.
Бүдан баланстың теңцігі - активтер мш пассивтер сомаларының дәлдігі
туындайды. Несиелендірушілер үйымның төлем өтеушілік қабілетін біліп
отырғысы келеді. Яғни үйымның мүліктік жағдайы бухгалтерлік балансқа
жазылуы керек.
Сонымен қатар, үйым басшылары мен қожайындары таза пайдамен жүмыс істеуге
ынталы болады. Есепті жыл ішіндегі үйымның қаржы қорытындысын шығару үшін
капитал қозғалысы көрсеткіштері де бухгалтерлік балансқа жазылуы керек.
Салық органдары үшін барлық үйымдар декларация жасап тапсырады. Декларация
көрсеткіштері мен баланс көрсеткіштері арасында сәйкестік болуы шарт.
Баланс баптары салықтың белгілі бір түріне қарай топтастырылуы мүмкін. Яғни
баланста көрсетілген пайда көлемі салық салынатын көлеммен бірдей болуы
міндетті.
Сыртқы сипаты. Баланс көрсеткіштерін тігінен және көлденеңінен оқып
сипаттауға болады. Баланс мазмүнын тігінен қарағанда екі жақты кестеден,
сол жағы актив, ал оң жағы пассив болып екіге бөлінеді. Сыртқы
пайдаланушылардың мүддесін қанағаттандыру мацсатымен активтерді қаражаттар,
ал пассивтерді қаражат көздері деп те атауға болады. Сонымен қатар капитал
айналысына тікелей байланысты қозғалыстарды да бухгалтерлік баланс арқылы
талдауға болады.
Балансқа көлденең жазылған көрсеткіштер есеп объектілерінің өзара
байланысын көрсетеді. Қандай жағдайда болмасын балансқа көлденең жазылатын
көрсеткіштер счеттардағы қалдық сомаларымен бірдей сомада болуы керек. Яғни
дебеттік қалдық баланстың активінде, ал кредиттік қалдық пассивінде
жазылады.
Белілі бір мерзім. Әдетте бухгалтерлік баланс айдың, тоқсанның және
жылдың 1-күніне жасалып, үйымның қаржылык қызметінің жағдайын көрсетеді.
Үйымның қаржылық жағдайы түскен пайданың мөлшерімен сипатталады.
Сондықтан^пайда айдың, тоқсанның, жылдың біріне ғана жаза салатын көрсеткіш
емес, пайда өткен шақтағы атқарған үйымның қаржылық нәтижесін көрсететін ең
негізгі көрсеткіш болып табылады.
Қаржы жағдайы. Ұйымдардың қаржы жағдайы қойылған мақсаттарға қарай әр
түрлі көздерден қалыптасады. Сондықтан баланстың әрбір баптары арқылы
үйымдардың қаржы-шаруашылық қызметін бағалап, талдау әдістерін қолдану
мүмкіндігі қарастырылған. Үйымның меншікті активтері әр түрлі ресурстар мен
қаражат көздерінен қалыптасатындыктан үйымдардың ресурстары шын мәнінде
көбейіп отыратын болса, онда бүл үйымның пайдамен жүмыс істегендігін
көрсетеді.
Қүнсыздануға (инфляцияға) байланысты үйымның активтері көбейіп кеткен
жағдайда түскен пайда - таза пайдаға жатқызылмайды. Мүны шындыққа
жанаспайтын пайда деп таныған жөн. Егер үйым ақысыз (қүнын төлемей) түбінде
қайтарылмайтын активтерді басқалардан алған жағдайда, мұндай активтердің
құны пайда кұрамына жазылмай, тек қана баланстың көбеюуін білдіреді.
Кәсіпорындар (ұйымдар). Үйымдар деп - кез келген шаруашылық қызмет
атқарушы қүрылымдарды айтады. Бүлардың түпкі мақсаты пайда түсіріп,
пайдамен жүмыс істеу болып табылады.
1.2.Бухгалтерлік баланс түрлері.
Үйымның қүрылуын, қаржылық жағдайын, үздіксіз қызмет атқаруын, жойылып
кетуін немесе аналық үлкен компания қүрамына ену жағдайын ескере отырып,
бухгалтерлік баланс үшке бөлінеді:
1) кіріспе баланс;
2) аралық баланс;
3) жойылуға байланысты баланс.
Кіріспе баланс үйымдар мен фирмалар т.б. заңды түлғалардың жарғысы
тіркелгеннен соң, меншік иелерінің салған қаражатын және басқа да қаржы
салымшыларының, несиелендірушілердің қаражаттарын кіріске алып, жарғылық
қор мен активтерді қалыптастырудан басталады. Кіріспе баланста ұйымның
қызметін бастар адцындағы жарғылық капиталы көрсетіледі. Бұл баланстағы
негізгі көрсеткіштер кәсіпорын иелерінің, яғни құрылтайшыларының,
акционерлерінің осы ұйымды жаңадан құру (ашу) уақытындағы ақшалай немесе
заттай салымдарынан тұрады. Сондықтан көп жағдайда кіріспе баланста
кәсіпорынның меншікті капиталы мен активтері тең болуы ықтимал.
актив = меншікті капитал
Бұл тендік егер кәсіпорын құрылуы барысында ешқандай жеке немесе заңды
тұлғалардың алдында міндетті, яғни қарыз болмаған жағдайда тура болып
есептеледі.
Аралық баланс белгілі бір тапсырмаға байланысты, айға, күнге, тоқсанға
қарай жасалынады. Мысалға, капиталдың шеңберлі айналысы фазаларына, активті
қаражаттар қозғалысына талдау жасау жүмысын және арнайы тапсырмаға
байланысты үйым қызметіне толық тексеру жүмысын жүргізу үшін жасалынатын
балансты аралық баланс деп атайды. Ұйымның бухгалтерлік балансы ілгеріде
айтылғандай белгілі бір уақытқа, яғни айдың, тоқсанның немесе жылдың басына
жасалынады. Осыған сәйкес кәсіпорынның өз қызметі барысында әрбір
белгіленген есеп беретін уақыттағы (айдың, тоқсанның немесе жылдың басына)
құрастырылған балансы ағымдағы бухгалтерлік баланс болып ессптеледі.
Жойылуға байланысты баланс. Үйым банкротқа үшырап, өз қызметін
тоқтатқан жағдайда арнайы комиссияның қатысуымен үйымды жою мақсатьгада
баланс жасалынады. Жою балансы екі кезеңнен түрады. Бірінші кезең осы
үйымның жабылуына байланысты жасалса, екінші кезеңде үйымның
жойылғандығының қорытындысын бағалау үшін жасалынады. Кәсіпорынның жойылу
балансы осы ұйым өз қызметін тоқтатар кезде, таратылатын уақытта жасалады.
Осы аталған жойылу балансының өзі әр түрге бөлінеді. Жойылу балансын
еліміздегі бухгалтерлік есеп және аудит мамандарын даярлауда көп еңбек
сіңіріп жүрген белгілі ғалым Әбдіғали Әбдіманапов өзінің "Бухгалтерлік есеп
теориясы және принциптері" атты еңбегінде екі түрге бөледі және оның бірі
ұйымның жабылуына байланысты, ал екіншісі ұйымның жабылғандығын
қорытындылау үшін құрастырылады деп жазған болатын. Сонымен қатар Ресей
ғалымдары Л.А. Крятова мен Х.Х.Эргашев өздерінің "Бухгалтерлік есеп
теориясы және негіздері" атты еңбегінде жойылу балансы үш кезеңнен тұрады
және олардың біріншісі кәсіпорынның жабылуы алдында, екіншісі жабылуы
барысында, ал үшіншісі кәсіпорын жұмысын тоқтатқаннан кейін жасалынады деп
атап өткен. Жалпы, бұл айтылғандарды талдай отырып, авторлардың бірінің
айтқаны дұрыс, ал екіншісінікі қате деп қарауға болмайды. Бұдан шығатын
қорытынды жоғарыда аты аталған авторлардың қай-қайсыныңда пікірлері дұрыс
деуге болады. Себебі кәсіпорынның жойылу балансының саны, яғни оның
жасалыну кезендері ұйымның таратылуына кететін уақытпен тікелей байланысты.
Егер кәсіпорынның таратылуы, яғни жабылуы ұзақ уақытқа созылатын болса,
жойылу баланстарының саны да соған сәйкес және қажеттілігіне қарай арта
түсуі мүмкін.
Заңды түлға болып танылған үйымдардың барлығы да бухгалтерлік баланс
жасауға міндетті. Егер заңды түлғалар қүрамына енген еншілес үйымдар
қүрылған жағдайда, негізгі үйым басшыларының рүқсаты бойынша еншілес
кәсіпорындар да баланс жасауына болады.
Ендігі жерде ұйымдарда жасалынатын қаржы қорытындысын шығарып отыратын
бухгалтерлік есеп балансының қалай және қандай принциптерді қолдану арқылы
құрылытындығына мысалдар келтіреміз.
Баланстың ең бірінші сатысы.
1-қыркүйек 2006 жылы Асан жК ұйымының бастапқыдағы кіріспе бухгалтерлік
балансы
(мың теңге)
Активтер сомасы Меншікті капитал сомасы
Банктегі ақша 950,0 Меншікті капитал 950,0
Барлығы 950,0 Барлығы 950,0
Бұдан екі жақтылық принциптің орындалғандығын, тепе теңдіктің
сақталғандығын көреміз.
3-қыркүйек 2006 жылы Асан жК ұйымы 300,0 мың теңгеге ғимарат сатып
алып, тиісті бастапқы құжат жасады да, Асан жК ұйымына кіріске алды,
сонда:
3-қыркүйек 2006 жылғы Асан жК ұйымының балансы
(мың теңге)
Активтер сомасы Меншікті капитал сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Банктегі ақша 650,0
Барлығы 950,0 Барлығы 950,0
3-қыркүйек 2006 жылғы екінші операцияның негізінде банктегі ақшаның
азайып, жаңа активтің (ғимараттың) пайда болғандығын көруге болады.
6-қыркүйек 2006 жылы Асан жК ұйымы Ақ жол компаниясынан 50,0 мың
теңгенің тауарын уақытша қарызға алып, 30 күн ішінде тауар ақшасын төлеуді
өз міндетіне алды сонда:
6-қыркүйек 2006 жылғы Асан жК ұйымының балансы
(мың теңге)
Активтер сомасы Меншікті капитал сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 50,0 Несиелендірушілер 50,0
Банктегі ақша 650,0
Барлығы 1000,0 Барлығы 1000,0
6-қыркүйек 2006 жылғы үшінші операцияның негізінде тағы да жаңа
активтің пайда болып, осы тауарлар үшін Асан жК ұйымының алдағы кезеңде
төлейтін қарызы несилендірушілер деп аталады.
10-қыркүйек 2006 жылы құны 10,0 мың теңге тұратын тауар Бек
фирмасына сатылды. Сатылған тауар ақшасы (10,0 мың теңге) кейіннен
төленетін болып келісілді, сонда:
10-қыркүйек 2006 жылғы Асан жК ұйымының балансы
(мың теңге)
Активтер сомасы Меншікті капитал сомасы
1 2 3 4
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 40,0 Несиелендірушілер 50,0
1 2 3 4
Берешектер 10,0
Банктегі ақша 650,0
Барлығы 1000,0 Барлығы 1000,0
10-қыркүйек 2006 жылғы төртінші операцияның негізінде тауарлар
сомасының азайып, тағы да жаңа активтің (берешектердің) пайда болғандығын
көруге болады. Осы ұйымға басқаларың берешек қарыздары берешектер деп
аталады.
13-қыркүйек 2006 жылғы асан жК ұйымының балансы
(мың теңге)
Активтер сомасы Меншікті капитал сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 40,0 Несиелендірушілер 50,0
Берешектер 10,0
Банктегі ақша 655,0
Барлығы 1000,0 Барлығы 1000,0
13-қыркүйек 2006 жылғы бесінші операцияның негізінде активтердің бір
бөлігі-тауарлар сомасының азайып, активтердің екінші бөлігі-банктегі
ақшаның көбейгендігін көрсетті.
15-қыркүйек 2006 жылы Асан жК ұйымы Бек фирмасының несиесінің бір
бөлігін 5,0 мың теңгесін банктегі есеп айырысу шотынан төледі, сонда:
15-қыркүйек 2006 жылғы Асан жК ұйымының балансы
(мың теңге)
Активтер сомасы Меншікті капитал сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 35,0 Несиелендірушілер 45,0
Берешектер 10,0
Банктегі ақша 650,0
Барлығы 995,0 Барлығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастар заңдылығының
экономикалық өмірге енуі мен меншікті кәсіпорындардың көбеюі, бизнес пен
кәсіпкерліктің дамуы басқару жүйесінің демократиялық жолдармен реттелуіне
байланысты, бұған қосымша Батыс идеологиясы мен ұсыныстары бухгалтерлік
есеп бағытындағы консервативтік ескі жүйені қойды. Бухгалтерлік есеп –
бұдан туындайтын қаржылық қорытынды есеп нарықтық қатынастардың негізін
қалай тиымдылығына кәсіпкерлер, бизнесменден, меншік иелері және
кәсіпорындарды басқарушылардың көзі жетті. Сонымен қатар бухгалтерлік
есепті жетілдіру, қаржы мен банк істері өрісінде іске асырылатын шаралар
жиі – жиі өзгеріске түсетін болады. Еліміздегі бизнесті дамыту, қаржылық
қатынастардың теория және қолданбалы негізін білу құқықтық жүйедегі
заңдылықтарды білу, тиімді шешім қабылдау, бухгалтерлік есепті жетілдіру
ерекше орын алады.
Қазақстан-2030 стратегиясында анықталған мақсаттарға жету үшін
экономиканың тұрақты және қарқынды өсуі қажет. Отандық экономистердің есебі
бойынша Қазақстан 2030 жылы индустриалды дамыған елдердің қатарына қосылу
үшін экономикалық дамудың жоғарғы деңгейін ұстап отыруымыз керек. Сондықтан
Қазақстан экономикасының дамуы экономикалық реформаларды тездетудің жаңа
жолдарын іздеуді талап етеді.
Біз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып,
бәсекелестікті дамытуға экономикалық қарымы мол басым салаларды таңдап
алдық, сол арқылы экономикалық жүйені дамытуға жол аштық. ҚР-Елбасшымыз
Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында: Қазақстан өз азаматтары үшін
өмір сүрудің жоғарғы стандарттарын жасай отырып, әлемнің тиімді дамып келе
жатқан елдерінің қатарына қосылуы керек. Біз бұны ұлтымыз бен экономикамыз
бәсекеге қабілетті болған жағдайда ғана істей аламыз. деген еді. Осы
жайттардың барлығын ескере отырып мен өзімнің курсттық жұмысымды
бухгалтерлік есебімізді яғни бухгалтерлік теңдіктің дұрыс орындалуына
барынша үлесімді қосып, сол тақырыпты кең көлемде ашып бергім келіп тұр.
Бұл тақырыпты мақсаты:
• бухгатерлік баланстың тепе-теңдік принциптің, мұның қалыптасуы
мен құрылымын және жекелеген баланс элементтеріне түсінік беру;
• активтер, пассивтер ұғымына түсінік беріп, баланс
көрсеткіштерінің типтік өзгерістерге түсетіндігін дәлелдеу;
• бухгалтерлік балансты құрайтын жекелеген элементтерге
терминологиялық тұрғыда түсінік беріп, бұлардың экономикалық
маңызын ашу.
Баланс – бухгалтерлік есептің екі бөлімнен тұратын тәсілдегі
элементтерінің бірі. Біріншісі Актив деп, ал екіншісі – Меншікті
капитал және міндеттемелер деп аталады. Бірінші бөлімде шаруашылық
құралдарының құрамы, орналасуы , қолданылуы, ал екінші бөлімінде –
Меншікті капитал және міндеттемелер (МКМ), яғни қаражаттың пайда болуы
көздерімен мақсатты белгіеуі көрсетіледі.
Актив МКМ
1.Ұзақ мерзімді активтер 1.Меншікті капитал
1. Материалдық емес активтер 1. Жарғы капитал
2. Негізгі құралдар 2. Резервтік капитал
3. Ұзақ мерзімдік дебиторлық 3. Қосымша төленген капитал
берешек 4. Қосымша төленбеген капитал
4. Инвестициялар 5. Төленбеген табыс (жабылмаған
шыығын)
2.Ағымдағы активтер
1. Тауарлық-материалық қорлар 2.Ұзақ мерзімдік міндеттемелер
(материалдар, дайын өнім, тауарар) 1. Ұзақ мерзімді қарыздар
2. Ақшалай қаражаттар (касса, 2. Ұзақ мерзімді кредиторлық
есепшот, валютаық шот) берешек
3. Дебиторлық берешек (есеп беретін3. Салықтар
адамдармен есептесу)
4. Қаржылық инвестициялар 3.Ағымдық міндеттемелер
5. Келешек кезең шығындары 1. Қысқа мерзімдік қарыздар
2. Бюджетпен есептесулер
3. Алынған аванстар
4. Жалақы бойынша есептесулер
5. Жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есептесулер
МКМ-дағы актив қаражатының әрбір жекелеген түрі немесе оның шығу
көздері баланс баптары деп аталады.
Салытыру үшін баланс кестесінде жылдың басында және соңындағы
көреткіштер келтіріледі. Балансты механикалық өңдеу үшін кестенің әрбір
баптары кодталады. МКМ мен активтің әрбір бөлігі бойынша жиыны есептеледі.
Активтер МКМ (пассивтерінде ) тең болуы тиіс. Баланс негізінде ұйымның
қаржылық жағдайы, яғни қарсы қойылып салыстырылатын капиталдағы, ұйымға
тиесілі экономикалық ресурстардың бар – жоқтығы жайлы пікір айтылып,
талқыланады. Қаржылық жағдайды уақыттың қайсібір сәтіне ғана (заңнамаға
сәйкес – есепті жылдың 31-желтоқсанында) анықтауға болады. Шаруашылық
жүргізуші субъектінің қаржылық жағдайын мынандай теңдеуді пайдаланып,
есептеп шығаруға болады:
Активтер =міндеттемелер+меншікті капитал.
Бухгалтерлік есептің халықаралық жүйесінде бұл теңдеу баланстық
теңдеу деп аталады. Оның екі бөлігіде өзара тең болуы тиіс.
1-бөлім. Бухгалтерлік баланс. Оның құрылымы мен мазмұны.
1.1. Баланстық теңдік қалыптастыру және баланс құру негіздері.
Баланс жүргізу жалпы бухгалтерлік есеп жүйесінің теориялық негізін
қалайтын әдіснамалардан түрады. Баланс жүргізу теориясы балансқа тән
принциптерді, баланстың экономикалық қүрылымын, баланстағы тараулар мен
баптардың экономикалық мәнін бағалау, осылардың негізінде экономикалық
жағынан тиімді шешімдер қабылдау болып табылады. Баланс жүргізу теориясы
экономикалық қатынастарды тиімді жүргізу бағытында капитал қалыптастыру,
мүның функционалды аспектілерін зерттеу үрдісіндегі маңызы өте зор. Екі
жақтылық төория бухгалтерлік баланспен тікелей байланыста болады. Баланс
жүргізу теориясының негізінде бухгалтерлік есеп жүйесінің әдіснамалык
ережелері қалыптасады. Бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу арқылы
бухгалтерлік есеп жүйесінің техникалық жақтары іске асырылады.
Бухгалтерлік есепті арнайы жүйеге келтіру үш аспектіден және қүрамдас
сабақтастықтан түрады:
1. Екі жақтылық
2.Бухгалтерлік есеп счеттары
3.Бухгалтерлік баланс
Баланс жүргізу теориясы екі жақтылық принциптен (түрақты түрде екі
жақтылықтың сақталуынан), сондай-ақ шаруашылык операцияларын счеттарға
жазудан қалыптасады. Есеп объектілері деп - әрбір үйымдардағы орын алған
фактілер мен операцияларды және атқарылған қызметтерді айтуға болады.
Он тоғызыншы ғасырдың басында Италияның ғалымы Эмануэл
Пизани баланстық теорияның негізін салды. Ол статмография
үғымын енгізген. Грек тілінде статмо - баланс, графия - жазып
талдау деген үғым береді.
Ертеректе бухгалтерлік есеп счеттары экономикалық және бюджеттік болып
екі топқа бөлінген. Мүмкін осылайша бөлуге қарай қаржылық және басқарушылық
есеп пайда болған болар.
Бухгалтерлік баланс - үйымдардың экономикалық өміріндегі капиталдың
шеңберлі айналысы процесін зерттеуші әдіс. Өзінің пәндік қасиеті түрғысынан
капитал әрқашан да нактылык мақсатта, қүндык маңызда болады. Капталдың
негізгі орындаушылық қасиеті бухгалтерлік баланстың активінде экономикалық
ресурстар түрінде сипатталады. Баланстың пассивіндегі көздер міндеттемелер
түрінде мақсаттық сипатта болып, қүқықтық қатынастарды қүрайды. Пассивтік
көздер қүқықтық қатынастардың пайда болуы мен себебтерін, сондай-ақ
акционерлердің (қатысушылардың) мүддесін қорғайды.
Несиелендірушілер, акционерлер, қаржы салымшы инвесторлар мақсаты осы
үйымның мүліктерін таратып алу емес, ақшаны ақшага айналдырып табыс алу
болып табылады. Мүндаймақсаттар мен себептер негізінде ұйымдар мүмкіндігін
(активтерін) екі түрге: құқықтық мүліктерге (таза активтер) және мүліктік
міндеттемелерге бөліп қараған жөн. Бүдан таза активтер және шартты активтер
үғымы туындайды.
Үйымдарды ең әуелгі бастапқы кезеңде үйымдастыру үшін активті қаражаттар
қалыптастырудың көздері қарастырылады. Белгілі көлемде қаржы көздері
табылмаған жағдайда, үйымдардағы бухгалтерлік баланс инвестицияланған
капиталдың шеңберлі айналысын әрбір экономикалық фазаларға қарай бағалап
отыруды мақсат түтады.
Инвестицияланған капитал кәсіпкерлік әрекеттің негізін қүрап, осы
кәсіпкерліктің (үйымның) қүрылу себептерін және капитал айналысының базисін
қалыптастырады.
Егер, біздер екі жақтылық дүниені пәлсафалық категория түрінде қарайтын
болсақ, онда бухгалтерлік есепке тән қор көздерін - базис, ал активті
қаражаттарды - қондырма деп сипаттауға да болады. Яғни статмо үғымын
базистік түрақтылық, ал графия үғымын қозғалыстағы қондырма деп қарайтын
болсақ, онда бухгалтерлік есеп дүниесіндегі екі жақтылық принципті
пәлсафалық жағынан ары қарай зерттеу мүмкіндігі зор болар ма еді.
Активтерді қозғалыстағы қондырма категориясына тән деп қараған жағдайда
капитал айналысының мақсаты есепті жылы алынған қаржылық қорытындының өсу
қарқынымен өлшенеді. Қаржылық қорытындының өсу қарқыны жылдан-жылға
көбейген жағдайда капиталды қайта инвестициялау, мүның көлемін арттырып
отыру мүмкіндігі туындайды. Осы айтылғандарға байланысты капиталдың
шеңберлі айналысы есебін жүргізіп, жинақтауға, талдауға арналған
бухгалтерлік баланстың әдіснамалық функциялары (қасиеті) өте зор. Сонымен
қатар бухгалтерлік баланстағы жинақталған көрсеткіштер мен ақпараттар
негізінде қаржылық қорытынды есеп жасап, капитал қозғалысын бағалау мен
талдауға болады.
Бухгалтерлік балансты экономикалық, қаржылық, қүқықтық заңдылығын және
капиталдың пайда болуы мен қозғалысын, мүның бір түрден екінші түрге
ауысуын, капиталдың өсу қарқынын, капиталдың сандық мағанасының сапалық
және қаржылық мағанаға айналу аспектілерін сипаттайтын, оны ары қарай
зерттеу моделі түрінде тану қажет. Сондықтан қандай да болмасын үйымдарда
жасалатын балансты капитал рыногын, мүның айналымы мен шеңберлі айналысын,
таза пайданың өсу қарқынын, инвестицияның тиімділігін белгілі бір
кезеңдерге сай зерттеу жүмыстарының әдіснамасы деп қараған да жөн.
Ал енді, екіжақтылық принцип жөніндегі ұғымды кең көлемде ашып өтсек.
Нарықтық қатынастар мен жеке меншіктік жағдайына кез келген заңды және
жеке тұлғалар өзінің бизнесін ашып, белгілі бір мақсаттағы кәсіптік
құрылымдар құруына құқылы. Бизнес пен кәсіпкерліктің түпкі мақсаты –
халықтың (отандық, шетелдік) сұранысы мен тұтынысына жауап берерлік,
базарлы сауда жүйесінде бәсекеге түсерлік сапалы өнімдер өндіріп, қызметтер
көрсетіп, жұмыстар орындап, табыс табу болып табылады.
Айталық Асан атты азамат өзінің жылдар бойы жинаған 950,0 мың теңге
ақшасын жаңадан ашқан Асан жҮ компаниясына салып, бұл компанияны тиісті
орындарда заңды түре тіркеуден өткізді. Яғни санның сандығынағы
(қалтасындағы) 950,0 мың теңге банктегі Асан ашқан, заңды тұлға болып
танылған Асан жҮ компаниясының есеп шотына құйылды. Ең бірінші операция
басталды деп есептелік. Біздер бұл операцияның негізінде меншікті
капиталдың қалыптаса бастагандығын, мұның негізінде Асан, осы кұрылган
Асан жК компаниясынан акция (кұжат) алатындыгьн және Асанның акционер
екендігін түсіндік. Асан жУ компаниясыньң банктегі есеп шотына кұйылған
950,0 мың теңге ақша қаражаты - актив болып танылады да, берілген
акцияның негізіндегі меншікті капитал 950,0 мың теңге міндеттемелер
пассив болып танылады.
Ендігі жерде Асан жУ компаниясы 950,0 мың теңгенің активт1к каражатына
ие болып, бұл каражаттың кезі меншікті капитал екендігіне сендік. Осы екі
үрдіс әрқашанда тепе-теңдікте болуы керек Нақты ақша - 950,0 мың теңге –
меншікті капиталга ягни 950,0 мың теңгеге теңестірілді.Сонымен Асан жУ
компаниясының қызметіндегі 6ipiнiui операцияға сай eкi жақтылық принцип
пайда болып, операцияның маңызы бухгалтерлік есептің eкi счетына жазылды.
Ең 6ipiншi операцияның экономикалық маңызына карай Асан жУ компаниясы
Асанга 950,0 мың теңге карыз болды. Есеп жүргізу ережесіне карай Асанның
жеке меншігінде болган ақшаны инвестицияланған капитал деп атаймыз. Немесе
активті каражат Асаннан Асан жУ компаниясына өтті. Асан жУ. компаниясы
Асанның салған 950,0 мың теңгесін табыс тауып, пайда түсірудің негізінде
кайтарып беру міндеттемесін қабылдады. Нолден бастап жаңадан кұрылган Асан
жК компаниясына Асанның салған ақшасы - меншік иесінің осы компанияга
билік жүргізушінің, ягни осы компанияны қаржыландырушының ақшасы болып
табылады. Бұл каражаттың дұрыс жене тиімді жұмсалуы, қайда, калай жұмсалуы
бакылау мен тексеру үрдісінде болуы кажет. Мұндай жұмыстарды Асан жУ
компаниясына тағайындалған бухгалтер орындауға тиісті.
Ендігі жерде жоғарыда келтірілген операциялар маңызын түсінсек, онда
меншік иесінің, ягни Асанның қаржыландырган сомасын неге инвестицияланған
(келтірілген) капитал немесе қабылданған міндеттеме деп айтқанымызға жауап
6epin көрелік.
Біріншіден, меншік иeci өзінің салған (бастапқыда құйған) ақшасын
қайтарып алғысы келеді.
Екіншіден, бизнес жүргізудің, оны басқарудың тәртібін акционерлер
белгілейді. Акционерлер осы компанияга билік жүрпзіп, тапсырмалар береді,
салған ақшасын қайтарып алуды мақсат тұтады.
Сонымен, Асан ж К компаниясы 950,0 мың теңгенің активін ала отырып,
Асанньң алдында 950,0 мың теңгеге міндеттеме қабылдап, бұл міндеттемені
Асанның инвестициялаған капиталы деп атайды. Яғни 950,0 мьң теңге Асан
жағынан қарағанда -инвестиция, ал Асан ж К компаниясы тұрысынан қарағанда
–міндеттеме екендігін түсіндік. Егер ақша тұрғысынан қарағанда Асанның
ақшасы акцияға айырбасталып, ақшаның айырбасқа түсетін қасиеті орындалды.
Ақшаның иeci ақшаны ез қалауы бойынша санаға сиярлық жолдармен ұтымды
жұмсауы керек. Еңбекпен табылған ақша сенімді жерде сақталып, алдағы
уақытта өз иесінің мұқтажын өтейді.
Айтылғандарға сүйене отырып, біздер:
Активтер қарапайым екіжақтылық теңеудің сол жағында (сол жаққа), ал
меншікті капитал оң жағында (оң жаққа) орналасатындығын түсіндік. Бұл
теңдік бухгалтерлік есепке тән болғандықтан, мұның өзін екіжақтылық
принциптің бастапқы кезеңдегі қалыптасуы деп атаймыз. Бұдан біздер,
активтердің жалпы сомасы әрқашанда меншікті капитал сомасымен тепе-теңдікте
болатындығын 6ілдік. Яғни активтер мен меншікті капитал өрісіндегі
қозғалыстардың барлық сомасы тепе-теңдік жағдайда сақталуы керек.
Бухгалтерлік есеп жүргізудің мыңдаган жылдардан 6epi қалыптасқан ережесіне
сай активтер мен меншікті капитал сомасының тепе-теңдік - баланс деп
аталады. Сондықтан бухгалтерлік баланстың сол жағында керсетілетін 950,0
мың теңге активті ресурстар ретінде танылып, бұл соманың кездері меншікті
капитал - 950,0 мың теңгеге тең болатындығын тағы да есте сақтау керек.
Баланстық тепе-теңдік әрқашанда сақталып, активтер баланстың сол жағында,
ал пассивтер баланстың оң жағында орналасатындығын 6iз екіжақтылық принцип
деп атаймыз.
Бухгалтерлік есеп өрісінде қалыптасқан eкi жақтылық қағидаға сай, кез
келген шаруашылық операциялары балансқа жазылатындығын ешқашанда естен
шығармау керек.
Шаруашылық операциялары (факттер) деп - ақшаның, тауарлардың, көрсетілген
қызметтердің құны жағынан эквиваленттік айырбасқа түсуін айтады. Орындалған
операциялар негізінде ненің қайдан келіп, қайдан кеткендігін білеміз.
¥йымдардың экономикалық қызметінде күнделікті орындалған операциялар немесе
шаруашылық әрекетке түскен фактілер бухгалтерлік есеп счеттары арқылы
тіркеледі. Демек, кез келген шаруашылық операцияларының мазмұны екіжакты
жазуды талап етеді.
Сонымен, жоғарыда аты аталған Асан жК компаниясы шаруашылық
операцияларын жүргізе бастады деп есептелік. Алайда, Асан жК компаниясы
осы компанияны ары қарай ұлгайту жөніндегі бизнес-жоспарын жасай келіп,
бастапқы 950,0 мың теңге каражаттың жеткіліксіз екендігін түсінді. Ендігі
жерде, Асан жК компаниясы бұл компанияның үздіксіз жұмыс істеуіне қажетті
қаржыландыру кездерін іздей бастайды. Қосымша каржы кезін банктерден несие
алу арқылы толтыруға болатындығын Асан (компанияның қожайыны) біледі. Заңды
мүмкіндікті пайдалана отырып, Асан өзінің Асан жК компаниясына қосымша,
900,0 мың теңге банктен несие алды. Кез келген банк өзінің берген
несиесінің үстіне пайыздық үстеме қойып беретіндігі бегілі. Асан жК
компаниясының шаруашылық жүргізу өрісінде банктен несие алуға байланысты
екінші операция орындалды. Банктен алынган 900,0 мың теңге несие
бухгалтерлік есептің тиісті счеттарына eкіжактылық принциппен жазылады.
Мұның негізінде Асан жК компаниясының ақша қаражаты 900,0 мың теңгеге
өciп, сонымен 6ipre банк алдындағы міндеттеме сомасы да кебейді. Баланстық
мәліметте Банктер несиесі деген бап пайда болды. Банктер несиесі Асан
жК компаниясының балансында агымдағы міндеттемелер болып танылады.
Енді Асан жК компаниясының күзырында: 950,0 мың теңге капиталга +
900,0 мың теңге міндеттемелер қосылып, Асан жК компаниясының активті ақша
қаражатының сомасы 1850,0 мың теңгені кұрады. Яғни Асан жК компаниясының
бухгалтері қанша көлемдегі ақшаның қайдан түскендігін, (кездерін) 'бұл
ақшаның қандай жолдармен тиімді жүмсалатындығын (активтерді)
білетін болды. Осы мысалдардан көріп тұрғандай, әрбір шаруашылык
операцияларының маңызы сомалары баланстык теңдікке түсіп, үйымдар мен т.б.
қүрылымдардағы активтер мен бүлардың көздері әрқашан баланстық теңдікке сай
келетіндігін білдік. Яғни, Активтер = Меншікті капитал + Міндеттемелер
теңдеуі әркашанда сақталуы керек.
Нарықтық қатынастар өрісінде, кәсіпкерлікті іске асыруда, бизнестік
жүйені тиімді жүргізуде, аралық экономикалық қатынастарды дүрыс бағытқа
салу мен шешуде екіжаққа да үтымды жасалған шаруашылық операциялары арқылы
бухгалтерлік есеп жүйесі қалыптасады.
Кез келген үйымның қалыпты жағдайда өз қызметін іске асыруы үшін белгілі
бір көлемде қаражат керек екендігін айттық. Үйымның өнім өндіріп, қызмет
көрсетуі үшін, басқаларға жүмыстар орындап беруі үшін белгілі сыртқы
түлғалардан алынған қаражаттарын бухгалтерлік есеп тілінде - активтер деп
атадық. Егер активтердің белгілі бір бөлігін меншік иесі өз қалтасынан,
өзінің жинаған ақшасынан осы үйымға (компанияға) салса, онда мүндай
активтер көзін меншікті капитал деп атадық. Меншік иесі тек бір ғана түлға
болып танылып, ақша қаражаты, тек меншік иесінің қалтасынан ғана
қалыптасқан жағдайда, мына қарапайым теңдеу туындайды: Активтер = Меншікті
капитал.
Егер активтердің белгілі бір бөлігі меншік иесі болып танылмаған (меншік
иесіне жатпайтын) сыртқы түлғалардан қалыптасса, онда мүндай қаражат
көздерін міндеттемелер деп атадық. Яғни осы үйымның басқалардан уақытша
алған қарызы активтер сомасын көбейтіп отыратындығын, мүндай қарыздар
түбінде қайтарылатындығын міндеттемелер деп таныдық5 Сонымен катар жоғарыда
айтылған баланстык теңдеуден активтер (сол жағы) және меншікті капитал мен
міндеттемелер (оң жағы) сомасы бірдей болатындығы бухгалтерлік есептегі екі
жақтылық принципке тән екендігін білдік.
Яғни активтер үйымның меншігіндегі қаражаттарды көрсетсе, капитал және
міндеттемелер кімнің қанша көлемде осы үйымға салған қаражаттарының
көздерін көрсетеді. Теңдеудің екі жағындағы сомалар жинағы бірдей
болатындығын екіжақтылық принциппен тағы да дәлелдедік.
Ұйымдар өз мақсаты мен қызметін ары қарай жүргізу мен үлғайту үшін
көптеген әртүрлі шаруашылық операциялары мен фактілерді іске асырып,
бүлардың мазмүнын есепке алуға тиісті. Яғни күнделікті орындалған
экономикалық қатынастар мен бизнес-жоспарды, бәсекелестік үрдісті іске
асыру түрғысында үйымдардағы активтер, меншікті капитал мен міндеттемелер
өрісінде жиі-жиі екі жақтылық өзгерістер болып отырады. Қандайда болмасын
өзгерістерге қарамастан әрқашан да активтер сомасы = меншікті капитал +
міндеттемелер сомасымен тепе-теңдікте болатындығын естен шығармау керек.
Өз кезегінде активтер: ғимараттардан, жабдықтаушы қүралдардан, тауарлы-
материалды қүндылықтардан, тасымалдау қүралдарынан, осы үйымның басқалардан
алатын алашақтарынан немесе берешек қарыздардан, сондай-ақ кассадағы және
есеп айырысу шоттарындағы ақшалардан түрады.
Міндеттемелер: осы үйымның басқаларға төлеуге тиісті ақшаларынан және
қарызға алынған тауарлар мен материалдар үшін төленетін ақшаларды қайтарып
беру сомаларынан түрады.
Ендігі жердегі әңгімені осы жоғарыда айтылғандарды дәлелдеп, екі
жақтылық принципті оқырмандарға ары қарай түсіндіру үшін бухгалтерлік есеп
жүйесіндегі баланстың (екі жақтылык теңдеудің) қалыптасуынан бастағанды жөн
көрдік.
Бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызмет функциясының бірі -
пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық
мәліметтерді уақтылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің
негізгі қайнар көзі - бухгалтерлік баланс. БАЛАНС сөзі француз тілінен
алынған. Бұл сөз қазақ тілне аударылғанда "таразы" немесе "тепе-тең" деген
мағынаны білдіреді. Сырт көзбен қарағанда кәсіпорынның бухгалтерлік балансы
актив жене пассив деп аталатын екі бөлімді кесте болып табылады. Оның сол
жағына, яғни активінде кәсіпорынның қаржылары, заттай және ақшалай
шығындары көрсетілсе (орналастырылған болса), оң жағында, яғни пассив
бөлімінде қорлану көздері қарастырылады. Бухгалтерлік есеп стаңдартына
сәйкес бухгалтерлік баланстың актив бөлімінде кәсіпорынның өзіне тиесілі
мүліктері қарастырылады. Ұйым осыларды пайдалану арқылы ғана алдағы уақытта
табыс таба алатындықтан бұл мүліктерді кәсіпорынның әлуетті табыстары
ретінде таниды. Ал баланстың пассиві деп аталатын бөлімінде кәсіпорынның
қорлану көздері туралы ақпаратты мәлімет жазылады. Ұйымның қорлану көздері
меншікті капитал және тартылған (сырттан немесе басқа жақтан алынған,
қарастырылған) капитал деп екіге бөлінеді. Мұндағы тартылған капитал
дегеніміз кәсіпорынның міндеттемелері, яғни кредитор берешек борыштары
болып табылады. Кредиторлар қатарына заңды немесе жеке тұлғаларды жатқызуға
болады. Егер кәсіпорын өз кредиторларының алдындағы қарызын уақтылы төлей
алмаған жағдайда, олар ұйымнан активтерін сату арқылы қарызын қайтаруды
талап ете алады. Кәсіпорынның меншікті капиталы инвесторлардың мүдделілігін
танытады және ол активтің жиынтық сомасынан міндеттемелерді шегеріп
тастағандағы қалдық сомаға тең болады. Инвестордың кредитордан айырмашылығы
— өз алашағын алу үшін жанталасатын (тырысатын) болса, ал инвестор жоғарыда
аталған активтің жиынтық сомасынан міндеттемелерді шегеріп тастағандағы
қалдық сомаға, яғни меншікті капиталға ие және де кәсіпорынның қожайыны
болып табылады. Осы айтылғандарды қорытындылай отырып ұйымның барлық
активтері инвесторлар мен кредиторлардың меншігі екендігін аңғаруға болады.
Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің әрдайым тең болатындығы
сөзсіз.
актив = меншікті капитал + міндеттеме
Бұл тендікті кейбір шет елдерде келесі түрде көрсетеді:
актив — міндеттеме = меншікті капитал
Әдетте кәсіпорынның бухгалтерлік балансы есеп беретін уақытқа қарай
негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдың басына жасалады. Баланстың актив
бөлімі ұзақ мерзімді активтер және ағымдағы активтер деп аталатын екі
тараудан тұрады. Ұзақ мерзімді активтердің қатарына кәсіпорынның
материалдық емес активтері, негізгі құралдары, ұзақ мерзімді қаржы салымы
(инвестициялары), ұзақ мерзімді дебиторлық борыштары жатқызылады. Ал
ағымдағы активтер тарауында ұйымның материалдық құндылықтары, тауарлары,
дайын өнімдері, аяқталмаған өндірісі, қысқа мерзімді дебиторлық борыштары,
қысқа мерзімді қаржы салымы, алдағы кезең шығындары, ақшалары және басқа да
ағымдағы активтері қарастырылады. Бухгалтерлік баланстың пассив бөлімі үш
тараудан түрады. Оның бірі меншікті капитал деп аталып, онда кәсіпорынның
жарғылық қоры, резервтік қоры, бөлінбеген пайдасы немесе жабылмаған зияны
көрсетіледі. Пассив бөлімінің екінші және үшінші тараулары тиісінше ұзақ
мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелер деп аталады. Ұзақ мерзімді
міндеттемелер қатарына кәсіпорынның ұзақ уақытқа алған несиелері мен
қарыздары жатқызылса, қысқа мерзімді міндеттемелер тарауында ұйымның алдағы
кезеңдерінің табыстары, бюджетке қарызы, бюджеттен тыс мекемелерге қарызы,
жабдықтаушы-мердігерлерге қарызы, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
бойынша қарызы, зейнетақы қорларына қарызы және басқада кредиторлық
борыштары көрсетіледі. Жоғарыда айтқандарымыз түсініктірек болу үшін үлгі
ретінде "Ләззат" фирмасының 2007 жылғы 1-қаңтардағы жасалған бухгалтерлік
балансын қарастырайық.
"Ләзззат" фирмасының 2007 жылдың 1 қаңтарына
БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНСЫ
(өлшем бірлігі мын, теңге)
Активтері Сомасы Пассивтері Сомасы
1 2 3 4
Ұзақ мерзімді активтер: Меншікті капитал:
Материалдық емес активтер 2000,0 Жарғылық қор 50000,0
Негізгі құралдар 27000,0 Резервтік қор 5500,0
Ұзақ мерзімді қаржы салымы 3000,0
(инвестиция) Бөлінбеген пайда немесе 3500,0
зиян
Ұзақ мерзімді дебиторлық борыш4500,0
Жиыны 36500,0 Жиыны 59000,0
Ағымдағы активтер: Ұзақ мерзімді
міндеттемелер:
Материалдық қор 3500,0 Ұзақ мерзімді несие 9000,0
Дайын өнімдер 7000 Ұзақ мерзімді қарыз 2000,0
Тауарлар 2500,0 Жиыны 11000,0
Аяқталмаған өндіріс 10000,0 Қысқа мерзімді
міндеттемелер
Қысқа мерзімді дебиторлық 6500,0 Бюджетпен есеп айырысу 2500,0
борыштар
Қысқа мерзімді қаржы салымы 5000,0 Бюджеттен тыс төлем-дермен1500,0
(инвестиция) есеп айырысу
Алдағы уақыт шығындары 1000,0 Жабдықтаушылармен есеп 7000,0
айырысу
Берілген аванс 1500,0 Жұмысшылармен еңбек ақы 2000,0
бойынша есеп айырысу
Ақша қаражаттары 9500,0
Жиыны 46500,0 Жиыны 13000,0
Барлығы 83000,0 Барлығы 83000,0
1 2 3 4
Осы жоғарыда келтірілген Ләззат фирмасының бухгалтерлік балансынан
көретініміз — бұл ұйымның активтері мен пассивтері 83000,0 мың теңгеге тең.
Мұндағы кәсіпорынның меншікті капиталы 59000,0 мың теңгені, ал
міндеттемелері 24000,0 мың теңгені құрайды. Жоғарыда берілген тендіктің
орнына (формулаға) осы сандарды орналастыратын болсақ мына түрде болады.
актив = меншікті капитал + міндеттеме
83000000,0 = 59000000,0 + 24000000,0
Біз бұл мысалымызда, яғни жоғарыда берілген бухгалтерлік баланста
Қазақстан Республикасының заңдарына сай жасалған баланстың үлгісін
қарастырдық. Кейбір батыс елдерінде баланстағы тараулардың, баптардың
орындары ауысып та келтіріледі.
Мысалы, кейбір елдерде ағымдағы активтер баланстың актив бөлімінің
басында орналастырылатын болса, оның баптары өтімділіктеріне қарай кезекпен
құрастырылады. Сонымен қатар кейбір баланста активтер мен міндеттемелер
баланстың сол жағында көрсетіліп (орналастырылып), оң жағында тек қана
кәсіпорынның меншікті капиталы көрсетіледі. Баланстың мүндай түріне мына
тендік негізделген:
актив — міндеттеме = меншікті капитал
83000000,0 - 24000000,0 = 59000000,0
Бұл теңдік бухгалтерлік баланста ұйым иесінің меншігін көрсетуге
негізделген. Жоғарьщағы мысалымызға сәйкес баланстың бұл түрін құрастыратын
болсақ, баланс кестесінің екі жағы да 59000,0 мың теңгеге тең болады.
Бухгалтерлік баланс деп - ақшалай өлшеммен өлшенетін капитал мен
міндеттемелер жөніндегі белгілі бір мерзімге жасалған қорытынды есепті
айтамыз. Баланс активтерді (осы үйымның қаражаттарын) және бұларды
қаржыландыру көздерін экономикалық маңызына қарай белгілі бір уақытта
жинақтап отырады. Баланс көрсеткіштері ақшалай бағаланады. Міндеттемелер
қанша ақшаның қайдан алынғандығын көрсетеді. Активтер алынған ақшаның
немесе қаражаттардың қалай жұмсалғандығын, қайда және не үшін жүмсалғанын
көрсетеді. Меншікті капитал осы үйымды қүрып қалыптастырушы жеке түлғаның,
үйым иесінің салған ақшасынан түрады.
Нәтижесінде активтердің жалпы сомасы алынған міндеттемелер мен меншікті
капиталдың жалпы сомасымен тепе-тең болатындығын тағыда қайталаймыз.
Осындай сабақтастық жолдармен бухгалтерлік баланс әдісі қалыптасып
қордаланып отырады. Кез келген бухгалтерлік балансқа баланс жасаушы үйымның
аталуы және баланстың қай уақытқа қорытындыланып жасалған күні жазылады.
Көптеген түлғалар өздерінің бухгалтерлік балансын әрбір кезеңдерге қарай
жасап, қолда бар қаражатының барын, басқа түлғаларға қанша көлемде
берешегінің бар екендігін көрсетіп отырады. Яғни бухгалтерлік баланс осы
үйымның қолда бар активті қаражаттарын және берешектерін белгілі бір
уақытқа қарай көрсетіп отырады деу орнықты үғым. Тағы да қайталаймыз:
белгілі бір үйымның қолда бар мүліктері активтер деп аталынады. Ал осы
үйымның басқаларға берешегі міндеттемелер деп аталынады. Активтер қүрамына
осы үйымның меншігіндегі: жер, ғимараттар, өндірістік жабдықтар, тасымалдау
қүралдары, өлшеу т.б. приборлар, өнім беретін малдар, күш беруші машиналар
т.с.с. жатады. Сонымен қатар осы үйым меншігіндегі шикізаттар мен
материалдар, босалқы бөлшектер, тауарлар, дайын өнімдер, ақшалай өлшеммен
өлшеніп, осы үйымның меншігінде болады. Бүлардың барлығы да активтер
түрінде классификацияланады.
Осы жерде үйымдар өзінің активті қаражаттарын толыктырып, бүларды
өндірістік үрдіске тиімді пайдаланып отыруы үшін әртүрлі көздерден ақша алу
мүмкіндігі болатындығын тағы да қайталайық. Қосымша алынатын ақшаларды,
бүлар компаниялардан немесе банктерден алады. Алған ақшалары үшін осы үйым
қарыз алушының қатарына (категориясына) түседі. Қарызға алынган ақшаларды
міндеттемелер деп атайды. Банктерден алынған несиелерден бөлек осы үйым
басқа да түлғалардан көп көлемде қарыз ақшалар алуына болады (мысалы,
өзінің үлес қосушы акционерлерінен). Ірі акционерлерден алынған
қаражаттарды акционерлік капитал деп атайды. Осы үйымды қолдаушы кейбір
акционерлік компаниялар акцияларға жазылады немесе акционерлер осы үйымның
қызметін жалғастыра беру үшін белгісіз уақытқа дейін акционерлік ақша
береді. Қандай да болмасын алынған акционерлік капитал, ең соңында жазылған
акцияларға сай қайтарылады. Яғни осы үйымның алған акционерлік ақшасы
уақытша алынған қарыз ақша түріне саналады. Акцияға жазылған, түбінде
қайтарылатын ақшаны міндеттемелер деп атайды. Нарык экономикасы жағдайында
бухгалтерлік баланс әр түрлі әдістермен жасалынып, әрқашан да активтер мен
міндеттемелер сомасы бірдей тепе-теңдік жағдайда болады. Бухгалтерлік
баланс жекелеген синтетикалық счеттар қалдығын жинақтаудан туындайды.
Баланс қорытынды есеп жасаудың ең негізі болып табылады. Әрбір келесі
кезеңге қорытынды есеп жасау үшін барлық бухгалтерлік есеп мәліметтерін
топтастырып жинақтау мақсатында баланс қүрылады. Баланс қүруды екі жақты
принциптің қолданбалы әдісі деп те түсінуге болады. Әрбір келесі кезеңге
баланс қүруда бүрында бухгалтерлік баланста көрсетілген көрсеткіштер, яғни
(мәліметтер) баланстың жекелеген элементтері арнайы счеттарға таратылып
жазылады. Әрбір жекелеген счеттар материалдық және қаржылық объектілерге,
мысалға, несиелендірушілер, алашақтар, берешектер, меншік иелері,
инвесторлар, негізгі қүралдар, қоюшылар т.с. с. жатады. Бухгалтерлік
баланс үйымдардың қаржылық жағдайын белгілі бір кезеңге қарай жинақтап
көрсетеді. Баланс деп - ұйымдар кызметіндегі активтер, меншікті капитал
және міндеттемелер өрісінде болған өзгеріс көрсеткіштерді экономикалық
маңызына қарай белгілі бір мерзімге топтастырып, ақшалай өлшеммен өлшеуді
айтады. Бүл анықтамада:
1) баланс;
2) үлгі;
3) пайдаланушылардың мүддесі;
4) сыртқы сипаты;
5) белгілі бір мерзім;
6) қаржы жағдайы;
7) кәсіпорындар (үйымдар) деген сияқты элементтер қатысады.
Баланс - латын сөзі. Бүл сөз екі табақты таразы деген үғымды
білдіреді.
Үлгі - баланс мәліметтерін пайдаланушылардың талабына сай, кәсіпорынның
активті қаражаттары мен меншікті капиталының, міндеттемелерінің жағдайы мен
бүлардың қозғалысын жинақтап көрсетуші ресми қағаз. Баланстық үлгі қағаз
қорытынды есеп жасау қажеттігінен туындаған. Бүл үлгіге жазылған жазулар
үйымның қаржылық жағдайын көрсетеді. Баланстық үлгі қағазға (сызық
жолдарға) жазылған жекелеген көрсеткіштер баланстың белгілі баптары деп
аталынады. Балансты тек үлгі қағаз ретінде ғана қарамай, мүның өзі
үйымдардың шашыранды шаруашылық қызметін жинақтап көрсететін бухгалтерлік
есеп объектілерінен туындайтын жалпы есеп жүйесінің маңызды категориясы
екендігін білген жөн.
Пайдаланушылардың мүддесі. Баланс көрсетісіштеріндегі сомаларды оқып
отырып, әрбір пайдаланушылар өз мақсатын шешуге үмтылады. Бухгалтер
баланстағы жекелеген баптарға жазылған сомалардың дүрыстығын тексереді.
Бүдан баланстың теңцігі - активтер мш пассивтер сомаларының дәлдігі
туындайды. Несиелендірушілер үйымның төлем өтеушілік қабілетін біліп
отырғысы келеді. Яғни үйымның мүліктік жағдайы бухгалтерлік балансқа
жазылуы керек.
Сонымен қатар, үйым басшылары мен қожайындары таза пайдамен жүмыс істеуге
ынталы болады. Есепті жыл ішіндегі үйымның қаржы қорытындысын шығару үшін
капитал қозғалысы көрсеткіштері де бухгалтерлік балансқа жазылуы керек.
Салық органдары үшін барлық үйымдар декларация жасап тапсырады. Декларация
көрсеткіштері мен баланс көрсеткіштері арасында сәйкестік болуы шарт.
Баланс баптары салықтың белгілі бір түріне қарай топтастырылуы мүмкін. Яғни
баланста көрсетілген пайда көлемі салық салынатын көлеммен бірдей болуы
міндетті.
Сыртқы сипаты. Баланс көрсеткіштерін тігінен және көлденеңінен оқып
сипаттауға болады. Баланс мазмүнын тігінен қарағанда екі жақты кестеден,
сол жағы актив, ал оң жағы пассив болып екіге бөлінеді. Сыртқы
пайдаланушылардың мүддесін қанағаттандыру мацсатымен активтерді қаражаттар,
ал пассивтерді қаражат көздері деп те атауға болады. Сонымен қатар капитал
айналысына тікелей байланысты қозғалыстарды да бухгалтерлік баланс арқылы
талдауға болады.
Балансқа көлденең жазылған көрсеткіштер есеп объектілерінің өзара
байланысын көрсетеді. Қандай жағдайда болмасын балансқа көлденең жазылатын
көрсеткіштер счеттардағы қалдық сомаларымен бірдей сомада болуы керек. Яғни
дебеттік қалдық баланстың активінде, ал кредиттік қалдық пассивінде
жазылады.
Белілі бір мерзім. Әдетте бухгалтерлік баланс айдың, тоқсанның және
жылдың 1-күніне жасалып, үйымның қаржылык қызметінің жағдайын көрсетеді.
Үйымның қаржылық жағдайы түскен пайданың мөлшерімен сипатталады.
Сондықтан^пайда айдың, тоқсанның, жылдың біріне ғана жаза салатын көрсеткіш
емес, пайда өткен шақтағы атқарған үйымның қаржылық нәтижесін көрсететін ең
негізгі көрсеткіш болып табылады.
Қаржы жағдайы. Ұйымдардың қаржы жағдайы қойылған мақсаттарға қарай әр
түрлі көздерден қалыптасады. Сондықтан баланстың әрбір баптары арқылы
үйымдардың қаржы-шаруашылық қызметін бағалап, талдау әдістерін қолдану
мүмкіндігі қарастырылған. Үйымның меншікті активтері әр түрлі ресурстар мен
қаражат көздерінен қалыптасатындыктан үйымдардың ресурстары шын мәнінде
көбейіп отыратын болса, онда бүл үйымның пайдамен жүмыс істегендігін
көрсетеді.
Қүнсыздануға (инфляцияға) байланысты үйымның активтері көбейіп кеткен
жағдайда түскен пайда - таза пайдаға жатқызылмайды. Мүны шындыққа
жанаспайтын пайда деп таныған жөн. Егер үйым ақысыз (қүнын төлемей) түбінде
қайтарылмайтын активтерді басқалардан алған жағдайда, мұндай активтердің
құны пайда кұрамына жазылмай, тек қана баланстың көбеюуін білдіреді.
Кәсіпорындар (ұйымдар). Үйымдар деп - кез келген шаруашылық қызмет
атқарушы қүрылымдарды айтады. Бүлардың түпкі мақсаты пайда түсіріп,
пайдамен жүмыс істеу болып табылады.
1.2.Бухгалтерлік баланс түрлері.
Үйымның қүрылуын, қаржылық жағдайын, үздіксіз қызмет атқаруын, жойылып
кетуін немесе аналық үлкен компания қүрамына ену жағдайын ескере отырып,
бухгалтерлік баланс үшке бөлінеді:
1) кіріспе баланс;
2) аралық баланс;
3) жойылуға байланысты баланс.
Кіріспе баланс үйымдар мен фирмалар т.б. заңды түлғалардың жарғысы
тіркелгеннен соң, меншік иелерінің салған қаражатын және басқа да қаржы
салымшыларының, несиелендірушілердің қаражаттарын кіріске алып, жарғылық
қор мен активтерді қалыптастырудан басталады. Кіріспе баланста ұйымның
қызметін бастар адцындағы жарғылық капиталы көрсетіледі. Бұл баланстағы
негізгі көрсеткіштер кәсіпорын иелерінің, яғни құрылтайшыларының,
акционерлерінің осы ұйымды жаңадан құру (ашу) уақытындағы ақшалай немесе
заттай салымдарынан тұрады. Сондықтан көп жағдайда кіріспе баланста
кәсіпорынның меншікті капиталы мен активтері тең болуы ықтимал.
актив = меншікті капитал
Бұл тендік егер кәсіпорын құрылуы барысында ешқандай жеке немесе заңды
тұлғалардың алдында міндетті, яғни қарыз болмаған жағдайда тура болып
есептеледі.
Аралық баланс белгілі бір тапсырмаға байланысты, айға, күнге, тоқсанға
қарай жасалынады. Мысалға, капиталдың шеңберлі айналысы фазаларына, активті
қаражаттар қозғалысына талдау жасау жүмысын және арнайы тапсырмаға
байланысты үйым қызметіне толық тексеру жүмысын жүргізу үшін жасалынатын
балансты аралық баланс деп атайды. Ұйымның бухгалтерлік балансы ілгеріде
айтылғандай белгілі бір уақытқа, яғни айдың, тоқсанның немесе жылдың басына
жасалынады. Осыған сәйкес кәсіпорынның өз қызметі барысында әрбір
белгіленген есеп беретін уақыттағы (айдың, тоқсанның немесе жылдың басына)
құрастырылған балансы ағымдағы бухгалтерлік баланс болып ессптеледі.
Жойылуға байланысты баланс. Үйым банкротқа үшырап, өз қызметін
тоқтатқан жағдайда арнайы комиссияның қатысуымен үйымды жою мақсатьгада
баланс жасалынады. Жою балансы екі кезеңнен түрады. Бірінші кезең осы
үйымның жабылуына байланысты жасалса, екінші кезеңде үйымның
жойылғандығының қорытындысын бағалау үшін жасалынады. Кәсіпорынның жойылу
балансы осы ұйым өз қызметін тоқтатар кезде, таратылатын уақытта жасалады.
Осы аталған жойылу балансының өзі әр түрге бөлінеді. Жойылу балансын
еліміздегі бухгалтерлік есеп және аудит мамандарын даярлауда көп еңбек
сіңіріп жүрген белгілі ғалым Әбдіғали Әбдіманапов өзінің "Бухгалтерлік есеп
теориясы және принциптері" атты еңбегінде екі түрге бөледі және оның бірі
ұйымның жабылуына байланысты, ал екіншісі ұйымның жабылғандығын
қорытындылау үшін құрастырылады деп жазған болатын. Сонымен қатар Ресей
ғалымдары Л.А. Крятова мен Х.Х.Эргашев өздерінің "Бухгалтерлік есеп
теориясы және негіздері" атты еңбегінде жойылу балансы үш кезеңнен тұрады
және олардың біріншісі кәсіпорынның жабылуы алдында, екіншісі жабылуы
барысында, ал үшіншісі кәсіпорын жұмысын тоқтатқаннан кейін жасалынады деп
атап өткен. Жалпы, бұл айтылғандарды талдай отырып, авторлардың бірінің
айтқаны дұрыс, ал екіншісінікі қате деп қарауға болмайды. Бұдан шығатын
қорытынды жоғарыда аты аталған авторлардың қай-қайсыныңда пікірлері дұрыс
деуге болады. Себебі кәсіпорынның жойылу балансының саны, яғни оның
жасалыну кезендері ұйымның таратылуына кететін уақытпен тікелей байланысты.
Егер кәсіпорынның таратылуы, яғни жабылуы ұзақ уақытқа созылатын болса,
жойылу баланстарының саны да соған сәйкес және қажеттілігіне қарай арта
түсуі мүмкін.
Заңды түлға болып танылған үйымдардың барлығы да бухгалтерлік баланс
жасауға міндетті. Егер заңды түлғалар қүрамына енген еншілес үйымдар
қүрылған жағдайда, негізгі үйым басшыларының рүқсаты бойынша еншілес
кәсіпорындар да баланс жасауына болады.
Ендігі жерде ұйымдарда жасалынатын қаржы қорытындысын шығарып отыратын
бухгалтерлік есеп балансының қалай және қандай принциптерді қолдану арқылы
құрылытындығына мысалдар келтіреміз.
Баланстың ең бірінші сатысы.
1-қыркүйек 2006 жылы Асан жК ұйымының бастапқыдағы кіріспе бухгалтерлік
балансы
(мың теңге)
Активтер сомасы Меншікті капитал сомасы
Банктегі ақша 950,0 Меншікті капитал 950,0
Барлығы 950,0 Барлығы 950,0
Бұдан екі жақтылық принциптің орындалғандығын, тепе теңдіктің
сақталғандығын көреміз.
3-қыркүйек 2006 жылы Асан жК ұйымы 300,0 мың теңгеге ғимарат сатып
алып, тиісті бастапқы құжат жасады да, Асан жК ұйымына кіріске алды,
сонда:
3-қыркүйек 2006 жылғы Асан жК ұйымының балансы
(мың теңге)
Активтер сомасы Меншікті капитал сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Банктегі ақша 650,0
Барлығы 950,0 Барлығы 950,0
3-қыркүйек 2006 жылғы екінші операцияның негізінде банктегі ақшаның
азайып, жаңа активтің (ғимараттың) пайда болғандығын көруге болады.
6-қыркүйек 2006 жылы Асан жК ұйымы Ақ жол компаниясынан 50,0 мың
теңгенің тауарын уақытша қарызға алып, 30 күн ішінде тауар ақшасын төлеуді
өз міндетіне алды сонда:
6-қыркүйек 2006 жылғы Асан жК ұйымының балансы
(мың теңге)
Активтер сомасы Меншікті капитал сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 50,0 Несиелендірушілер 50,0
Банктегі ақша 650,0
Барлығы 1000,0 Барлығы 1000,0
6-қыркүйек 2006 жылғы үшінші операцияның негізінде тағы да жаңа
активтің пайда болып, осы тауарлар үшін Асан жК ұйымының алдағы кезеңде
төлейтін қарызы несилендірушілер деп аталады.
10-қыркүйек 2006 жылы құны 10,0 мың теңге тұратын тауар Бек
фирмасына сатылды. Сатылған тауар ақшасы (10,0 мың теңге) кейіннен
төленетін болып келісілді, сонда:
10-қыркүйек 2006 жылғы Асан жК ұйымының балансы
(мың теңге)
Активтер сомасы Меншікті капитал сомасы
1 2 3 4
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 40,0 Несиелендірушілер 50,0
1 2 3 4
Берешектер 10,0
Банктегі ақша 650,0
Барлығы 1000,0 Барлығы 1000,0
10-қыркүйек 2006 жылғы төртінші операцияның негізінде тауарлар
сомасының азайып, тағы да жаңа активтің (берешектердің) пайда болғандығын
көруге болады. Осы ұйымға басқаларың берешек қарыздары берешектер деп
аталады.
13-қыркүйек 2006 жылғы асан жК ұйымының балансы
(мың теңге)
Активтер сомасы Меншікті капитал сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 40,0 Несиелендірушілер 50,0
Берешектер 10,0
Банктегі ақша 655,0
Барлығы 1000,0 Барлығы 1000,0
13-қыркүйек 2006 жылғы бесінші операцияның негізінде активтердің бір
бөлігі-тауарлар сомасының азайып, активтердің екінші бөлігі-банктегі
ақшаның көбейгендігін көрсетті.
15-қыркүйек 2006 жылы Асан жК ұйымы Бек фирмасының несиесінің бір
бөлігін 5,0 мың теңгесін банктегі есеп айырысу шотынан төледі, сонда:
15-қыркүйек 2006 жылғы Асан жК ұйымының балансы
(мың теңге)
Активтер сомасы Меншікті капитал сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 35,0 Несиелендірушілер 45,0
Берешектер 10,0
Банктегі ақша 650,0
Барлығы 995,0 Барлығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz